Chapter 5 แนวทางการออกแบบบรรจภณฑ

Guidelines for

Packaging Design

อาจารยธนภทร ธชพนธ

เนอหาในบทเรยน • หลกการออกแบบบรรจภณฑ • ขอมลเบองตน • ปจจยออกแบบกราฟฟก • ปจจยออกแบบโครงสรางทางเทคนค

วตถประสงคของบทเรยน • นกศกษามความรความเขาใจเกยวกบหลกการออกแบบบรรจภณฑ • นกศกษามความรความเขาใจเบองตนเกยวกบบรรจภณฑ • นกศกษามความรเกยวกบปจจยทใชในการออกแบบกราฟฟกบรรจภณฑ • นกศกษามความรเกยวกบปจจยทใชในการออกแบบโครงสรางทาง

เทคนค

หลกการออกแบบบรรจภณฑ • หลกการออกแบบบรรจภณฑ ประกอบดวย

1. โครงสรางบรรจภณฑ (วสด/รปทรง)

2. กราฟฟก (การออกแบบรายละเอยดบนบรรจภณฑ)

1. โครงสรางบรรจภณฑ

• ออกแบบดานเทคนค และทางกายภาพของบรรจภณฑ • เนนกระบวนการบรรจใส การรกษาคณภาพ และคณลกษณะทเหมาะสม

ตอการขนสงและกระจายสนคา

เนนดานกายภาพ การรกษาคณภาพ ค านวณหาขนาดท

เหมาะสมตอการขนสง

2. กราฟฟก • ออกแบบรายละเอยดบนบรรจภณฑ เพอสรางแรงดงดด และสอความหมายใหแก

ผบรโภค • มความสามารถในการโนมนาวใหเกดการสงซอ • การออกแบบกราฟฟก จะเนนเรองของการตกแตง รปลกษณะ วสดขนรปเปน

รปทรงทสรางความประทบใจ

วสดทใชขนรปสรางความประทบใจ เนนการตกแตง สสนดงดดใจ รปลกษณะสวยงาม ดมราคาแพง

ขอมลเบองตน ขอมลเบองตนทตองค านงถงในการออกแบบ มดงน 1. สนคา 2. ประโยชนและความตองการของผบรโภค 3. ผรบรองคณภาพสนคา อาหาร

ขอมลทง 3 ประการดงกลาว จะแสดงออกดวยตวอกษร รปภาพ รปทรงและส พรอมทงใหอตราสวนของพนทบนบรรจภณฑแตกตางกนแลวแตความส าคญ

1. สนคา

• ตองมขอมลสนคาอยางเพยงพอ เชน – คณสมบตทางกายภาพและเคม – ขนาดรปทรงปรมาตร – สวนประกอบหรอสวนผสม – คณคาทางโภชนาการ – กระบวนการผลตหรอการแปรรปอาหาร – การตรวจสอบคณภาพ – ขอแนะน าในการบรโภค

ภาพตวอยางขอมลคณคาทางโภชนาการ

2. ประโยชนและความตองการของผบรโภค

• ประโยชนและความตองการของผบรโภค ไดแก – ปรมาณทตองซอแตละครง – ปรมาณบรโภคแตละครง – การน าไปปรงรวมกบอาหารอน – โอกาสในการบรโภคหรอฤดกาลในการเลอกซอ ขอมลขางตนจะชวยใหออกแบบบรรจภณฑใหสอดคลองกบความตองการ เชน การบรรจรวบหอ การออกแบบบรรจภณฑและลวดลายใหสอดคลองกบเทศกาล การออกแบบใหเปนของก านล เปนตน สงเหลานจะชวยตอบสนองตอความตองการของผซอ และท าใหสนคาของเรามความแตกตางหรอสรางมลคาใหมากกวาคแขง

3. ผรบรองคณภาพสนคา อาหาร

• ผรบรองน หมายถง – ตวผผลต = ตราเครองหมายสนคา ชอสนคา

3. ผรบรองคณภาพสนคา อาหาร

• สถาบนทออกตรารบรองรสชาตความอรอย ไดแก เชลลชวนชม แมชอยนางร า หมกแดง

3. ผรบรองคณภาพสนคา อาหาร

• สถาบนทรบรองมาตรฐานสนคา เชน สถาบนมาตรฐานสนคาอตสาหกรรม สถาบนอาหาร คณะกรรมการอาหารและยา

3. ผรบรองคณภาพสนคา อาหาร

• สถานบนการรบรองผบรโภคในหมมสลม ออกโดยส านกจฬาราชมนตร

3. ผรบรองคณภาพสนคา อาหาร

• สถานบนรบรองคณภาพความปลอดภยในการบรโภค ซงเปนไปตามกฏเกณฑของแตละประเทศและองคการการคาโลก

GMP คออะไร • GMP = Good Manufacturing Practice

• ความหมาย = หลกเกณฑและวธการทดในการผลตอาหาร • จดท า ขนโดยหนวยงานมาตรฐานอาหารระหวางประเทศ หรอ โคเดกซ

(CODEX) เพอใหสมาชกทวโลกใชเปนแนวทางในการปฏบตเพอความปลอดภยของผบรโภค

1. สขลกษณะของสถานทตงและอาคารผลต 2. เครองมอ เครองจกร และอปกรณ ทใชในการผลต 3. การควบคมกระบวนการผลต 4. การสขาภบาล 5. การบ ารงรกษาและการท าความสะอาด 6. บคลากร

GMP เปนเกณฑ หรอขอก าหนดพนฐานทจ าเปนในการผลตและควบคมเพอใหผผลตปฏบตตามและท าใหสามารถผลตอาหารไดอยางปลอดภยมเนอหาคลอบคลม 6 ประการ คอ

HACCP คออะไร • HACCP = Hazard Analysis Critical Control Point (แฮซเซป) • ความหมาย = การวเคราะหอนตราย จดควบคมวกฤต เปนแนวคดเกยวกบ

มาตรการปองกนอนตราย ทอาจเกดขน ในแตละขนตอนของการด าเนนกจกรรม ใด ๆ โดยมกระบวนการด าเนนงานเชงวทยาศาสตร คอ มการศกษาถงอนตราย หาทางปองกนไวลวงหนารวมท งมการควบคม และเฝาระวง เพอใหแนใจวามาตรการปองกน ทก าหนดขนนน มประสทธภาพตลอดเวลา

ทมาของการเปลยนแนวคด HACCP ใหเปนวธปฏบตในอตสาหกรรมอาหารเกดขน ตงแตป พ.ศ. 2502 โดยบรษทพลสเบอรในสหรฐอเมรกาตองการระบบงานทสามารถใช

สรางความเชอมนในความปลอดภยส าหรบการผลตอาหาร ใหแกนกบนอวกาศในโครงการ ขององคการนาซา แหงสหรฐอเมรกา

หลกการส าคญของ HACCP หลกการส าคญของ HACCP มดงน

• หลกการท 1 การวเคราะหอนตราย • หลกการท 2 การก าหนดจดควบคมวกฤต

• หลกการท 3 การก าหนดคาวกฤต ณ จดควบคมวกฤต (CCP) • หลกการท 4 ท าการเฝาระวง • หลกการท 5 ก าหนดมาตรการแกไข

• หลกการท 6 ทบทวนประสทธภาพ ของระบบ HACCP ทใชงานอย • หลกการท 7 จดท าระบบบนทก

3. ผรบรองคณภาพสนคา อาหาร

• สถานบนรบรองมาตรฐานคณภาพ ISO 9000

– ISO คอ องคการระหวางประเทศวาดวยการมาตรฐาน International

Standards Organization

– บรษท หรอองคกรใดไดรบ ISO กหมายความวา สนคาหรอบรการขององคกรนน เขาขนมาตรฐาน เปนทยอมรบในระดบสากล

3. ผรบรองคณภาพสนคา อาหาร

• สถานบนรบรองมาตรฐานสงแวดลอม ISO 14000 ฉลากเขยว • ISO 14000 เปนระบบมาตรฐานระบบการจดการสงแวดลอม

มงเนนใหองคกรมการพฒนาปรบปรงสงแวดลอม อยางตอเนอง

3. ผรบรองคณภาพสนคา อาหาร

สงทชวยรบรองอน ไดแก • สเหลอง ทแสดงวาเปนอาหารเจ ซงมใหเหนทวไปในเทศกาลกนเจ • สญลกษณของกลมแมบานเกษตรกร • สญลกษณจงหวด • สญลกษณเทศกาล • สญลกษณปการทองเทยว

ปจจยการออกแบบกราฟฟก การออกแบบกราฟฟกบนบรรจภณฑ มองคประกอบตางๆ ดงน 1. รปทรง 2. ขนาด 3. ส 4. ความรสก 5. ความออน/ เขม 6. เสน 7. สญลกษณจงใจซอ

สงส าคญ การออกแบบกราฟฟกจะตองอาศย ผทมความสามารถทางดานศลป และเขาใจขอจ ากดของวสดในเรองของขนาด ส ความหนาบาง การทรงรป ขอจ ากดทางดานการพมพและคงทนของลวดลวย รวมทงระยะเวลาในการท างานแตละขนตอนของการท าตวตนแบบ เพอใหเกดความประหยด และความรวดเรวในการจดท า หรอสงท าบรรจภณฑแตละชนด

1. สภาวะตลาด

• ค านงถงตลาดทวางขาย เชน ตลาดสด/หรอวางขายในหาง • เปาหมายส าคญคอการออกแบบบรรจภณฑใหเดนดงดดสายตาและจงใจ

ใหซอ

• แนวทางการออกแบบ คอ ท าการเปรยบเทยบสนคากบคแขง (ไมใชการเปรยบเทยบเพอลอกเลยนแบบ แตเปนการเปรยบเทยบเพอหาจดเดนของสนคาเพอขาย (Unique Selling Point))

• เชน กรณทเปนสนคาประเภทใหม ผผลตตองมนใจวาในตลาดหาสนคาททดแทน หรอคลายคลงกนไดยาก ค าวาอาหาร “สด” ปจจบน

ไมถอเปนขอไดเปรยบทางการคา

2. ผซอและผบรโภคกลมเปาหมาย

• กลมเปาหมายอาจแยกตามสถานะทางสงคม การออกแบบทดจงตองทราบความตองการของกลมเปาหมาย และจะตองสรางแรงจงใจใหกลมเปาหมายเขาใจและตกลงใจซอสนคา

เพศ อาชพ

ระดบการศกษา สถานะครอบครว

เชอชาต ขนาดครอบครว

ศาสนา สถานะทางสงคม เศรษฐกจ

ยานทพกอาศย สงอ านวยความสะดวกในชวตประจ าวน

สถานะของ

ผบรโภค แยกออกไดดงน

พฤตกรรมการซอของผบรโภค พฤตกรรมการซอของผบรโภคสามารถแบงออกไดเปน 5 ประเภท คอ

1. ประเภทปากพาไป เปนกลมทไมสนใจคณคาทางโภชนาการและยหอตราสนคา แตเนนในรสชาตและความอรอย พรอมท งตองการความสะดวกและงายในการบรโภค กลมบรโภคกลมนมกเปนคนหนมสาวและเดก

พฤตกรรมการซอของผบรโภค (ตอ) 2. ประเภทสบาย ๆ เปนกลมทใหความสนใจในอาหารทบรโภคมากกวากลมแรก กลมนมกจะมอายมากกวากลมแรก พรอมทงเปนหวงสขภาพมากขน แตไมถงกบจ ากดอาหารทจะบรโภค

3. ประเภทเครง ยดมนในการรบประทานอาหารวนละ 3 มอ และละเวนจากอาหารขบเคยวตาง ๆ จะเปนกลมทใหความสนใจในอาหารทรบประทานมากขน

พฤตกรรมการซอของผบรโภค (ตอ) 4. ประเภทกลวอวน

พยายามรกษาทรวดทรง ใหความสนใจอาหารทบรโภคทกปากทกค า และยอมละเวนการบรโภคอาหารบางประเภทอยางสนเชง เพอลดปรมาณแคลอรของอาหาร

พฤตกรรมการซอของผบรโภค (ตอ) 5. ประเภทตามสมยนยม • ใหความสนใจในรายละเอยดสวนประกอบของอาหาร • รบประทานเฉพาะอาหารทผลตจากสวนผสมทางธรรมชาต

บางกตามคลนกระแสในปจจบน

สนคาจ าพวกของฝาก • การออกแบบบรรจภณฑมความส าคญมาก เพราะจะตองสราง

ภาพพจนทดใหกบตวสนคา • เพมคณคาและท าใหสนคาดมมลคาเหมาะสมแกการซอไปฝาก

• จ าเปนตองสราง มโนภาพ (Imaginary) ทดตอตวบรรจภณฑ

• นอกจากนการออกแบบควรค านงถงความสะดวกและสภาพการขนสง เปนระยะทางพอสมควรกอนถงมอผบรโภค

ภาพตวอยางสนคาจ าพวกของฝาก

3. กฎขอบงคบ • กรณของบรรจภณฑอาหาร องคการของรฐทเขามามบทบาท

ควบคมดแล คอ ส านกงานคณะกรรมการอาหารและยา (อย.) • ส าหรบผลตภณฑอาหารทบรรจในภาชนะบรรจภณฑปดสนท จ าตอง

ขออนญาตจาก อย. พรอมหมายเลขก ากบ • ส าหรบรานคาจ าพวกซปเปอรมาเกตและหางใหญ (Modern Trade)

บนตวบรรจภณฑจะมรหสแทงทเรยกวา “บารโคด (Barcode)” เพอความสะดวกในการคดเงนและเตมสตอกของผขายปลก

• ในหางทมชอเสยงในตางประเทศบางแหงเรมมการใชระบบ RFID เขามาชวยอ านวยความสะดวกในการบรหารจดการ โดยใช microchip ตดไวทตวบรรจภณฑ

4. ชองทางการจ าหนาย

• กญแจส าคญของผลตภณฑอาหาร คออายการเกบของสนคา โดยปกต อาหารสด เชน กวยเตยว อาหารทะเล เปนตน ยอมมอายการเกบทสนเพยงไมกวน เนองจากสญเสยสภาวะคณสมบตของอาหาร

• ดวยววฒนาการของบรรจภณฑ เชน การปรบสภาวะบรรยากาศภายในบรรจภณฑ (Modified Atmosphere Packaging) พรอมกบการเลอกใชวสดบรรจภณฑทถกตอง จะสามารถชวยยดอายการเกบ และสงขายไดทวราชอาณาจกร แทนทจะขายเฉพาะทตลาดสดหรอสงขายวนตอวน

ภาพตวอยาง Modified Atmosphere Packaging (การปรบสภาวะบรรยากาศภายในบรรจภณฑ)

4. ชองทางการจ าหนาย (ตอ)

• ดงนนหากสามารถเลอกชองทางการจดจ าหนายไดมากขน โดยมการสงใหพอคาขายสง พอคาขายปลก หรอสงขายใหแกหางราน โดยวธการสงตรงไปยงศนยกระจายสนคา (DC)

• ชองทางการจดจ าหนายสามารถเรมตนไดจากการขายหนารานและตลาดสด และขยายไปถงการขายสหางใหญ

5. ผลกระทบตอสงแวดลอม • กระแสนยมการรณรงคการใชบรรจภณฑทเปนมตรกบสงแวดลอมก าลง

ไดรบความสนใจจากชมชนเมองมากขน • การออกแบบโดยใชวสดบรรจภณฑทน ากลบมาผลตใหม สามารถลด

ปรมาณขยะและก าจดไดงาย • ดงนนหากเราสามารถออกแบบบรรจภณฑทเปนมตรตอโลกได กจะ

สามารถน ามาใชเปนจดขาย เพอเปนการสงเสรมการจ าหนายไดเปนอยางด

ภาพตวอยางบรรจภณฑรกษโลก

ปจจยการออกแบบโครงสรางทางเทคนค สงทตองทราบเบองตนเกยวกบปจจยการออกแบบโครงสรางทางเทคนค มดงน

สนคาทจะขายนน คออะไร คณสมบตทางกายภาพของตวสนคา

ประเภทของบรรจภณฑ ขอจ ากดในการผลตบรรจภณฑ

เชน ขนาด รปทรง ลกษณะสนคา/ลกคา การเลอกประเภทวสดบรรจภณฑ

ทเหมาะสมตอตวสนคา

และ

ของเหลว ของแขง และกาซ

คณสมบตทางกายภาพ • โดยทวไปสนคาสามารถจ าแนกออกไดเปน 3 รปแบบ คอ ของแขง ของเหลว และ

กาซ ผลตภณฑสวนใหญจะอยในสภาพของแขงและเหลว สวนกาซนนมนอยมาก นอกจากวาจะเตมเขาไปในอาหาร เชน น าอดลมทบรรจกาซคารบอนไดออกไซด หรอกาซเฉอย ทฉดเขาไปในบรรจภณฑปรบสภาวะ

ของแขง

ของเหลว

กาซ

การววฒนาการบรรจใสผลตภณฑทเปนของแขง

1. ผลตภณฑอาหารทเปนชนเปนกอน เชน กลวยตาก

2. ผลตภณฑอาหารทรวงหลนไดงาย (Free Flowing Products) เชน ขาว กลวยฉาบ

3. ผลตภณฑทรวงหลนไดยาก (Non-Free Flowing Products) เปนผลตภณฑทฟงกระจาย และใชเวลาในการรวงหลนมาเปนกอง เชน แปงชนดตางๆ จดประสงคหลกในการแบงแยกผลตภณฑอาหารแขงออกเปน 3 ชนด คอ เครองจกรท

ใชในการบรรจส าหรบสนคาทง 3 ชนด มความแตกตางกน

ภาพตวอยางบรรจภณฑใชใสผลตภณฑทเปนของแขง

กลวยตาก ขาวสาร แปง

การววฒนาการบรรจใสผลตภณฑทเปนของแขง (ตอ)

• คณสมบตส าคญของสนคาประเภททเปนของแขงทผผลตควรทราบ คอ ความหนาแนน (Density) ของสนคา หมายความถงน าหนกตอหนวยปรมาตร ซงหาไดจากการชงน าหนกของสนคาเตมถวยตวงทรปรมาตรแนนอน จากคาความหนาแนนทไดนสามารถค านวณไดวาน าหนกสนคาทใชบรรจจะตองมปรมาตรเทาไหร ซงจะชวยใหเลอกประเภทและชนดของบรรจภณฑใหเหมาะสม

ขอจ ากดในการแปรรปบรรจภณฑ • ววฒนาการใหมทางดานบรรจภณฑมเกดขนทกวน ดงนนการเลอกวสด

และระบบบรรจภณฑ ผผลตจงควรตองค านงถงความสามารถในการคนหาวสดบรรจภณฑในทองถนและภายในประเทศ

• บรรจภณฑทเรมน ามาใชในการเชงพาณชย (การคา) มกจะมราคาคอนขางสง เนองจากการผลตยงมนอย ท าใหตนทนตอหนวยสง พรอมทงสภาวะการแขงขนทยงมไมมากพอ ดงนนเราจงควรเลอกบรรจภณฑทเหมาะสมกบสถานการณ

• ความพยายามทจะน าเอาบรรจภณฑทใชแลวกลบมาใชใหม เปนหนาทๆ ตองพจารณาในยคปจจบน เพอสอดคลองกบการรณรงคลดการใชบรรจภณฑ

ภาพสรปการพฒนาการออกแบบบรรจภณฑ

ทงทางดานกราฟฟกและเทคนค

ค าอธบายภาพสรปการพฒนาการออกแบบบรรจภณฑ ฯ

• การพฒนาในข นสดทายจะเปนการพฒนาอยางตอเ นอง เพราะ สงแวดลอมตาง ๆ จากการรวบรวมขอมล ทมอทธพลตอการออกแบบ อาจเปลยนแปลงไดอยเสมอ โดยเฉพาะอยางยงปจจยทางดานการตลาดและชองทางการจ าหนาย

• ดงนนความตองการทางดานตวสนคาและบรรจภณฑ จ าตองพฒนาใหสอดคลองกบความเปลยนแปลง โดยค านงถงปจจยทางดานการผลต และความสามารถในการแปรรปบรรจภณฑเปนเกณฑ