cicero - yaşlılık ve dostluk

8/14/2019 Cicero - Yallk Ve Dostluk

1/47

C C E R O

YALILIK

&

DOSTLUK

Yallk Dr. Aye Sargll; Dostluk Trkn Tunga tarafndan Latince'den evrilmitir.

YALILIK

NSZ

Cicero'nun Cato Maior'u ..44'te, altm iki yandayken yazd kabul edilmektedir. O srada devletilerinden uzak olan Cicero'nun yaptta Cato'nun ve baka yal kimselerin siyasal eylemlerinden uzunca szetmesi onun bu yapt yalnzca, kendisinin dedii gibi, yallk denen yk hafifletmek iin deil, biraz da,

yana karn devlet ilerinde yine de pek yararl olabileceini anlatmak iin yazdn gsterir. AncakCicero'nun sevgili kz Tulliola'y yitirii ve yann ilerleyii de onu kesinlikle felsefeyle uramaya ve butrden yaptlar arasnda, yallk konusunda da bir kitap yazmaya ynlendiren nedenler arasndadr. DeDivination adl yaptndan anladmza gre, Cicero ahlkn dk olduu bir dnemde genlie dersvermek, yardmda bulunmak istemitir. Cato Maior'u ite biraz da genlerin kanmalarn istediitehlikelerden sz etmek iin yazmtr.

Yaptta Cato'ya soru soran genler Cicero'nun sevdii, deer verdii ve birok yaptnda vd P .CorneliusScipio Aemilianus ile arkada C. Laelius'tur. Cicero yallk konusundaki dncelerini Cato'ya syletir;nk onun tarihsel bir kiilik olmas dolaysyla nem ve ilgiyle dinleneceini dnr. te yandan,Cato'nun siyasal ve yaznsal yaptlarna hayran olduu da bilinmektedir.

Yaptta konuan kiiden baka Cicero onlara aa yukar bir yaknl olan birok deerli Romaldan dasz etmitir. Cicero'nun bu kitab kendisinden ya byk olan candan arkada T. Pomponius Atticus'aadamasnn nedeni, bu kahramanlar konusundaki birok tarihsel ve sredizimsel (kronolojik) bilgileri onunLiber annalis adl yaptna borlu oluudur.

Cicero'nun bu kk yapt bakalarndan kapma deilse de, btnyle zgn de saylamaz. Cicero buradabaka yaptlarndaki kimi dncelerini yinelemi, Yunan yazar ve filozoflarnn grlerini aktarm ve aynkonuda yazlm yaptlar az ok yanslamtr. Buna karn insanlara zg soylu duygulardan yle itenlik vecokuyla sz etmi, hem kendisini hem bakalarn avutmay yle candan istemitir ki, yapt oradan buradanalnan dncelerin ustaca birbirine baland duygusunu vermemektedir. Cicero yallk konusunda birok

Cicero-YallkveDostluk

1


2/47

yaz okumu olabilir; ama yapttaki canllk, szn ettii duygular duymu ve dnm, onlara kiiliindenbir eyler katm olduunu gsteriyor.

Dr. AYE SARIGLL

YALILIK

"Titus (1), senin yardmna kosam, hafifletsem derdini, Seni kavuran, iini burkan derdini, dlm neolur?"

ATTCUS (2) : "Yoksul ama kendisine gvenilir o adam"n Flamininus'a syledii bu dizeleri ben de sanaaynen syleyebilirim. Ama Flamininus gibi sana "Gece gndz dert iindesin..." diyemeyeceime deinanyorum. nk ruhunun lml ve dingin olduunu biliyorum; senin Atina'dan yalnzca bir sanla deil,kltr ve grgyle dndn bilmiyor deilim. Ama beni zen olaylar (3), arada bir seni de zyor diyekukulanyorum; bu zntleri avutmaya gelince, bu yle kolay bir i deil, bunu baka bir zamana brakmakgerek. imdilik niyetim sana yallk zerine bir eyler yazmak. Her ikimizde de ortak olan, bamza kenya da hi deilse kmek zere olan bu yallk denen ykten hem seni, hem de kendimi kurtarmak istiyorum;aslna bakarsan, her eye olduu gibi senin buna da sabrla, akll uslu bir insan gibi katlandn bilmiyordeilim; ama yallk zerine bir ey yazmak istediimde ikimizin de iine yarayacak olan bu yapt sanasunmay dndm: bunu hak ettiini dndm. Sonra bu kitab kaleme almak benim iin yle zevkli bir ioldu ki, yalnzca yalln olanca skntsn yok etmekle kalmayp, onu artk tatl ve ho bir duruma soktu.

Onun iin felsefe ne kadar vlse azdr; felsefeye uyan insan, mrnn her an skntsz geirebilir. Bukonuda ok sz ettik, gene de sk sk ederiz. imdi gelelim sana gnderdiim, yallk konusundaki kitaba:Sylenceye kulak asmazlar diye, ben Khioslu Ariston'un (4) yapt gibi sz Tithonos'a vermedim, kendisinidinletmesini bilen yalya, Cato'ya verdim. Cato'nun yannda bulunan Laelius ile Scipio onun yallakolayca katlanmasna hayranlk gsterirler, Cato da onlara yant verir (5). Cato burada genellikle kendiyaptlarnda olduundan ok bilgili grnyorsa, bu, bilindii gibi yallnda Yunanca yaptlara heveslebalanm olmasndan ileri gelir. Ama ok sze ne gerek var? Benim yallk konusunda dndklerimi Catokendi szleriyle enine boyuna anlatacak.

SCIPIO: C. Laelius ile ben ou kez senin her ite gsterdiin stn ve yetkin bilgeliin karsnda hayranlkduyarz, ama asl hayran olduumuz ey yalln sana hibir zaman yk olmay; oysa yal kimselerin

ouna gre yallk yle kt bir eydir ki "Onun ykn tamak Aetna'y tamaktan daha ardr" derler.

CATO: Bana yle geliyor ki ikiniz de pek g olmayan bir eye hayran oluyorsunuz; kendilerinde iyi vemutlu mr srmek iin azck yetenek olmayan kimselere her a ar gelir; ama her iyilii kendindenbekleyen insanlar iin doal zorunluklarn hibiri kt grnemez (6). Bunlarn banda da yallk gelir;yalla herkes ulamak ister, ulanca da onu ktler: bilge olmayanlar ite bu derece mantkszdrlar, buderece dengesizdirler. Yalln dndklerinden daha abuk, sinsice geldiini sylerler. Bir kez, buadamlara kim, "Yanl hesap yapn" demi? Genlikten yalla gei, ocukluktan genlie geiten daha mabuk oluyor sanki? Sonra, insan ha seksen yanda, ha sekiz yz yanda olmu, yalln arl ayn deilmidir? yle ya, gemi zaman ne denli uzun olursa olsun, bir kez akp geti mi, dncesizlerin yallnkolaylatracak avuntu yoktur. Diyeceim u ki, eer bilgeliime hayransanz (keke bu bilgelik, sizin ilginize


2


3/47

deer ve sanma denk olsa!), bu bilgelik en iyi nder olan doann, tanrym gibi peinden gitmek, onauymaktan baka bir ey deildir. Her blm iyi yazd halde son perdeye aldr etmeyen beceriksiz airgibi, doann br alara nem verip de yalla aldr etmemesi olacak ey deil. Ama tpk aata veyerde yetien meyvalarn zaman gelince olgunluktan gemesi ve dmesi gibi, insan mrnn de bir sonuolmas zorunluydu. Bilge insan buna uysallkla katlanr: Doaya kar gelmek, devlerin yapt gibi tanrlarakafa tutmak deil midir?

LAELIUS: yle ise, Cato, biz yalanmay umduumuza, hi olmazsa istediimize gre, gittike ar gelenaa ne gibi arelerle kolayca katlanacamz, imdiden bize retirsen byk bir iyilik etmi olursun. BunuScipio adna da sylyorum.

CATO: steini yerine getirmeye hazrm Laelius, hele, dediin gibi, bundan ikiniz de honut olacaksanz.

SCIPPIO: Cato, sen bizim de geeceimiz yol kadar uzun bir yolun aa yukar sonuna gelmisin, zahmetolmazsa, ulatn bu yerin nasl bir yer olduunu bize gstermeni istiyoruz.

CATO: stediinizi elimden geldiince yapmaya alacam, Laelius. Yatlarmn szlanmalarn ou kezdinledim. (Eski bir ataszne gre birbirine benzer kimseler bir araya kolayca gelirler.) Aa yukaryatlarm olan, eski konsllerden C. Salinator ile Sp. Albinus (7) yaam yaam yapan zevklerden yoksunoldular; kendilerine sayg gstermi olan kimseler artk aldr etmiyorlar diye szlanp dururlard. Bana, onlarasl sulanmas gereken eyi sulamyorlar gibi gelirdi. yle ya, eer su yallkta olsayd ayn dertleri ben deekerdim, dier yal kimseler de; oysa ylelerini tanrm ki yalla szlanmadan katlanrlar, ne iyi oldu datutkularn zincirinden kurtulduk, derler; e dost tarafndan da bir yana braklmazlar. Bu tr szlanmalarntmne yol aan su yata deil, huydadr. Ilml olan, hrnlk, terslik etmeyen kimselerin yalldayanlmaz bir ey deildir; huysuzlukla terslikse, insan her ada skar.

LAELUS: Cato, dediin doru ama ya biri kar da 'Evet, yallk sana dayanlmas kolay bir ey gibi geliyor;ama senin elinde maddi, manevi her olanak var, toplumda belirli bir konumdasn da ondan; bu olanaklarsa pekok kiide yoktur' derse...

CATO: Dediinde doru bir yan var; ama bunlarla her sorun zlmyor ki: anlattklarna gre, Themistokles(8), bir tartmada kendisine, ansn kendi kiiliine deil de yurduna borlu olduunu syleyen Seriphoslubir adama: "Herakles hakk iin, ben Seriphoslu olsaydm, kimse beni tanmayacakt, ama sen Atinal olsaydngene de n kazanamazdn" diye yant vermi. Yallk konusunda da ayn ey sylenebilir. Yallk ba pekdarda olana bilge olsa da kolay gelmez; ama bilge olmayana, bolluk iinde yaasa bile ar gelir. Yallakar en yetkin silahlar nedir, bilir misiniz? Bilgili ve erdemli olmak. Bu erdemler uzun ve dolu bir mrsrdkten sonra insana tadna doyulmaz bir zevk verir; nk bunlar insan hibir zaman, dahas yalanncabile terketmezler (iin asl nemli yan da budur ya...); stelik, iyi yaadm diye dnebilmesi, yapt birokhayrl ii anmsayabilmesi, son derece tatl bir eydir.

rnein, ben delikanlyken Q. Maximus'u (9), Trentum'u geri alan Maximus'u, yal olmasna karnyatmm gibi sevdim. nk o adamn cana yakn bir arball vard; yallk da huylarndeitirmemiti; daha dorusu, ben ona balanmaya baladmda pek yle yal da deildi; ama, ya artkpek ilerlemi bulunuyordu; nitekim o, ben doduktan bir yl sonra ilk kez konsl olmutu; onun drdnckonsllnde de ben hemen hemen ocuk denecek yata er olarak Capua'ya gittim; be yl sonra daTarentum'da kuestordum; sonra edil (10) oldum ve drt yl sonra pretor seildim; bu grevde Tuditanus ileCethegus'un (11) konsll srasnda bulundum; iyice yalanmu olan Q. Maximus'un Cincia'nn (12)avukatlara verilen cret ve armaanlar konusunda yapt yasay desteklemesi ite tam o zamana raslar. Buadam pek yal olduu halde gen gibi savard; genlik ateiyle parlayan Hannibal'i (13) sabryla yattrd;dostumuz Ennius bunu pek gzel anlatr:


3


4/47

"Bir adam kt, temkinli davranarak yurdu kurtard; nk o, sylentilere bakmaz, yurdun esenliinidnrd,

te onun iin n bugn daha da parlak!" (14)

Gerekten, Tarentum'u geri alrken ne denli uyank, ne denli sakngan davranmt! Kent elden gittikten sonrai kaleye kaan Salinator ona bbrlene bbrlene, "Q. Fabius, Tarentum'u benim sayemde kurtardn!"dediinde Fabius glerek, "Doru, sen onu yitirmeseydin, hibir zaman dmandan geri alamazdm!"(15)demi. Sava ilerinde olduu denli siyaset ilerinde de stn bir insand: ikinci konsllnde i arkada Sp.Carvilius elini kolunu balam otururken, senatonun salk verdiklerini hie sayarak Picenum ve Galyatopraklarn blen halk tribn (16) C. Flaminius'a (17) gc yettii kadar kar koydu; augur (18) olduuzaman da, devletin esenlii uruna yaplacak her i iin baklan fallar, uurlu; zararl olacak her i iinbaklan fallar uursuzdur demek gzpekliini gsterdi. Bu adamda ben ok stn nitelikler grdm, ama aslhayranlm uyandran ey onun konsllk etmi, n kazanm bir insan olan olunun lmne katlandr.Yazd at elimize gemitir; onu okuduumuzda hangi filozofu kmsemeyiz? O adam yalnzca toplumsalyaamda, yurttalarnn gz nnde byk deildi; zel yaamnda, evinde daha stn bir insand. O nekonuayd! Ne zl szleri vard! Eski zamanlar ne iyi tanr, augur yasasn ne iyi bilirdi! Roma'l olmasnagre de ok okumu saylrd. Her eyi aklnda tutard, yalnzca ierdeki savalar deil, lke dndakileri de...Sanki bama gelecei, o ldkten sonra bana bir eyler retecek kimse bulunmayacan nceden sezmigibi szlerini can kulayla dinlerdim.

Maximus'un ne diye bu kadar uzun boylu szn ettim biliyor musunuz? Onunki gibi bir yalla ktdemenin doru olmadn anlayasnz diye. Ama herkes Scipiolar, Maximuslar gibi olamaz ki! Kentleraldn, karada, denizde girdii savalar, triumphus (19) trenlerini anmsayn. Bunlar olmadan da, dingin,lekesiz, zevkli bir yaamdan sonra gelen yallk rahat ve tatl olur; dediklerine gre, seksen bir yan bulan

ve yaz yazarken len Platon'un mr yle gemi; sokratesinki (20) de yle; kendisinin dediine gre,Panathenaikos adl kitabn doksan drt yandayken yazm; ondan sonra be yl daha yaam. HocasLeontinoili Gorgias tam yz yedi yl mr srm, hibir zaman da abalamay ve almay eldenbrakmam. Dnyada neden yle ok kalmak istedii sorulunca, "Yalla ktdr demem iin hibir nedenyok ki!" demi. te parlak ve bilge insana yakr bir yant. Akl kt olanlarsa kendi kusurlarn, sularnyalla yklerler; biraz nce szn ettiim Ennius bunu yapmazd:

"Olimpia'da ou kez alann sonuna dein varp,

Yengi kazanan at gibi yallktan km, imdi dinleniyor."(21)

Yalln gl ve yengi kazanan bir atnkine benzetiyor; siz bunu pek iyi anmsayabilirsiniz. nk imdikonsl olan T. Flamininus ile M. Aciliu (22) bu grevlerine Ennius'un lmnden on dokuz yl sonrabaladlar; Ennius Caepio ile Philippus'un (23) konsll zamannda ld; bu, benim Voconius yasasn (24)bara bara, gr bir sesle savunduum sralara raslar: o zaman altm be yandaydm. Ennius yetmiyanda iken (o kadar yaad), en ar saylan iki eye, yani yoksullukla yalla, bunlardan sanki holanrmgibi katlanrd. Dorusu, ben de iyi dnnce yall kt gsteren drt neden buluyorum: Birincisi, insanilerden uzaklatrmas; ikincisi, bedeni zayflatmas; ncs, insan hemen hemen her zevkten yoksun


4


5/47

klmas; drdncs, lme yakn oluu. sterseniz, bu nedenleri bir bir alp nemlerini ve ne dereceye dekgerek olduklarn grelim.

Yallk, insan ilerden uzaklatrrm. Hangi ilerden? Genlik ve g isteyen ilerden mi? Yallara gre,beden gsz olsa da, manevi glerle yaplabilecek iler yok mudur? Q. Maximus hi mi bir eyyapmyordu? Ya senin babana, Scipio, tam bir insan olan olumun (25) kaynbabas L. Paulus'a (26) ne

dersin? Ya teki yallar, dnceleriyle, tleriyle devleti koruyan Fabricius, Curius, Coruncaniuslar (27)...bunlar elleri bo mu duruyorlard? Appius Claudius yallnda, stelik kr (28) de olmutu, ama gene desenato Pyrrhos'la barmaya, anlamaya yanat srada Ennius'un iirine soktuu u szleri sylemekteduraksamad:

"imdiye dek banzda olan aklnz nereye gitti de

lgnlar gibi yolunuzu ardnz?" (29)

Bundan tesi de byle ok gldr; o iiri bilirsiniz elbette; aslnda bizzat Appius'un kendi syledii sylevde saklanp korunmutur. Hem Appius bu ii ikinci konsllnden on yedi yl sonra grmtr; stelik ikikonsll arasnda on yl gemi ve konsl olmadan nce kensorluk (30)da yapmtr. Demek ki Pyrrhos(31) sava srasnda adamakll yalyd. Gerekten byle etkinlik gsterdiini dedelerimizden de dinledik.Demek yallarn ie yaramadn syleyenler bo konuuyorlar; byle bir savda bulunmakla, denizdedmencinin hibir ie yaramadn sylemi gibi oluyorlar; 'yle ya' diyorlar, 'gemide kimi diree trmanr,kimi gvertede kouur, kimi sintineyi boaltr, dmenciyse dmen elinde geminin knda rahat rahat oturur.'Yallar genlerin yapt ileri yapmazlar, ama ok daha byk, ok daha iyi iler grrler. Byk iler kolgc ya da hz ve eviklikle deil; dnce, szn geirme, ortaya doru dnceler atmayla baarlr.Genellikle yallar bu artamlardan yoksun olmak yle dursun, onlar artrmlardr bile. Eer er, tribun, legat

(32) ve konsl olarak trl savalara girmi olan beni, imdi savamyorum diye bo duruyor sanyorsanz, obaka... Ama hi de yle deil, nk nelerin yaplmas gerektiini ve nasl yaplacan senatoya bengsteriyorum: teden beri kt niyetler besleyen Kartaca'nn sava ilan etmesini beklemeden ben ilanediyorum; onun yerle bir olduunu grmedike iim rahat etmeyecek (33). Scipio, keke lmsz tanrlar oonuru sana verse, keke dedenin yarda brakt ileri sen sona erdirsen! O leli otuz yl oluyor: amagelecekteki btn kuaklar onun adn anacak. Ben kensor olmadan bir yl nce ve konsl olduktan dokuz ylsonra ld; ben konslken o da ikinci kez konsl olmutu (34). Yz yana dek yaasayd, yal olduu iinzlr myd sanki? Evet, baskn, saldr, uzaktan mzrak atma, kl elde gs gse dvmeyle deilsede; saduyulu ve parlak dnceleriyle i grrd. Bu artamlar yallara vergi olmasayd, atalarmzmeclislerin en ykseine senato adn vermezlerdi (35). Sparta'da en onurlu grevlerde bulunan kimselere"Yallar" denir; bunlar gerekten de yaldrlar (36). Yabanc lkelerde olup bitenleri bir okur ya da

dinlerseniz, grrsnz ki en byk devletler genlerce ykma srklenmi, yallarca da kurtarlm vekalkndrlmtr.

air Naevius'un Ludus'unda yle bir soru sorulur:

"Baksanza, nasl oldu da o koca devleti yle ykverdiniz (37)?"

Verilen trl yantlar arasnda balcas udur:

"Yeni yeni sylevciler tremiti; bunlar kafaszdlar, bilgisizdiler."


5


6/47

Doallkla, dncesizlik iei burnundakilere, aklllk da yan ban alm olanlara vergidir.

Ama, yalandka bellek zayflar, derler. letmezsen ya da yaratltan ar iliyorsa, zayflar elbette.Themistokles btn yurttalarnn adlarn bellemiti; ya ilerlediinde Aristeides'e Lysimakhos (38) diye miselam vermeye baladn sanyorsunuz? Bana gelince, ben yalnzca bugn yaayanlar tanmakla kalmayp,onlarn babalarn da, dedelerini de tanrm ve mezarlar zerindeki yazlar okurken, dedikleri gibi belleimi

yitirmekten korkmam; nk, bunlar okumakla ller belleimde canlanr. Bir yalnn hazinesini gmdyeri unuttuunu dorusu hi duymadm; yallar i edindikleri eyleri, mahkeme iin saptanan gnleri, kimdenalacaklar, kime verecekleri olduunu akllarnda tutarlar. Ya hukukular, pontifexler (39), angurlar, yalfilozoflar... yle ok ey anmsarlar ki onlar... Yallarn aklna bir ey olmaz, yeter ki abalarn veeylemlerini srdrsnler; bu, yalnzca parlak ve onurlu konumlarda bulunan kimseler iin deil, devletilerinden uzak, kendi halinde bir mr srenler iin de byledir. Sophokles, en yal zamannda biletragedyalar yazd; dahas, bu ura yznden maln ynetmeyi savsaklyor gibi grnd iin oullar onumahkemeye verdiler. Bizde servetini iyi ynetemeyen babalarn, mallaryla uramasn yasaklamak naslgelenekse (40); yarglarn ylece, sanki o akln yitirmi bir insanm gibi, servetini elinden almalarnistiyorlard. Dediklerine gre, o zaman yal adam, elinde tuttuu ve az nce yazm olduu OidiposKolonos'ta adl yaptn yarglara okumu ve bu yaptnn deli iine benzeyip benzemediini sormu; yaptokunduktan sonra da yarglarn kararyla aklanm. te yallk, bu adam, Homeros'u, Simonides'i,Stesikhoros'u, demin sz etmi olduum sokrates'i, Gorgias', en byk filozoflar; Pythagoras',Demokritos'u, Platon'u, Xenokrates'i, daha sonra Zenon'u, Kleanthes'i ya da sizin Roma'da grdnz stoacDiogenes'i (41) almalarna son vermek zorunda brakm mdr? Hepsi yaadklar srece etkin deolmamlar mdr?

Haydi bu yce uralar bir yana brakalm; Sabin topraklarnda komum ve ahbabm olan yle Romalkyller sayabilirim ki, onlar bata olmadan ekim, biim, rnn ambarlara yerletirilmesi gibi en nemlitarla ileri hemen hemen hi grlmez. Ama bunda pek alacak bir ey yok: yle ya, ne kadar yal olursaolsun, bir yl daha yaayabileceini dnmeyen var mdr? Ama uratklar ilerden hibir yarargrmeyeceklerini bile bile didinenler de vardr. Bizim Statius'un Synephebi adl komedyasnda dedii gibi:

"Kendisinden sonra geleceklere yarasn diye aa dikerler (42)". Gerekten de ifti yal olsa bile, kimin iinekiyor diye sorana hi duraksamadan u yant verir: "lmsz tanrlar iin; nk onlar, bu serveti yalnzcadedelerimden almam deil, onu benden sonrakilere brakmam da istiyorlar."

Caecilius'un kendisinden sonraki kua dnen yal adam zerine syledii o sz, gene onun syledii uszlerden daha dorudur:

"Pollux hakk iin, ey yallk, baka hibir dert getirmesen de gelirken yannda getirdiin u dert yeter:

nsan ok yaaynca, grmek istemedii birok eyi grr." (43)

yle ama, belki grmek istedii birok eyi de grr; hem istenmedik eyler ou kez genlikte de baa gelir.Caecilius,

"Bence yallkta en ac ey:


6


7/47

O yaa gelen insann bakalarna sknt verdiini masdr" (44).

demekle daha da ok yanlmtr. Yallarn can sktklarn deil, hoa gittiklerini sylemek daha doru olur:yle ya, akl banda yallar iyi huylu genlerden nasl holanr, genler kendilerine sayg ve sevgi

gsterdiklerinde yalla nasl daha kolay katlanrlarsa, buna karlk genler de yallarn tlerinidinlemekten zevk alr ve onlar sayesinde erdeme kar bir heves duyarlar; benim sizinle birlikte bulunmaktanduyduum zevk, sizin duyduunuz zevkten az deildir, sanyorum.

Gryorsunuz ya uyuuk ve devinimsiz olmak yle dursun, yallar alkandrlar, bo durduklar yoktur,hem de zorlu iler grler; insan nceleri neyle uramsa, elbet yallnda da onunla urar. Ya yeni yenieyler renenlere ne dersiniz? rnein Solon'un, dizelerinde, "Yal olduum halde her gn yeni bir eyreniyorum (45)" diye vndn gryoruz; ben de yle bu yallmla Yunan yaznn rendim: bu ie,sanki oktandr sren bir susuzluu dindirmek istermi gibi, delice sarldm; niyetim demin size rnek olarakverdiim eyler zerine bilgi edinmekti; Sokrates'in sazla uratn rendiim zaman benim de o iiyapacam geldi (eskiler saz almasn renirlerdi); sonra, sazla deil ama hi olmazsa Yunan yaznylauratm.

Yeni yetitiim sralarda bir boa ya da bir fil kadar gl olmak umurumda olmad gibi, imdi degenlikteki gcm yitiriim (yalln ikinci kt yan buydu) umurumda deil. Elinde olan kullanmakgerek; ve her ne ie giriirsen, buna gcnn yetip yetmeyeceini dn. Krotonlu Milon'un (46) szndendaha ok kmsenecek sz olabilir mi? Milon artk yal olduu sralarda, alanda beden eitimi yapanatletleri grm ve kendi kollarna bakp alaya alaya, "Ah, bunlar ld artk!" demi. Hey aklsz! Onlarsenden daha cansz deil, hibir zaman kendi deerinle n kazanmadn ki... nn sen cierlerine ve pazunaborlusun. Yurttalar iin hukuk kurallarn kaleme alan Sex. Aelius, ondan ok nce yaam olan T.Coruncanius, P. Crassus (47) hi byle szlanmadlar, onlarn bilgileri son nefeslerine kadar srd. Sylevciyegelince, yalandnda, gcnn azalmasndan korkuyorum, nk onun ii yalnzcaca zek ii deil, aynzamanda soluk ve g iidir. Geri ak sal yallarn sesine, bilmem nasl olur da bir canllk gelir; ben

imdiye dek bunu yitirmi deilim, yam da gryorsunuz; ama, byle olsa da yallara dingin ve durulmubir konuma yakr; konumasn bilen bir yalnn iyi hazrlanm ve dingin szleri, ou kez dinleyicilerietkiler; bu ii kendin beceremezsen de, bir Scipio'ya, bir Laelius'a yol gsterebilirsin. renmek hevesiyledolu genlerin, bir yalnn evresini almasndan daha ho bir ey var mdr? Yallarn yeni yetienlere dersverecek, onlar yetitirecek, onlara toplumsal grevlerin hepsini retecek gte olmadklarn msyleyeceiz? Bundan da daha gzel bir i olabilir mi? Bence, Cn. Scipio ile P. Scipio, ve atalarndan ikisi: T.Aemilius ile P. Africanus, soylu genler arasnda bulunmakla mutlu grnyorlard: gleri azalsa ya da yokolsa bile, iyi ve yararl eyler retenlerin mutlu olmadklarn sanmamak gerek; hem kukusuz ki bugszlk yallktan ok, genlikteki yaramazlklarn bir sonucudur; yeni yetienlerin zevke dknl vetaknl, yalla miras olarak gsz bir beden brakr. Xenophon'da okuduumuza gre, Kyros lrken,son szleri olarak, iyice yalanm olmasna karn, yallnda hibir zaman kendisini genliindekinden

daha zayf duyumsamadn da sylemi (48). Ben henz ocukken, ikinci konsllnden drt yl sonrapontifex maximus (49) olmu ve rahiplikte yirmi iki yl alm olan Metellus'u (50) mrnn sonundagenliini aramayacak denli gl grdm anmsarm. Geri kendisinden sz etmek yalla zg olan vebiz yatakilerde ho grlen bir eydir, ama ben kendimden sz etmeye hi gerek grmyorum.

Homeros'un destanndaki Nestor'un, nasl durup durup kendi artamlarndan sz ettiini (51) elbette bilirsiniz.yle ya, insan kua grmt; hakl olarak vnrken, onda kendini beenmi ya da geveze grnmekorkusu yoktu. Azndan, Homeros'un dedii gibi, gerekten baldan tatl szler akard (52); bu tatlla sahipolmak iin de hi beden gcne gereksinmesi yoktu; bununla birlikte Yunanllarn o nl nderi, Aias'a deil,Nestor'a benzer on adam olsun ister ve bu istei yerine gelecek olsa Troya'nn ksa srede yenileceindenkukusu yoktur. (53) Her neyse, sz gene kendime getiriyorum: Seksen drt yandaym; ben de Kyros'un


7


8/47

vnd eyle vnebilmek isterdim; ama hi olmazsa diyebilirim ki, Kartaca savanda asker ya da aynsavata questor olduum ya da spanya'da konsllk ettiim ya da drt yl sonra Termopiller'de M. AciliusGlabrio (54) konslken asker tribn (55) olarak dtm zamanlardaki gcm yoksa da, grdnz gibi,yallk beni bsbtn gszletirmedi, kertmedi; senatoda, krsde, arkadalarmla, mvekkillerimle,konuklarmla konuurken, gcmn eksiklii duyulmuyor; nk, "Yalln uzun srsn istiyorsan, erkenyalan" dnde bulunan o eski ve beenilen ataszne benim hibir zaman aklm yatmad. Erken

yalanmaktansa, yallm ksa srsn, daha iyi. Bakn, imdiye dek beni grmek isteyen hi kimseye, "imvar" demedim. Oysa gcm her ikinizinkinden de azdr. Sizde de yzba T. Pontius'un (56) gc yok, ama ogldr diye sizden daha m deerlidir? Yalnzca, insan gcn ynetmesini bilmeli, ancak gcnn yettiikadarna el atmal: ite byle olursa, insan, eski gcm kalmad diye yazklanmaz. Dediklerine gre Milon(57) Olympia alanna omuzlarnda canl bir kzle girmi. Sana byle bir beden gcnn m, yoksaPythagoras'taki zek gcnn m verilmesini isterdin? Her neyse, bu nimet elindeyken yararlan, eldengittikten sonra onu arama: yok eer delikanllarn ocukluu, yalar biraz ilerlemi olanlarn delikanllkan aramalar doruysa, o baka... mrn gidii bellidir, doann izdii bir tek yol vardr, basit bir yol; veher an kendisine gre bir durumu vardr; ocuklarda zayflk, yetikinlerde taknlk, orta yallardaarballk, yallarda olgunluk, doal durumlardr, bunlar zamannda kabullenmek gerekir. Dedeni konuketmi olan doksanlk Masinissa'nn (58) bugn neler yaptn sanrm duymusundur, Scipio; o adam yolayaya kt m, dnyada ata binmez; atla knca da attan inmez: yamur, souk dinlemez, ba ak gezer;salam yapl bir vcudu vardr ve bu sayede kralln btn grev ve ilerini baarr. Demek ki beden eitimive ll yaamayla, insan yalannca bile eski gcnn bir ksmn koruyabiliyor.

Yallarn gc m yoktur? Yallarn gl olmalar istenmiyor ki! Yasa ve gelenekler, hakl olarak, bizyatakileri gsz yaplamayacak ilerden bak tutuyor (59). Bylece yalnzca yapamadmz deil,yapabildiimiz ilerden de uzak tutuluyoruz. "Evet ama yle halsiz yallar vardr ki hibir grevleuraamaz; yaamda yaplmas gereken ilerden hibirini yapamazlar" diyen olabilir. Buysa yalla zg bireksiklik deil, sala bal bir eydir. P. Africanus'un seni evlat edinen olu (60) nasl da zayft! Salnasl da bozuktu! Daha dorusu nasl da salkszd! Byle olmasayd, devletin ikinci bir gnei olurdu; hembabas gibi yksek ruhluydu, hem stelik daha derin bilgisi vard. Genler bile zayf bnyeli olabildiine gre,yallarn kimileyin zayf bnyeli olmalarnda alacak ne var? Yalla katlanmak, kusurlarn abalarmzla

gidermek gerek. Sal gz nnde tutmak, bedeni ll olarak iletmek, gcmz yok edecek denli deil,tazeleyecek denli yiyip imek gerek. Hem yalnzca bedene deil, asl zihne ve ruha zen gstermeli; nkyasz kalan lambann snd gibi, bunlar da beslenmezse, ykma urarlar. ok yorucu olan bir bedeneitimi, kukusuz bedeni arlatrr; zihinse, iletildiinde evikleir. Caecilis (61) "komedyalardaki budalayallar" derken, her eye inanveren, unutkan, gevemi yallar anlatmak ister; bu eksiklikler de yallndeil; uyuuk, tembel, uykucu bir yalnn eksiklikleridir. Taknlk ve zevk dknlnn yallardan okgenlerde; ama genlerin de hepsinde deil, ahlk yle byle olanlarda grlen eksiklikler olduu gibi;genellikle bunaklk denen ve yallara zg olan aptallk da her yalda deil, hafif akll yallarda olur.Appius drt gl olunu, be kzn, yle koca bir evi, o kadar mvekkili, ilerlemi yanda, hem de krolmasna karn ynetirdi; nk yay gibi gergin bir zekas vard; dinliini yitirip yalla boyun ememiti:Evindekilerden yalnzca sayg grmekle kalmaz, onlara stelik hkmederdi: kleler ondan korkar, ocuklar

ekinir, hepsi de onu severdi; o evde, dedelerden kalma greneklere ve dzene uyulurdu. te insan kendisinibyle savunur, hakkn korur, kimseye uymaz, son soluuna dek ailesine szn geirirse, yall onurluolur. Genlerde yallarn, yallarda da genlerin kimi zelliklerinin bulunmas, bence iyi bir eydir: Budnceyi benimseyen, beden bakmndan yalanabilir, ama ruh bakmndan hibir zaman yalanmaz. imdiOrigines adl yaptmn yedinci kitabyla urayorum; eski zamanlarla ilgili btn yaptlar topluyorum;savunmu olduum nemli dvlar dolaysyla verdiim sylevlerin hepsini gzden geiriyorum; augur vepontifex hukukunu, yurttalar hukukunu inceliyorum; bundan baka Yunan yaznyla da ok urayorum;belleimi iletmek iin, Pythagoraslar gibi, gndzleri her dediim, her duyduum, her yaptm eyiakamlar aklmdan geiryorum. Ruhun yapaca eitim budur, zihnin tutaca yol, ite bu yoldur. Byleilere kendimi verip alrken, aln teri dkerken beden gcmn yokluunu pek duymuyorum. Arkadalarnyardmna kouyor, senatoya sk sk gidiyor, hem de zerlerinde iyice, uzun uzun dnlm dnceler


8


9/47

ortaya atyorum. Bu dnceleri de beden gcyle deil, akl gcyle savunuyorum. Bu ilerle uraamayacakduruma gelirsem, artk o yapamadm eyleri yattm yerde dnmek de gene benim iin bir zevk olur; amasrdm mr gene eylemli olmama olanak veriyor. nk kendisini ie veren, alan insan, yalln nezaman geldiini duymaz. Bylece yava yava, ayrmna varmakszn yalanr ve birden kvermez de arar sner.

Gelelim yalla bulduklar nc eksiklie; yani zevklerden yoksun olmasna. Yallk bizden genliin oen kt eksinliini uzaklatryorsa, ne byk bir iyilik ediyor! Deerli genler, byk ve nl bir adam olanTarentum'lu Arkhytas (62) bakn bir zamanlar neler sylemi. O sylediklerini bana, yeni yetitiim ve Q.Maximus ile Tarentum'da bulunduum sralarda anlatmlard. Arkhytas'a gre madd zevk, doann insanlaraverdii en uursuz beldr; bunu elde etmek iin doymak bilmez istekler, dnce ve lmllktan uzak olarakalevlenir. Yurda ihanet etmeler, devleti ykmalar, dmanlarla gizli grmeler hep ondan kar: ehvetin gzealdrmad hibir su, hibir kt eylem yoktur; insanlar fuhu, zina ve bunlara benzer her rezaleti ehvetinekiciliine kaplarak yaparlar; baka bir nedenle deil. ster doa, ister bir tanr, insanoluna her eydenstn olan akl verirken, ehvetin bu tanrsal armaana, bu baa en byk dman olmasn istemi. nkkendisini zevke kaptran insanda lmllk diye bir ey kalmaz ve genellikle, ehvetin egemen olduu yerdeerdem tutunamaz. Bunu daha iyi anlatmak iin Arkhytas, "Zevke son derecede kaplm bir insan dnn"diyormu. Onun dncesine gre, kimse kuku duymaz ki byle bir insan, bu zevkin etkisi altnda kaldsrece her trl dnceden, her trl uslamlamadan uzak olur, hibir eye kafa yormaz. Onun iin maddizevkten daha tiksinilecek, daha zararl bir ey yoktur. nk bir de yein ve srekli olursa, ruhun btn nsndrr. Arkhytas bunlar Caudium savanda, konsl Sp. Postumus ile T. Veterius'u yenen adamn babasolan Samnit kavminden C. Pontius ile konumu (63), hem o konumada Atinal Platon da bulunmu; Romadostluuna bal kalan, bizim Tarentumlu Nearkhos, bunu byklerinden duyduunu sylerdi; Platon'un L.Camillus (64) ile Appius Claudius'un konsll srasnda Tarentum'a geldiini de tarihte okudum. Buszlerle neyi anlatmak istiyorum, biliyor musunuz? Size unu anlatmak istiyorum: Uslamlamayla, aklla zevkisteini kendimizden uzak tutamadmza gre, doru olmayan bir eyin nne getii iin yalla karbyk bir minnettarlk duymamz gerek. nk zevk istei insanda dnce brakmaz; uslamlamanndmandr; hem (deyi yerindeyse) akln gzlerini krletirir ve erdemle hi ilgisi yoktur. stemeye istemeyebir i yaptm: yiit T. Flaminius'un kardei L. Flaminius'u (65) yedi yl konsllk ettikten sonra senatodan

karttm; ama ne yapaym, u zevk dknlnn rezil bir ey olduunu gstermek gerekir diye dndm.nk bu adam konsl olarak Gallia'da bulunduu zaman, sofrasndaki kt bir kadnn szne uyupiledikleri sutan dolay idam cezasna arptrlarak hapse atlm olanlardan birinin ban vurdu. ncelimolan kardei Titus censor iken L. Flaminius bunun cezasn ekmedi; onun, evinde ahlkszca, iindeonursuzca davranmasna yol aacak denli irkin ve nne geilmez bu zevk dknln, dorusu Flaccusile ben hibir bakmdan ho grmedik.

Byklerim, ta ocukluklarnda yallardan duymular, anlatr dururlard: C. Fabricius, Pyrrhos'a eli olarakgittiinde Thessalial Kineas'tan (66), Atina'da bilge diye geinen biri bulunduunu ve bu adamn, "Heryaptmz iin sonunda zevk olmaldr" dediini duyunca aakalm. Bunu Fabricius'dan duyan M.Curius ileT. Coruncanius (67), Samnitlere ve Pyrrhos'un kendisine, hep bu dncenin kabul ettirilmesini isterlermi:

Kendilerini zevke vermeleri ve bylelikle kolayca yenilebilmeleri iin M. Curius, kendi konsllnden beyl nce, drdnc kez konsllk ederken devlet uruna cann veren P. Decius'un (68) yakn arkadayd. tebu adam Fabricius da, Coruncanius da bilirdi; bunlar kendi yaamlarna, szn ettiim Pub. Decius'undavran biimine dayanarak yle bir yargya varyorlard: Kesin olarak yaratl bakmndan en gzel, onurlubir ey vardr; bu ey, kendisi iin istenir ve insan olan, zevki kmser, bir yana brakr da, ona erimeyealr. Ne diye zevk zerinde bu kadar ok duruyorum sanki? nk yallarn zevki aramamalar bir eksiklikdeil; tersine, vnlecek bir eydir. Yallar lenlerden, gzel sofralardan, sk sk kadeh boaltmaktan uzakm kalyorlar? yleyse sarholuktan, sindirimsizlikten, uykusuzluktan da uzak kalyorlar demektir. Zevkintadna kolay kolay doyamadmza gre, ona, yalandmzda da biraz yer vermek gerekiyorsa (Platon,tanrsal bir bulula, zevke, "ktlklerin yemi" (69) der; nk, kukusuz ki insanlar yemle yakalanan balklargibi zevke kaplp ktle srklenirler) zengin sofralarda bol bol yiyip imekten ekinsek bile, alakgnll


9


10/47

sofralardan pekl zevk alabiliriz. ocukluumda, Kartacallar deniz savanda ilk kez yenen Marcus'un oluC. Duillius'u (70), yemekten sonra evine dndnde sk sk grrdm; yannda mumlarn, flt alan birininbulunmas houna giderdi; devlet ileriyle ilgisi olmayan bir kimsenin byle eyler yapmaya kalkmas, ozamana dek grlmemi bir eydi; ama, onun bu keyf davran, nnden dolay ho grlyordu. yi ama,ben ne diye bakalarndan sz ediyorum? Kendime dneyim artk. Bir kez, teden beri bir tarikata balym;Frikyal Byk Ana'nn Klt (71) lkeye girdikten sonra, benim questorluumda baka tarikatlar da kuruldu.

Benimle ayn tarikattan olan kimselerle ok sradan bir sofrada yemek yerdim, ama o zaman genlik ateivard; ya ilerleyince her ey gnden gne daha lmllayor. lenlerde de maddi zevklerden okarkadalarmla birlikte olmaya, syleiye deer verirdim. Dedelerimiz iyi etmiler de arkadalar bir arayatoplayan sofralara "convivium" demiler. yle ya, insan birlikte yemek yedikleriyle birlikte yaar. Bu szck,Yunanllarn ayn anlama gelen szcklerinden daha gzel. Yunanllar "convivium"a karlk, hem yemekhem imek imgesini uyandran birer szck (72) kullanmakla en az nemi olan eye, en ok nem vermioluyorlar.

Sylemek benim iin bir zevk olduundan, erken kurulan sofraya oturmak dorusu houma gider. Yalnzcayatlarmla deil (aslnda bunlardan pek az kald), siz yatakilerle de, hele sizlerle... Konuma hevesiniartrp, yeme ime hevesini azaltan yalla pek ok minnet borluyum. Yemek, imek insann hounagidebilir (zevke pek sava iln eder gibi olmayaym; belki de bir dereceye dek, doaya uygun bir eydir );bana sorarsanz, yallar bu zevkleri duyamayacak durumda deildirler. Bana gelince, dedelerimizden kalmabir grenee gre, sofrann banda oturmaktan holanrm; gene dedelerimizde grenek olduu gibi,lenlerde sofrann banda oturann bir konuma yapmasndan, Xenophon'un Symposion'undaki gibi, kkolurlar ve damla damla iilirlerse iki kadehlerinden (73), yazn serinlikten, kn gnein ve ateinscaklndan holanrm. te Sabinlerdeki iftliimde aradm eyler bunlardr; komularm her gnsoframa toplarm; deiik konular zerinde konuarak bu lenleri gecenin ge saatlerine dek,uzatabildiimizce uzatrz. Ama, insann sanki iini gcklayan yle zevkler vardr ki, yallar onlarduyamazlar, diyebilirsiniz. Doru; ama, onlar bu zevklerin yokluunu da duymazlar. Yokluunu duymadneyin zntsn de duymazsn. Sophokles'e, zerine yallk ktnde, "Akla aran nasl?" diye sorulunca,hakl olarak, yle demi: "Tanrlar korusun! Ben ondan elimi eteimi seve seve ektim; kaba, lgn birefendinin elinden kurtulmu gibiyim." Tutkulu kimseler iin bu gibi eylerden yoksun kalmak ekilmez ve

zc bir dert olabilir; ama gz doymular, hevesini almlar iin byle zevklerden yoksun kalmak, onlartatmaktan daha hotur; daha dorusu, bir eye kar istek duymayan ondan yoksun kalm deildir. Benceistek duymamak daha ho bir eydir. Evet, genlik denen o mutlu ada bu zevkler daha ok tadlr; amabunlar, dediim gibi, insan klten zevklerdir; sonra yallar bu zevkleri doya doya tadamyorlarsa da,bunlardan bsbtn yoksundurlar da denemez. Ambivius Turpio'yu (74) ilk sralardan seyreden biri, elbettedaha ok zevk duyar, ama arka sralardan seyredenler de zevk duymaz deiller; ite bunun gibi, genlermutluluk veren duygulara yakndan bakarak, sanrm daha ok zevk duyarlar; yallar uzaktan bakarlar, amaonlar da yeter derecede zevk duyarlar. Zevk dknlne, ykselme hrsna, bakalarn gemek iindidinmeye, dmanlklara, tutkularn tmne sanki hizmet ettikten sonra, ruhun yapayalnzca kalmas,dedikleri gibi, kendisiyle babaa yaamas, ne paha biilmez bir zevktir! renim ve bilgiyle beslenirse,insana istediini yapma zaman brakan yallktan ho bir ey de yoktur. Scipio, babann candan arkada olan

C. Galus'un (75) yeri, dahas, g lmekle urat sralarda bitkinletiini grdk. Nice zamanlar gn, onu geceleyin izmeye koyulduu izimlere dalm grm; nice zamanlar gece onu, sabahtan beriurat bir iin banda bulmutur! Ay ve gne tutulmalarn bize ok nceden bildirmek onu ne oksevindirirdi! Bunlar gibi ar olmayan, ama gene de emek isteyen ilere ne diyeyim? Naevius, KartacaSava'n; Plautus da Truculentus'u, Pseudolus'u yazdlar diye ne byk sevin duyarlard! Ben domadan altyl nce, Cento ile Tuditanus'un (76) konsll srasnda tiyatro oynatm, yetikinlik ama kadar yaamolan Livius'un (77) da yalln grdm. P. Licinius Crassus'un pontifex hukuku ve yurttalar hukukukonusundaki almalarna, geen gn pontifex maximus olan u P. Seipio'ya (78) ne dersiniz? Busaydklarmn hepsinin, ileri yalarnda da o ilerle canla bala uratklarn grdk. Ennius'un hakl olarak,"nandrcln ta kendisi" (79) dedii M. Cethegus'un da (80) yallnda bile gzel sz sylemeye ne bykbir abayla altn grrdk. Bu gibi zevklerle sofra elencelerinin, tiyatronun, kt kadnlarn verecei


10


11/47

zevk karlatrlabilir mi? Bilimsel alma, akl banda ve iyi yetimi kimselerde ya ilerledike artan birzevktir. te Solon'un nce de szn ettiim bir dizesinde, "Her gn bildiklerime birok ey katarakyalanyorum" demesi, kendisi iin bir onurdur. uras kesin ki hibir maddi zevk, manevi zevklerden dahastn olamaz.

imdi, inanlmayacak kadar holandm iftilik zevklerine geiyorum: Yallk hibir zaman bu zevklere

engel olamaz ve bunlar, bana kalrsa, bilge olan bir insann yaamyla yakndan ilgilidir. nk bu zevklertopraa baldr; o toprak ki, hibir zaman buyruklara uymazlk etmez ve aldn hep bol bol geri verir; kimizaman kazan azdr, ama ou kez bol olur. Hem ben yalnzca rn deil, topraktaki verim gcn de,ondaki z de severim; toprak yumuatlm ve srlm barna tohumu aldktan sonra, onu nce kapaltutar; bu kapama iini gsteren "occatio" (81) szc de bundan gelir; sonra, toprak ssyla snan tohumubasnla atlatr ve yeil bir ot kartr; bu ot, kkteki liflere dayanarak yava yava boy atar, dml anzolarak dimdik ykselir; sanki artk erginleiyormu gibi, bir klfa girer; bu klftan knca da sra sra dizilenbuday oluturur ve kendisini kk kularn gagalarndan klktan bir siperle korur. Asmalarn nasldikildiini, nasl yeerdiini, nasl bydn anmsatmaya ne gerek? Ama, yallmn erin ve sevincinioluturan eyleri size anlatmak zevkine doyamyorum. Topraktan kan btn bitkilerin yaama gcn biryana brakyorum; o g ki, kck bir incir ya da bir zm ekirdeinden ya da baka meyve ve fidanlarnufack tohumlarndan koca koca kkler, dallar oluturur... Ama alar, filizler, incecik dallar, elikler,daldrma ubuklar insana hayranlk dolu bir sevin vermez mi? Yap olarak dik duramayan ve desteiolmazsa topraa den asma kendisini dik tutabilmek iin elleriyle sarlrm gibi, filizleriyle raslad eyleresarlr; asma yerde srnerek uraya buraya kollar salnca, sk sk filiz vermesin ve ok byyp her yanayaylmasn diye, bac onu bakla budayp dalmasnn nne geer. te bylece, ilkyaz geldii zamanbudanmayan ubuklarn filiz dmlerinde srgn denen ey kar, zm de bundan olur; zm, topransuyu ve gnein etkisiyle byr; nceleri tad ok ekidir, sonra olgunlanca tatllar; yapraklarla rtlolduundan, lml bir sdan yoksun kalmad gibi, gneten de kavrulmaz; bu meyveden daha verimli,grn bakmndan daha gzel ne olabilir? Elbette, demin de sylediim gibi, bunun yalnzcaca rnndeil, yetitirilmesini de, doann kendisini de severim; asma srklarnn sra sra duruunu, salkmlarnkafesli tahtalara tutturulmasn, ktklerin balanmasn, asma daldrmasn da severim; dediim gibi, asmadallarndan birinin budanp, birinin braklmas houma gider; topra ok daha verimli klan sulamalar,

tarlann srekli srlmesini veyim mi? Tarlay gbrelemenin yararn anlatmaya gerek var m? Tarla ilerizerine yazdm kitapta bunlar anlattm; Hesiodos tarm konusundaki kitabnda (82) bunlarn szn bileetmez; ondan birka yzyl nce yaam olduunu kabul ettiim Homeros ise, Laertes'in olunun zleminihafifletmek iin tarlasna baktn ve onu gbrelediini anlatr (83). Tarla ilerini insana ho gsterenyalnzca ekinler, imenlikler, balar ve fidanlklar deildir; bahe ve meyvelikler, koyunlarn kuzularnotlamas, ar srleri, ieklerin eit eit oluu da bize zevk verir. Yalnzca trl trl ekme yollar deil,trl trl a yapmak da zevklidir; tarmda hibir i bunlar gibi beceri istemez.

Tarla ilerinin verdii zevklerden daha pek ok sz edebilirim, ama bu konu zerinde sylediklerim ok bile.Ho grn, nk beni byle ok konumaya tarla ilerine kar duyduum heves itti; aslnda yallar, doalargerei, biraz gevezedirler; gryorsunuz ya, yalln btn eksikliklerinden syrldm ileri srmyorum.

M. Curius (84) Samnitleri, Sabinleri, Pyrrhos'u yendikten sonra yaamnn son blmn ite bylece, birifti igibi yaayarak geirdi; dorusu onun kydeki evine baktmda (benimkinden ok uzak deildir ), hemo adamn yaln yaayna, hem de o dnemdeki arballna ne denli hayran olsam azdr, diyorum. Evindeoturan Curius'a Samnitler, ona byk miktarda altn getirdiklerinde, Curius, "Bence altn sahibi olmak deil,altn sahibi olanlara egemen olmak onurlu bir eydir," diyerek, onlar kap dar etmitir. te byle yksek birruh, o adamn yalln ho bir duruma sokmaz myd hi? Ama sz kendimden uzaklatrmamak iin geneiftilere getiriyorum. Eskiden senato yeleri, yani yallar, mrlerini tarlada geirirlerdi; nitekim, L.Quinctius Cincinnatus'a (85) diktatr olduu haberi, tarlasn srerken verilmi; magister equitum (86) C.Servilius Ahala, krallkta gz olan Sp. Maelius'u (87) ite bu diktatrn buyruuyla yakalayp ldrtmt.Curius olsun, dier yallar olsun, senatoya kydeki evlerinden arlrlard; onlar almaya gidenlere itebunun iin "viatores" (88) denmitir. Sorarm size: tarlalarn ekip bimekle mrlerini ho eden bu insanlarn


11


12/47

yall acnacak bir yallk mdr? Bana kalrsa, bundan daha hayrl bir yallk olamayacandan kukumyok. Tarmla uramak, btn insanlara yaramas bakmndan yalnzca bir grev deildir; dediim gibi,verdii zevk dolaysyla insanlarn besinine, tanrlara tapnmalarna yarayan her eyin bol ve verimli olmasnsalamas nedeniyle de yararl bir itir ve bu maddelerin yokluu bazlarna ac verdiine gre, artk zevklebaryorum. Malnn banda bulunan merakl bir iftlik sahibinin arap, zeytinya kilerleri her zaman doluolur, erzak bulunur, evi hep bolluk iindedir; domuz, olak, kuzu, tavuk, st, peynir, baldan yana zengindir.

Sonra baheye de iftilerin kendileri, ikinci bir kiler derler. Bo zamanlarda ku tutma, avlanma kyyaamn bir kat daha tatllatrr. ayrlarn yeilliinden, aalarn sra sra duruundan, balarn,zeytinliklerin gzel grnmnden uzun uzadya sz etmeye ne gerek var? Ksa keseceim. yi baklm birtopraktan, yarar bakmndan daha verimli, grn bakmndan daha gzel bir ey olamaz. Yallk, toprailetme zevkine engel olmak yle dursun, insan bu zevki tatmaya bile arr. Bu aa eren bir kimse, istergnete, ister ate banda snmak iin kyden iyi bir yer; mevsimi gelince de glgeliklerde ve su kylarndaserinlemekten ok sala yarar bir ey bulabilir mi? Silhlar, atlar, ksa mzraklar, tokmakl sopalar, topoyunu, avlar, koular genlerin olsun; eitli oyunlardan biz yallara ak kemiklerini ve zarlar braksnlar,bunlar da isterlerse braksnlar, nk yallar oyunsuz da mutlu olabilirler.

Xenofon'un kitaplar, birok bakmdan yararldr; siz o kitaplar okuyorsanz, bu ii dikkatle yapn, ricaederim. Mal, mlk ynetimi konusundaki Oikonomikos (89) adl kitapta tarm ne ok ver! Bir kral iintopra iletmeye almaktan daha uygun bir i olmadn anlayasnz diye, Sokrates bu kitapta Kritobulos(90) ile konuur ve der ki: "Zeks ve saltanatnn onuruyla herkesten stn olan Pers kral gen Kyros (91),pek deerli bir insan olan Spartal Lysandros Sardeis'e gelip, ona badaklardan armaanlar getirdii zaman,Lysandros'a bir dost gibi ve incelikle davranm ve bu arada itle evrilmi, aalar zenerek dikilmi birtopra gstermi. Lysandros aalarn boyuna, beer aalk tarhlarn dzgn sralarna, srlm ve temiztopraa, ieklerden kan kokularn holuuna hayran olmu ve topraa l ve dzenle biim vereninyalnzcaca alkanlna deil, becerisine de atn sylemi; Kyros da ona yle yant vermi: 'Btnbunlar lp bien benim; aalarn sralan, topran blmlenmesi hep benim iim; bu aalarn ounukendi elimle diktim.'

O zaman Lysandros kraln erguvan renkli giysilerine, prl prl durumuna, Perslerinki gibi bol altnl ve

deerli talardan yaplm sslerine uzun uzun bakm ve demi ki: "Sana hakl olarak mutlu diyorlar Kyros,nk sende deerle servet birlemi." te yallar byle bir mutlulua pekl erebilirler; yalln engelolmad baka iler de vardr ama zellikle tarm, yamz son derece ilerleyince de uraabileceimiz biritir. ittiime gre, M.Valerius Corvinus (92) alma yaamndan ekildikten sonra yz yana dek kydeoturup topran iletmi. Bu adamn birinci konsllyle altncs arasnda krk alt yl gemitir. Demek kio, dedelerimizin yalln balangc diye saptadklar yaa (93) dek onurlu memurluklarda bulunmutur.Hem Valerius Corvinus mrnn sonunda, ortasnda olduundan daha mutlu yaamtr, yle ya, o zamansaygnl artm, glkleri azalmt. Saygnlk da yalln anndandr. L.Caecilius Metellus'a, AtiliusCalatinus'a (94) ne ok sayg gsterilirdi! A. Calatinus iin u mezar yazt yazlmtr:

"Birok kimse, onun, yurttalarn en sekini olduunu dnr."

Mezarna kazlm olan bu iirin btnn biliyorsunuz. Herkesin vmekte sz birlii ettii insan, hakl olarakerk sahibidir. Bir zamanlar pontifex maximus olan P.Crassus, ondan sonra ayn rahiplikte grdmzM.Lepidus, ne adamlard (95)! Paulus'a, Africanus'a ne diyeyim? Ya nce de szn ettiim Maximus'a (96)ne diyeyim? Bunlarn etkinlii yalnzcaca buyruklarndan deil, bir ba hareketlerinden bile belli olurdu.Yallk, hele onurlu bir mr srenlerin yall insana btn genlik zevklerinden daha deerli saylacakderecede byk bir saygnlk kazandrr.


12


13/47

Yalnzca, unutmayn ki btn konumamda genlikteki temellere dayanan yall vdm; bundan kansonu: bir gn syleyip herkese kabul ettirdiim gibi, kendisini szle savunan bir yal, zavalldr. Ne aksalar, ne yzdeki krklar insana hemen sayg salayamaz: ancak onurlu bir yaamdan sonra bu olgun aayetien kimse, saygnn en gzel meyvalarna eriir. Bir yalya selam vermek, yanna yaklamak,onu grnceayaa kalkmak, nne gememek, onu geirmek, ona akl danmak gibi nemsiz ve sradan grnen eylerbile ona gsterilen saygnn belirtisidir; bu sayg gsterilerine bizde de, ahlklar orannda baka uluslarda da

uyulur. Dediklerine gre, szn daha nce de ettiim Spartal Lysandros (97), hep, Sparta'nn yallarn enonurlu olarak yaayacaklar bir yer olduunu sylemi; yle ya, hibir yerde yallara o denli nem verilmez,hibir yerde ylesine sayg gsterilmez. Bir de unu anlatrlar: Atina'da yal bir adam oyunun ortasndatiyatroya girince, o kalabalk seyirciler iinde hibir yurtta kendisine yer vermemi; ama eli olduklar iinzel yerlerde oturan Spartallarn yanna yaklanca, hepsi ayaa kalkm ve yal kimseyi oturtmak istemiler.Seyircilerin hepsi birden onlar alklaynca, ilerinden biri, "Atinallar iyilik nedir bilirler; ama yapmakistemezler," demi. Sizin rahipler kurulunda (98) birok gzel gelenekler vardr; ama, sras gelmikensyleyeyim, en gzeli, nce en yal olann dncesini sylemesidir; yalnzcaca yksek konumdakiler yalaugurlardan sonra gelirler. Saygnn balad dllerle karlatrlabilecek, maddi bir zevk var mdr? Budllerin en parlaklarn elde etmi olanlar bence yaam denilen tiyatro oyununu sonuna dek oynamlar, hemde acemi oyuncular gibi, son perdede yere yklmamlardr.

Ama yallar somurtkan, tasal, abucak kzar, huysuz, dahas elisk olurlarm. Bunlar huylarn yarattzelliklerdir; yallktan ileri gelmezler ki. Somurtkanlk ve szn ettiim bu eksiklikler bir dereceye deinbalanabilir. Yallar bu eksiklikleri edinmekle hakl deilse de mazur grlebilirler: yallar, herkesinkendilerini kmsediini, aa grdn, kendileriyle alay ettiini sanrlar. Hele bedence gtendmlerse, dokunsanz alayacak durumdadrlar. yi huylu, nasl yaanacan bilen kimselerde bu ktynler daha az duyumsanr; bu da hem yaama, hem tiyatroda Adelphoi (100)'daki iki kardee bakarakanlalabilir: birisi nasl da sert, teki nasl da sevimlidir! Sorun u: her arap eskimekle ekimedii gibi, herinsan da yalanmakla aksilemez. Yallkta arball doru bulurum, ama her eyde olduu gibi birdereceye dein; aksilii hibir bakmdan doru bulmam. Yallarn elisklna gelince; buna aklm ermiyor.yle ya, yol ksaldka yolluu arttrmaktan daha sama bir ey olabilir mi?

Yalla kt dedirten drdnc bir neden kald: biz adakilere en ok znt ve tasa veren, lme yaknoluu... Evet, lm yallardan uzun sre uzak kalamaz. Ama onca yl yaayp da lmn kmsenmesigerektiini anlamayan yalya yazk! lm ruhu tamamyla yok ediyorsa, zerinde durmaya demez, yok onusonsuz bir mr yaayaca bir yere gtryorsa, o zaman istenilmesi gereken bir eydir. nc bir olaslkda yoktur ya... ldkten sonra mutsuz olmayacaksam, hele mutlu da olacaksam, ne diye korkaym? Gen bileolsa, akama dek yaayacan kesin olarak syleyecek kadar aptal bir insan var mdr? Hem genlerde insanlme gtren nedenler bizden daha oktur: Genler hemen hastalanverirler; bizden daha nemli hastalklaratutulurlar; daha g iyileirler. te onun iin yal olanlar ok azdr; byle olmasayd insanlar daha iyi, dahaakllca yaarlard. yle ya, akl da, dnme de, dnce de yallarda olur; onlar olmasayd devletler deolmazd. Ama gene herkese kyan lme geliyorum. lm genlerin de banda olduuna gre neden yallktlemek iin bir neden olsun? Ben, ok deerli olumu, sen de en yksek orunlara aday olan kardelerini

yitirmekle lmn yaa bakmadn anladk, Scipio. Diyebilirler ki: "yi ama, bir gen uzun sreyaayacan umar; yal bir insan byle bir umut besleyemez. Sama bir umut. yle ya, kesin olmayan bireye kesin; yanl bir eye doru demekten daha aptalca bir ey olur mu? Yal bir insann umut yolu yokmu.yle ama, yal, gencin umduunu ele geirmi olduuna gre daha iyi bir durumdadr. Biri uzun sreyaamay umar; teki uzun sre yaamtr. Hey byk tanrlar! Aslnda, insan yaamnda uzun sren nevardr ki? En uzun srm yaam ele al; Tartessus (101) kralnn yaamna bakalm: Evet, bir yerdeokuduuma gre, Gades'de Arganthonius adnda; seksen yl hkm srm, yz yirmi yl yaam biri vardr.Ama bence, sonu olan bir mr uzun srm saylmaz. nk sona varlnca, gemi zaman akp gitmitir;elde kala kala erdem ve drstlkle kazandn ey kalr. Ya yledir; saatler geer gider, gnler, aylar, yllar,hepsi geer; ve gemi zaman hi geri gelmez; gelecei de bilemezsin. Bize verilen mr ne kadar olursaolsun, honut olmak gerek. Bir oyuncunun hoa gitmesi iin oyunun bitmesine gerek yoktur, oynad perdede


13


14/47

beenilmesi yeter; ite bilge bir insan da yaamnn "plaudite"sine (102) dek yaamak zorunda deildir; nkbir mr, ksa da olsa, iyi ve onurlu olarak yaamaya yetecek denli uzundur. Yok daha uzunsa, iftilerin tatlilkyazdan sonra yazn, gzn gelmesine zldklerinden fazla zlmeye demez. nk ilkyaz, genlikdemektir; gelecekteki meyvalar mjdeler, ondan sonraki mevsimler rn alma mevsimleridir. Birok kezsylediim gibi, yalln meyvas da o aa gelmeden nce bol bol iyilik etmi olduunu anmsamaktr.Doaya uygun olan her eye iyi demeli, yallarn lmesi kadar da doaya uygun ne vardr? Genlerin bana

lmn gelmesi doaya aykr bir eydir. te bunun iin genlerin lmesi bana, harl bir atein bol suylasndrlmesi gibi gelir; yallarn lmyse, gemi bir atein hibir etkiyle deil de, kendiliinden snmesigibidir. Nasl elmalar hamken ekilip kopartlr, iyice olgunlanca derlerse, ylece genlerin cann bir geker alr da, yallar olgunluktan lr. Bu olgunluk bana yle tatl geliyor ki, lme yaklatka, uzun birdeniz yolculuundan sonra karay grr gibi oluyor, sonunda limana varacam sanyorum.

Yalln nerede bitecei hi belli olmaz; bu ada elinden geldii srece grevini yapp lmkmsemekle akllca yaam olursun. te yallar, bu nedenle genlerden daha gzpek, daha metinolurlar. Solon'un tiran Peisistratos'a verdii yanttan da bu anlam kar: Solon, neye gvenerek, kendisine bukadar cretle kar koyduunu soran Peisistratos'a, "Yalla!" diye yant vermi. Bir mr sonunda en iyiey, doa kendi yaratt yapt yava yava yok ederken, akln ve duygularn olduklar gibi kalmalardr. Birgemiyi, bir binay yapm olan kimse onlar nasl daha kolayca paralar, ykarsa, tpk onun gibi, insanoluturan doa onu en iyi bir biimde ortadan kaldrr. Ve yeni oluan bir btn glkle dalr, eskimi olanise kolayca dalr. Bundan dolay, yallarn iki gnlk mrlerini a gzl gibi harcamalar; ortada bir nedenyokken de o ksa mr yaamaktan vazgemeleri iyi olmaz. Pythagoras da, efendimiz, yani Tanrbuyurmadan, yaamdan, yaamdaki grevlerinden kamay yasak eder. Bilge Solon'un bir mezar yaztvardr, orada dostlarnn lmne acmasn ve alamasn istediini syler. Anlalan yaknlarnn kendisinisevmelerini istiyor. Bilmem ama, sanrm Ennius,

"Kimse benim iin gzya dkmesin, kimse ldm diye szlanmasn." (103)

demekle daha doru bir sz etmitir. Ennius, arkasndan sonsuzluk gelen lme yas tutmaya demez diyednyor.

Evet, insan leceini duyumsayabilir, ama bu duygu ksa srer, zellikle yal bir kimsede; u da var ki,lmden sonra duyumsamak ya istenilir bir eydir, ya da duygu diye bir ey yoktur. lm gzmzdebytmemek iin, bunu daha genken dnmeliyiz; byle dnlmezse, kimsenin ii rahat edemez; nk,leceimiz kesin; kesin olmayan bir ey varsa, o da bugn lp lmeyeceimizdir. lmn her saat insanakyabileceinden korkan bir kimse yreini salam tutabilir mi hi? Bu konu zerinde uzun uzun konumayabence gerek yok, lmlerimizi anmsayalm, ama yurdu kurtarmak urunda len L. Brutus'u (104), atlarnsrp lme gnll giden iki Decius'u (105), dmana verdii szde durmak iin ikenceye ayayla gidenM. Atilius'u (106), Kartacallarn yolunu bedenleriyle kapatmak isteyen iki Scipio'yu (107), Cannae'deki

bizim iin onursuz olan arpmada arkadann dncesizliini canyla deyen deden L. Paulus'u (108), enzalim dmann bile lsn onurlu bir cenaze treninden yoksun klmaya gnl raz olmayan M.Marcellus'u (109) deil de (Origines'te de yazdm gibi) hibir zaman dnmeyi dnmedikleri o yere okkere ileri ate ve gurur dolu giden ordularmz anmsayalm. Yalnzca okumam deil, kaba sabadelikanllarn bile aldr etmedikleri bir eyden, okumu yazm yallar m korkacak?

Bilmem ama, bana yle geliyor ki, genellikle, bir insan her eyden hevesini ald m, yaamdan da alddemektir. ocuklarn kendilerine gre hevesleri vardr; genler onlarn eksikliini duyar m? Yeni yetimeyebalayanlarn da hevesleri vardr, orta ya denilen ada onlar artk aranr m? Bu an da hevesleri vardr vebunlar yallar aramaz. Yallktaki hevesler, en son heveslerdir. ncekiler gibi onlar da gelir geer ve ozaman yaama doymu olmak, lm zamannn geldiini gsterir.


14


15/47

lm denince, ben kendim ne duyuyorum? Bunu size sylemeye neden ekiniyorum bilmem; nk banayle geliyor ki, lme yaklatka onu daha iyi seziyorum. Dinle P. Scipio; sen de, C. Laelius: ben pek nlinsanlar ve dostlarm olan babalarnzn yaadn sanyorum; hem bence onlarn yaad, yaam demeyedeer biricik var olutur. yle ya; ten kafesi iinde tutsak kaldka bir zorunluun ykn tayor ve ar biri gryoruz; nk gksel olan ruh, o pek yksek yuvasndan indirilmi, tanrsal ve sonsuz doasna aykrbir yer olan dnyaya batrlm gibidir. Ama yle sanyorum ki, lmsz tanrlar topraklara baksn ve gkteki

dzeni seyrettiinden yaamndaki uyum ve lyle o dzeni yanslasn diye insann vcuduna ruhvermilerdir. Beni buna inanmaya ynelten ince ince dnmem deil; en byk filozoflarn bu konudakideerli ve yetkili dnceleridir. Pythagoras'n ve hemen hemen yurttalarmz saylan ve bir zamanlar talyalfilozoflar ad verilen Pythagorasclarn ruhumuzun evreni kapsayan tanrsal ruhtan kopmu bir paraolduundan hi kuku duymadklarn anlatrlard. Bundan baka, Apollon tapnandaki bilicinin, bilgelerinbilgesi dedii Sokrates'in ld gn, ruhlarn lmezlii konusunda sylediklerini de bana akladlar. oksze ne gerek? Bu konuda dndm ve duyduum u: Beyinde bu denli abuk ileme, olup bitenlerianmsama, olacaklar kestirebilme, bunca ey yapma, bunca ey bilme, bunca ey bulma yetenei varolduuna gre; bunlar baarabilen, doadaki varlk, lml olamaz; hem ruh hep devinim durumundadr; budevinimin de balangc yoktur, nk ruh kendiliinden devinir ve hibir zaman kendisini brakmadnagre, bu devinimin sonu da yoktur. Ve ruh doadan daha basit; kendisinden daha farkl, kendisinebenzemeyen bir eyle karm olmadndan, blnemez; blnemeyince de yok olamaz; insanlarndomadan nce epey ey bilmeleri de ruhun lmezliine nemli bir kant oluturur: yle ya, ocuklar gbilgileri edinirken, saysz eyleri yle abuk sezerler ki, bunlar ilk kez renmiyorlar da anmsyorlar sanlr.te Platon, aa yukar byle dnr.

Xenophon'un kitabnda, lmek zere olan yal Kyros u szleri syler (110): "Benim sevgili ocuklarm,sizden ayrldktan sonra hibir yerde olmayacam, var olmayacam sanmayn sakn. Sizinle olduumsrece ruhumu grmyordunuz; ama, onun bu bedende olduunu yaptm ilerden anlyordunuz. Hibirbelirtisini grmediiniz zaman bile onun varlna inann. Kendilerini daha uzun sre anmamz iin ruhlarbize etki etmeseydi, byk adamlara lmlerden sonra da sayg gsterilmezdi. Ruhlar lml bedenlerdeykenyaayp da onlardan ayrldktan sonra lrm, ruh dnceden yoksun olan bedenden kurtuluncadnemezmi, bunlara hibir zaman aklm yatmad dorusu; bence ruh, asl birlemi olduu bedenden

kurtulup da saf ve katksz olmaya balad zaman dnr olur. Bundan baka, lm insan organizmasndatnca ruhtan baka, bedende ne varsa, nereye gidecei bellidir; her ey geldii yere gider; yalnzca ruh,bedendeyken de, ayrlnca da gzkmez. lme en ok benzeyen eyin uyku olduunu da, sanrm bilirsiniz.Ve zellikle uyuyanlarn ruhu, tanrsalln gsterir. nk ruhlar dingin ve zgr olunca gelecekte olacakbirok eyi nceden grrler ve bundan, beden balarndan bsbtn kurtulunca ruhlarn ne olacaklaranlalr. Byleyse, bana bir tanrymm gibi sayg gsterin. Yok, ruh bedenle birlikte ortadan kalkacaksa, sizgene btn bu evrendeki gzellii koruyan ve yneten tanrlara sayg gstermekle dindar ve sadk insanlargibi beni ann." Kyros lmeden nce ite bunlar sylemi. sterseniz ben de bu konudaki dncelerimisyleyeyim.

Scipio, gelecee bal olabileceklerini dnmeselerdi, baban Paulus (111), dedelerin Paulus ve Africanus

(112), Africanus'un babas (113), amcas (114) ve adlarn saymaya gerek yok, birok nl insangelecektekilerin belleinden kmamak iin o kadar uramazlard. Kimse beni bunun tersine inandramaz.Yallarn detidir, bari biraz kendimi veyim: nmle yaamm ayn zamanda bitecek olsa, barta ve savatageceyi gndze katp, onca gl zerime alr mydm sanyorsun? siz gsz, dingin, zahmetsiz,savamsz bir mr srmek daha iyi olmaz myd? Ama bilmem nasl, ruhum uzanr, sanki bu yaamdanayrlnca, sonsuzca yaayacakm gibi, gelecee bakard. Evet, ruhlarn lmsz olduunu dnmeseydi endeerli insan bile lmsz bir n iin didinip durmazd. Bakn, en akll insanlarn lme hemen boyunemesi, en aklsz insanlarn da gnl rzasyla lmeyileri, gz daha salam olan ve ileriyi daha iyi seenbirincilerin, daha gzel bir yaama kavumak zere yola ktklarnn ayrmnda olduklarn, keskin baklolmayan tekilerin de bunu gremediklerini anlatmaz m? Beni sorarsanz, sevdiim, saydm babalarnzgrmek hevesiyle iim iime smyor; hem yalnzca kendi tanm olduum kimselerle deil, konumalarda,


15


16/47

kitaplarda sz geen, kendileriyle ilgili benim de yaz yazdm kimselerle bir araya gelmek iin canatyorum. Oraya doru bir yollanaym, kimse beni kolay kolay tutamaz, Pelias gibi diriltemez (115);tanrlardan biri bana bu yatan yeniden ocuklua dnmemi balasayd bile, "Dnyada olmaz!" derdim;kou alannn bir bandan bir bana gittikten sonra, alann var noktasndan balang noktasna getirilmeyiistemezdim dorusu. yle ya, yaamn nesi hotur? daha dorusu, g olmayan nesi vardr? Yaamda tatleyler vardr, kabul; ama bunlar ya insan bktrr ya da bir dereceye dek tatldrlar; biroklarnn, hem de

okumu yazm kimselerin, sk sk yapt gibi, yaamdan yaknmam doru olmaz ve yaadma pimandeilim, nk yle bir mr srdm ki, dnyaya bouna geldiimi dnemem; bu yaamdan kendi evimdendeil de bir konukluktan ayrlyormu gibi ayrlyorum; nk, doa bize yle uzun uzadya oturulacak bir yerdeil, biraz durup geeceimiz bir urak vermitir. Ruhlarn o tanrsal topluluuna, o tanrsal birliinekavuacam; bu kalabalktan, bu amurdan ayrlacam gn, ne gzel gn! nk o gn, yalnzca, bir aznce szlerini ettiim kimselere deil, benim Cato'ma (116), iyilikte ei bulunmayan, grevini yapmaktakimselerin geemedii Cato'ma da kavuacam; bedenini ben yaktm, asl onun benimkini yakmas sralolurdu; ruhu benim de gideceimi dnd yere, beni brakarak deil de, bana bal olarak gitti. Bamagelene direnle katlanr grndm; duygusuz olduumdan deil, ama aramzdaki uzakln, ayrln uzunsrmeyeceini dnerek kendi kendimi avutuyordum.

Scipio, nasl oluyor da yallk bana ar gelmiyor ve zc olmamakla kalmayp tatl da grnyor diyeLaelius ile hep atnz syledin; ite nedenleri: nsan ruhunun lmsz olduuna inanmakta yanlyorsambile, bu tatl bir yanlma ve ben yaadka houma giden bu yanlmann elimden ekilip alnmasnistemiyorum. Baz deersiz filozoflarn (117) sand gibi, ldkten sonra hibir ey duymayacaksam bile,lm filozoflarn yanldm diye benimle alay etmelerinden de korkum yok. lmsz olmayacaksak da,insann zaman gelince gp gitmesi gene istenilir bir eydir. nk her eye olduu gibi, doa, yaamaya dabir snr koymutur. Yallk yaamn son perdesidir; bir oyunun bizi usandrmasndan nasl kanyorsak,yallktan usanmaktan da kanmalyz, hele yaama doymusak.

Yallk zerine syleyeceim ite bu kadar; keke siz de o aa erseniz de, benden dinlediklerinizin doruolduunu kendi deneyiminizle grebilseniz!..

DOSTLUK

NSZ

Cicero'nun felsef yaptlarndan biri olan Laelius ya da De Amicitia (Laelius ya da Dostluk zerine) .. 44

ylnda yazlmtr. Diyalog biiminde olan bu kitaptaki konuma, .. 129 ylnda geer. Sanki ScipioAemilianus'un lmnden ( .. 129 ) birka gn sonra, Scipio'nun ok yakn dostu Laelius, damatlarScaevola ve Fannius'la "dostluk" zerine konuur. Bu konumay sonradan Scaevola, Cicero'ya aktarr.

Diyalou yneten C. Laelius .. 190 ylnda domu olmaldr. Babas C. Laelius'la Scipio AfricanusMaior'un dostluu gibi, o da gen yata Scipio Aemilianus'la dost olmu ve onun yaznsal evresine girmitir.Burada da Terentius ve Lucilius'la dost olmutur. Stoa felsefesini yakndan tanm, Diogenes,Panaitios'un dncelerini Roma evresine yaymtr. Siyasal yaama ne zaman balad bilinmemeklebirlikte, kinci Pn Savanda Scipio'nun konsll srasnda ( .. 147 ) onun legat olarak almtr. ..145'te praetor olmu ve bir sylevle, halk tribnlerinden C. Licinius Crassus'un "rahip kurullarnn halktarafndan seilmesi" nergesini reddettirmitir. .. 142 ylnda Scipio'nun desteklemesiyle konslle


16


17/47

adayln koymu, ama Pompeius'a kar yitirmitir. Bu yzden Scipio'yla Pompeius'un aras bozulmutur.Ertesi yl adayln yeniden koyup kazanm ve 140 ylnda Q. Servius Caepio ile birlikte konsl olmutur.Tib. Gracchus'un nayak olduu i savata da Gracchus'a kar almtr. .. 132 yl banda Tib. Gracchusldrldkten sonra, onun yandalarn tutuklatmak iin kurulan konsller kurultayna katlmtr. 131 ylndaScipio'yla birlikte halk tribn S. Papirius Carbo'nun, halk tribnlerinin yeniden seilmesi nergesinireddettirmitir. 129 ylnda ok sevdii dostu Scipio Aemilianus'u yitirmitir. Scipio'nun arkasndan ne kadar

yaad bilinmemekle birlikte, ok yaamam olmaldr. Laelius'un n, yaarken ona verilen bilge adndanve Scipio'yla olan yakn dostluundan ileri gelir. Laelius'la Scipio arasndaki dostluu Cicero, Tusculanae112'de yle anlatyor: "Askerlikteki esiz n yznden, Laelius Scipio'ya bir Tanr gibi tapard; ama, sivilyaamda, daha yal olduu iin, Scipio Laelius'a bir babaya gsterilen saygy gsterirdi."

P. Cornelius Scipio Aemilianus Africanus minor, .. 185 ylnda domutur. Babas Paulus Aemilios'tur.Scipio Africanus'un evlatl olduu iin Scipio soyadn, .. 147 ylnda Kartaca'y yakp ykt iinAfricanus sann almtr. Byk bir komutan olan Scipio, ayn zamanda stoac Diogenes'i, Panaitios'u,bundan baka Platon ve Aristoteles'i yakndan tanyan bir dnrd. evresine toplad yksek kltrlTerentius, Lucilius, Polybios gibi yazarlarla ve Laelius gibi hukukularla yaznsal bir evre yaratmtr. ..129 ylnda, bir gn yatanda l olarak bulunmutur. Onun, kendi canna m kyd, yoksa ldrld miyice anlalamam, Gracchus'larn annesinden kukulanlmtr. Doal olarak, De Amicitia'da Scipiodorudan doruya konumaya katlmyor, ama Laelius, dostluk konusunda hep onun dnceleriniaktardndan, diyalogda o hep karmzdadr.

Diyaloun teki kiileri, Laelius'un damatlar Q. Mucius Scaevola ve C. Fannius'tur. Q. Mucius Scaevola,hukuku ve rahip yetitiren nl Scaevola soyundandr. .. 157 yllarnda domutur. .. 117 ylnda konslolmu, .. 88 ylnda lmtr. Roma'nn en nl hukukularndan biri idi. C. Fannius Strabo,kaynbiraderinden biraz yaldr. nc Pn Savana katlmtr. Cicero'nun, Brutus'ta pek de iyi bir dilleanlatmad bir tarih kitab vardr.

Cicero'yla kitabn adna sunduu Atticus arasnda, eski ve byk bir dostluk, gen yalarnda balaypCicero'nun lmne dek srmtr. Cicero'nun btn yaam boyunca Atticus'a yazd mektuplar byk bir

deste tutar. Atticus siyasal yaama karmam, tarih alanndaki kiisel almalaryla, ticaretle, malnnynetimiyle uramtr. Cicero'nun kitaplarn da o yaynlamtr.

Cicero, De Amicitia'y yazarken hangi kitab rnek aldn kesin olarak sylemiyor. Kitabn birok yerindeAristo ve Theophrasos'a yaklar. Aulus Gellius Noctes Atticae 13, 10'da Cicero'nun, Laelius'u yazmadannce Theophrasos'un Peri Philias (Dostluk) adl kitabn okumu olduunu sylyorsa da, bu, Cicero'nun bukitab rnek aldna kesin bir kant olarak gsterilemez. Cicero'nun; Aristo ve Theophrasos'un dnceleriniiine alan Panaios'un Peri Kathekontos adl kitabndan esinlendii kabul edilebilir. Aslnda "Dostluk"a birokbakmdan benzeyen "De Officiis"de de Cicero bu kitab rnek almtr: Dostluk'ta diyalou stoac Laeliusynetiyor. Dostluun tanm tam anlamyla stoa felsefesine uygundur, nk stoaclara gre dostlukta temel,birlikte yaamaktan ok "symphonia" (anlama) dr; Cicero bunu "consensio" szcyle eviriyor. Ama

Cicero'nun yapt kendisine kaynak olarak gsterilebilecek yaptlardan u noktada ayrlr: Cicero, Yunanyazarlarnn dostluk zerine dncelerini birbirine dost iki Romalda (Laelius, Scipio) canlandryor, budnceleri onlara uyguluyor. Bylece dnceler kiilik kazanyor, canlanyor, Romallayor.

eviri iin kullanlan metin, K. Simbeck'in dzenledii Teubner'in 1917 Leipzig basksndaki metindir.

DOSTLUK


17


18/47

I

Augur (1) Q. Mucius Scaevola, kaynatas C. Laelius zerine anlarn olduu gibi, tatl tatl anlatrd. Herkonumasnda ona bilge demekte duraksamazd. Erkek togasn (2) giydikten sonra babam beni de

Scaevola'ya gtrmt; bundan sonra bu yal adamn yanndan, elimden geldii kadar ve bana izin verildiikadar, ayrlmadm. Ondan dinlediim birok cidd konumay ksa, yerinde sylenmi szleri ezberimdetuttum; onun bilgisiyle daha bilgili olmaya alyordum. lmnden sonra, pontifex (3) Scaevola'yla yaknlkkurdum. Bu Scaevola'nn yetenei, hakseverliiyle yurttalarmz arasnda sekin bir yer aldn sylemektenekinmem; ama ondan baka bir zaman sz aarm, imdi augura dnyorum.

Scaevola her zaman trl konularda sz sylerdi; zellikle bir gn anmsyorum, evinde benim ve birkayakn dostunun bulunduu bir toplant srasnda, alkanl zere hemicyclium'da (4) otururken, o zamanhemen herkesin dilinde olan bir konudan sz amt. Atticus, kesinlikle anmsarsn, hele P. Sulpicius'un (5)ok yakn dostu olduun iin daha iyi anmsarsn, Sulpicius halk tribnyken nce ok sevdii, birlikte ilidl bir yaam srd, o zamann konsl Q. Pompeius'tan (6) kanl bakl dman olarak ayrlnca, halknaknl ya da buna yerinmesi de diyebilirsin, ne denli byk olmutu!

te Scaevola bu olay andktan sonra, Africanus'un lmnden birka gn sonra, Laclius'un, kendisi ve tekidamad Marcusolu Fannius'la (7) yapt dostluk zerine konumay aktard. Bu konumadaki dnceleriezberimde tuttum, bu kitapta kendime gre anlattm; yalnzca birok "dedim", "dedi"nin araya girmemesi veokurlara karlarnda konuuluyor sansn vermek iin, kiileri dorudan doruya konuturdum (8).

Dostluk zerine yazmam iin beni her zaman sktrrdn; bu konu herkese tantlmaya deer, hem dearamzdaki yaknla uygundur diye dndm.

Bu yzden, senin istein zerine biroklarna yararl olmak iin, bu ii seve seve zerime aldm. Yallkzerine senin adna sunduum Cato Mairo (9) adl kitabmda yal Cato'yu konuturdum; nk bence, hi

kimse yaamn bu andan, Cato'dan daha byk bir yetkiyle sz edemez. O, hem uzun bir yallk ageirmi, hem de yallnda parlak bir konuma erimitir. te yandan, babalarmzdan C. Laelius ve P.Scipio arasndaki dostluun pek nl olduunu rendiimiz iin, Laelius bana dostluk konusunu inceleyeceken uygun kii grnd; Scaevola, Laelius'un bu konudaki dncelerini aktarmt daha nce. Bundan baka,ok nl, tarihe karm kimselerin saygnlna dayanan bu tr konumalarn, bilmem neden, daha byk birdeer kazand sanlr. Onun iin yazdklarm okurken, arasra kendimin deil, Cato'nun konutuunusanrm (10).

Bylece, yalyken bir yal iin yallk zerine yazdm gibi, bu kitapta da ok yakn bir dost olarak,dostum iin dostluktan sz atm. O zaman aa yukar zamannn en yals ve en akll uslu adam, Catokonumutu. imdi hem bilge -nk bilge saylmtr- hem de dostluuyla n salm Laelius, dostluk zerine

konuacak. Rica ederim, bir zaman iin beni dnme, Laelius'un ta kendisi konuuyor say. C. Fannius ve Q.Mucius, Africanus'un lmnden sonra kaynatalar Laelius'u grmeye giderler. Sze onlar balarlar, Laeliusyantlar; btn konumas dostluk zerinedir; onu okurken kendini bulacaksn (11).

II


18


19/47

FANNIUS - Evet yle Laelius, gerekten Africanus'tan daha iyi, daha nl bir kimse yoktu. Ama imdi btngzlerin sana evrilmi olduunu dnmelisin; yalnzca sana bilge adn veriyorlar, yalnzca seni bilgesayyorlar. nce bu ad Cato'ya veriyorlard. Babalarmzn zamannda L. Acilius'a (12) da bilge dendiinibiliyoruz, ama her ikisi de ayr bir nedenden. Acilius yurttalar hukukunda ok bilgili sayld iin, Cato iseyaamdaki grgs yznden. Cato'nun gerek forumda (13) gerek senatodaki uslu akll ve ileri grleri,inat savunmalar, keskin yantlar anlatlrd. Bu yzden yallnda bilge san Cato'nun artk takma

adlarndan biri olmutu.

Sense bir baka ynden, yalnzca yaradln ya da ahlknla deil, daha ok almalarn ve bilgin yznen birbilgesin; halkn anlad anlamda deil, bilginlerin bu szce verdikleri anlamda bir bilge. BtnYunanistan'da byle bir bilge yetimedi, (nk bu konuyu inceden inceye aratranlar, bilge denilen"Yediler"i (14) bilge saymazlar. Atina'da bir tek bilge olduunu biliyoruz; ona da, Apollon'un szcs bile"En byk bilge" (15) demiti: te sende bylesine bir bilgelik bulunduuna inanyorlar: sen her eyin sendebulunduunu sanrsn ve erdemi insanla ilgili her eye stn tutarsn. Bu yzden benden, sanrm Scaevola'danda, Africanus'un lmne nasl katlandn soruyorlar; hele geen ayn Nonae'sinde (16), augur D. Brutus'un(17) bahelerinde her zamanki almalarmz iin toplandmzda, bu toplant gnlerini hi karmadn vebu grevini her zaman yerine getirdiin halde bu kez gelmediini grenler, bunu daha ok soruyorlar.

SCAEVOLA - Evet, C. Laelius, Fannius'un dedii gibi, biroklar bu soruyu soruyorlar, ama ben onlaradurumu grdm gibi anlatyorum: diyorum ki ok byk, ayn zamanda ok sevdii arkadann lmnesoukkanllkla katlanyor, ama bundan ac duymamak elinde deildir, aslnda bu onun insanlna yakmaz.Nonae'deki toplantmzda bulunmamasna gelince, bunun nedeni acs deil, hastaldr.

LAELUS - Hakkn var Scaevola, doru sylyorsun. Salklyken srekli olarak yaptn bu grevden acmbeni alkoymamal. Benim dnceme gre salam karakteri olan bir insan grevinden alkoyacak hibir olayolamaz. Sana gelince Fannius, bana bu derece deer verildiini sylerken -ben ne kendimi bu kadar deerlibulurum, ne de deerli saylmay isterim- bir dost gibi davranyorsun; ama yle sanyorum ki, Cato zerinekanlarn doru deil. Ya kimse bilge olmad (buna ben daha ok inanrm) ya da bir bilge varsa, o daCato'ydu. teki davranlarn bir yana brakalm, ama olunun lmne nasl katlanmt! (18) Paulus'u (19)

anmsyordum, Galus'u (20) grmtm, ama onlarn ocuklar pek kkt; Catonunkiyse olgun biradayd, deeri denenmi bir delikanlyd. Bu yzden bir bakasn, sylediin gibi Apollon'un "en bykbilge" dedii o insan bile Cato'ya stn tutmaktan sakn: nk Cato'nun davranlar, tekinin szlerivlyor. Bana gelince, artk ikinize de sesleniyorum; unlar bilin benim iin:

III

Scipio'nun yokluuna yanmyorum desem, -bu konuda hakl mym, haksz mym, bilgeler dnsn,-dpedz yalan sylemi olurum. nk eine sanrm hi raslanmayacak, bana inan ki, hi mi hi

raslanmam olan byle bir dosttan yoksun olduuma yanarm; ama ilaca gereksinmiyorum, kendi kendimiavutabilirim; en byk avuntum da, dostlarnn ayrlndan ac duyan insanlarn dt yanladmemektir. Scipio'nun felkete uradn sanmyorum; bir felket geldiyse bana gelmitir: kara bahtnayanmaksa, dostunu deil, kendini sevmek olur. Yazgnn ona gler yz gstermediini kim ileri srebilir?lmezlie erimek isteinden baka -bunu dnmekten o ok uzakt- insanlar iin tanrlarn su saymadneyi elde etmemitir? Daha ocukken yurttalarnn onun iin besledii ok byk umutlar, o, hemen genyata, inanlmayacak bir yetenek gstererek, fazlasyla amtr. Konslle adayln koymad halde birkez zamanndan nce (21), bir kez de kendisi iin zamannda, ama yurdu iin ge saylabilecek bir zamanda,iki kez konsl seildi. Egemenliimizin amansz dman olan iki kenti yakp ykarak (22) yalnzca zamannsavalarn deil, gelecek savalar da ortadan kaldrm oldu. Ahlknn gzelliini nasl anlataym? Annesineolan ball, kzkardelerine kar eliakl, yaknlarna ettii iyilikler, herkese kar adaletli oluu iin ne


19


20/47

diyeyim? Btn bunlar bildiiniz eyler. Yurttalarn onu ne denli sevdii de, cenaze treninde tutulan yastananlald. Aslnda daha birka yl yaamasnn ne yarar olurdu. Geri yallk kt bir ey deildir, ama,(Cato'nun lmnden bir yl nce Scipio ve benimle birlikte bu konuyu incelediini anmsyorum) (23) ondahl var olan dinlii alp gtrecekti. yle bir yaam srd ki, artk ne mutluluuna, ne nne eklenecek birey kalmt. lmn de duymad bile; ylesine anszn geldi. Nasl ldn sylemek zor, nedenkukulanldn biliyorsunuz (24). Yalnzca uras gerek olarak sylenebilir: grd birok onur ve nee

dolu gnlerin en gzeli, senatoda oturum kapandktan sonra, akam st senato yelerinin, Roma halknn,badaklarn ve Latinlerin onu evine gtrd, o nl gn olmutur. lmnden bir gn nceydi, bylece,sanki onurun bu en yksek basamandan ayrlarak yer altndaki llere karmam, gkteki tanrlaraerimitir.

IV

nk ben son zamanlarda ruhun bedenle birlikte ldn, lmle her eyin yok olduunu syleyenlerindncesinde deilim (25). Bence eski insanlarn, yani hem ller iin bu kadar kutsal haklar tanyanatalarmzn -nk onlar, hibir eyin lleri ilgilendirmediine inansalard, bunu yapmazlard- hem de bulkede yaam, imdi ykk, o zaman parlak Byk Yunanistan' (26) dzenleri ve kuramlaryla aydnlatmolanlarn dnceleri daha deerlidir. Giderek Apollon'un szcsnn bile "en byk bilge" sayd, birokkonularda yapt gibi, kimileyin yle kimileyin byle konumayp, bu konuda hep ayn eyi, yani insanruhlarnn tanrsal olduunu, bedenden ayrldktan sonra ge dn yolunun aldn, en iyi, en adaletliruhlarn en abuk ge eritiklerini syleyen insana inanyorum (27). Scipio da ayn dncedeydi. Sankileceini bilmi gibi, lmnden birka gn nce, Philus, Manilius (28) ve daha biroklarnn bulunduu birtoplantda -Scaevola, sen de benimle gelmitin- gn devlet zerine konutu. Konumasnn sonunda,ruhlarn lmezliinden sz at ve bize dnde bunlar Africanus'tan dinlediini syledi (29). Bu doruysa,yani en iyi insanlarn ruhlar lmden sonra, sanki zincirlerle baland beden zindanndan kurtularak ok

byk bir kolaylkla ge dnyorsa, kimin tanrlara ykselii Scipio'nunkinden daha kolay oldu diyednebiliriz? Bu yzden onun lmne yanmak, korkarm, dostluktan ok kskanlk olmasn. Ama bedenlebirlikte ruhun da ld ve hibir duygunun kalmad dncesi daha doruysa bu durumda lmde hibirktlk de yoktur. nk duygu yok olunca, insan sanki hi domam gibi olur; oysa, o doduu iin kvanduyuyoruz, bu ulus var olduka da bundan sevin duyacak. Bu yzden yukarda sylediim gibi, onun alnyazs mutluydu. Mutsuz olan benim; ondan nce doduum iin, nce ayrlmam daha doru olurdu. Amadostluumuzun ans bana yle tatl geliyor ki, yalnzca Scipio'yla yaadm dnerek mutlu yaamolduumu sanyorum. Onunla devlet ilerinde, zel yaammzda hep birlikteydik. Evimiz birdi, askerlikyaammz bir; isteklerimizde, zevklerimizde, dncelerimizde -dostluun btn gc buradadr- tamanlamyla anlayorduk. Bu yzden bu dostluun ansnn lmez olaca umudu, beni demin Fannius'unanmsatt, aslnda yerinde de olmayan bilge nmden daha ok sevindiriyor. Btn gemi yzyllar

boyunca bu trl dostluklardan (30) ya da drt ift saylabileceini dnerek daha ok sevin duyuyorum.Umarm ki Scipio ve Laelius'un dostluu da bunlar arasnda saylacak, gelecek kuaklarca tannacaktr.

FANNIUS - Byle olacak, Laelius. Ama, bir kez dostluktan sz aldna gre, bo zamanmz da var,senden sorulan teki konularda dnceni bildirdiin gibi, dostluk zerine dncelerini de sylersen, hembeni, hem de sanrm Scaevola'y, ok sevindirirsin. Dostluk zerine ne dnyorsun? Nasl olmaldr,dersin? Bu konuda koyduun temeller nelerdir?

SCAEVOLA - Gerekten, bundan ben de sevineceim, ama Fannius nce davrand. kimizi desevindireceksin.


20


21/47

V

LAELUS - Kendime gvenim olsayd, hi glk karmazdm. nk konu gzel, Fannius'un dedii gibide, bo zamanmz var. Ama ben kimim? Benim ne yeteneim var ki? Verilen bir konuda hazrlanmadan szsylemek bilginlerin, Yunanllarn alk olduu bir itir. Bu da gtr ve byk altrmalar gerektirir. Bununiin bana kalrsa, siz dostluk konusunda sylenecek szleri, bu konuyu kendilerine i g edinenlerden sorun.Ben size, dostluu insanla ilgili her eyin stnde tutmanz salk verebilirim. nk hibir ey, yaratlmzaonun gibi uymaz; gerek mutlu, gerek kara gnlerimiz iin daha elverili deildir.

nce, benim dnceme gre, dostluk ancak iyi insanlar arasnda olabilir, ama bu konuyu derindeninceleyenler gibi, iyi szn katksz iyi anlamnda kullanmyorum. Onlarn belki haklar var, ama bylednmekle, halkn yararna pek az yardm ederler: nk bir insann bilge olmadan iyi olabileceineinanmazlar. Peki yle olsun diyelim: ama onlarn anlad anlamda da bilgelie hibir lml eriememitir.Bizse hayl ve dilekte kalan eyleri deil, gnlk yaamda uygulanabilecekleri gz nne almalyz.Atalarmzn bilge sayd C. Fabricius (31), M. Curius (32), Tib. Coruncaniuslara (33), bu filozoflarnkoyduklar kuramlara gre, hibir zaman bilge diyemem. Bunun iin filozoflar bu kskanlk dolu, karanlkbilge szn kendilerine saklasnlar, ama hi olmazsa bunlarn iyi insan olduklarn kabul etsinler. Bunu bileyapmazlar: bu sfat bilgeden bakasna verilmez derler (34). Ama biz, deyi yerindeyse, kaba bir mantkladnelim (35). Doruluk, drstlk, hakseverlik ve cmertlikleriyle beenilecek bir davran ve yaama yolututan, her trl agzllk, ehvet ve kstahlktan uzak ok direngen kimseler, rnein yukarda saydklarmgibi, iyi olarak tannmlardr; onlara biz de iyi diyelim: nk onlar, bir insann elinden geldii kadar,doann, bu en iyi yaay yolunu gsteren nderin izinden yrrler. Ben o kanya vardm ki, yaradlmzgerei, insanlar arasnda toplumsal bir ba bulunur, ama insanlar bize yakn olduu lde, bu ba daha glolur; bunun iin yurttalar yabanclara, akrabalarmz bakalarna ye tutarz. Akrabalar arasnda dostluudouran, doann ta kendisidir; ama bu dostluk salam deildir. Gerekten de, akrabalar arasndaki yaknlk

yitebilmesine karn; dostluktaki yaknlk, her zaman vardr: ite bu noktada dostluk akrabala stndr;yaknlk ortadan kalkarsa, dostluk ad da kalkar, ama akrabalk srer. Dostluun gc zellikle undananlalabilir: doann insanlar birbirine yaklatrp oluturduu saysz insan topluluklar iinde dostluk, odenli skm, o denli dar bir alana snmtr ki, ancak iki ya da birka kii tam bir sevecenlikle birbirlerinebalanr.

VI

Dostluk insanlarn, insanlarla ve tanrlarla ilgili her eyde, yaknlk ve sevecenlik duygularyla anlamasdr.Bilgelik bir yana braklacak olursa, lmez tanrlarn insana bundan daha iyi bir ey verdiini sanmyorum.Kimi zenginlii, kimi tam sal, kimi etkililii, kimi toplumsal konumlar, biroklar da zevkleri stntutarlar. Bu sonuncusu hayvanlara yarar; tekileri geici, kukuludur; bizim kararlarmzdan ok yazgnncilvesine baldr. Katksz iyiliin erdemde bulunduuna inananlarn ok hakk var.

nk dostluu hem douran, hem srdren, erdemdir; erdem olmadan dostluun hibir tr olamaz. imdignlk yaamda ve dilimizde erdem szcne verilen anlam aklayalm: birok bilginin yapt gibi, onuparlak szcklerin lsne vurmayalm: Paulus, Cato, Galus, Scipio, Phillus (36) gibi iyi saylan insanlaraiyi diyelim. Onlarn iyilii her gnlk yaam iin yeter; hibir yerde, hibir zaman bulunmayan insanlar da


21


22/47

bir yana brakalm. Bu gibi kimseler arasndaki dostlukta zel yararlar vardr ki, saymakla bitiremem. nce,Ennius'un (37) dedii gibi, dostluun karlkl yaknlnda kendisini dinlendirmeyen insan iin yaam,yaam mdr? (38) Karsnda kendinle konuuyormu gibi her eyi sylemeyi gze alabilecein birinibulmaktan daha tatl ne var? yi gnlerinde senin kadar sevinecek biri olmasayd mutluluundan ne zevkalrdn? te yandan da, kara gnlerinde senden ok zlecek bir dostun olmasayd, o gnlere katlanmak golurdu. Son olarak, peinde koulan her ey genellikle bir tek ie yarar: servet, harcamaya yarar; sz geerlik,

saygnlk; toplumsal konum, vlme; zevkler, nee getirir; salk, acdan kurtarr, bedenini istediin gibikullanmana yardm eder. Dostluk, birok iyilii bir araya toplar, gzlerini nereye evirirsen onu orada hazrbulursun, hibir yere yabanc, hibir zaman yersiz ve can skc deildir; bunun iin derler ki, ate ve sudanok dosta gereksinmemiz vardr. Hem ben burada, halk arasndaki ya da dzeyli insanlar arasndaki dostluktandeil -bunun bile kendilerine gre zevk ve yararlar vardr- adlar saylan birka kiinin dostluu gibi gerekve yetkin dostluktan sz ediyorum. Dostluk mutlu gnleri daha aydnlk yapar, ykmlar datp paylaarakhafifletir.

VII

Dostluun ok ve byk yararlar olmakla birlikte, biri tekilere ok stndr: dostluk, gelecek iin parlak birumut dr; ruhu gszle dmekten ve kendini kapp koyuvermekten alkor. nk gerek dosta bakaninsan, sanki onda kendi rneini grr. Bu yzden, uzaktaki dostlar yanmzdadr, yoksullar zengin olur,gszler gl; dahas, -sylemesi g!- ller yaamay srdrrler: dostlara duyulan sayg, onlarn ans,zlemi o derece insann iindedir. Onun iin onlarn lm mutlu, tekilerin yaam vlmeye deer saylr.Doadan sevgi ve yaknlk ba kaldrlsa, hibir ev, hibir kent ayakta duramaz. Tarm bile yaplamaz. Bukadar yetmezse, dostluun, anlamann gc, dnce ayrlklarndan ve anlamazlklardan kestirilebilir:hangi gl aile, hangi salam devlet vardr ki, kin ve anlamazlklarla temelinden sarslmasn? Bundandostlukta ne byk iyilikler olduunu anlayabilirsin. Derler ki, Agrigentumlu bir bilgin (39), tanrlarn

esiniyle yazd Yunanca iirlerinde, btn dnyada ve evrende duran ya da kmldayan her eyin dostluklabirletiini, anlamazlkla ayrldn bildirirmi. Btn lmller de byle dnr ve davranlaryla bunutantlarlar. Bu yzden tehlikeye atlarak ya da tehlikeyi paylaarak dostuna yardm etmek gerektii zamanyardm eden insann bu davrann gklere karmayacak kimse var mdr? Daha geenlerde konuum vedostum M. Pacuvius'un (40) yeni oyunu oynanrken, btn tiyatrodan ykselen o vg sesleri neydi! Kral (41)hangisinin Orestes olduunu bilmediinden, Pylades onun yerine kendisini feda etmek zere, kendisininOrestes olduunu sylyor; Orestes de gerekte Orestes olduu iin, "Orestes benim!" diye direniyordu.Seyirciler, ayakta, bu uydurma olay alklyorlard. Gerei karsnda kim bilir ne yapacaklard? Doaburada gcn kolayca ortaya koydu: insanlar, kendilerinin yapamad eyi bir bakasnn yaptn grnceonun davrann doru buldular.

Dostluk zerine bildiklerimi syleyebildim sanrm. Bundan baka sylenecek eyler varsa, -sanrm pek okvardr- bunlar, isterseniz, bu sorunlar inceleyenlerden sorun.

FANNIUS - Biz daha ok senden dinlemeyi isterdik. Geri bu konuyu onlardan da sordum, szlerini seveseve de dinledim, ama senin konuma biimin bambaka.

SCAEVOLA - Geende Scipio'nun bahelerinde devlet konusunda dnce yrtlrken bulunsaydn, buszleri daha gl sylerdin. Laelius, Philus'un o kadar zenle hazrlanm sylevine kar, nasl adaletinsavunman kesildi, grmeliydin (42)!

FANNIUS - Adaletli bir insan iin adaleti savunmak ok kolay olmutur.


22


23/47

SCAEVOLA - Peki? Dostluu byk bir ballk, diren ve dorulukla korumas yznden n alm bir insaniin, dostluktan sz amak kolay olmayacak m?

VIII

LAELUS - te buna zorbalk derler. Beni nasl konumaya zorlam olursanz olun, yaptnz zorbalktr.Ama damatlarmn isteklerine kar koymak, hem de iyi bir ite olursa, hem gtr, hem de hakszlk olur:

Dostluk konusunda dndmde, hep u noktay gz nnde tutmal diye de dnrm: acaba dostluuarattran neden gszlk ya da gereksinim midir? Acaba karlkl yardmlamaya giriirken insanlarn amactek balarna pek baaramayacaklar eyi bir bakasnn yardmyla elde etmek, sras gelince karlnyapmak mdr? Yoksa bu yardmlama dostluun zelliidir de, dostluun daha derin, daha soylu, saltdoann yaratt baka bir nedeni mi vardr? Dostlua adn veren sevgi (43), insanlarn yaknlk duygularylabirbirine balanmasnda balca nedendir. nk karlar ok kez kendine dost ss veren ve durum gerektiiiin sayg, ilgi gsteren insanlardan bile elde edilebilir; oysa dostlukta hibir ey yalan ve yapmack deildir,her ey gerektir ve iten gelir. Bu yzden, sanrm, dostluu gereksinim deil, doa yaratr. Dostluundouunda ondan ne karlar elde edilecei dncesinden ok, ruhlarn sevgiyle balanmas var. Bu sevgininne trl olduu hayvanlarda bile fark edilebilir. Hayvanlar bir sre iin yavrularn o kadar severler ki,sevgileri apak grlebilir; bu sevgi insanlarda daha da aktr: nce, ana baba ve ocuklar arasnda ancakkt bir cinayetin ortadan kaldrabilecei sevgi yznden, sonra da, kendisinde sanki bir adalet ve erdemn grdmz sanarak alkanlklaryla, yaratlyla uyutuumuz insan bulunca bizde bu trl birsevgi uyand iin. nk erdemden daha ok sevilebilecek hibir ey yoktur, hibir ey onun kadar kendinesevgi ekemez: bunun iin erdem ve drstlkleri iin hi grmediimiz insanlara bile sevgi duyarz. Kim, higrmedii halde C. Fabricius'u (44), M. Curius'u (45), sevgiyle, iyi duygularla anmsamaz? Tersine kim,Tarquinus Superbus (46), Sp. Cassius (47), Sp. Maelius'tan (48) nefret etmez? ki komutan, Pyrrhos (49) ve

Hannibal (50) talya'da egemenlii ele geirmek iin bize kar savatlar: ilki adaletli olduu iin bizde bykbir nefret uyandrmad; tekinden, zulm yapt iin bu lke hep nefret edecek.

IX

Drstln gc, bize kendini, hi grmediimiz insanlarda, dahas var, dmanda bile sevdirtecek kadarbykse, dost olabileceimiz kimselerde erdem ve iyilik sezdiimiz zaman ruhlarmzn eyleme gemesine

niin amal? Geri bu sevgi, grlen iyilikle, sezilen ilgiyle ve bunlara eklenen alkanlkla glenir,sonunda ruhun ilk kmldan ve yaknlamas bunlarla birleince, insanda byk ve hayran olunacak birsevgi alevlenir. Dostluun gszlkten, herkesin kendisinde olmayan eyleri bir bakasndan elde etmekisteinden doduunu syleyenler, dostluu gereksinim ve zorunluktan domu saymakla, ona ok aa vehi de soylu olmayan bir dou vermi olurlar. Bu byle olsayd kendisini en gsz duyan kimsenin dostluaen uygun olmas gerekirdi. Oysa ki durum bambakadr. Bir insann kendisine gveni ne denli tamsa, hibireye gereksinmeyecek, her eyin yalnzca kendisinde bulunduuna inanacak denli erdem ve bilgelikledonanmsa, o denli dost edinmek ve dostunun yaknln kazanmakta kendisini gsterir. Peki, Africanusbana gereksinmiyor muydu? Herakles hakk iin, hibir zaman. Ben de ona gereksinim duymuyordum. Amaben onun erdemine hayran olduum iin, o da belki, ahlkm iin ok kt bir dnce beslemediindenbirbirimizi sevdik. Alkanlk yaknlmz glendirdi. Geri bu dostluktan birok yararlar elde ettik; ama


23


24/47

dostluumuz kar kaygsndan domu deildir. Bakalarn minnet altna sokmak iin iyiliksever ve eliakdeiliz (nk iyilik faize verilemez, bizi eliak olmaya yaratlmz zorlar); bence dostluk, bir dl almakkaygsyla deil, btn kazanc yalnzca o sevgide olduu iin aranmaldr. Hayvanlar gibi her eyi zevkebalayanlar bu dnceden ok ayrlrlar. Buna amamal. Akl bu derece aa grlen bir sorunda olaninsan, gzlerini hibir zaman yksek, olaanst, tanrsal bir eye eviremez (51). Bu yzden bu insanlarkonumamzn dnda brakalm; ama kendimize gelince; biz, drstlk belirtisi grdmz kimseye

duyduumuz sevgiyi ve yaknlktan ileri gelen sevecenlii doann yarattn anlayalm. Drstlarayanlar, sevmeye baladklar insann yaknlndan ve yaradlndan yararlanmak iin birbirlerinebalanrlar, yaklarlar; istedikleri, sevgide e olmak ve e hakka erimektir; isterler ki, yardm istemekten okyardm etmeye hazr olsunlar, aralarnda onurlu yarma bu olsun. Bylece hem dostluktan birok yarar eldeedilecek, hem de, dostluu gszln deil, doann yaratt kabul edilince, ona daha ciddi, daha gerekbir temel salanacak. nk dostluu perinleyen kar kaygs olsayd, kar kalmaynca dostluklarn dazlmesi gerekirdi; yaradlmz deimeyecei iin gerek dostluklar lmsz olur. Szlerime katacak bireyiniz yoksa, dostluun kkeni ite budur.

FANNIUS - Evet, konuman srdr Laelius, Scaevola'dan daha byk olduum iin, onun yerine de yantveriyorum.

SCAEVOLA - Haklsn, dinleyelim.

X

LAELUS - Peki, stn insanlar: Scipio'yla ok kez incelediimiz dostluk zerine dncelerimizi dinleyinyleyse. Scipio'ya gre, geri dostluu mrn son gnne kadar srdrmekten daha g bir ey yokmu:nk derdi, bir kar ayrl ok kez ortaya kabilir ya da devlet ilerinde ayn dncede olunmayabilir.

Dahas, insanlarn huyu da deiebilir: insann ykm yznden baka, zerine ken yallk yznden bakahuylar vardr. Szlerine rnek olarak genlii alyordu, nk ocuklar toga praetextayla birlikte en glsevgilerini de bir yana atyorlar, derdi. Sevgileri genlik ana dek srse bile bir yarma, rnein, birevlenme ya da ikisinin birden elde edemeyecei bir kar yznden yok olur. Dostluklar daha uzun srse bile,ayn greve istekl

cicero - yaşlılık ve dostluk

Documents