Chồn FENNEC

NGUYỄN MẠNH HÀO

GS Tạ Quang Bửu cùng Thủ tướng Phạm Văn Đồng

thăm Viện Toán học (1986) Từ sau ngày Chồn quay đầu về núi, hai anh em chúng tôi - anh Hà Đổng và tôi - đôi tháng một lần tiếp tục đi vấn an Hổ Sứt tức Trưởng Hoàng Đạo Thuý, khi về đều có ghé thăm chị Hoàng Thị Oanh mà từ năm 1942 chúng tôi đã gọi thân mật là Tạ mệnh phụ. Vì sao, xin nói sau. Sáng nào, chị Oanh cũng pha một tách cà phê đen, đặt lên bàn thờ anh Bửu. Chúng tôi đến, chị bưng xuống, xẻ đôi, cười: "Anh Bửu mời hai anh uống cà phê". Một tách nhỏ cà phê đó, chúng tôi nhấm nháp cả giờ đồng hồ cho đến khi tạm biệt chủ nhà. Tập kết ra Bắc, cho đến khi Anh tạ thế, tôi chỉ được gặp có 2 lần, ba mươi mốt năm - lần đầu ở một cuộc họp của Bộ Đại học và Trung học chuyên nghiệp, Anh là Bộ trưởng. Như thường lệ, tôi ngồi ở hàng ghế cuối. Tan họp, đồng chí phóng viên Việt Nam Thông tấn xã cùng đi với tôi, nán lại gặp Bộ trưởng, xin thêm một số ý kiến. Tôi đứng xa xa, chờ. Vừa đi ra cửa vừa trả lời, Anh bỗng dừng lại khi đi ngang chỗ tôi đứng và thấy tôi lễ phép cúi đầu chào. Anh bỗng cười, nụ cười rất chi là anh Bửu, khi Anh không cười thì nét mặt trông hết sức nghiêm trang, nghiêm nghị đến mức như có gì đó đau khổ, còn khi cười với người thân thì thật là cởi mở đằm thắm ân tình : - Hào có phải không ? Tôi định cứ đưa bàn tav trái, xoè hai ngón tay trỏ và giữa của tav phải mà chào theo kiểu Tráng sinh, nhưng không dám, chỉ giữ đúng khoảng cách trên dưới, thưa : - Đúng Báo cô, thưa Anh. Anh vẫn cười vỗ mạnh vai tôi: - Cậu làm báo ? - Thưa Anh, vâng. Anh thôi cười, nghiêm trở lại, nhìn vào mắt tôi : - Vẫn Franc Jeu ?(1) Vâng, vẫn như hồi nào Anh hướng dẫn Grand Jeu(2). Anh nhìn tôi khá lâu, đầy thông cảm. Tôi hiểu rõ cái nhìn đó. Lần gặp sau, tôi chủ động xin gặp - tôi là giảng viên lý luận nghiệp vụ thông tin báo chí ở các trường, lớp đào tạo bồi dưỡng phóng viên - biên tập viên VNTTX. Trường Tuyên giáo Trung ương, Trường Tổng cục Thông tin. Học viên phần lớn là sinh viên tốt nghiệp đại học. Điều làm tôi rất lo âu là mặt bằng trí thức cơ bản - văn hóa chung, và cả phương pháp suy nghĩ của sinh viên tốt nghiệp, mỗi năm mỗi xuống rất rõ. Tôi xin gặp Anh để trình bày vấn đề đó "với tư cách tráng sinh gặp tráng trưởng ở một đêm tỉnh túc"(3). Tôi viết thư cho Anh như vậy - xin gặp nửa giờ mà hóa ra đến hơn 3 tiếng đồng hồ. Trước khi chia tay là những phút im lặng dài, nặng trĩu suy tư. Bứt rứt suy tư của tồi chỉ là

của một cán bộ bình thường, "chỉ một nhóm tẻo teo", còn ở Anh với cương vị của Anh, và nhất là với con người của Anh, chắc chắn là thăm thẳm cuồn cuộn. Tôi không được vinh hạnh và may mắn học trực tiếp với Anh, nhưng có vinh hạnh may mắn lớn là tráng sinh của tráng đoàn Bạch Đằng mà anh Tạ Quang Bừu là tráng đoàn Trưởng. Nhưng theo quan niệm đúng và hay rằng : "Ai dạy mình điều gì tốt đẹp. đó là thầy mình" thì anh Bửu là đại sư, ân sư của tôi, của nhiều tráng sinh không học ở Trường Thiên Hựu (4). Chúng tôi học Anh không chỉ qua những lời lẽ ý kiến, mà qua cả cuộc sống của Anh, hành trang và con người Anh là mẫu mực cho chúng tôi noi theo suốt đời. Rất nhiều bài học, rất nhiều kỷ niệm ân tình, chỉ xin nhắc lại đôi ba, từ tâm khảm. Hồi học tiểu học, tôi được thầy dạy : bọn Tây gọi ta là Xa-lơ a-na-mit (5) các trò mít phải học giỏi, học tiếng Tây mà hơn bọn Tây con, cho Tây nó sợ. Anh Bửu là tấm gương sáng chói gần gũi nhất về mục tiêu này. Tôi được nghe kể chuyện Anh thi tú tài. Dạo đó, có tú tài bản xứ, chương trình học rất nặng, có chương trình tú tài Tây, theo chương trình bên Pháp, đều dùng Pháp ngữ làm chính ngữ. Một thôi đã là khó. Anh Bửu đỗ cả tú tài bản xứ, cả Tây, lại toàn hạng ưu và thủ khoa tú tài Tây ! Trong chúng tôi, noi theo Anh, không ai bằng Anh như thế nhưng cũng nhiều anh chị học giỏi đến thầy Tây cũng nể. Học cái gì, làm việc gì, cũng không chịu loại kém, loại trung bình, mà phải đạt loại giỏi, hàng đầu - như đấu thủ vào đấu trường vậy. Đấu bò tót, đấu kiếm, đấu võ, thi cử tạ, nhảy cao, chạy, bơi... đều phải có ý chí giành kỷ lục cao nhất, huy chương vàng, vô địch. Anh Bửu dạy chúng tôi và chính Anh là "siêu mẫu". Anh du học chỉ 5 năm ở Pháp, Anh, mà Anh giỏi tiếng Pháp, tiếng Anh, tiếng Đức, v.v... tiếng La tinh cổ, tiếng Hy Lạp cổ, giỏi Toán, Vật lý, Hóa, Vạn vật học, giỏi Triết, Văn, Tâm lý học, v.v... Chắc là tôi kể không dủ - Niédrist, một người Pháp tiến bộ, Giám đốc nhà máy Điện Huế, tráng sinh cùng toán với tôi, có hôm nói chuyện với anh Bửu về việc mời kỹ sư Pháp từ Paris sang để chữa cỗ máy bị hỏng, anh Bửu bảo để Anh xem rồi Anh chữa, máy chạy, và Niédrist mời Anh làm Phó Giám đốc nhà máy Điện Huế. Trong quá trình học tập học hỏi, chúng tôi mắc mớ điều gì, chúng tôi đến hỏi Anh, thì rất lạ, Anh giống như "Từ điển Bách khoa sống", Anh trả lời ngay, rõ ràng, khúc chiết. Không phải chỉ ở các môn học Anh mới áp dụng phương châm "giật Huy chương vàng" đó, mà ở những môn leo núi, tìm phương hướng, sống một mình trong rừng, thắt gút... của hướng đạo đến bơi, bóng bàn, quyền anh, nhảy cao, nhảy dài, thuyền buồm... Anh đều giỏi, giỏi đến mức được phục, giỏi có bài bản hẳn hoi. Ví dụ : Anh đã dạy anh em những phương pháp mới nhất thế giới về bơi (bơi kiểu Crawl), bóng bàn (kiểu Bama), về nhảy cao, nhảy dài, v.v... Anh không bao giờ nói ẩu, làm cẩu thả. Cái gì Anh có tìm đọc, tìm học, thực tập... Anh truyền lại cho chúng tôi cái mà chúng tôi thường gọi là "sen du fini" - ý thức về hoàn thiện, hoàn chỉnh - bất cứ việc gì cũng đạt tới mức hoàn chỉnh, hoàn thiện. Sau này, đàn em và học trò của Anh có nhiều người vừa uyên thâm vừa quảng bác và đa tài chính là nhờ thầy Bửu - anh Bửu từ những ngày đó. Tráng sinh chúng tôi có cây gậy, đầu gậy chẽ hai, hình chữ V. Thân gậy là con đường của mình đã đi rồi, bây giờ tới chỗ chẽ hai, ngón tay cái đặt vào giữa chẽ, 4 ngón tay kia nắm quanh thân gậy : trước mặt có hai con đường - 2 nhánh chữ V - hãy chọn ! Học thật giỏi, càng học được nhiều chuyên môn càng tốt, rèn luyện thân thể cường tráng, tâm hồn trong sáng, tạo một vốn tri thức và vốn năng lực ngày càng đầy đủ hoàn thiện, và trước mỗi việc làm, mỗi hành động, hãy chọn, hãy tự mình quyết định và tự mình chịu trách nhiệm ! Đây là vấn đề sống, vấn đề đường đời, nhân cách, nhân phẩm mỗi con người. Sau nàv, trong chúng tôi, có nhiều người mà đường đời đã tỏ ra không được như ý, họ không than vãn oán hận, vẫn lạc quan cống hiến được gì thì cống hiến, vì họ biết rõ đó là con đường họ đã chọn, đã quyết định dấn thân. Họ chứ không ai khác chịu trách nhiệm về con đường đó, thì không có

chuyện oán người, trách trời hận số. Tự mình quyết định và tôn trọng sự quyết định của người khác - con người khác và hơn con thú ở chỗ con người có suy nghĩ, có tư tưởng "Tôi tư duy vậy là tôi tồn tại". Cho nên, tôn trọng con người thì trước hết là tôn trọng ý kiến của họ. Bất đồng thì thảo luận, tranh luận, chứ không đàn áp, trừng trị. Anh không bao giờ tỏ ý muốn người khác làm theo ý kiến của Anh, thường tỏ ra bực bội khi có anh em nghe theo làm theo ý kiến của Anh kiểu bái phục tuân hành. Anh hoàn toàn không hề có sự áp đặt bắt buộc đối với ai. Có một đêm tỉnh túc về vấn đề này, Anh có đọc cho nghe bài thơ tiếng Anh của Bemard Shaw, tạm dịch sang tiếng Việt như sau: "Ý kiến của anh làm tôi nôn mửa. Nhưng nếu có ai giam cầm lưu đày anh thì tôi đấu tranh đến giọt máu cuối cùng của tôi để bảo vệ anh" Phẩm tính tôn trọng tư tưởng người khác là cốt lõi của dân chủ, của tôn trọng nhân cách, nhân phẩm, nhân vị, nhân quyền, tôn trọng con người. Nó song tồn, theo quy luật hệ quả, với một loạt phẩm tính khác. Ví như đã biết tôn trọng người khác tức là có tư duy mở, sẵn sàng tiếp đón, lắng nghe mọi ý kiến tư tường khác (thực hiện hay không là do chọn lựa, quyết định của mỗi người). Tức là không giáo điều, không thành kiến, không định kiến. Tức là khoan dung, độ lượng — anh Bửu có đầy đủ những phẩm tính ấy. Sau sự biến Nhật đảo chính Pháp tháng 3-45, nhân có việc ghé Huế, tôi đến vấn an Anh. Vì Anh như anh cả của tôi, nên tôi có thưa với Anh – để nhờ Anh cho một lời dạy bảo chỉ dẫn – việc tôi đã tham gia hoạt động Phản Đế Hội với các anh Hoàng Phê, Lâm Cự, Huỳnh Quang Địa… Anh lắng nghe, hỏi thêm một số điểm về tổ chức này đang hoạt động bí mật. Xong Anh bảo “cậu biết vì sao chủ nghĩa Quốc tế vào ta rất thuận lợi? Các cụ của chúng ta thấm nhuần đạo Nho, vốn thường nói đến hai chữ “Đại đồng”, Quốc tế là đại đồng, nên các cụ nghe lọt tai lắm. Còn cách mạng Pháp 1789 có mục tiêu thế giới hơn là quốc gia, con người hơn là dân tộc. Khẩu hiệu của cách mạng Pháp rõ ràng hướng về con người, về thế giới: Tự do, Bình đẳng, Bác ái”. Anh không nói gì thêm, không nói sai - đúng, nên - không nên, phải - không phải. Khi chia tay, Anh bắt tay trái (chào kiểu Hướng đạo: tay trái ở phía trái tim) và cười: “En route” (lên đường).

Tại hội nghị Geneve ngày 21/7/1954 Thứ trưởng Quốc phòng Tạ Quang Bửu đại diện phía Việt Nam ký hiệp định với Pháp.

Nhiều khi, Anh nói những câu rất ngắn nhưng rõ ràng. Anh muốn khởi động ở chúng tôi những suy nghĩ, những quyết định. Ví dụ : có lần quanh lửa trại, Anh cầm cây bút chì, đưa lên nói: "Mình có thể gọi cây bút chì bằng 11 thứ tiếng khác nhau, nhưng không làm ra được lấy một cây bút chì nào".

Ở những tâm tư hướng về đất nước độc lập, thịnh vượng, những câu như vậy có sức lay động rất lớn. Hẳn vì thế mà trong chúng tôi, có nhiều anh định học triết, luật, văn... đã đổi ý định mà đi học khoa học tự nhiên, nghĩ đến công nghiệp, sản phẩm công nghiệp "Made in Vietnam". Năm 1972, ở Hà Nội, một lần nữa tôi chứng kiến tài năng tuyệt vời trình độ bác học của Anh. Chomsky là nhà ngôn ngữ học ở Hoa Kỳ, đã lập ra một trường phái riêng là Toán - Ngôn ngữ. Ông chống lại chiến tranh của Mỹ ở Việt Nam. Cho nên theo đề nghị của Bộ trưởng Tạ Quang Bửu, Chính phủ mời ông sang thăm Việt Nam. Lần đầu tiên ông Chomsky nói chuyện về toán - ngôn ngữ, mấy vị phiên dịch không dịch được. Cuối cùng, Bộ trưởng Tạ Quang Bửu làm phiên dịch vậy. Phải giỏi toán cao cấp hiện đại, tiếng Anh. ngôn ngữ học, tiếng Việt, và hiểu sâu về tin học, mới dịch được. Những lần nói chuyện sau của ông Chomsky, phiên dịch đã có sẵn bài phiên dịch của anh Bửu. Trở lại Mỹ, ông Chomsky viết trên New York Time (6) về chuyến đi Việt Nam. Tôi có được đọc và đây là câu nói về anh Bửu : "Tôi đã đi nhiều nước, chưa ở đâu tôi được gặp một Bộ trưởng thông thái (erudite) đến như vậy". Quá tam tuần Anh thành hôn với ái nữ của Tổng ủy viên trưởng Hướng đạo Việt Nam Hoàng Đạo Thuý, tên rừng là Hổ sứt (anh Thúy sứt một răng). Toán Tây kết chúng tôi tổ chức một cuộc lửa trại ờ núi Thiên Thai (Huế) để mừng anh chị - quà của chúng tôi hết sức giản dị - tặng anh Bửu một áo sơ mi ngắn tay vải ta màu nâu (đó là sơ mi hướng đạo - tráng sinh), tặng chị Oanh một nón lá bài thơ Huế. Hôm đó, chị Oanh mặc áo dài Việt Nam kiểu mới (tức kiểu bó ở eo, màu sẫm và găng tay dài quá khuỷu - Quách Tử Hấp vốn nói năng nhỏ nhẹ, hay đỏ mặt như con gái, nói với tôi : "Trông noble quá hả" (noble - quý phái). Lát sau, chị đến ngồi gần chỗ chúng tôi, cười rất tươi, hỏi : "Mấy anh nói xấu gì tôi vậy". Tôi đáp : "Thưa Tạ mệnh phụ...". Chị tỏ vẻ ngạc nhiên, ngắt lời tôi : "Anh nói gì ?". Tôi thưa : "Anh Hấp nói chị rất noble, thì tôi phải gọi mệnh phụ chứ sao", và chúng tôi vui cười thoải mái trong tình gia đình. Đến nay, tôi cũng chưa hiểu vì sao anh Bửu có tên rừng là "Chồn Fennec"(X). Sao là chồn ? Cũng như tôi cũng vẫn chưa thật hiểu đầy đủ vì sao Anh đặt tên cho tôi là "Báo cô đơn" (Léopard solitaire), gọi tắt nghịch ngợm là "Báo cô" (ăn báo cô, nuôi báo cô). Nhưng chính là với tư cách Báo cô mà tôi được gọi ông Tạ Quang Bửu là anh Bửu và nay được viết những dòng này về Chồn Fennec. CHÚ THÍCH :

1. Xử sự thẳng thắn trung thực. 2. Trò chơi lớn. 3. Tráng sinh thường có những đêm thức với nhau thảo luận về những vấn dề cơ bàn cùa nghĩa vụ làm người, cuộc đời con người... 4. Trường Trung học tư thục Providence, anh Bửu là giáo sư ở đấy. 5. Sale annamite : Dân An Nam bẩn thỉu. 6. Việt Nam Thông tấn xã thường có báo đó. 7. Sau này là Đại tá Quân đội Nhân dân Việt Nam. 8. Tráng sinh được đặt tên rừng (totem) gồm tên gọi một loài thú kèm với một phẩm tính. Fennec là chồn cát, cáo cát.

Cáo Fennec