cesare - vicoacitillo.it · imperium obtenturus esset: non esse dubium quin totius galliae plurimum...

1

Cesare - De bello gallico

Cesare

De Bello Gallicoa cura di Emilio Piccolo

Classici Latini e GreciSenecio

2

Senecio: Classici Latini e Greci

Classici Latini e Greci

[email protected]

Napoli, 2009

La manipolazione e/o la riproduzione (totale o parziale) e/o la diffusionetelematica di quest’opera sono consentite a singoli o comunque asoggettinon costituiti come imprese di carattere editoriale,cinematografico o radio-televisivo.

3


Cesare

De Bello Gallicoa cura di Emilio Piccolo

Classici Latini e GreciSenecio

4


5


Liber I

[1] Gallia est omnis divisa in partes tres, quarum unam incolunt Belgae,aliam Aquitani, tertiam qui ipsorum lingua Celtae, nostra Galliappellantur. Hi omnes lingua, institutis, legibus inter se differunt.Gallos ab Aquitanis Garumna flumen, a Belgis Matrona et Sequanadividit. Horum omnium fortissimi sunt Belgae, propterea quod a cultuatque humanitate provinciae longissime absunt, minimeque ad eosmercatores saepe commeant atque ea quae ad effeminandos animospertinent important, proximique sunt Germanis, qui trans Rhenumincolunt, quibuscum continenter bellum gerunt. Qua de causa Helvetiiquoque reliquos Gallos virtute praecedunt, quod fere cotidianisproeliis cum Germanis contendunt, cum aut suis finibus eos prohibentaut ipsi in eorum finibus bellum gerunt. Eorum una, pars, quamGallos obtinere dictum est, initium capit a flumine Rhodano,continetur Garumna flumine, Oceano, finibus Belgarum, attingit etiamab Sequanis et Helvetiis flumen Rhenum, vergit ad septentriones.Belgae ab extremis Galliae finibus oriuntur, pertinent ad inferiorempartem fluminis Rheni, spectant in septentrionem et orientem solem.Aquitania a Garumna flumine ad Pyrenaeos montes et eam partemOceani quae est ad Hispaniam pertinet; spectat inter occasum solis etseptentriones.[2] Apud Helvetios longe nobilissimus fuit et ditissimus Orgetorix. IsM. Messala, [et P.] M. Pisone consulibus regni cupiditate inductusconiurationem nobilitatis fecit et civitati persuasit ut de finibus suiscum omnibus copiis exirent: perfacile esse, cum virtute omnibuspraestarent, totius Galliae imperio potiri. Id hoc facilius iis persuasit,quod undique loci natura Helvetii continentur: una ex parte flumineRheno latissimo atque altissimo, qui agrum Helvetium a Germanis

6


dividit; altera ex parte monte Iura altissimo, qui est inter Sequanos etHelvetios; tertia lacu Lemanno et flumine Rhodano, qui provinciamnostram ab Helvetiis dividit. His rebus fiebat ut et minus late vagarenturet minus facile finitimis bellum inferre possent; qua ex parte hominesbellandi cupidi magno dolore adficiebantur. Pro multitudine autemhominum et pro gloria belli atque fortitudinis angustos se fines haberearbitrabantur, qui in longitudinem milia passuum CCXL, inlatitudinem CLXXX patebant.[3] His rebus adducti et auctoritate Orgetorigis permoti constitueruntea quae ad proficiscendum pertinerent comparare, iumentorum etcarrorum quam maximum numerum coemere, sementes quam maximasfacere, ut in itinere copia frumenti suppeteret, cum proximis civitatibuspacem et amicitiam confirmare. Ad eas res conficiendas bienniumsibi satis esse duxerunt; in tertium annum profectionem legeconfirmant. Ad eas res conficiendas Orgetorix deligitur. Is sibilegationem ad civitates suscipit. In eo itinere persuadet Castico,Catamantaloedis filio, Sequano, cuius pater regnum in Sequanis multosannos obtinuerat et a senatu populi Romani amicus appellatus erat,ut regnum in civitate sua occuparet, quod pater ante habuerit; itemqueDumnorigi Haeduo, fratri Diviciaci, qui eo tempore principatum incivitate obtinebat ac maxime plebi acceptus erat, ut idem conareturpersuadet eique filiam suam in matrimonium dat. Perfacile factu esseillis probat conata perficere, propterea quod ipse suae civitatisimperium obtenturus esset: non esse dubium quin totius Galliaeplurimum Helvetii possent; se suis copiis suoque exercitu illis regnaconciliaturum confirmat. Hac oratione adducti inter se fidem et iusiurandum dant et regno occupato per tres potentissimos ac firmissimospopulos totius Galliae sese potiri posse sperant.[4] Ea res est Helvetiis per indicium enuntiata. Moribus suisOrgetoricem ex vinculis causam dicere coegerunt; damnatum poenamsequi oportebat, ut igni cremaretur. Die constituta causae dictionisOrgetorix ad iudicium omnem suam familiam, ad hominum miliadecem, undique coegit, et omnes clientes obaeratosque suos, quorummagnum numerum habebat, eodem conduxit; per eos ne causamdiceret se eripuit. Cum civitas ob eam rem incitata armis ius suumexequi conaretur multitudinemque hominum ex agris magistratuscogerent, Orgetorix mortuus est; neque abest suspicio, ut Helvetiiarbitrantur, quin ipse sibi mortem consciverit.[5] Post eius mortem nihilo minus Helvetii id quod constituerantfacere conantur, ut e finibus suis exeant. Ubi iam se ad eam rem paratosesse arbitrati sunt, oppida sua omnia, numero ad duodecim, vicos ad

7


quadringentos, reliqua privata aedificia incendunt; frumentum omne,praeter quod secum portaturi erant, comburunt, ut domum reditionisspe sublata paratiores ad omnia pericula subeunda essent; triummensum molita cibaria sibi quemque domo efferre iubent. PersuadentRauracis et Tulingis et Latobrigis finitimis, uti eodem usi consiliooppidis suis vicisque exustis una cum iis proficiscantur, Boiosque,qui trans Rhenum incoluerant et in agrum Noricum transierantNoreiamque oppugnabant, receptos ad se socios sibi adsciscunt.[6] Erant omnino itinera duo, quibus itineribus domo exire possent:unum per Sequanos, angustum et difficile, inter montem Iuram etflumen Rhodanum, vix qua singuli carri ducerentur, mons autemaltissimus impendebat, ut facile perpauci prohibere possent; alterumper provinciam nostram, multo facilius atque expeditius, proptereaquod inter fines Helvetiorum et Allobrogum, qui nuper pacati erant,Rhodanus fluit isque non nullis locis vado transitur. Extremumoppidum Allobrogum est proximumque Helvetiorum finibus Genava.Ex eo oppido pons ad Helvetios pertinet. Allobrogibus sese velpersuasuros, quod nondum bono animo in populum Romanumviderentur, existimabant vel vi coacturos ut per suos fines eos irepaterentur. Omnibus rebus ad profectionem comparatis diem dicunt,qua die ad ripam Rhodani omnes conveniant. Is dies erat a. d. V. Kal.Apr. L. Pisone, A. Gabinio consulibus.[7] Caesari cum id nuntiatum esset, eos per provinciam nostram iterfacere conari, maturat ab urbe proficisci et quam maximis potestitineribus in Galliam ulteriorem contendit et ad Genavam pervenit.Provinciae toti quam maximum potest militum numerum imperat (eratomnino in Gallia ulteriore legio una), pontem, qui erat ad Genavam,iubet rescindi. Ubi de eius adventu Helvetii certiores facti sunt, legatosad eum mittunt nobilissimos civitatis, cuius legationis Nammeius etVerucloetius principem locum obtinebant, qui dicerent sibi esse inanimo sine ullo maleficio iter per provinciam facere, propterea quodaliud iter haberent nullum: rogare ut eius voluntate id sibi facereliceat. Caesar, quod memoria tenebat L. Cassium consulem occisumexercitumque eius ab Helvetiis pulsum et sub iugum missum,concedendum non putabat; neque homines inimico animo, datafacultate per provinciam itineris faciundi, temperaturos ab iniuria etmaleficio existimabat. Tamen, ut spatium intercedere posset dummilites quos imperaverat convenirent, legatis respondit diem se addeliberandum sumpturum: si quid vellent, ad Id. April. reverterentur.[8] Interea ea legione quam secum habebat militibusque, qui ex pro-vincia convenerant, a lacu Lemanno, qui in flumen Rhodanum influit,

8


ad montem Iuram, qui fines Sequanorum ab Helvetiis dividit, miliapassuum XVIIII murum in altitudinem pedum sedecim fossamqueperducit. Eo opere perfecto praesidia disponit, castella communit,quo facilius, si se invito transire conentur, prohibere possit. Ubi eadies quam constituerat cum legatis venit et legati ad eum reverterunt,negat se more et exemplo populi Romani posse iter ulli per provinciamdare et, si vim facere conentur, prohibiturum ostendit. Helvetii ea spedeiecti navibus iunctis ratibusque compluribus factis, alii vadisRhodani, qua minima altitudo fluminis erat, non numquam interdiu,saepius noctu si perrumpere possent conati, operis munitione etmilitum concursu et telis repulsi, hoc conatu destiterunt.[9] Relinquebatur una per Sequanos via, qua Sequanis invitis propterangustias ire non poterant. His cum sua sponte persuadere nonpossent, legatos ad Dumnorigem Haeduum mittunt, ut eo deprecatorea Sequanis impetrarent. Dumnorix gratia et largitione apud Sequanosplurimum poterat et Helvetiis erat amicus, quod ex ea civitateOrgetorigis filiam in matrimonium duxerat, et cupiditate regniadductus novis rebus studebat et quam plurimas civitates suo benefi-cio habere obstrictas volebat. Itaque rem suscipit et a Sequanis impetratut per fines suos Helvetios ire patiantur, obsidesque uti inter sesedent perficit: Sequani, ne itinere Helvetios prohibeant, Helvetii, utsine maleficio et iniuria transeant.[10] Caesari renuntiatur Helvetiis esse in animo per agrumSequanorum et Haeduorum iter in Santonum fines facere, qui nonlonge a Tolosatium finibus absunt, quae civitas est in provincia. Id sifieret, intellegebat magno cum periculo provinciae futurum ut hominesbellicosos, populi Romani inimicos, locis patentibus maximequefrumentariis finitimos haberet. Ob eas causas ei munitioni quam feceratT. Labienum legatum praeficit; ipse in Italiam magnis itineribuscontendit duasque ibi legiones conscribit et tres, quae circumAquileiam hiemabant, ex hibernis educit et, qua proximum iter inulteriorem Galliam per Alpes erat, cum his quinque legionibus irecontendit. Ibi Ceutrones et Graioceli et Caturiges locis superioribusoccupatis itinere exercitum prohibere conantur. Compluribus hisproeliis pulsis ab Ocelo, quod est oppidum citerioris provinciaeextremum, in fines Vocontiorum ulterioris provinciae die septimopervenit; inde in Allobrogum fines, ab Allobrogibus in Segusiavosexercitum ducit. Hi sunt extra provinciam trans Rhodanum primi.[11] Helvetii iam per angustias et fines Sequanorum suas copiastraduxerant et in Haeduorum fines pervenerant eorumque agrospopulabantur. Haedui, cum se suaque ab iis defendere non possent,

9


legatos ad Caesarem mittunt rogatum auxilium: ita se omni temporede populo Romano meritos esse ut paene in conspectu exercitus no-stri agri vastari, liberi [eorum] in servitutem abduci, oppida expugnarinon debuerint. Eodem tempore quo Haedui Ambarri, necessarii etconsanguinei Haeduorum, Caesarem certiorem faciunt sesedepopulatis agris non facile ab oppidis vim hostium prohibere. ItemAllobroges, qui trans Rhodanum vicos possessionesque habebant, fugase ad Caesarem recipiunt et demonstrant sibi praeter agri solum nihilesse reliqui. Quibus rebus adductus Caesar non expectandum sibistatuit dum, omnibus, fortunis sociorum consumptis, in SantonosHelvetii pervenirent.[12] Flumen est Arar, quod per fines Haeduorum et Sequanorum inRhodanum influit, incredibili lenitate, ita ut oculis in utram partemfluat iudicari non possit. Id Helvetii ratibus ac lintribus iunctistransibant. Ubi per exploratores Caesar certior factus est tres iam partescopiarum Helvetios id flumen traduxisse, quartam vero partem citraflumen Ararim reliquam esse, de tertia vigilia cum legionibus tribus ecastris profectus ad eam partem pervenit quae nondum flumentransierat. Eos impeditos et inopinantes adgressus magnam partemeorum concidit; reliqui sese fugae mandarunt atque in proximas silvasabdiderunt. Is pagus appellabatur Tigurinus; nam omnis civitasHelvetia in quattuor pagos divisa est. Hic pagus unus, cum domoexisset, patrum nostrorum memoria L. Cassium consulem interfeceratet eius exercitum sub iugum miserat. Ita sive casu sive consilio deorumimmortalium quae pars civitatis Helvetiae insignem calamitatem populoRomano intulerat, ea princeps poenam persolvit. Qua in re Caesarnon solum publicas, sed etiam privatas iniurias ultus est, quod eiussoceri L. Pisonis avum, L. Pisonem legatum, Tigurini eodem proelioquo Cassium interfecerant.[13] Hoc proelio facto, reliquas copias Helvetiorum ut consequi posset,pontem in Arari faciendum curat atque ita exercitum traducit. Helvetiirepentino eius adventu commoti cum id quod ipsi diebus XXaegerrime confecerant, ut flumen transirent, illum uno die fecisseintellegerent, legatos ad eum mittunt; cuius legationis Divico princepsfuit, qui bello Cassiano dux Helvetiorum fuerat. Is ita cum Caesareegit: si pacem populus Romanus cum Helvetiis faceret, in eam partemituros atque ibi futuros Helvetios ubi eos Caesar constituisset atqueesse voluisset; sin bello persequi perseveraret, reminisceretur et veterisincommodi populi Romani et pristinae virtutis Helvetiorum. Quodimproviso unum pagum adortus esset, cum ii qui flumen transissentsuis auxilium ferre non possent, ne ob eam rem aut suae magnopere

10


virtuti tribueret aut ipsos despiceret. Se ita a patribus maioribusquesuis didicisse, ut magis virtute contenderent quam dolo aut insidiisniterentur. Quare ne committeret ut is locus ubi constitissent excalamitate populi Romani et internecione exercitus nomen caperetaut memoriam proderet.[14] His Caesar ita respondit: eo sibi minus dubitationis dari, quodeas res quas legati Helvetii commemorassent memoria teneret, atqueeo gravius ferre quo minus merito populi Romani accidissent; qui sialicuius iniuriae sibi conscius fuisset, non fuisse difficile cavere; sedeo deceptum, quod neque commissum a se intellegeret quare timeretneque sine causa timendum putaret. Quod si veteris contumeliaeoblivisci vellet, num etiam recentium iniuriarum, quod eo invito iterper provinciam per vim temptassent, quod Haeduos, quod Ambarros,quod Allobrogas vexassent, memoriam deponere posse? Quod suavictoria tam insolenter gloriarentur quodque tam diu se impune iniuriastulisse admirarentur, eodem pertinere. Consuesse enim deos immortales,quo gravius homines ex commutatione rerum doleant, quos pro scelereeorum ulcisci velint, his secundiores interdum res et diuturnioremimpunitatem concedere. Cum ea ita sint, tamen, si obsides ab iis sibidentur, uti ea quae polliceantur facturos intellegat, et si Haeduis deiniuriis quas ipsis sociisque eorum intulerint, item si Allobrogibussatis faciunt, sese cum iis pacem esse facturum. Divico respondit: itaHelvetios a maioribus suis institutos esse uti obsides accipere, nondare, consuerint; eius rem populum Romanum esse testem. Hoc re-sponso dato discessit.[15] Postero die castra ex eo loco movent. Idem facit Caesarequitatumque omnem, ad numerum quattuor milium, quem ex omniprovincia et Haeduis atque eorum sociis coactum habebat, praemittit,qui videant quas in partes hostes iter faciant. Qui cupidius novissimumagmen insecuti alieno loco cum equitatu Helvetiorum proeliumcommittunt; et pauci de nostris cadunt. Quo proelio sublati Helvetii,quod quingentis equitibus tantam multitudinem equitum propulerant,audacius subsistere non numquam et novissimo agmine proelio nostroslacessere coeperunt. Caesar suos a proelio continebat, ac satis habebatin praesentia hostem rapinis, pabulationibus populationibusqueprohibere. Ita dies circiter XV iter fecerunt uti inter novissimumhostium agmen et nostrum primum non amplius quinis aut senismilibus passuum interesset.[16] Interim cotidie Caesar Haeduos frumentum, quod essent publicepolliciti, flagitare. Nam propter frigora [quod Gallia subseptentrionibus, ut ante dictum est, posita est,] non modo frumenta

11


in agris matura non erant, sed ne pabuli quidem satis magna copiasuppetebat; eo autem frumento quod flumine Arari navibus subvexeratpropterea uti minus poterat quod iter ab Arari Helvetii averterant, aquibus discedere nolebat. Diem ex die ducere Haedui: conferri,comportari, adesse dicere. Ubi se diutius duci intellexit et diem instarequo die frumentum militibus metiri oporteret, convocatis eorumprincipibus, quorum magnam copiam in castris habebat, in hisDiviciaco et Lisco, qui summo magistratui praeerat, quem vergobretumappellant Haedui, qui creatur annuus et vitae necisque in suos habetpotestatem, graviter eos accusat, quod, cum neque emi neque ex agrissumi possit, tam necessario tempore, tam propinquis hostibus ab iisnon sublevetur, praesertim cum magna ex parte eorum precibusadductus bellum susceperit; multo etiam gravius quod sit destitutusqueritur.[17] Tum demum Liscus oratione Caesaris adductus quod antea tacueratproponit: esse non nullos, quorum auctoritas apud plebem plurimumvaleat, qui privatim plus possint quam ipsi magistratus. Hos seditiosaatque improba oratione multitudinem deterrere, ne frumentumconferant quod debeant: praestare, si iam principatum Galliae obtinerenon possint, Gallorum quam Romanorum imperia perferre, nequedubitare [debeant] quin, si Helvetios superaverint Romani, una cumreliqua Gallia Haeduis libertatem sint erepturi. Ab isdem nostraconsilia quaeque in castris gerantur hostibus enuntiari; hos a se coercerinon posse. Quin etiam, quod necessariam rem coactus Caesarienuntiarit, intellegere sese quanto id cum periculo fecerit, et ob eamcausam quam diu potuerit tacuisse.[18] Caesar hac oratione Lisci Dumnorigem, Diviciaci fratrem,designari sentiebat, sed, quod pluribus praesentibus eas res iactarinolebat, celeriter concilium dimittit, Liscum retinet. Quaerit ex soloea quae in conventu dixerat. Dicit liberius atque audacius. Eademsecreto ab aliis quaerit; reperit esse vera: ipsum esse Dumnorigem,summa audacia, magna apud plebem propter liberalitatem gratia,cupidum rerum novarum. Complures annos portoria reliquaque omniaHaeduorum vectigalia parvo pretio redempta habere, propterea quodillo licente contra liceri audeat nemo. His rebus et suam rem familiaremauxisse et facultates ad largiendum magnas comparasse; magnumnumerum equitatus suo sumptu semper alere et circum se habere,neque solum domi, sed etiam apud finitimas civitates largiter posse,atque huius potentiae causa matrem in Biturigibus homini illic nobi-lissimo ac potentissimo conlocasse; ipsum ex Helvetiis uxorem habere,sororum ex matre et propinquas suas nuptum in alias civitates

12


conlocasse. Favere et cupere Helvetiis propter eam adfinitatem, odisseetiam suo nomine Caesarem et Romanos, quod eorum adventu potentiaeius deminuta et Diviciacus frater in antiquum locum gratiae atquehonoris sit restitutus. Si quid accidat Romanis, summam in spem perHelvetios regni obtinendi venire; imperio populi Romani non modode regno, sed etiam de ea quam habeat gratia desperare. Reperiebatetiam in quaerendo Caesar, quod proelium equestre adversum paucisante diebus esset factum, initium eius fugae factum a Dumnorige atqueeius equitibus (nam equitatui, quem auxilio Caesari Haedui miserant,Dumnorix praeerat): eorum fuga reliquum esse equitatum perterritum.[19] Quibus rebus cognitis, cum ad has suspiciones certissimae resaccederent, quod per fines Sequanorum Helvetios traduxisset, quodobsides inter eos dandos curasset, quod ea omnia non modo iniussusuo et civitatis sed etiam inscientibus ipsis fecisset, quod a magistratuHaeduorum accusaretur, satis esse causae arbitrabatur quare in eumaut ipse animadverteret aut civitatem animadvertere iuberet. Hisomnibus rebus unum repugnabat, quod Diviciaci fratris summum inpopulum Romanum studium, summum in se voluntatem, egregiamfidem, iustitiam, temperantiam cognoverat; nam ne eius supplicioDiviciaci animum offenderet verebatur. Itaque prius quam quicquamconaretur, Diviciacum ad se vocari iubet et, cotidianis interpretibusremotis, per C. Valerium Troucillum, principem Galliae provinciae,familiarem suum, cui summam omnium rerum fidem habebat, cumeo conloquitur; simul commonefacit quae ipso praesente in concilio[Gallorum] de Dumnorige sint dicta, et ostendit quae separatimquisque de eo apud se dixerit. Petit atque hortatur ut sine eiusoffensione animi vel ipse de eo causa cognita statuat vel civitatemstatuere iubeat.[20] Diviciacus multis cum lacrimis Caesarem complexus obsecrarecoepit ne quid gravius in fratrem statueret: scire se illa esse vera, necquemquam ex eo plus quam se doloris capere, propterea quod, cumipse gratia plurimum domi atque in reliqua Gallia, ille minimumpropter adulescentiam posset, per se crevisset; quibus opibus ac nervisnon solum ad minuendam gratiam, sed paene ad perniciem suamuteretur. Sese tamen et amore fraterno et existimatione vulgi commoveri.Quod si quid ei a Caesare gravius accidisset, cum ipse eum locumamicitiae apud eum teneret, neminem existimaturum non sua voluntatefactum; qua ex re futurum uti totius Galliae animi a se averterentur.Haec cum pluribus verbis flens a Caesare peteret, Caesar eius dextramprendit; consolatus rogat finem orandi faciat; tanti eius apud se gratiamesse ostendit uti et rei publicae iniuriam et suum dolorem eius voluntati

13


ac precibus condonet. Dumnorigem ad se vocat, fratrem adhibet; quaein eo reprehendat ostendit; quae ipse intellegat, quae civitas queraturproponit; monet ut in reliquum tempus omnes suspiciones vitet;praeterita se Diviciaco fratri condonare dicit. Dumnorigi custodes ponit,ut quae agat, quibuscum loquatur scire possit.[21] Eodem die ab exploratoribus certior factus hostes sub monteconsedisse milia passuum ab ipsius castris octo, qualis esset naturamontis et qualis in circuitu ascensus qui cognoscerent misit.Renuntiatum est facilem esse. De tertia vigilia T. Labienum, legatumpro praetore, cum duabus legionibus et iis ducibus qui iter cognoverantsummum iugum montis ascendere iubet; quid sui consilii sit ostendit.Ipse de quarta vigilia eodem itinere quo hostes ierant ad eos contenditequitatumque omnem ante se mittit. P. Considius, qui rei militarisperitissimus habebatur et in exercitu L. Sullae et postea in M. Crassifuerat, cum exploratoribus praemittitur.[22] Prima luce, cum summus mons a [Lucio] Labieno teneretur,ipse ab hostium castris non longius mille et quingentis passibus abessetneque, ut postea ex captivis comperit, aut ipsius adventus aut Labienicognitus esset, Considius equo admisso ad eum accurrit, dicit montem,quem a Labieno occupari voluerit, ab hostibus teneri: id se a Gallicisarmis atque insignibus cognovisse. Caesar suas copias in proximumcollem subducit, aciem instruit. Labienus, ut erat ei praeceptum aCaesare ne proelium committeret, nisi ipsius copiae prope hostiumcastra visae essent, ut undique uno tempore in hostes impetus fieret,monte occupato nostros expectabat proelioque abstinebat. Multodenique die per exploratores Caesar cognovit et montem a suis teneriet Helvetios castra, movisse et Considium timore perterritum quodnon vidisset pro viso sibi renuntiavisse. Eo die quo consuerat interval-lo hostes sequitur et milia passuum tria ab eorum castris castra ponit.[23] Postridie eius diei, quod omnino biduum supererat, cum exercituifrumentum metiri oporteret, et quod a Bibracte, oppido Haeduorumlonge maximo et copiosissimo, non amplius milibus passuum XVIIIaberat, rei frumentariae prospiciendum existimavit; itaque iter abHelvetiis avertit ac Bibracte ire contendit. Ea res per fugitivos L. Aemilii,decurionis equitum Gallorum, hostibus nuntiatur. Helvetii, seu quodtimore perterritos Romanos discedere a se existimarent, eo magis quodpridie superioribus locis occupatis proelium non commisissent, siveeo quod re frumentaria intercludi posse confiderent, commutatoconsilio atque itinere converso nostros a novissimo agmine insequi aclacessere coeperunt.[24] Postquam id animum advertit, copias suas Caesar in proximum

14


collem subduxit equitatumque, qui sustineret hostium impetum, misit.Ipse interim in colle medio triplicem aciem instruxit legionum quattuorveteranarum; in summo iugo duas legiones quas in Gallia citerioreproxime conscripserat et omnia auxilia conlocavit, ita ut supra se totummontem hominibus compleret; impedimenta sarcinasque in unumlocum conferri et eum ab iis qui in superiore acie constiterant muniriiussit. Helvetii cum omnibus suis carris secuti impedimenta in unumlocum contulerunt; ipsi confertissima acie, reiecto nostro equitatu,phalange facta sub primam nostram aciem successerunt.[25] Caesar primum suo, deinde omnium ex conspectu remotis equis,ut aequato omnium periculo spem fugae tolleret, cohortatus suosproelium commisit. Milites loco superiore pilis missis facile hostiumphalangem perfregerunt. Ea disiecta gladiis destrictis in eos impetumfecerunt. Gallis magno ad pugnam erat impedimento quod pluribuseorum scutis uno ictu pilorum transfixis et conligatis, cum ferrum seinflexisset, neque evellere neque sinistra impedita satis commodepugnare poterant, multi ut diu iactato bracchio praeoptarent scutummanu emittere et nudo corpore pugnare. Tandem vulneribus defessiet pedem referre et, quod mons suberit circiter mille passuum spatio,eo se recipere coeperunt. Capto monte et succedentibus nostris, Boiet Tulingi, qui hominum milibus circiter XV agmen hostiumclaudebant et novissimis praesidio erant, ex itinere nostros ab latereaperto adgressi circumvenire, et id conspicati Helvetii, qui in montemsese receperant, rursus instare et proelium redintegrare coeperunt.Romani conversa signa bipertito intulerunt: prima et secunda acies,ut victis ac submotis resisteret, tertia, ut venientes sustineret.[26] Ita ancipiti proelio diu atque acriter pugnatum est. Diutius cumsustinere nostrorum impetus non possent, alteri se, ut coeperant, inmontem receperunt, alteri ad impedimenta et carros suos se contulerunt.Nam hoc toto proelio, cum ab hora septima ad vesperum pugnatumsit, aversum hostem videre nemo potuit. Ad multam noctem etiam adimpedimenta pugnatum est, propterea quod pro vallo carros obieceruntet e loco superiore in nostros venientes tela coiciebant et non nulliinter carros rotasque mataras ac tragulas subiciebant nostrosquevulnerabant. Diu cum esset pugnatum, impedimentis castrisque no-stri potiti sunt. Ibi Orgetorigis filia atque unus e filiis captus est. Exeo proelio circiter hominum milia CXXX superfuerunt eaque totanocte continenter ierunt [nullam partem noctis itinere intermisso]; infines Lingonum die quarto pervenerunt, cum et propter vulneramilitum et propter sepulturam occisorum nostri [triduum morati] eossequi non potuissent. Caesar ad Lingonas litteras nuntiosque misit,

15


ne eos frumento neve alia re iuvarent: qui si iuvissent, se eodem locoquo Helvetios habiturum. Ipse triduo intermisso cum omnibus copiiseos sequi coepit.[27] Helvetii omnium rerum inopia adducti legatos de deditione adeum miserunt. Qui cum eum in itinere convenissent seque ad pedesproiecissent suppliciterque locuti flentes pacem petissent, atque eosin eo loco quo tum essent suum adventum expectare iussisset,paruerunt. Eo postquam Caesar pervenit, obsides, arma, servos quiad eos perfugissent, poposcit. Dum ea conquiruntur et conferuntur,[nocte intermissa] circiter hominum milia VI eius pagi qui Verbigenusappellatur, sive timore perterriti, ne armis traditis supplicio adficerentur,sive spe salutis inducti, quod in tanta multitudine dediticiorum suamfugam aut occultari aut omnino ignorari posse existimarent, primanocte e castris Helvetiorum egressi ad Rhenum finesque Germanorumcontenderunt.[28] Quod ubi Caesar resciit, quorum per fines ierant his uticonquirerent et reducerent, si sibi purgati esse vellent, imperavit;reductos in hostium numero habuit; reliquos omnes obsidibus, armis,perfugis traditis in deditionem accepit. Helvetios, Tulingos, Latobrigosin fines suos, unde erant profecti, reverti iussit, et, quod omnibusfrugibus amissis domi nihil erat quo famem tolerarent, Allobrogibusimperavit ut iis frumenti copiam facerent; ipsos oppida vicosque, quosincenderant, restituere iussit. Id ea maxime ratione fecit, quod noluiteum locum unde Helvetii discesserant vacare, ne propter bonitatemagrorum Germani, qui trans Rhenum incolunt, ex suis finibus inHelvetiorum fines transirent et finitimi Galliae provinciaeAllobrogibusque essent. Boios petentibus Haeduis, quod egregiavirtute erant cogniti, ut in finibus suis conlocarent, concessit; quibusilli agros dederunt quosque postea in parem iuris libertatisquecondicionem atque ipsi erant receperunt.[29] In castris Helvetiorum tabulae repertae sunt litteris Graecisconfectae et ad Caesarem relatae, quibus in tabulis nominatim ratioconfecta erat, qui numerus domo exisset eorum qui arma ferre possent,et item separatim, quot pueri, senes mulieresque. [Quarum omniumrerum] summa erat capitum Helvetiorum milium CCLXIII,Tulingorum milium XXXVI, Latobrigorum XIIII, Rauracorum XXIII,Boiorum XXXII; ex his qui arma ferre possent ad milia nonagintaduo. Summa omnium fuerunt ad milia CCCLXVIII. Eorum quidomum redierunt censu habito, ut Caesar imperaverat, repertus estnumerus milium C et X.[30] Bello Helvetiorum confecto totius fere Galliae legati, principes

16


civitatum, ad Caesarem gratulatum convenerunt: intellegere sese, tametsipro veteribus Helvetiorum iniuriis populi Romani ab his poenas bel-lo repetisset, tamen eam rem non minus ex usu [terrae] Galliae quampopuli Romani accidisse, propterea quod eo consilio florentissimisrebus domos suas Helvetii reliquissent uti toti Galliae bellum inferrentimperioque potirentur, locumque domicilio ex magna copia deligerentquem ex omni Gallia oportunissimum ac fructuosissimum iudicassent,reliquasque civitates stipendiarias haberent. Petierunt uti sibi conciliumtotius Galliae in diem certam indicere idque Caesaris facere voluntateliceret: sese habere quasdam res quas ex communi consensu ab eopetere vellent. Ea re permissa diem concilio constituerunt et iureiurando ne quis enuntiaret, nisi quibus communi consilio mandatumesset, inter se sanxerunt.[31] Eo concilio dimisso, idem princeps civitatum qui ante fuerant adCaesarem reverterunt petieruntque uti sibi secreto in occulto de suaomniumque salute cum eo agere liceret. Ea re impetrata sese omnesflentes Caesari ad pedes proiecerunt: non minus se id contendere etlaborare ne ea quae dixissent enuntiarentur quam uti ea quae vellentimpetrarent, propterea quod, si enuntiatum esset, summum incruciatum se venturos viderent. Locutus est pro his DiviciacusHaeduus: Galliae totius factiones esse duas; harum alterius principatumtenere Haeduos, alterius Arvernos. Hi cum tantopere de potentatuinter se multos annos contenderent, factum esse uti ab ArvernisSequanisque Germani mercede arcesserentur. Horum primo circitermilia XV Rhenum transisse; postea quam agros et cultum et copiasGallorum homines feri ac barbari adamassent, traductos plures; nuncesse in Gallia ad C et XX milium numerum. Cum his Haeduoseorumque clientes semel atque iterum armis contendisse; magnamcalamitatem pulsos accepisse, omnem nobilitatem, omnem senatum,omnem equitatum amisisse. Quibus proeliis calamitatibusque fractos,qui et sua virtute et populi Romani hospitio atque amicitia plurimumante in Gallia potuissent, coactos esse Sequanis obsides darenobilissimos civitatis et iure iurando civitatem obstringere sese nequeobsides repetituros neque auxilium a populo Romano imploraturosneque recusaturos quo minus perpetuo sub illorum dicione atqueimperio essent. Unum se esse ex omni civitate Haeduorum qui addu-ci non potuerit ut iuraret aut liberos suos obsides daret. Ob eam remse ex civitate profugisse et Romam ad senatum venisse auxiliumpostulatum, quod solus neque iure iurando neque obsidibus teneretur.Sed peius victoribus Sequanis quam Haeduis victis accidisse, proptereaquod Ariovistus, rex Germanorum, in eorum finibus consedisset

17


tertiamque partem agri Sequani, qui esset optimus totius Galliae,occupavisset et nunc de altera parte tertia Sequanos decedere iuberet,propterea quod paucis mensibus ante Harudum milia hominumXXIIII ad eum venissent, quibus locus ac sedes pararentur. Futurumesse paucis annis uti omnes ex Galliae finibus pellerentur atque omnesGermani Rhenum transirent; neque enim conferendum esse Gallicumcum Germanorum agro neque hanc consuetudinem victus cum illacomparandam. Ariovistum autem, ut semel Gallorum copias proeliovicerit, quod proelium factum sit ad Magetobrigam, superbe etcrudeliter imperare, obsides nobilissimi cuiusque liberos poscere etin eos omnia exempla cruciatusque edere, si qua res non ad nutumaut ad voluntatem eius facta sit. Hominem esse barbarum, iracundum,temerarium: non posse eius imperia, diutius sustineri. Nisi quid inCaesare populoque Romano sit auxilii, omnibus Gallis idem essefaciendum quod Helvetii fecerint, ut domo emigrent, aliud domicilium,alias sedes, remotas a Germanis, petant fortunamque, quaecumqueaccidat, experiantur. Haec si enuntiata Ariovisto sint, non dubitarequin de omnibus obsidibus qui apud eum sint gravissimumsupplicium sumat. Caesarem vel auctoritate sua atque exercitus velrecenti victoria vel nomine populi Romani deterrere posse ne maiormultitudo Germanorum Rhenum traducatur, Galliamque omnem abAriovisti iniuria posse defendere.[32] Hac oratione ab Diviciaco habita omnes qui aderant magno fletuauxilium a Caesare petere coeperunt. Animadvertit Caesar unos exomnibus Sequanos nihil earum rerum facere quas ceteri facerent sedtristes capite demisso terram intueri. Eius rei quae causa esset miratusex ipsis quaesiit. Nihil Sequani respondere, sed in eadem tristitia taci-ti permanere. Cum ab his saepius quaereret neque ullam omninovocem exprimere posset, idem Diviacus Haeduus respondit: hoc essemiseriorem et graviorem fortunam Sequanorum quam reliquorum,quod soli ne in occulto quidem queri neque auxilium implorareauderent absentisque Ariovisti crudelitatem, velut si cora adesset,horrerent, propterea quod reliquis tamen fugae facultas daretur,Sequanis vero, qui intra fines suos Ariovistum recepissent, quorumoppida omnia in potestate eius essent, omnes cruciatus essentperferendi.[33] His rebus cognitis Caesar Gallorum animos verbis confirmavitpollicitusque est sibi eam rem curae futuram; magnam se habere spemet beneficio suo et auctoritate adductum Ariovistum finem iniuriisfacturum. Hac oratione habita, concilium dimisit. Et secundum eamultae res eum hortabantur quare sibi eam rem cogitandam et

18


suscipiendam putaret, in primis quod Haeduos, fratresconsanguineosque saepe numero a senatu appellatos, in servitute atque[in] dicione videbat Germanorum teneri eorumque obsides esse apudAriovistum ac Sequanos intellegebat; quod in tanto imperio populiRomani turpissimum sibi et rei publicae esse arbitrabatur. Paulatimautem Germanos consuescere Rhenum transire et in Galliam magnameorum multitudinem venire populo Romano periculosum videbat,neque sibi homines feros ac barbaros temperaturos existimabat quin,cum omnem Galliam occupavissent, ut ante Cimbri Teutoniquefecissent, in provinciam exirent atque inde in Italiam contenderent [,praesertim cum Sequanos a provincia nostra Rhodanus divideret];quibus rebus quam maturrime occurrendum putabat. Ipse autemAriovistus tantos sibi spiritus, tantam arrogantiam sumpserat, utferendus non videretur.[34] Quam ob rem placuit ei ut ad Ariovistum legatos mitteret, qui abeo postularent uti aliquem locum medium utrisque conloquio deligeret:velle sese de re publica et summis utriusque rebus cum eo agere. Eilegationi Ariovistus respondit: si quid ipsi a Caesare opus esset, sesead eum venturum fuisse; si quid ille se velit, illum ad se venire oportere.Praeterea se neque sine exercitu in eas partes Galliae venire auderequas Caesar possideret, neque exercitum sine magno commeatu atquemolimento in unum locum contrahere posse. Sibi autem mirum videriquid in sua Gallia, quam bello vicisset, aut Caesari aut omnino populoRomano negotii esset.[35] His responsis ad Caesarem relatis, iterum ad eum Caesar legatoscum his mandatis mittit: quoniam tanto suo populique Romani bene-ficio adtectus, cum in consulatu suo rex atque amicus a senatuappellatus esset, hanc sibi populoque Romano gratiam referret ut inconloquium venire invitatus gravaretur neque de communi redicendum sibi et cognoscendum putaret, haec esse quae ab eo postularet:primum ne quam multitudinem hominum amplius trans Rhenum inGalliam traduceret; deinde obsides quos haberet ab Haeduis redderetSequanisque permitteret ut quos illi haberent voluntate eius reddereillis liceret; neve Haeduos iniuria lacesseret neve his sociisque eorumbellum inferret. Si [id] ita fecisset, sibi populoque Romano perpetuamgratiam atque amicitiam cum eo futuram; si non impetraret, sese,quoniam M. Messala, M. Pisone consulibus senatus censuisset utiquicumque Galliam provinciam obtineret, quod commodo rei publicaelacere posset, Haeduos ceterosque amicos populi Romani defenderet,se Haeduorum iniurias non neglecturum.[36] Ad haec Ariovistus respondit: ius esse belli ut qui vicissent iis

19


quos vicissent quem ad modum vellent imperarent. Item populumRomanum victis non ad alterius praescriptum, sed ad suum arbitriumimperare consuesse. Si ipse populo Romano non praescriberet quemad modum suo iure uteretur, non oportere se a populo Romano insuo iure impediri. Haeduos sibi, quoniam belli fortunam temptassentet armis congressi ac superati essent, stipendiarios esse factos. MagnamCaesarem iniuriam facere, qui suo adventu vectigalia sibi deteriorafaceret. Haeduis se obsides redditurum non esse neque his nequeeorum sociis iniuria bellum inlaturum, si in eo manerent quodconvenisset stipendiumque quotannis penderent; si id non fecissent,longe iis fraternum nomen populi Romani afuturum. Quod sibi Caesardenuntiaret se Haeduorum iniurias non neglecturum, neminem secumsine sua pernicie contendisse. Cum vellet, congrederetur: intellecturumquid invicti Germani, exercitatissimi in armis, qui inter annos XIIIItectum non subissent, virtute possent.[37] Haec eodem tempore Caesari mandata referebantur et legati abHaeduis et a Treveris veniebant: Haedui questum quod Harudes, quinuper in Galliam transportati essent, fines eorum popularentur: sesene obsidibus quidem datis pacem Ariovisti redimere potuisse; Treveriautem, pagos centum Sueborum ad ripas Rheni consedisse, quiRhemum transire conarentur; his praeesse Nasuam et Cimberiumfratres. Quibus rebus Caesar vehementer commotus maturandum sibiexistimavit, ne, si nova manus Sueborum cum veteribus copiis Ariovistisese coniunxisset, minus facile resisti posset. Itaque re frumentariaquam celerrime potuit comparata magnis itineribus ad Ariovistumcontendit.[38] Cum tridui viam processisset, nuntiatum est ei Ariovistum cumsuis omnibus copiis ad occupandum Vesontionem, quod est oppidummaximum Sequanorum, contendere [triduique viam a suis finibusprocessisse]. Id ne accideret, magnopere sibi praecavendum Caesarexistimabat. Namque omnium rerum quae ad bellum usui erantsumma erat in eo oppido facultas, idque natura loci sic muniebatur utmagnam ad ducendum bellum daret facultatem, propterea quod flumen[alduas] Dubis ut circino circumductum paene totum oppidum cingit,reliquum spatium, quod est non amplius pedum MDC, qua flumenintermittit, mons continet magna altitudine, ita ut radices eius montisex utraque parte ripae fluminis contingant, hunc murus circumdatusarcem efficit et cum oppido coniungit. Huc Caesar magnis nocturnisdiurnisque itineribus contendit occupatoque oppido ibi praesidiumconlocat.[39] Dum paucos dies ad Vesontionem rei frumentariae commeatusque

20


causa moratur, ex percontatione nostrorum vocibusque Gallorum acmercatorum, qui ingenti magnitudine corporum Germanos, incredi-bili virtute atque exercitatione in armis esse praedicabant (saepe nu-mero sese cum his congressos ne vultum quidem atque aciem oculorumdicebant ferre potuisse), tantus subito timor omnem exercitumoccupavit ut non mediocriter omnium mentes animosque perturbaret.Hic primum ortus est a tribunis militum, praefectis, reliquisque quiex urbe amicitiae causa Caesarem secuti non magnum in re militariusum habebant: quorum alius alia causa inlata, quam sibi adproficiscendum necessariam esse diceret, petebat ut eius voluntatediscedere liceret; non nulli pudore adducti, ut timoris suspicionemvitarent, remanebant. Hi neque vultum fingere neque interdumlacrimas tenere poterant: abditi in tabernaculis aut suum fatumquerebantur aut cum familiaribus suis commune periculummiserabantur. Vulgo totis castris testamenta obsignabantur. Horumvocibus ac timore paulatim etiam ii qui magnum in castris usumhabebant, milites centurionesque quique equitatui praeerant,perturbabantur. Qui se ex his minus timidos existimari volebant, nonse hostem vereri, sed angustias itineris et magnitudinem silvarum quaeintercederent inter ipsos atque Ariovistum, aut rem frumentariam, utsatis commode supportari posset, timere dicebant. Non nulli etiamCaesari nuntiabant, cum castra moveri ac signa ferri iussisset, nonfore dicto audientes milites neque propter timorem signa laturos.[40] Haec cum animadvertisset, convocato consilio omniumqueordinum ad id consilium adhibitis centurionibus, vehementer eosincusavit: primum, quod aut quam in partem aut quo consilioducerentur sibi quaerendum aut cogitandum putarent. Ariovistum seconsule cupidissime populi Romani amicitiam adpetisse; cur hunctam temere quisquam ab officio discessurum iudicaret? Sibi quidempersuaderi cognitis suis poslulatis atque aequitate condicionumperspecta eum neque suam neque populi Romani gratiamrepudiaturum. Quod si furore atque amentia impulsum bellumintulisset, quid tandem vererentur? Aut cur de sua virtute aut de ipsiusdiligentia desperarent? Factum eius hostis periculum patrumnostrorum memoria Cimbris et Teutonis a C. Mario pulsis [cum nonminorem laudem exercitus quam ipse imperator meritus videbatur];factum etiam nuper in Italia servili tumultu, quos tamen aliquid ususac disciplina, quam a nobis accepissent, sublevarint. Ex quo iudicariposse quantum haberet in se boni constantia, propterea quod quosaliquam diu inermes sine causa timuissent hos postea armatos acvictores superassent. Denique hos esse eosdem Germanos quibuscum

21


saepe numero Helvetii congressi non solum in suis sed etiam in illorumfinibus plerumque superarint, qui tamen pares esse nostro exercituinon potuerint. Si quos adversum proelium et fuga Gallorumcommoveret, hos, si quaererent, reperire posse diuturnitate bellidefatigatis Gallis Ariovistum, cum multos menses castris se ac paludibustenuisset neque sui potestatem fecisset, desperantes iam de pugna etdispersos subito adortum magis ratione et consilio quam virtute vicisse.Cui rationi contra homines barbaros atque imperitos locus fuisset,hac ne ipsum quidem sperare nostros exercitus capi posse. Qui suumtimorem in rei frumentariae simulationem angustiasque itinerisconferrent, facere arroganter, cum aut de officio imperatoris desperareaut praescribere viderentur. Haec sibi esse curae; frumentum Sequanos,Leucos, Lingones subministrare, iamque esse in agris frumenta matu-ra; de itinere ipsos brevi tempore iudicaturos. Quod non fore dictoaudientes neque signa laturi dicantur, nihil se ea re commoveri: scireenim, quibuscumque exercitus dicto audiens non fuerit, aut male regesta fortunam defuisse aut aliquo facinore comperto avaritiam esseconvictam. Suam innocentiam perpetua vita, felicitatem Helvetiorumbello esse perspectam. Itaque se quod in longiorem diem conlaturusfuisset repraesentaturum et proxima nocte de quarta, vigilia castramoturum, ut quam primum intellegere posset utrum apud eos pudoratque officium an timor plus valeret. Quod si praeterea nemo sequatur,tamen se cum sola decima legione iturum, de qua non dubitet, sibiqueeam praetoriam cohortem futuram. Huic legioni Caesar et indulseratpraecipue et propter virtutem confidebat maxime.[41] Hac oratione habita mirum in modum conversae sunt omniummentes summaque alacritas et cupiditas belli gerendi innata est,princepsque X. legio per tribunos militum ei gratias egit quod de seoptimum iudicium fecisset, seque esse ad bellum gerendumparatissimam confirmavit. Deinde reliquae legiones cum tribunismilitum et primorum ordinum centurionibus egerunt uti Caesari satisfacerent: se neque umquam dubitasse neque timuisse neque de summabelli suum iudicium sed imperatoris esse existimavisse. Eorumsatisfactione accepta et itinere exquisito per Diviciacum, quod ex Gallisei maximam fidem habebat, ut milium amplius quinquaginta circuitulocis apertis exercitum duceret, de quarta vigilia, ut dixerat, profectusest. Septimo die, cum iter non intermitteret, ab exploratoribus certiorfactus est Ariovisti copias a nostris milia passuum IIII et XX abesse.[42] Cognito Caesaris adventu Ariovistus legatos ad eum mittit: quodantea de conloquio postulasset, id per se fieri licere, quoniam propiusaccessisset seque id sine periculo facere posse existimaret. Non respuit

22


condicionem Caesar iamque eum ad sanitatem reverti arbitrabatur,cum id quod antea petenti denegasset ultro polliceretur, magnamquein spem veniebat pro suis tantis populique Romani in eum beneficiiscognitis suis postulatis fore uti pertinacia desisteret. Dies conloquiodictus est ex eo die quintus. Interim saepe cum legati ultro citroqueinter eos mitterentur, Ariovistus postulavit ne quem peditem adconloquium Caesar adduceret: vereri se ne per insidias ab eocircumveniretur; uterque cum equitatu veniret: alia ratione sese nonesse venturum. Caesar, quod neque conloquium interposita causa tollivolebat neque salutem suam Gallorum equitatui committere audebat,commodissimum esse statuit omnibus equis Gallis equitibus detractiseo legionarios milites legionis X., cui quam maxime confidebat,imponere, ut praesidium quam amicissimum, si quid opus facto esset,haberet. Quod cum fieret, non inridicule quidam ex militibus X.legionis dixit: plus quam pollicitus esset Caesarem facere; pollicitumse in cohortis praetoriae loco X. legionem habiturum ad equumrescribere.[43] Planities erat magna et in ea tumulus terrenus satis grandis. Hiclocus aequum fere spatium a castris Ariovisti et Caesaris aberat. Eo, uterat dictum, ad conloquium venerunt. Legionem Caesar, quam equisdevexerat, passibus CC ab eo tumulo constituit. Item equites Ariovistipari intervallo constiterunt. Ariovistus ex equis ut conloquerentur etpraeter se denos ad conloquium adducerent postulavit. Ubi eo ventumest, Caesar initio orationis sua senatusque in eum beneficiacommemoravit, quod rex appellatus esset a senatu, quod amicus, quodmunera amplissime missa; quam rem et paucis contigisse et pro magnishominum officiis consuesse tribui docebat; illum, cum neque aditumneque causam postulandi iustam haberet, beneficio ac liberalitate suaac senatus ea praemia consecutum. Docebat etiam quam veteresquamque iustae causae necessitudinis ipsis cum Haeduis intercederent,quae senatus consulta quotiens quamque honorifica in eos facta essent,ut omni tempore totius Galliae principatum Haedui tenuissent, priusetiam quam nostram amicitiam adpetissent. Populi Romani hanc esseconsuetudinem, ut socios atque amicos non modo sui nihil deperdere,sed gratia, dignitate, honore auctiores velit esse; quod vero ad amicitiampopuli Romani attulissent, id iis eripi quis pati posset? Postulavitdeinde eadem quae legatis in mandatis dederat: ne aut Haeduis auteorum sociis bellum inferret, obsides redderet, si nullam partemGermanorum domum remittere posset, at ne quos amplius Rhenumtransire pateretur.[44] Ariovistus ad postulata Caesaris pauca respondit, de suis virtutibus

23


multa praedicavit: transisse Rhenum sese non sua sponte, sed rogatumet arcessitum a Gallis; non sine magna spe magnisque praemiis domumpropinquosque reliquisse; sedes habere in Gallia ab ipsis concessas,obsides ipsorum voluntate datos; stipendium capere iure belli, quodvictores victis imponere consuerint. Non sese Gallis sed Gallos sibibellum intulisse: omnes Galliae civitates ad se oppugnandum venisseac contra se castra habuisse; eas omnes copias a se uno proelio pulsasac superatas esse. Si iterum experiri velint, se iterum paratum essedecertare; si pace uti velint, iniquum esse de stipendio recusare, quodsua voluntate ad id tempus pependerint. Amicitiam populi Romanisibi ornamento et praesidio, non detrimento esse oportere, atque sehac spe petisse. Si per populum Romanum stipendium remittatur etdediticii subtrahantur, non minus libenter sese recusaturum populiRomani amicitiam quam adpetierit. Quod multitudinem Germanorumin Galliam traducat, id se sui muniendi, non Galliae oppugnandaecausa facere; eius rei testimonium esse quod nisi rogatus non veneritet quod bellum non intulerit sed defenderit. Se prius in Galliam ve-nisse quam populum Romanum. Numquam ante hoc tempusexercitum populi Romani Galliae provinciae finibus egressum. Quidsibi vellet? Cur in suas possessiones veniret? Provinciam suam hancesse Galliam, sicut illam nostram. Ut ipsi concedi non oporteret, si innostros fines impetum faceret, sic item nos esse iniquos, quod in suoiure se interpellaremus. Quod fratres a senatu Haeduos appellatosdiceret, non se tam barbarum neque tam imperitum esse rerum utnon sciret neque bello Allobrogum proximo Haeduos Romanisauxilium tulisse neque ipsos in iis contentionibus quas Haedui secumet cum Sequanis habuissent auxilio populi Romani usos esse. Deberese suspicari simulata Caesarem amicitia, quod exercitum in Galliahabeat, sui opprimendi causa habere. Qui nisi decedat atque exercitumdeducat ex his regionibus, sese illum non pro amico sed pro hostehabiturum. Quod si eum interfecerit, multis sese nobilibusprincipibusque populi Romani gratum esse facturum (id se ab ipsisper eorum nuntios compertum habere), quorum omnium gratiam atqueamicitiam eius morte redimere posset. Quod si decessisset et liberampossessionem Galliae sibi tradidisset, magno se illum praemioremuneraturum et quaecumque bella geri vellet sine ullo eius laboreet periculo confecturum.[45] Multa a Caesare in eam sententiam dicta sunt quare negotio de-sistere non posset: neque suam neque populi Romani consuetudinempati ut optime meritos socios desereret, neque se iudicare Galliampotius esse Ariovisti quam populi Romani. Bello superatos esse

24


Arvernos et Rutenos a Q. Fabio Maximo, quibus populus Romanusignovisset neque in provinciam redegisset neque stipendium posuisset.Quod si antiquissimum quodque tempus spectari oporteret, populiRomani iustissimum esse in Gallia imperium; si iudicium senatusobservari oporteret, liberam debere esse Galliam, quam bello victamsuis legibus uti voluisset.[46] Dum haec in conloquio geruntur, Caesari nuntiatum est equitesAriovisti propius tumulum accedere et ad nostros adequitare, lapidestelaque in nostros coicere. Caesar loquendi finem fecit seque ad suosrecepit suisque imperavit ne quod omnino telum in hostes reicerent.Nam etsi sine ullo periculo legionis delectae cum equitatu proeliumfore videbat, tamen committendum non putabat ut, pulsis hostibus,dici posset eos ab se per fidem in conloquio circumventos. Postea quamin vulgus militum elatum est qua arrogantia in conloquio Ariovistususus omni Gallia Romanis interdixisset, impetumque in nostros eiusequites fecissent, eaque res conloquium ut diremisset, multo maioralacritas studiumque pugnandi maius exercitui iniectum est.[47] Biduo post Ariovistus ad Caesarem legatos misit: velle se de iisrebus quae inter eos egi coeptae neque perfectae essent agere cum eo:uti aut iterum conloquio diem constitueret aut, si id minus vellet, exsuis legatis aliquem ad se mitteret. Conloquendi Caesari causa visanon est, et eo magis quod pridie eius diei Germani retineri nonpotuerant quin tela in nostros coicerent. Legatum ex suis sese magnocum periculo ad eum missurum et hominibus feris obiecturumexistimabat. Commodissimum visum est C. Valerium Procillum, C.Valerii Caburi filium, summa virtute et humanitate adulescentem, cuiuspater a C. Valerio Flacco civitate donatus erat, et propter fidem etpropter linguae Gallicae scientiam, qua multa iam Ariovistus longinquaconsuetudine utebatur, et quod in eo peccandi Germanis causa nonesset, ad eum mittere, et una M. Metium, qui hospitio Ariovistiutebatur. His mandavit quae diceret Ariovistus cognoscerent et ad sereferrent. Quos cum apud se in castris Ariovistus conspexisset, exercitusuo praesente conclamavit: quid ad se venirent? an speculandi causa?Conantes dicere prohibuit et in catenas coniecit.[48] Eodem die castra promovit et milibus passuum VI a Caesariscastris sub monte consedit. Postridie eius diei praeter castra Caesarissuas copias traduxit et milibus passuum duobus ultra eum castra feciteo consilio uti frumento commeatuque qui ex Sequanis et Haeduissupportaretur Caesarem intercluderet. Ex eo die dies continuos VCaesar pro castris suas copias produxit et aciem instructam habuit, ut,si vellet Ariovistus proelio contendere, ei potestas non deesset.

25


Ariovistus his omnibus diebus exercitum castris continuit, equestriproelio cotidie contendit. Genus hoc erat pugnae, quo se Germaniexercuerant: equitum milia erant VI, totidem numero pedites velocis-simi ac fortissimi, quos ex omni copia singuli singulos suae salutiscausa delegerant: cum his in proeliis versabantur, ad eos se equitesrecipiebant; hi, si quid erat durius, concurrebant, si qui graviorevulnere accepto equo deciderat, circumsistebant; si quo erat longiusprodeundum aut celerius recipiendum, tanta erat horum exercitationeceleritas ut iubis sublevati equorum cursum adaequarent.[49] Ubi eum castris se tenere Caesar intellexit, ne diutius commeatuprohiberetur, ultra eum locum, quo in loco Germani consederant,circiter passus DC ab his, castris idoneum locum delegit acieque tri-plici instructa ad eum locum venit. Primam et secundam aciem inarmis esse, tertiam castra munire iussit. [Hic locus ab hoste circiterpassus DC, uti dictum est, aberat.] Eo circiter hominum XVI miliaexpedita cum omni equitatu Ariovistus misit, quae copiae nostrosterrerent et munitione prohiberent. Nihilo setius Caesar, ut anteconstituerat, duas acies hostem propulsare, tertiam opus perficere iussit.Munitis castris duas ibi legiones reliquit et partem auxiliorum, quattuorreliquas legiones in castra maiora reduxit.[50] Proximo die instituto suo Caesar ex castris utrisque copias suaseduxit paulumque a maioribus castris progressus aciem instruxithostibusque pugnandi potestatem fecit. Ubi ne tum quidem eos prodireintellexit, circiter meridiem exercitum in castra reduxit. Tum demumAriovistus partem suarum copiarum, quae castra minora oppugnaret,misit. Acriter utrimque usque ad vesperum pugnatum est. Solis occasusuas copias Ariovistus multis et inlatis et acceptis vulneribus in castrareduxit. Cum ex captivis quaereret Caesar quam ob rem Ariovistusproelio non decertaret, hanc reperiebat causam, quod apud Germanosea consuetudo esset ut matres familiae eorum sortibus et vaticinationibusdeclararent utrum proelium committi ex usu esset necne; eas ita dicere:non esse fas Germanos superare, si ante novam lunam proeliocontendissent.[51] Postridie eius diei Caesar praesidio utrisque castris quod satisesse visum est reliquit, alarios omnes in conspectu hostium pro castrisminoribus constituit, quod minus multitudine militum legionariorumpro hostium numero valebat, ut ad speciem alariis uteretur; ipse tri-plici instructa acie usque ad castra hostium accessit. Tum demumnecessario Germani suas copias castris eduxerunt generatimqueconstituerunt paribus intervallis, Harudes, Marcomanos, Tribocos,Vangiones, Nemetes, Sedusios, Suebos, omnemque aciem suam raediset carris circumdederunt, ne qua spes in fuga relinqueretur. Eo

26


mulieres imposuerunt, quae ad proelium proficiscentes milites passismanibus flentes implorabant ne se in servitutem Romanis traderent.[52] Caesar singulis legionibus singulos legatos et quaestorem praefecit,uti eos testes suae quisque virtutis haberet; ipse a dextro cornu, quodeam partem minime firmam hostium esse animadverterat, proeliumcommisit. Ita nostri acriter in hostes signo dato impetum fecerunt itaquehostes repente celeriterque procurrerunt, ut spatium pila in hostescoiciendi non daretur. Relictis pilis comminus gladiis pugnatum est.At Germani celeriter ex consuetudine sua phalange facta impetusgladiorum exceperunt. Reperti sunt complures nostri qui in phalangainsilirent et scuta manibus revellerent et desuper vulnerarent. Cumhostium acies a sinistro cornu pulsa atque in fugam coniecta esset, adextro cornu vehementer multitudine suorum nostram aciempremebant. Id cum animadvertisset P. Crassus adulescens, qui equitatuipraeerat, quod expeditior erat quam ii qui inter aciem versabantur,tertiam aciem laborantibus nostris subsidio misit.[53] Ita proelium restitutum est, atque omnes hostes terga verteruntnec prius fugere destiterunt quam ad flumen Rhenum milia passuumex eo loco circiter L pervenerunt. Ibi perpauci aut viribus confisitranare contenderunt aut lintribus inventis sibi salutem reppererunt.In his fuit Ariovistus, qui naviculam deligatam ad ripam nactus eaprofugit; reliquos omnes consecuti equites nostri interfecerunt. Duaefuerunt Ariovisti uxores, una Sueba natione, quam domo secumeduxerat, altera Norica, regis Voccionis soror, quam in Gallia duxerata fratre missam: utraque in ea fuga periit; duae filiae: harum alteraoccisa, altera capta est. C. Valerius Procillus, cum a custodibus infuga trinis catenis vinctus traheretur, in ipsum Caesarem hostes equitatuinsequentem incidit. Quae quidem res Caesari non minorem quamipsa victoria voluptatem attulit, quod hominem honestissimumprovinciae Galliae, suum familiarem et hospitem, ereptum ex manibushostium sibi restitutum videbat neque eius calamitate de tanta voluptateet gratulatione quicquam fortuna deminuerat. Is se praesente de se tersortibus consultum dicebat, utrum igni statim necaretur an in aliudtempus reservaretur: sortium beneficio se esse incolumem. Item M.Metius repertus et ad eum reductus est.[54] Hoc proelio trans Rhenum nuntiato, Suebi, qui ad ripas Rhenivenerant, domum reverti coeperunt; quos ubi qui proximi Rhenumincolunt perterritos senserunt, insecuti magnum ex iis numerumocciderunt. Caesar una aestate duobus maximis bellis confectismaturius paulo quam tempus anni postulabat in hiberna in Sequanosexercitum deduxit; hibernis Labienum praeposuit; ipse in citerioremGalliam ad conventus agendos profectus est.

27


Liber II

[1] Cum esset Caesar in citeriore Gallia [in hibernis], ita uti suprademonstravimus, crebri ad eum rumores adferebantur litterisque itemLabieni certior fiebat omnes Belgas, quam tertiam esse Galliae partemdixeramus, contra populum Romanum coniurare obsidesque inter sedare. Coniurandi has esse causas: primum quod vererentur ne, omnipacata Gallia, ad eos exercitus noster adduceretur; deinde quod abnon nullis Gallis sollicitarentur, partim qui, ut Germanos diutius inGallia versari noluerant, ita populi Romani exercitum hiemare atqueinveterascere in Gallia moleste ferebant, partim qui mobilitate et levitateanimi novis imperiis studebant; ab non nullis etiam quod in Gallia apotentioribus atque iis qui ad conducendos homines facultateshabebant vulgo regna occupabantur; qui minus facile eam rem imperionostro consequi poterant.[2] His nuntiis litterisque commotus Caesar duas legiones in citerioreGallia novas conscripsit et inita aestate in ulteriorem Galliam quideduceret Q. Pedium legatum misit. Ipse, cum primum pabuli copiaesse inciperet, ad exercitum venit. Dat negotium Senonibus reliquisqueGallis qui finitimi Belgis erant uti ea quae apud eos geranturcognoscant seque de his rebus certiorem faciant. Hi constanter omnesnuntiaverunt manus cogi, exercitum in unum locum conduci. Tumvero dubitandum non existimavit quin ad eos proficisceretur. Refrumentaria provisa castra movet diebusque circiter XV ad finesBelgarum pervenit.[3] Eo cum de improviso celeriusque omnium opinione venisset, Remi,qui proximi Galliae ex Belgis sunt, ad eum legatos Iccium etAndebrogium, primos civitatis, miserunt, qui dicerent se suaque omniain fidem atque potestatem populi Romani permittere, neque se cum

28


reliquis Belgis consensisse neque contra populum Romanumconiurasse, paratosque esse et obsides dare et imperata facere et oppidisrecipere et frumento ceterisque rebus iuvare; reliquos omnes Belgasin armis esse, Germanosque qui cis Rhenum incolant sese cum hisconiunxisse, tantumque esse eorum omnium furorem ut ne Suessionesquidem, fratres consanguineosque suos, qui eodem iure et isdemlegibus utantur, unum imperium unumque magistratum cum ipsishabeant, deterrere potuerint quin cum iis consentirent.[4] Cum ab iis quaereret quae civitates quantaeque in armis essent etquid in bello possent, sic reperiebat: plerosque Belgos esse ortos aGermanis Rhenumque antiquitus traductos propter loci fertilitatemibi consedisse Gallosque qui ea loca incolerent expulisse, solosqueesse qui, patrum nostrorum memoria omni Gallia vexata, TeutonosCimbrosque intra suos fines ingredi prohibuerint; qua ex re fieri utiearum rerum memoria magnam sibi auctoritatem magnosque spiritusin re militari sumerent. De numero eorum omnia se habere explorataRemi dicebant, propterea quod propinquitatibus adfinitatibus quoconiuncti quantam quisque multitudinem in communi Belgarumconcilio ad id bellum pollicitus sit cognoverint. Plurimum inter eosBellovacos et virtute et auctoritate et hominum numero valere: hosposse conficere armata milia centum, pollicitos ex eo numero electamilia LX totiusque belli imperium sibi postulare. Suessiones suosesse finitimos; fines latissimos feracissimosque agros possidere. Apudeos fuisse regem nostra etiam memoria Diviciacum, totius Galliaepotentissimum, qui cum magnae partis harum regionum, tum etiamBritanniae imperium obtinuerit; nunc esse regem Galbam: ad huncpropter iustitiam prudentiamque summam totius belli omniumvoluntate deferri; oppida habere numero XII, polliceri milia armataL; totidem Nervios, qui maxime feri inter ipsos habeanturlongissimeque absint; XV milia Atrebates, Ambianos X milia, MorinosXXV milia, Menapios VII milia, Caletos X milia, Veliocasses etViromanduos totidem, Atuatucos XVIIII milia; Condrusos, Eburones,Caerosos, Paemanos, qui uno nomine Germani appellantur, arbitrariad XL milia.[5] Caesar Remos cohortatus liberaliterque oratione prosecutus omnemsenatum ad se convenire principumque liberos obsides ad se adduciiussit. Quae omnia ab his diligenter ad diem facta sunt. Ipse DiviciacumHaeduum magnopere cohortatus docet quanto opere rei publicaecommunisque salutis intersit manus hostium distineri, ne cum tantamultitudine uno tempore confligendum sit. Id fieri posse, si suas copiasHaedui in fines Bellovacorum introduxerint et eorum agros populari

29


coeperint. His datis mandatis eum a se dimittit. Postquam omnesBelgarum copias in unum locum coactas ad se venire vidit neque iamlonge abesse ab iis quos miserat exploratoribus et ab Remis cognovit,flumen Axonam, quod est in extremis Remorum finibus, exercitumtraducere maturavit atque ibi castra posuit. Quae res et latus unumcastrorum ripis fluminis muniebat et post eum quae erant tuta abhostibus reddebat et commeatus ab Remis reliquisque civitatibus utsine periculo ad eum portari possent efficiebat. In eo flumine ponserat. Ibi praesidium ponit et in altera parte fluminis Q. TituriumSabinum legatum cum sex cohortibus relinquit; castra in altitudinempedum XII vallo fossaque duodeviginti pedum muniri iubet.[6] Ab his castris oppidum Remorum nomine Bibrax aberat miliapassuum VIII. Id ex itinere magno impetu Belgae oppugnarecoeperunt. Aegre eo die sustentatum est. Gallorum eadem atqueBelgarum oppugnatio est haec: ubi circumiecta multitudine hominumtotis moenibus undique in murum lapides iaci coepti sunt murusquedefensoribus nudatus est, testudine facta portas succedunt murumquesubruunt. Quod tum facile fiebat. Nam cum tanta multitudo lapidesac tela coicerent, in muro consistendi potestas erat nulli. Cum finemoppugnandi nox fecisset, Iccius Remus, summa nobilitate et gratiainter suos, qui tum oppido praeerat, unus ex iis qui legati de pace adCaesarem venerant, nuntium ad eum mittit, nisi subsidium sibisubmittatur, sese diutius sustinere non posse.[7] Eo de media nocte Caesar isdem ducibus usus qui nuntii ab Icciovenerant, Numidas et Cretas sagittarios et funditores Baleares subsidiooppidanis mittit; quorum adventu et Remis cum spe defensionisstudium propugnandi accessit et hostibus eadem de causa spes potiundioppidi discessit. Itaque paulisper apud oppidum morati agrosqueRemorum depopulati, omnibus vicis aedificiisque quo adire potuerantincensis, ad castra Caesaris omnibus copiis contenderunt et a milibuspassuum minus duobus castra posuerunt; quae castra, ut fumo atqueignibus significabatur, amplius milibus passuum VIII latitudinempatebant.[8] Caesar primo et propter multitudinem hostium et propter eximiamopinionem virtutis proelio supersedere statuit; cotidie tamenequestribus proeliis quid hostis virtute posset et quid nostri auderentpericlitabatur. Ubi nostros non esse inferiores intellexit, loco pro castrisad aciem instruendam natura oportuno atque idoneo, quod is collisubi castra posita erant paululum ex planitie editus tantum adversus inlatitudinem patebat quantum loci acies instructa occupare poterat,atque ex utraque parte lateris deiectus habebat et in fronte leniter

30


fastigatus paulatim ad planitiem redibat, ab utroque latere eius collistransversam fossam obduxit circiter passuum CCCC et ad extremasfossas castella constituit ibique tormenta conlocavit, ne, cum acieminstruxisset, hostes, quod tantum multitudine poterant, ab lateribuspugnantes suos circumvenire possent. Hoc facto, duabus legionibusquas proxime conscripserat in castris relictis ut, si quo opus esset,subsidio duci possent, reliquas VI legiones pro castris in acie constituit.Hostes item suas copias ex castris eductas instruxerunt.[9] Palus erat non magna inter nostrum atque hostium exercitum.Hanc si nostri transirent hostes expectabant; nostri autem, si ab illisinitium transeundi fieret, ut impeditos adgrederentur, parati in armiserant. Interim proelio equestri inter duas acies contendebatur. Ubineutri transeundi initium faciunt, secundiore equitum proelio nostrisCaesar suos in castra reduxit. Hostes protinus ex eo loco ad flumenAxonam contenderunt, quod esse post nostra castra demonstratumest. Ibi vadis repertis partem suarum copiarum traducere conati sunteo consilio ut, si possent, castellum, cui praeerat Q. Titurius legatus,expugnarent pontemque interscinderent; si minus potuissent, agrosRemorum popularentur, qui magno nobis usui ad bellum gerendumerant, commeatuque nostros prohiberent.[10] [Caesar] certior factus ab Titurio omnem equitatum et levisarmaturae Numidas, funditores sagittariosque pontem traducit atquead eos contendit. Acriter in eo loco pugnatum est. Hostes impeditosnostri in flumine adgressi magnum eorum numerum occiderunt; pereorum corpora reliquos audacissime transire conantes multitudinetelorum reppulerunt primosque, qui transierant, equitatu circumventosinterfecerunt. Hostes, ubi et de expugnando oppido et de fluminetranseundo spem se fefellisse intellexerunt neque nostros in locuminiquiorum progredi pugnandi causa viderunt atque ipsos resfrumentaria deficere coepit, concilio convocato constituerunt optimumesse domum suam quemque reverti, et quorum in fines primum Ro-mani exercitum introduxissent, ad eos defendendos undiqueconvenirent, ut potius in suis quam in alienis finibus decertarent etdomesticis copiis rei frumentariae uterentur. Ad eam sententiam cumreliquis causis haec quoque ratio eos deduxit, quod Diviciacum atqueHaeduos finibus Bellovacorum adpropinquare cognoverant. Hispersuaderi ut diutius morarentur neque suis auxilium ferrent nonpoterat.[11] Ea re constituta, secunda vigilia magno cum, strepitu ac tumultucastris egressi nullo certo ordine neque imperio, cum sibi quisqueprimum itineris locum peteret et domum pervenire properaret, fecerunt

31


ut consimilis fugae profectio videretur. Hac re statim Caesar perspeculatores cognita insidias veritus, quod qua de causa discederentnondum perspexerat, exercitum equitatumque castris continuit. Pri-ma luce, confirmata re ab exploratoribus, omnem equitatum, quinovissimum agmen moraretur, praemisit. His Q. Pedium et L.Aurunculeium Cottam legatos praefecit; T. Labienum legatum cumlegionibus tribus subsequi iussit. Hi novissimos adorti et multa miliapassuum prosecuti magnam multitudinem eorum fugientiumconciderunt, cum ab extremo agmine, ad quos ventum erat, consisterentfortiterque impetum nostrorum militum sustinerent, priores, quodabesse a periculo viderentur neque ulla necessitate neque imperiocontinerentur, exaudito clamore perturbatis ordinibus omnes in fugasibi praesidium ponerent. Ita sine ullo periculo tantam eorummultitudinem nostri interfecerunt quantum fuit diei spatium; suboccasum solis sequi destiterunt seque in castra, ut erat imperatum,receperunt.[12] Postridie eius diei Caesar, prius quam se hostes ex terrore ac fugareciperent, in fines Suessionum, qui proximi Remis erant, exercitumduxit et magno itinere [confecto] ad oppidum Noviodunum contendit.Id ex itinere oppugnare conatus, quod vacuum ab defensoribus esseaudiebat, propter latitudinem fossae murique altitudinem paucisdefendentibus expugnare non potuit. Castris munitis vineas agerequaeque ad oppugnandum usui erant comparare coepit. Interim omnisex fuga Suessionum multitudo in oppidum proxima nocte convenit.Celeriter vineis ad oppidum actis, aggere iacto turribusque constitutis,magnitudine operum, quae neque viderant ante Galli neque audierant,et celeritate Romanorum permoti legatos ad Caesarem de deditionemittunt et petentibus Remis ut conservarentur impetrant.[13] Caesar, obsidibus acceptis primis civitatis atque ipsius Galbaeregis duobus filiis armisque omnibus ex oppido traditis, in deditionemSuessiones accipit exercitumque in Bellovacos ducit. Qui cum se suaqueomnia in oppidum Bratuspantium contulissent atque ab eo oppidoCaesar cum exercitu circiter milia passuum V abesset, omnes maioresnatu ex oppido egressi manus ad Caesarem tendere et voce significarecoeperunt sese in eius fidem ac potestatem venire neque contrapopulum Romanum armis contendere. Item, cum ad oppidumaccessisset castraque ibi poneret, pueri mulieresque ex muro passismanibus suo more pacem ab Romanis petierunt.[14] Pro his Diviciacus (nam post discessum Belgarum dimissisHaeduorum copiis ad eum reverterat) facit verba: Bellovacos omnitempore in fide atque amicitia civitatis Haeduae fuisse; impulsos ab

32


suis principibus, qui dicerent Haeduos a Caesare in servitutem redacto.Omnes indignitates contumeliasque perferre, et ab Haeduis defecisseet populo Romano bellum intulisse. Qui eius consilii principes fuissent,quod intellegerent quantam calamitatem civitati intulissent, inBritanniam profugisse. Petere non solum Bellovacos, sed etiam prohis Haeduos, ut sua clementia ac mansuetudine in eos utatur. Quodsi fecerit, Haeduorum auctoritatem apud omnes Belgas amplificaturum,quorum auxiliis atque opibus, si qua bella inciderint, sustentareconsuerint.[15] Caesar honoris Diviciaci atque Haeduorum causa sese eos infidem recepturum et conservaturum dixit, et quod erat civitas magnainter Belgas auctoritate atque hominum multitudine praestabat, DCobsides poposcit. His traditis omnibusque armis ex oppido conlatis,ab eo loco in fines Ambianorum pervenit; qui se suaque omnia sinemora dediderunt. Eorum fines Nervii attingebant. Quorum de naturamoribusque Caesar cum quaereret, sic reperiebat: nullum esse aditumad eos mercatoribus; nihil pati vini reliquarumque rerum ad luxuriampertinentium inferri, quod his rebus relanguescere animos eorum etremitti virtutem existimarent; esse homines feros magnaeque virtutis;increpitare atque incusare reliquos Belgas, qui se populo Romanodedidissent patriamque virtutem proiecissent; confirmare sese nequelegatos missuros neque ullam condicionem pacis accepturos.[16] Cum per eorum fines triduum iter fecisset, inveniebat ex captivisSabim flumen a castris suis non amplius milibus passuum X abesse;trans id flumen omnes Nervios consedisse adventumque ibiRomanorum expectare una cum Atrebatibus et Viromanduis, finitimissuis (nam his utrisque persuaserant uti eandem belli fortunamexperirentur); expectari etiam ab iis Atuatucorum copias atque essein itinere; mulieres quique per aetatem ad pugnam inutiles viderenturin eum locum coniecisse quo propter paludes exercitui aditus nonesset.[17] His rebus cognitis, exploratores centurionesque praemittit quilocum castris idoneum deligant. Cum ex dediticiis Belgis reliquisqueGallis complures Caesarem secuti una iter facerent, quidam ex his, utpostea ex captivis cognitum est, eorum dierum consuetudine itinerisnostri exercitus perspecta, nocte ad Nervios pervenerunt atque hisdemonstrarunt inter singulas legiones impedimentorum magnumnumerum intercedere, neque esse quicquam negotii, cum prima legioin castra venisset reliquaeque legiones magnum spatium abessent, hancsub sarcinis adoriri; qua pulsa impedimentisque direptis, futurum utreliquae contra consistere non auderent. Adiuvabat etiam eorum

33


consilium qui rem deferebant quod Nervii antiquitus, cum equitatunihil possent (neque enim ad hoc tempus ei rei student, sed quicquidpossunt, pedestribus valent copiis), quo facilius finitimorumequitatum, si praedandi causa ad eos venissent, impedirent, tenerisarboribus incisis atque inflexis crebrisque in latitudinem ramis enatis[et] rubis sentibusque interiectis effecerant ut instar muri hae saepesmunimentum praeberent, quo non modo non intrari sed ne perspiciquidem posset. His rebus cum iter agminis nostri impediretur, nonomittendum sibi consilium Nervii existimaverunt.[18] Loci natura erat haec, quem locum nostri castris delegerant. Collisab summo aequaliter declivis ad flumen Sabim, quod supranominavimus, vergebat. Ab eo flumine pari acclivitate collis nascebaturadversus huic et contrarius, passus circiter CC infimus apertus, absuperiore parte silvestris, ut non facile introrsus perspici posset. Intraeas silvas hostes in occulto sese continebant; in aperto loco secundumflumen paucae stationes equitum videbantur. Fluminis erat altitudopedum circiter trium.[19] Caesar equitatu praemisso subsequebatur omnibus copiis; sedratio ordoque agminis aliter se habebat ac Belgae ad Nervios detulerant.Nam quod hostibus adpropinquabat, consuetudine sua Caesar VIlegiones expeditas ducebat; post eas totius exercitus impedimentaconlocarat; inde duae legiones quae proxime conscriptae erant totumagmen claudebant praesidioque impedimentis erant. Equites nostricum funditoribus sagittariisque flumen transgressi cum hostiumequitatu proelium commiserunt. Cum se illi identidem in silvis adsuos reciperent ac rursus ex silva in nostros impetum facerent, nequenostri longius quam quem ad finem porrecta [ac] loca apertapertinebant cedentes insequi auderent, interim legiones VI quae primaevenerant, opere dimenso, castra munire coeperunt. Ubi primaimpedimenta nostri exercitus ab iis qui in silvis abditi latebant visasunt, quod tempus inter eos committendi proelii convenerat, ut intrasilvas aciem ordinesque constituerant atque ipsi sese confirmaverant,subito omnibus copiis provolaverunt impetumque in nostros equitesfecerunt. His facile pulsis ac proturbatis, incredibili celeritate ad flumendecucurrerunt, ut paene uno tempore et ad silvas et in flumine [et iamin manibus nostris] hostes viderentur. Eadem autem celeritate adversocolle ad nostra castra atque eos qui in opere occupati erantcontenderunt.[20] Caesari omnia uno tempore erant agenda: vexillum proponendum,quod erat insigne, cum ad arma concurri oporteret; signum tubadandum; ab opere revocandi milites; qui paulo longius aggeris petendi

34


causa processerant arcessendi; acies instruenda; milites cohortandi;signum dandum. Quarum rerum magnam partem temporis brevitaset incursus hostium impediebat. His difficultatibus duae res erantsubsidio, scientia atque usus militum, quod superioribus proeliisexercitati quid fieri oporteret non minus commode ipsi sibi praescriberequam ab aliis doceri poterant, et quod ab opere singulisque legionibussingulos legatos Caesar discedere nisi munitis castris vetuerat. Hi propterpropinquitatem et celeritatem hostium nihil iam Caesaris imperiumexpectabant, sed per se quae videbantur administrabant.[21] Caesar, necessariis rebus imperatis, ad cohortandos milites, quam[in] partem fors obtulit, decucurrit et ad legionem decimam devenit.Milites non longiore oratione cohortatus quam uti suae pristinae virtutismemoriam retinerent neu perturbarentur animo hostiumque impetumfortiter sustinerent, quod non longius hostes aberant quam quo telumadigi posset, proelii committendi signum dedit. Atque in alteram itemcohortandi causa profectus pugnantibus occurrit. Temporis tanta fuitexiguitas hostiumque tam paratus ad dimicandum animus ut non modoad insignia accommodanda sed etiam ad galeas induendas scutisquetegimenta detrahenda tempus defuerit. Quam quisque ab opere inpartem casu devenit quaeque prima signa conspexit, ad haec constitit,ne in quaerendis suis pugnandi tempus dimitteret.[22] Instructo exercitu magis ut loci natura [deiectusque collis] etnecessitas temporis quam ut rei militaris ratio atque ordo postulabat,cum diversae legiones aliae alia in parte hostibus resisterentsaepibusque densissimis, ut ante demonstravimus, interiectisprospectus impediretur, neque certa subsidia conlocari neque quidin quaque parte opus esset provideri neque ab uno omnia imperiaadministrari poterant. Itaque in tanta rerum iniquitate fortunae quoqueeventus varii sequebantur.[23] Legionis VIIII. et X. milites, ut in sinistra parte aciei constiterant,pilis emissis cursu ac lassitudine exanimatos vulneribusque confectosAtrebates (nam his ea pars obvenerat) celeriter ex loco superiore influmen compulerunt et transire conantes insecuti gladiis magnampartem eorum impeditam interfecerunt. Ipsi transire flumen nondubitaverunt et in locum iniquum progressi rursus resistentes hostesredintegrato proelio in fugam coniecerunt. Item alia in parte diversaeduae legiones, XI. et VIII., profligatis Viromanduis, quibuscum erantcongressae, ex loco superiore in ipsis fluminis ripis proeliabantur. Attotis fere castris a fronte et a sinistra parte nudatis, cum in dextrocornu legio XII. et non magno ab ea intervallo VII. constitisset, omnesNervii confertissimo agmine duce Boduognato, qui summam imperii

35


tenebat, ad eum locum contenderunt; quorum pars ab aperto laterelegiones circumvenire, pars summum castrorum locum petere coepit.[24] Eodem tempore equites nostri levisque armaturae pedites, quicum iis una fuerant, quos primo hostium impetu pulsos dixeram,cum se in castra reciperent, adversis hostibus occurrebant ac rursusaliam in partem fugam petebant; et calones, qui ab decumana portaac summo iugo collis nostros victores flumen transire conspexerant,praedandi causa egressi, cum respexissent et hostes in nostris castrisversari vidissent, praecipites fugae sese mandabant. Simul eorum quicum impedimentis veniebant clamor fremitusque oriebatur, aliiquealiam in partem perterriti ferebantur. Quibus omnibus rebus permotiequites Treveri, quorum inter Gallos virtutis opinio est singularis, quiauxilii causa a civitate missi ad Caesarem venerant, cum multitudinehostium castra [nostra] compleri, legiones premi et paene circumventasteneri, calones, equites, funditores, Numidas diversos dissipatosquein omnes partes fugere vidissent, desperatis nostris rebus domumcontenderunt: Romanos pulsos superatosque, castris impedimentisqueeorum hostes potitos civitati renuntiaverunt.[25] Caesar ab X. legionis cohortatione ad dextrum cornu profectus,ubi suos urgeri signisque in unum locum conlatis XII. legionis confertosmilites sibi ipsos ad pugnam esse impedimento vidit, quartae cohortisomnibus centurionibus occisis signiferoque interfecto, signo amisso,reliquarum cohortium omnibus fere centurionibus aut vulneratis autoccisis, in his primipilo P. Sextio Baculo, fortissimo viro, multisgravibusque vulneribus confecto, ut iam se sustinere non posset,reliquos esse tardiores et non nullos ab novissimis deserto loco proelioexcedere ac tela vitare, hostes neque a fronte ex inferiore loco subeuntesintermittere et ab utroque latere instare et rem esse in angusto vidit,neque ullum esse subsidium quod submitti posset, scuto ab novissimis[uni] militi detracto, quod ipse eo sine scuto venerat, in primam aciemprocessit centurionibusque nominatim appellatis reliquos cohortatusmilites signa inferre et manipulos laxare iussit, quo facilius gladiis utipossent. Cuius adventu spe inlata militibus ac redintegrato animo,cum pro se quisque in conspectu imperatoris etiam in extremis suisrebus operam navare cuperet, paulum hostium impetus tardatus est.[26] Caesar, cum VII. legionem, quae iuxta constiterat, item urgeri abhoste vidisset, tribunos militum monuit ut paulatim sese legionesconiungerent et conversa signa in hostes inferrent. Quo facto cumaliis alii subsidium ferrent neque timerent ne aversi ab hostecircumvenirentur, audacius resistere ac fortius pugnare coeperunt.Interim milites legionum duarum quae in novissimo agmine praesidio

36


impedimentis fuerant, proelio nuntiato, cursu incitato in summo col-le ab hostibus conspiciebantur, et T.Labienus castris hostium potituset ex loco superiore quae res in nostris castris gererentur conspicatusX.legionem subsidio nostris misit. Qui cum ex equitum et calonumfuga quo in loco res esset quantoque in periculo et castra et legioneset imperator versaretur cognovissent, nihil ad celeritatem sibi reliquifecerunt.[27] Horum adventu tanta rerum commutatio est facta ut nostri, etiamqui vulneribus confecti procubuissent, scutis innixi proeliumredintegrarent, calones perterritos hostes conspicati etiam inermesarmatis occurrerent, equites vero, ut turpitudinem fugae virtutedelerent, omnibus in locis pugnae se legionariis militibus praeferrent.At hostes, etiam in extrema spe salutis, tantam virtutem praestiteruntut, cum primi eorum cecidissent, proximi iacentibus insisterent atqueex eorum corporibus pugnarent, his deiectis et coacervatis cadaveribusqui superessent ut ex tumulo tela in nostros conicerent et pila interceptaremitterent: ut non nequiquam tantae virtutis homines iudicari deberetausos esse transire latissimum flumen, ascendere altissimas ripas, su-bire iniquissimum locum; quae facilia ex difficillimis animi magnitudoredegerat.[28] Hoc proelio facto et prope ad internecionem gente ac nomineNerviorum redacto, maiores natu, quos una cum pueris mulieribusquein aestuaria ac paludes coniectos dixeramus, hac pugna nuntiata, cumvictoribus nihil impeditum, victis nihil tutum arbitrarentur, omniumqui supererant consensu legatos ad Caesarem miserunt seque eidediderunt; et in commemoranda civitatis calamitate ex DC ad tressenatores, ex hominum milibus LX vix ad D, qui arma ferre possent,sese redactos esse dixerunt. Quos Caesar, ut in miseros ac supplicesusus misericordia videretur, diligentissime conservavit suisque finibusatque oppidis uti iussit et finitimis imperavit ut ab iniuria et maleficiose suosque prohiberent.[29] Atuatuci, de quibus supra diximus, cum omnibus copiis auxilioNerviis venirent, hac pugna nuntiata ex itinere domum reverterunt;cunctis oppidis castellisque desertis sua omnia in unum oppidumegregie natura munitum contulerunt. Quod cum ex omnibus incircuitu partibus altissimas rupes deiectusque haberet, una ex parteleniter acclivis aditus in latitudinem non amplius pedum CCrelinquebatur; quem locum duplici altissimo muro munierant; tummagni ponderis saxa et praeacutas trabes in muro conlocabant. Ipsierant ex Cimbris Teutonisque prognati, qui, cum iter in provinciamnostram atque Italiam facerent, iis impedimentis quae secum agere ac

37


portare non poterant citra flumen Rhenum depositis custodiam [exsuis] ac praesidium VI milia hominum una reliquerant. Hi post eorumobitum multos annos a finitimis exagitati, cum alias bellum inferrent,alias inlatum defenderent, consensu eorum omnium pace facta huncsibi domicilio locum delegerant.[30] Ac primo adventu exercitus nostri crebras ex oppido excursionesfaciebant parvulisque proeliis cum nostris contendebant; postea vallopedum XII in circuitu quindecim milium crebrisque castelliscircummuniti oppido sese continebant. Ubi vineis actis aggere extructoturrim procul constitui viderunt, primum inridere ex muro atqueincrepitare vocibus, quod tanta machinatio a tanto spatio institueretur:quibusnam manibus aut quibus viribus praesertim homines tantulaestaturae (nam plerumque omnibus Gallis prae magnitudine corporumquorum brevitas nostra contemptui est) tanti oneris turrim in murosese posse conlocare confiderent?[31] Ubi vero moveri et adpropinquare muris viderunt, nova atqueinusitata specie commoti legatos ad Caesarem de pace miserunt, quiad hunc modum locuti; non se existimare Romanos sine ope divinabellum gerere, qui tantae altitudinis machinationes tanta celeritatepromovere possent; se suaque omnia eorum potestati permitteredixerunt. Unum petere ac deprecari: si forte pro sua clementia acmansuetudine, quam ipsi ab aliis audirent, statuisset Atuatucos esseconservandos, ne se armis despoliaret. Sibi omnes fere finitimos esseinimicos ac suae virtuti invidere; a quibus se defendere traditis armisnon possent. Sibi praestare, si in eum casum deducerentur, quamvisfortunam a populo Romano pati quam ab his per cruciatum interficiinter quos dominari consuessent.[32]Ad haec Caesar respondit: se magis consuetudine sua quam meri-to eorum civitatem conservaturum, si prius quam murum aries attigissetse dedidissent; sed deditionis nullam esse condicionem nisi armistraditis. Se id quod in Nerviis fecisset facturum finitimisqueimperaturum ne quam dediticiis populi Romani iniuriam inferrent.Re renuntiata ad suos illi se quae imperarentur facere dixerunt.Armorum magna multitudine de muro in fossam, quae erat anteoppidum, iacta, sic ut prope summam muri aggerisque altitudinemacervi armorum adaequarent, et tamen circiter parte tertia, ut posteaperspectum est, celata atque in oppido retenta, portis patefactis eo diepace sunt usi.[33] Sub vesperum Caesar portas claudi militesque ex oppido exireiussit, ne quam noctu oppidani a militibus iniuriam acciperent. Illiante inito, ut intellectum est, consilio, quod deditione facta nostros

38


praesidia deducturos aut denique indiligentius servaturos crediderant,partim cum iis quae retinuerant et celaverant armis, partim scutis excortice factis aut viminibus intextis, quae subito, ut temporis exiguitaspostulabat, pellibus induxerant, tertia vigilia, qua minime arduus adnostras munitiones accensus videbatur, omnibus copiis repente exoppido eruptionem fecerunt. Celeriter, ut ante Caesar imperaverat,ignibus significatione facta, ex proximis castellis eo concursum est,pugnatumque ab hostibus ita acriter est ut a viris fortibus in extremaspe salutis iniquo loco contra eos qui ex vallo turribusque tela iacerentpugnari debuit, cum in una virtute omnis spes consisteret. Occisis adhominum milibus IIII reliqui in oppidum reiecti sunt. Postridie eiusdiei refractis portis, cum iam defenderet nemo, atque intromissismilitibus nostris, sectionem eius oppidi universam Caesar vendidit.Ab iis qui emerant capitum numerus ad eum relatus est milium LIII.[34] Eodem tempore a P. Crasso, quem cum legione una miserat adVenetos, Venellos, Osismos, Coriosolitas, Esuvios, Aulercos, Redones,quae sunt maritimae civitates Oceanumque attingunt, certior factusest omnes eas civitates in dicionem potestatemque populi Romani esseredactas.[35] His rebus gestis omni Gallia pacata, tanta huius belli ad barbarosopinio perlata est uti ab iis nationibus quae trans Rhenum incolerentlegationes ad Caesarem mitterentur, quae se obsides daturas, imperatafacturas pollicerentur. Quas legationes Caesar, quod in ItaliamIllyricumque properabat, inita proxima aestate ad se reverti iussit. Ipsein Carnutes, Andes, Turonos quaeque civitates propinquae iis lociserant ubi bellum gesserat, legionibus in hiberna deductis, in Italiamprofectus est. Ob easque res ex litteris Caesaris dierum XV supplicatiodecreta est, quod ante id tempus accidit nulli.

39


Liber III

[1] Cum in Italiam proficisceretur Caesar, Ser. Galbam cum legioneXII et parte equitatus in Nantuates, Veragros Sedunosque misit, qui afinibus Allobrogum et lacu Lemanno et flumine Rhodano ad summasAlpes pertinent. Causa mittendi fuit quod iter per Alpes, quo magnocum periculo magnisque cum portoriis mercatores ire consuerant,patefieri volebat. Huic permisit, si opus esse arbitraretur, uti in hislocis legionem hiemandi causa conlocaret. Galba secundis aliquotproeliis factis castellisque compluribus eorum expugnatis, missis adeum undique legatis obsidibusque datis et pace facta, constituit cohortesduas in Nantuatibus conlocare et ipse cum reliquis eius legioniscohortibus in vico Veragrorum, qui appellatur Octodurus hiemare;qui vicus positus in valle non magna adiecta planitie altissimis montibusundique continetur. Cum hic in duas partes flumine divideretur,alteram partem eius vici Gallis [ad hiemandum] concessit, alteramvacuam ab his relictam cohortibus attribuit. Eum locum vallo fossaquemunivit.[2] Cum dies hibernorum complures transissent frumentumque eocomportari iussisset, subito per exploratores certior factus est ex eaparte vici, quam Gallis concesserat, omnes noctu discessisse montesquequi impenderent a maxima multitudine Sedunorum et Veragrorumteneri. Id aliquot de causis acciderat, ut subito Galli belli renovandilegionisque opprimendae consilium caperent: primum, quod legionemneque eam plenissimam detractis cohortibus duabus et compluribussingillatim, qui commeatus petendi causa missi erant, absentibuspropter paucitatem despiciebant; tum etiam, quod propter iniquitatemloci, cum ipsi ex montibus in vallem decurrerent et tela coicerent, neprimum quidem impetum suum posse sustineri existimabant.

40


Accedebat quod suos ab se liberos abstraetos obsidum nominedolebant, et Romanos non solum itinerum causa sed etiam perpetuaepossessionis culmina Alpium occupare conari et ea loca finitimaeprovinciae adiungere sibi persuasum habebant.[3] His nuntiis acceptis Galba, cum neque opus hibernorummunitionesque plene essent perfectae neque de frumento reliquoquecommeatu satis esset provisum quod deditione facta obsidibusqueacceptis nihil de bello timendum existimaverat, consilio celeriter con-vocato sententias exquirere coepit. Quo in consilio, cum tantum re-pentini periculi praeter opinionem accidisset ac iam omnia fere supe-riora loca multitudine armatorum completa conspicerentur nequesubsidio veniri neque commeatus supportari interclusis itineribuspossent, prope iam desperata salute non nullae eius modi sententiaedicebantur, ut impedimentis relictis eruptione facta isdem itineribusquibus eo pervenissent ad salutem contenderent. Maiori tamen partiplacuit, hoc reservato ad extremum casum consilio interim rei eventumexperiri et castra defendere.[4] Brevi spatio interiecto, vix ut iis rebus quas constituissentconlocandis atque administrandis tempus daretur, hostes ex omnibuspartibus signo dato decurrere, lapides gaesaque in vallum coicere.Nostri primo integris viribus fortiter propugnare neque ullum flustratelum ex loco superiore mittere, et quaecumque pars castrorum nudatadefensoribus premi videbatur, eo occurrere et auxilium ferre, sed hocsuperari quod diuturnitate pugnae hostes defessi proelio excedebant,alii integris viribus succedebant; quarum rerum a nostris propterpaucitatem fieri nihil poterat, ac non modo defesso ex pugna excedendi,sed ne saucio quidem eius loci ubi constiterat relinquendi ac suirecipiendi facultas dabatur.[5] Cum iam amplius horis sex continenter pugnaretur, ac non solumvires sed etiam tela nostros deficerent, atque hostes acrius instarentlanguidioribusque nostris vallum scindere et fossas complerecoepissent, resque esset iam ad extremum perducta casum, P. SextiusBaculus, primi pili centurio, quem Nervico proelio compluribusconfectum vulneribus diximus, et item C. Volusenus, tribunusmilitum, vir et consilii magni et virtutis, ad Galbam accurrunt atqueunam esse spem salutis docent, si eruptione facta extremum auxiliumexperirentur. Itaque convocatis centurionibus celeriter milites certioresfacit, paulisper intermitterent proelium ac tantum modo tela missaexciperent seque ex labore reficerent, post dato signo ex castriserumperent, atque omnem spem salutis in virtute ponerent.[6] Quod iussi sunt faciunt, ac subito omnibus portis eruptione facta

41


neque cognoscendi quid fieret neque sui colligendi hostibus facultatemrelinquunt. Ita commutata fortuna eos qui in spem potiundorumcastrorum venerant undique circumventos intercipiunt, et ex hominummilibus amplius XXX, quem numerum barbarorum ad castra venisseconstabat, plus tertia parte interfecta reliquos perterritos in fugamcoiciunt ac ne in locis quidem superioribus consistere patiuntur. Sicomnibus hostium copiis fusis armisque exutis se intra munitiones suasrecipiunt. Quo proelio facto, quod saepius fortunam temptare Galbanolebat atque alio se in hiberna consilio venisse meminerat, aliisoccurrisse rebus videbat, maxime frumenti [commeatusque] inopiapermotus postero die omnibus eius vici aedificiis incensis in provinciamreverti contendit, ac nullo hoste prohibente aut iter demoranteincolumem legionem in Nantuates, inde in Allobroges perduxit ibiquehiemavit.[7] His rebus gestis cum omnibus de causis Caesar pacatam Galliamexistimaret, [superatis Belgis, expulsis Germanis, victis in AlpibusSedunis,] atque ita inita hieme in Illyricum profectus esset, quod easquoque nationes adire et regiones cognoseere volebat, subitum bellumin Gallia coortum est. Eius belli haec fuit causa. P. Crassus adulescenseum legione VII. proximus mare Oceanum in Andibus hiemabat. Is,quod in his locis inopia frumenti erat, praefectos tribunosque militumcomplures in finitimas civitates frumenti causa dimisit; quo in nume-ro est T. Terrasidius missus in Esuvios, M. Trebius Gallus inCoriosolites, Q. Velanius eum T. Silio in Venetos.[8] Huius est civitatis longe amplissima auctoritas omnis orae maritimaeregionum earum, quod et naves habent Veneti plurimas, quibus inBritanniam navigare consuerunt, et scientia atque usu rerumnauticarum ceteros antecedunt et in magno impetu maris atque aper-to paucis portibus interiectis, quos tenent ipsi, omnes fere qui eo mariuti consuerunt habent vectigales. Ab his fit initium retinendi Siliiatque Velanii, quod per eos suos se obsides, quos Crasso dedissent,recuperaturos existimabant. Horum auctoritate finitimi adducti, utsunt Gallorum subita et repentina consilia, eadem de causa TrebiumTerrasidiumque retinent et celeriter missis legatis per suos principesinter se coniurant nihil nisi communi consilio acturos eundemqueomnes fortunae exitum esse laturos, reliquasque civitates sollicitant,ut in ea libertate quam a maioribus acceperint permanere quamRomanorum servitutem perferre malint. Omni ora maritima celeriterad suam sententiam perducta communem legationem ad P. Crassummittunt, si velit suos recuperare, obsides sibi remittat.[9] Quibus de rebus Caesar a Crasso certior factus, quod ipse aberat

42


longius, naves interim longas aedificari in flumine Ligeri, quod influitin Oceanum, remiges ex provincia institui, nautas gubernatoresquecomparari iubet. His rebus celeriter administratis ipse, cum primumper anni tempus potuit, ad exercitum contendit. Veneti reliquaequeitem civitates cognito Caesaris adventu [certiores facti], simul quodquantum in se facinus admisissent intellegebant, [legatos, quod nomenad omnes nationes sanctum inviolatumque semper fuisset, retentos abse et in vincula coniectos,] pro magnitudine periculi bellum parare etmaxime ea quae ad usum navium pertinent providere instituunt, hocmaiore spe quod multum natura loci confidebant. Pedestria esse itineraconcisa aestuariis, navigationem impeditam propter inscientiamlocorum paucitatemque portuum sciebant, neque nostros exercituspropter inopiam frumenti diutius apud se morari posse confidebant;ac iam ut omnia contra opinionem acciderent, tamen se plurimumnavibus posse, [quam] Romanos neque ullam facultatem haberenavium, neque eorum locorum ubi bellum gesturi essent vada, portus,insulas novisse; ac longe aliam esse navigationem in concluso mariatque in vastissimo atque apertissimo Oceano perspiciebant. His initisconsiliis oppida muniunt, frumenta ex agris in oppida comportant,naves in Venetiam, ubi Caesarem primum bellum gesturum constabat,quam plurimas possunt cogunt. Socios sibi ad id bellum Osismos,Lexovios, Namnetes, Ambiliatos, Morinos, Diablintes, Menapiosadsciscunt; auxilia ex Britannia, quae contra eas regiones posita est,arcessunt.[10] Erant hae difficultates belli gerendi quas supra ostendimus, sedtamen multa Caesarem ad id bellum incitabant: iniuria retentorumequitum Romanorum, rebellio facta post deditionem, defectio datisobsidibus, tot civitatum coniuratio, in primis ne hac parte neglectareliquae nationes sibi idem licere arbitrarentur. Itaque cum intellegeretomnes fere Gallos novis rebus studere et ad bellum mobiliterceleriterque excitari, omnes autem homines natura libertati studere etcondicionem servitutis odisse, prius quam plures civitates conspirarent,partiendum sibi ac latius distribuendum exercitum putavit.[11] Itaque T. Labienum legatum in Treveros, qui proximi fluminiRheno sunt, cum equitatu mittit. Huic mandat, Remos reliquosqueBelgas adeat atque in officio contineat Germanosque, qui auxilio aBelgis arcessiti dicebantur, si per vim navibus flumen transire conentur,prohibeat. P. Crassum cum cohortibus legionariis XII et magno nu-mero equitatus in Aquitaniam proficisci iubet, ne ex his nationibusauxilia in Galliam mittantur ac tantae nationes coniungantur. Q.Titurium Sabinum legatum cum legionibus tribus in Venellos,

43


Coriosolites Lexoviosque mittit, qui eam manum distinendam curet.D. Brutum adulescentem classi Gallicisque navibus, quas exPictonibus et Santonis reliquisque pacatis regionibus convenireiusserat, praeficit et, cum primum possit, in Venetos proficisci iubet.Ipse eo pedestribus copiis contendit.[12] Erant eius modi fere situs oppidorum ut posita in extremis lingulispromunturiisque neque pedibus aditum haberent, cum ex alto se aestusincitavisset, quod [bis] accidit semper horarum XII spatio, nequenavibus, quod rursus minuente aestu naves in vadis adflictarentur. Itautraque re oppidorum oppugnatio impediebatur. Ac si quandomagnitudine operis forte superati, extruso mari aggere ac molibusatque his oppidi moenibus adaequatis, suis fortunis desperarecoeperant, magno numero navium adpulso, cuius rei summamfacultatem habebant, omnia sua deportabant seque in proxima oppidarecipiebant: ibi se rursus isdem oportunitatibus loci defendebant. Haeceo facilius magnam partem aestatis faciebant quod nostrae navestempestatibus detinebantur summaque erat vasto atque aperto mari,magnis aestibus, raris ac prope nullis portibus difficultas navigandi.[13] Namque ipsorum naves ad hunc modum factae armataeque erant:carinae aliquanto planiores quam nostrarum navium, quo facilius vadaac decessum aestus excipere possent; prorae admodum erectae atqueitem puppes, ad magnitudinem fluctuum tempestatumqueaccommodatae; naves totae factae ex robore ad quamvis vim etcontumeliam perferendam; transtra ex pedalibus in altitudinemtrabibus, confixa clavis ferreis digiti pollicis crassitudine; ancorae profunibus ferreis catenis revinctae; pelles pro velis alutaeque tenuiterconfectae, [hae] sive propter inopiam lini atque eius usus inscientiam,sive eo, quod est magis veri simile, quod tantas tempestates Oceanitantosque impetus ventorum sustineri ac tanta onera navium regi velisnon satis commode posse arbitrabantur. Cum his navibus nostrae classieius modi congressus erat ut una celeritate et pulsu remorum praestaret,reliqua pro loci natura, pro vi tempestatum illis essent aptiora etaccommodatiora. Neque enim iis nostrae rostro nocere poterant (tantain iis erat firmitudo), neque propter altitudinem facile telumadigebatur, et eadem de causa minus commode copulis continebantur.Accedebat ut, cum [saevire ventus coepisset et] se vento dedissent, ettempestatem ferrent facilius et in vadis consisterent tutius et ab aesturelictae nihil saxa et cautes timerent; quarum rerum omnium nostrisnavibus casus erat extimescendus.[14] Compluribus expugnatis oppidis Caesar, ubi intellexit frustratantum laborem sumi neque hostium fugam captis oppidis reprimi

44


neque iis noceri posse, statuit expectandam classem. Quae ubi convenitac primum ab hostibus visa est, circiter CCXX naves eorumparatissimae atque omni genere armorum ornatissimae profectae exportu nostris adversae constiterunt; neque satis Bruto, qui classipraeerat, vel tribunis militum centurionibusque, quibus singulae naveserant attributae, constabat quid agerent aut quam rationem pugnaeinsisterent. Rostro enim noceri non posse cognoverant; turribus autemexcitatis tamen has altitudo puppium ex barbaris navibus superabat,ut neque ex inferiore loco satis commode tela adigi possent et missa aGallis gravius acciderent. Una erat magno usui res praeparata a nostris,falces praeacutae insertae adfixaeque longuriis, non absimili formamuralium falcium. His cum funes qui antemnas ad malos destinabantcomprehensi adductique erant, navigio remis incitatopraerumpebantur. Quibus abscisis antemnae necessario concidebant,ut, cum omnis Gallicis navibus spes in velis armamentisque consisteret,his ereptis omnis usus navium uno tempore eriperetur. Reliquum eratcertamen positum in virtute, qua nostri milites facile superabant, atqueeo magis quod in conspectu Caesaris atque omnis exercitus resgerebatur, ut nullum paulo fortius factum latere posset; omnes enimcolles ac loca superiora, unde erat propinquus despectus in mare, abexercitu tenebantur.[15] Deiectis, ut diximus, antemnis, cum singulas binae ac ternaenaves circumsteterant, milites summa vi transcendere in hostium navescontendebant. Quod postquam barbari fieri animadverterunt,expugnatis compluribus navibus, cum ei rei nullum reperireturauxilium, fuga salutem petere contenderunt. Ac iam conversis in eampartem navibus quo ventus ferebat, tanta subito malacia ac tranquillitasexstitit ut se ex loco movere non possent. Quae quidem res ad negotiumconficiendum maximae fuit oportunitati: nam singulas nostri consectatiexpugnaverunt, ut perpaucae ex omni numero noctis interventu adterram pervenirent, cum ab hora fere IIII usque ad solis occasumpugnaretur.[16] Quo proelio bellum Venetorum totiusque orae maritimae confectumest. Nam cum omnis iuventus, omnes etiam gravioris aetatis in quibusaliquid consilii aut dignitatis fuit eo convenerant, tum navium quodubique fuerat in unum locum coegerant; quibus amissis reliqui nequequo se reciperent neque quem ad modum oppida defenderenthabebant. Itaque se suaque omnia Caesari dediderunt. In quos eogravius Caesar vindicandum statuit quo diligentius in reliquum tempusa barbaris ius legatorum conservaretur. Itaque omni senatu necatoreliquos sub corona vendidit.

45


[17] Dum haec in Venetis geruntur, Q. Titurius Sabinus cum iis copiisquas a Caesare acceperat in fines Venellorum pervenit. His praeeratViridovix ac summam imperii tenebat earum omnium civitatum quaedefecerant, ex quibus exercitum [magnasque copias] coegerat; atquehis paucis diebus Aulerci Eburovices Lexoviique, senatu suo interfectoquod auctores belli esse nolebant, portas clauserunt seque cumViridovice coniunxerunt; magnaque praeterea multitudo undique exGallia perditorum hominum latronumque convenerat, quos spespraedandi studiumque bellandi ab agri cultura et cotidiano laborerevocabat. Sabinus idoneo omnibus rebus loco castris sese tenebat,cum Viridovix contra eum duorum milium spatio consedisset cotidiequeproductis copiis pugnandi potestatem faceret, ut iam non solumhostibus in contemptionem Sabinus veniret, sed etiam nostrorummilitum vocibus non nihil carperetur; tantamque opinionem timorispraebuit ut iam ad vallum castrorum hostes accedere auderent. Id eade causa faciebat quod cum tanta multitudine hostium, praesertim eoabsente qui summam imperii teneret, nisi aequo loco aut oportunitatealiqua data legato dimicandum non existimabat.[18] Hac confirmata opinione timoris idoneum quendam hominemet callidum deligit, Gallum, ex iis quos auxilii causa secum habebat.Huic magnis praemiis pollicitationibusque persuadet uti ad hostestranseat, et quid fieri velit edocet. Qui ubi pro perfuga ad eos venit,timorem Romanorum proponit, quibus angustiis ipse Caesar a Venetisprematur docet, eque longius abesse quin proxima nocte Sabinus clamex castris exercitum educat et ad Caesarem auxilii ferendi causaproficiscatur. Quod ubi auditum est, conclamant omnes occasionemnegotii bene gerendi amittendam non esse: ad castra iri oportere.Multae res ad hoc consilium Gallos hortabantur: superiorum dierumSabini cunctatio, perfugae confirmatio, inopia cibariorum, cui reiparum diligenter ab iis erat provisum, spes Venetici belli, et quod ferelibenter homines id quod volunt credunt. His rebus adducti nonprius Viridovicem reliquosque duces ex concilio dimittunt quam abiis sit concessum arma uti capiant et ad castra contendant. Qua reconcessa laeti, ut explorata victoria, sarmentis virgultisque collectis,quibus fossas Romanorum compleant, ad castra pergunt.[19] Locus erat castrorum editus et paulatim ab imo acclivis circiterpassus mille. Huc magno cursu contenderunt, ut quam minimumspatii ad se colligendos armandosque Romanis daretur, exanimatiquepervenerunt. Sabinus suos hortatus cupientibus signum dat. Impeditishostibus propter ea quae ferebant onera subito duabus portiseruptionem fieri iubet. Factum est oportunitate loci, hostium inscientia

46


ac defatigatione, virtute militum et superiorum pugnarumexercitatione, ut ne unum quidem nostrorum impetum ferrent ac statimterga verterent. Quos impeditos integris viribus milites nostri consecutimagnum numerum eorum occiderunt; reliquos equites consectatipaucos, qui ex fuga evaserant, reliquerunt. Sic uno tempore et denavali pugna Sabinus et de Sabini victoria Caesar est certior factus,civitatesque omnes se statim Titurio dediderunt. Nam ut ad bellasuscipienda Gallorum alacer ac promptus est animus, sic mollis acminime resistens ad calamitates ferendas mens eorum est.[20] Eodem fere tempore P. Crassus, cum in Aquitaniam pervenisset,quae [pars], ut ante dictum est, [et regionum latitudine et multitudinehominum] tertia pars Galliae est [aestimanda], cum intellegeret in iislocis sibi bellum gerendum ubi paucis ante annis L. ValeriusPraeconinus legatus exercitu pulso interfectus esset atque unde L.Manlius proconsul impedimentis amissis profugisset, non mediocremsibi diligentiam adhibendam intellegebat. Itaque re frumentariaprovisa, auxiliis equitatuque comparato, multis praeterea viris fortibusTolosa et Carcasone et Narbone, quae sunt civitates Galliae provinciaefinitimae, ex his regionibus nominatim evocatis, in Sotiatium finesexercitum introduxit. Cuius adventu cognito Sotiates magnis copiiscoactis, equitatuque, quo plurimum valebant, in itinere agmen nostrumadorti primum equestre proelium commiserunt, deinde equitatu suopulso atque insequentibus nostris subito pedestres copias, quas inconvalle in insidiis conlocaverant, ostenderunt. Hi nostros disiectosadorti proelium renovarunt.[21] Pugnatum est diu atque acriter, cum Sotiates superioribus victoriisfreti in sua virtute totius Aquitaniae salutem positam putarent, nostriautem quid sine imperatore et sine reliquis legionibus adulescentuloduce efficere possent perspici cuperent; tandem confecti vulneribushostes terga verterunt. Quorum magno numero interfecto Crassus exitinere oppidum Sotiatium oppugnare coepit. Quibus fortiterresistentibus vineas turresque egit. Illi alias eruptione temptata, aliascuniculis ad aggerem vineasque actis (cuius rei sunt longe peritissimiAquitani, propterea quod multis locis apud eos aerariae secturaequesunt), ubi diligentia nostrorum nihil his rebus profici posseintellexerunt, legatos ad Crassum mittunt seque in deditionem utrecipiat petunt.[22] Qua re impetrata arma tradere iussi faciunt. Atque in eam remomnium nostrorum intentis animis alia ex parte oppidi Adiatunnus,qui summam imperii tenebat, cum DC devotis, quos illi solduriosappellant, quorum haec est condicio, ut omnibus in vita commodis

47


una cum iis fruantur quorum se amicitiae dediderint, si quid his pervim accidat, aut eundem casum una ferant aut sibi mortem consciscant;neque adhuc hominum memoria repertus est quisquam qui, eointerfecto cuius se amicitiae devovisset, mortem recusaret—cum hisAdiatunnus eruptionem facere conatus clamore ab ea parte munitionissublato cum ad arma milites concurrissent vehementerque ibipugnatum esset, repulsus in oppidum tamen uti eadem deditioniscondicione uteretur a Crasso impetravit.[23] Armis obsidibusque acceptis, Crassus in fines Vocatium etTarusatium profectus est. Tum vero barbari commoti, quod oppidumet natura loci et manu munitum paucis diebus quibus eo ventum eratexpugnatum cognoverant, legatos quoque versum dimittere, coniurare,obsides inter se dare, copias parare coeperunt. Mittuntur etiam ad eascivitates legati quae sunt citerioris Hispaniae finitimae Aquitaniae:inde auxilia ducesque arcessuntur. Quorum adventu magna cumauctoritate et magna [cum] hominum multitudine bellum gerereconantur. Duces vero ii deliguntur qui una cum Q. Sertorio omnesannos fuerant summamque scientiam rei militaris habereexistimabantur. Hi consuetudine populi Romani loca capere, castramunire, commeatibus nostros intercludere instituunt. Quod ubiCrassus animadvertit, suas copias propter exiguitatem non facile diduci,hostem et vagari et vias obsidere et castris satis praesidii relinquere, obeam causam minus commode frumentum commeatumque sibisupportari, in dies hostium numerum augeri, non cunctandumexistimavit quin pugna decertaret. Hac re ad consilium delata, ubiomnes idem sentire intellexit, posterum diem pugnae constituit.[24] Prima luce productis omnibus copiis duplici acie instituta, auxiliisin mediam aciem coniectis, quid hostes consilii caperent expectabat.Illi, etsi propter multitudinem et veterem belli gloriam paucitatemquenostrorum se tuto dimicaturos existimabant, tamen tutius essearbitrabantur obsessis viis commeatu intercluso sine vulnere victoriapotiri, et si propter inopiam rei frumentariae Romani se reciperecoepissent, impeditos in agmine et sub sarcinis infirmiore animo adoriricogitabant. Hoc consilio probato ab ducibus, productis Romanorumcopiis, sese castris tenebant. Hac re perspecta Crassus, cum suacunctatione atque opinione timoris hostes nostros milites alacrioresad pugnandum effecissent atque omnium voces audirentur expectaridiutius non oportere quin ad castra iretur, cohortatus suos omnibuscupientibus ad hostium castra contendit.[25] Ibi cum alii fossas complerent, alii multis telis coniectis defensoresvallo munitionibusque depellerent, auxiliaresque, quibus ad pugnam

48


non multum Crassus confidebat, lapidibus telisque subministrandiset ad aggerem caespitibus comportandis speciem atque opinionempugnantium praeberent, cum item ab hostibus constanter ac non ti-mide pugnaretur telaque ex loco superiore missa non frustra acciderent,equites circumitis hostium castris Crasso renuntiaverunt non eademesse diligentia ab decumana porta castra munita facilemque aditumhabere.[26] Crassus equitum praefectos cohortatus, ut magnis praemiispollicitationibusque suos excitarent, quid fieri vellet ostendit. Illi, uterat imperatum, eductis iis cohortibus quae praesidio castris relictaeintritae ab labore erant, et longiore itinere circumductis, ne ex hostiumcastris conspici possent, omnium oculis mentibusque ad pugnamintentis celeriter ad eas quas diximus munitiones pervenerunt atquehis prorutis prius in hostium castris constiterunt quam plane ab hisvideri aut quid rei gereretur cognosci posset. Tum vero clamore ab eaparte audito nostri redintegratis viribus, quod plerumque in spevictoriae accidere consuevit, acrius impugnare coeperunt. Hostesundique circumventi desperatis omnibus rebus se per munitionesdeicere et fuga salutem petere contenderunt. Quos equitatusapertissimis campis consectatus ex milium L numero, quae exAquitania Cantabrisque convenisse constabat, vix quarta parte relicta,multa nocte se in castra recepit.[27] Hac audita pugna maxima pars Aquitaniae sese Crasso dediditobsidesque ultro misit; quo in numero fuerunt Tarbelli, Bigerriones,Ptianii, Vocates, Tarusates, Elusates, Gates, Ausci, Garumni, Sibusates,Cocosates: paucae ultimae nationes anni tempore confisae, quod hiemssuberat, id facere neglexerunt.[28] Eodem fere tempore Caesar, etsi prope exacta iam aestas erat,tamen, quod omni Gallia pacata Morini Menapiique supererant, quiin armis essent neque ad eum umquam legatos de pace misissent,arbitratus id bellum celeriter confici posse eo exercitum duxit; quilonge alia ratione ac reliqui Galli bellum gerere coeperunt. Nam quodintellegebant maximas nationes, quae proelio contendissent, pulsassuperatasque esse, continentesque silvas ac paludes habebant, eo sesuaque omnia contulerunt. Ad quarum initium silvarum cum Caesarpervenisset castraque munire instituisset neque hostis interim visusesset, dispersis in opere nostris subito ex omnibus partibus silvaeevolaverunt et in nostros impetum fecerunt. Nostri celeriter armaceperunt eosque in silvas repulerunt et compluribus interfectis longiusimpeditioribus locis secuti paucos ex suis deperdiderunt.[29] Reliquis deinceps diebus Caesar silvas caedere instituit, et ne

49


quis inermibus imprudentibusque militibus ab latere impetus fieriposset, omnem eam materiam quae erat caesa conversam ad hostemconlocabat et pro vallo ad utrumque latus extruebat. Incredibiliceleritate magno spatio paucis diebus confecto, cum iam pecus atqueextrema impedimenta a nostris tenerentur, ipsi densiores silvas peterent,eius modi sunt tempestates consecutae uti opus necessariointermitteretur et continuatione imbrium diutius sub pellibus militescontineri non possent. Itaque vastatis omnibus eorum agris, vicisaedificiisque incensis, Caesar exercitum reduxit et in AulercisLexoviisque, reliquis item civitatibus quae proxime bellum fecerant,in hibernis conlocavit.

50


Liber IV

[1] Ea quae secuta est hieme, qui fuit annus Cn. Pompeio, M. Crassoconsulibus, Usipetes Germani et item Tencteri magna [cum]multitudine hominum flumen Rhenum transierunt, non longe a mari,quo Rhenus influit. Causa transeundi fuit quod ab Suebis compluresannos exagitati bello premebantur et agri cultura prohibebantur.Sueborum gens est longe maxima et bellicosissima Germanorumomnium. Hi centum pagos habere dicuntur, ex quibus quotannissingula milia armatorum bellandi causa ex finibus educunt. Reliqui,qui domi manserunt, se atque illos alunt; hi rursus in vicem annopost in armis sunt, illi domi remanent. Sic neque agri cultura necratio atque usus belli intermittitur. Sed privati ac separati agri apudeos nihil est, neque longius anno remanere uno in loco colendi causalicet. Neque multum frumento, sed maximam partem lacte atque pe-core vivunt multum sunt in venationibus; quae res et cibi genere etcotidiana exercitatione et libertate vitae, quod a pueris nullo officioaut disciplina adsuefacti nihil omnino contra voluntatem faciunt, etvires alit et immani corporum magnitudine homines efficit. Atque ineam se consuetudinem adduxerunt ut locis frigidissimis neque vestituspraeter pelles habeant quicquam, quarum propter exiguitatem magnaest corporis pars aperta, et laventur in fluminibus.[2] Mercatoribus est aditus magis eo ut quae bello ceperint quibusvendant habeant, quam quo ullam rem ad se importari desiderent.Quin etiam iumentis, quibus maxime Galli delectantur quaequeimpenso parant pretio, Germani importatis non utuntur, sed quaesunt apud eos nata, parva atque deformia, haec cotidiana exercitationesummi ut sint laboris efficiunt. Equestribus proeliis saepe ex equisdesiliunt ac pedibus proeliantur, equos eodem remanere vestigio

51


adsuefecerunt, ad quos se celeriter, cum usus est, recipiunt: nequeeorum moribus turpius quicquam aut inertius habetur quam ephippiisuti. Itaque ad quemvis numerum ephippiatorum equitum quamvispauci adire audent. Vinum omnino ad se importari non patiuntur,quod ea re ad laborem ferendum remollescere homines atque effeminariarbitrantur.[3] Publice maximam putant esse laudem quam latissime a suis finibusvacare agros: hac re significari magnum numerum civitatum suam vimsustinere non posse. Itaque una ex parte a Suebis circiter milia passuumC agri vacare dicuntur. Ad alteram partem succedunt Ubii, quorumfuit civitas ampla atque florens, ut est captus Germanorum; ii paulo,quamquam sunt eiusdem generis, sunt ceteris humaniores, proptereaquod Rhenum attingunt multum ad eos mercatores ventitant et ipsipropter propinquitatem [quod] Gallicis sunt moribus adsuefacti. Hoscum Suebi multis saepe bellis experti propter amplitudinem gravitatemcivitatis finibus expellere non potuissent, tamen vectigales sibi feceruntac multo humiliores infirmiores redegerunt.[4] In eadem causa fuerunt Usipetes et Tencteri, quos supra diximus;qui complures annos Sueborum vim sustinuerunt, ad extremum tamenagris expulsi et multis locis Germaniae triennium vagati ad Rhenumpervenerunt, quas regiones Menapii incolebant. Hi ad utramqueripam fluminis agros, aedificia vicosque habebant; sed tantaemultitudinis adventu perterriti ex iis aedificiis quae trans flumenhabuerant demigraverant, et cis Rhenum dispositis praesidiis Germanostransire prohibebant. Illi omnia experti, cum neque vi contenderepropter inopiam navium neque clam transire propter custodiasMenapiorum possent, reverti se in suas sedes regionesque simulaveruntet tridui viam progressi rursus reverterunt atque omni hoc itinere unanocte equitatu confecto inscios inopinantes Menapios oppresserunt,qui de Germanorum discessu per exploratores certiores facti sine metutrans Rhenum in suos vicos remigraverant. His interfectis navibuseorum occupatis, prius quam ea pars Menapiorum quae citra Rhenumerat certior fieret, flumen transierunt atque omnibus eorum aedificiisoccupatis reliquam partem hiemis se eorum copiis aluerunt.[5] His de rebus Caesar certior factus et infirmitatem Gallorum veritus,quod sunt in consiliis capiendis mobiles et novis plerumque rebusstudent, nihil his committendum existimavit. Est enim hoc Gallicaeconsuetudinis, uti et viatores etiam invitos consistere cogant et quidquisque eorum de quaque re audierit aut cognoverit quaerant etmercatores in oppidis vulgus circumsistat quibus ex regionibus veniantquas ibi res cognoverint pronuntiare cogat. His rebus atque

52


auditionibus permoti de summis saepe rebus consilia ineunt, quo-rum eos in vestigio paenitere necesse est, cum incertis rumoribusserviant et pleri ad voluntatem eorum ficta respondeant.[6] Qua consuetudine cognita Caesar, ne graviori bello, occurreret,maturius quam consuerat ad exercitum proficiscitur. Eo cum venisset,ea quas fore suspicatus erat facta cognovit: missas legationes ab nonnullis civitatibus ad Germanos invitatos eos uti ab Rheno discederent:omnia quae[que] postulassent ab se fore parata. Qua spe adductiGermani latius iam vagabantur et in fines Eburonum et Condrusorum,qui sunt Treverorum clientes, pervenerant. Principibus Gallice evocatisCaesar ea quae cognoverat dissimulanda sibi existimavit, eorumqueanimis permulsis et confirmatis equitatu imperato bellum cumGermanis gerere constituit.[7] Re frumentaria comparata equitibusque delectis iter in ea locafacere coepit, quibus in locis esse Germanos audiebat. A quibus cumpaucorum dierum iter abesset, legati ab iis venerunt, quorum haecfuit oratio: Germanos neque priores populo Romano bellum inferreneque tamen recusare, si lacessantur, quin armis contendant, quodGermanorum consuetudo [haec] sit a maioribus tradita, Quicumquebellum inferant, resistere neque deprecari. Haec tamen dicere venisseinvitos, eiectos domo; si suam gratiam Romani velint, posse iis utilesesse amicos; vel sibi agros attribuant vel patiantur eos tenere quosarmis possederint: sese unis Suebis concedere, quibus ne di quidemimmortales pares esse possint; reliquum quidem in terris esse neminemquem non superare possint.[8] Ad haec Caesar quae visum est respondit; sed exitus fuit orationis:sibi nullam cum iis amicitiam esse posse, si in Gallia remanerent;neque verum esse, qui suos fines tueri non potuerint alienos occupa-re; neque ullos in Gallia vacare agros qui dari tantae praesertimmultitudini sine iniuria possint; sed licere, si velint, in Ubiorum finibusconsidere, quorum sint legati apud se et de Sueborum iniuriisquerantur et a se auxilium petant: hoc se Ubiis imperaturus.[9] Legati haec se ad suos relaturos dixerunt et re deliberata post diemtertium ad Caesarem reversuros: interea ne propius se castra moveretpetierunt. Ne id quidem Caesar ab se impetrari posse dixit. Cognoveratenim magnam partem equitatus ab iis aliquot diebus ante praedandifrumentandi causa ad Ambivaritos trans Mosam missam: hos expectariequites atque eius rei causa moram interponi arbitrabatur.[10] [Mosa profluit ex monte Vosego, qui est in finibus Lingonum, etparte quadam ex Rheno recepta, quae appellatur Vacalus insulamefficit Batavorum, in Oceanum influit neque longius ab Oceano milibus

53


passuum LXXX in Rhenum influit. Rhenus autem oritur ex Lepontiis,qui Alpes incolunt, et longo spatio per fines Nantuatium, Helvetiorum,Sequanorum, Mediomatricorum, Tribocorum, Treverorum citatusfertur et, ubi Oceano adpropinquavit, in plures diffluit partes multisingentibus insulis effectis, quarum pars magna a feris barbarisnationibus incolitur, ex quibus sunt qui piscibus atque ovis aviumvivere existimantur, multis capitibus in Oceanum influit.][11] Caesar cum ab hoste non amplius passuum XII milibus abesset,ut erat constitutum, ad eum legati revertuntur; qui in itinere congres-si magnopere ne longius progrederetur orabant. Cum id nonimpetrassent, petebant uti ad eos [equites] qui agmen antecessissentpraemitteret eos pugna prohiberet, sibique ut potestatem faceret inUbios legatos mittendi; quorum si principes ac senatus sibi iure iurandofidem fecisset, ea condicione quae a Caesare ferretur se usurosostendebant: ad has res conficiendas sibi tridui spatium daret. Haecomnia Caesar eodem illo pertinere arbitrabatur ut tridui morainterposita equites eorum qui abessent reverterentur; tamen sese nonlongius milibus passuum IIII aquationis causa processurum eo diedixit: huc postero die quam frequentissimi convenirent, ut de eorumpostulatis cognosceret. Interim ad praefectos, qui cum omni equitatuantecesserant, mittit qui nuntiarent ne hostes proelio lacesserent, et siipsi lacesserentur, sustinerent quoad ipse cum exercitu propiusaccessisset.[12] At hostes, ubi primum nostros equites conspexerunt, quorumerat V milium numerus, cum ipsi non amplius DCCC equites haberent,quod ii qui frumentandi causa erant trans Mosam profecti nondumredierant, nihil timentibus nostris, quod legati eorum paulo ante aCaesare discesserant atque is dies indutiis erat ab his petitus, impetufacto celeriter nostros perturbaverunt; rursus his resistentibus consue-tudine sua ad pedes desiluerunt subfossis equis compluribus nostrisdeiectis reliquos in fugam coniecerunt atque ita perterritos egerunt utnon prius fuga desisterent quam in conspectum agminis nostrivenissent. In eo proelio ex equitibus nostris interficiuntur IIII et LXX,in his vir fortissimus Piso Aquitanus, amplissimo genere natus, cuiusavus in civitate sua regnum obtinuerat amicus a senatu nostroappellatus. Hic cum fratri intercluso ab hostibus auxilium ferret, illumex periculo eripuit, ipse equo vulnerato deiectus, quoad potuit, for-tissime restitit; cum circumventus multis vulneribus acceptis cecidissetatque id frater, qui iam proelio excesserat, procul animadvertisset,incitato equo se hostibus obtulit atque interfectus est.[13] Hoc facto proelio Caesar neque iam sibi legatos audiendos neque

54


condiciones accipiendas arbitrabatur ab iis qui per dolum atqueinsidias petita pace ultro bellum intulissent; expectare vero dumhostium copiae augerentur equitatus reverteretur summae dementiaeesse iudicabat, et cognita Gallorum infirmitate quantum iam apudeos hostes uno proelio auctoritatis essent consecuti sentiebat; quibusad consilia capienda nihil spatii dandum existimabat. His constitutisrebus et consilio cum legatis et quaestore communicato, ne quem diempugnae praetermitteret, oportunissima res accidit, quod postridie eiusdiei mane eadem et perfidia et simulatione usi Germani frequentes,omnibus principibus maioribusque natu adhibitis, ad eum in castravenerunt, simul, ut dicebatur, sui purgandi causa, quod contra atqueesset dictum et ipsi petissent, proelium pridie commisissent, simul ut,si quid possent, de indutiis fallendo impetrarent. Quos sibi Caesaroblatos gavisus illos retineri iussit; ipse omnes copias castris D eduxitequitatumque, quod recenti proelio perterritum esse existimabat, agmensubsequi iussit.[14] Acie triplici instituta et celeriter VIII milium itinere confecto,prius ad hostium castra pervenit quam quid ageretur Germani sentirepossent. Qui omnibus rebus subito perterriti et celeritate adventusnostri et discessu suorum, neque consilii habendi neque arma capiendispatio dato perturbantur, copiasne adversus hostem ducere an castradefendere an fuga salutem petere praestaret. Quorum timor cumfremitu et concursu significaretur, milites nostri pristini diei perfidiaincitati in castra inruperunt. Quo loco qui celeriter arma caperepotuerunt paulisper nostris restiterunt atque inter carrosimpedimentaque proelium commiserunt; at reliqua multitudopuerorum mulierumque (nam cum omnibus suis domo excesserantRhenum transierant) passim fugere coepit, ad quos consectandos Caesarequitatum misit.[15] Germani post tergum clamore audito, cum suos interfici viderent,armis abiectis signis militaribus relictis se ex castris eiecerunt, et cumad confluentem Mosae et Rheni pervenissent, reliqua fuga desperata,magno numero interfecto, reliqui se in flumen praecipitaverunt atqueibi timore, lassitudine, vi fluminis oppressi perierunt. Nostri ad unumomnes incolumes, perpaucis vulneratis, ex tanti belli timore, cumhostium numerus capitum CCCCXXX milium fuisset, se in castrareceperunt. Caesar iis quos in castris retinuerat discedendi potestatemfecit. Illi supplicia cruciatusque Gallorum veriti, quorum agrosvexaverant, remanere se apud eum velle dixerunt. His Caesar libertatemconcessit.[16] Germanico bello confecto multis de causis Caesar statuit sibi

55


Rhenum esse transeundum; quarum illa fuit iustissima quod, cumvideret Germanos tam facile impelli ut in Galliam venirent, suis quoquerebus eos timere voluit, cum intellegerent et posse et audere populiRomani exercitum Rhenum transire. Accessit etiam quod illa parsequitatus Usipetum et Tencterorum, quam supra commemoravipraedandi frumentandi causa Mosam transisse neque proeliointerfuisse, post fugam suorum se trans Rhenum in fines Sugambrorumreceperat seque cum his coniunxerat. Ad quos cum Caesar nuntiosmisisset, qui postularent eos qui sibi Galliae bellum intulissent sibidederent, responderunt: populi Romani imperium Rhenum finire; sise invito Germanos in Galliam transire non aequum existimaret, cursui quicquam esse imperii aut potestatis trans Rhenum postularet?Ubii autem, qui uni ex Transrhenanis ad Caesarem legatos miserant,amicitiam fecerant, obsides dederant, magnopere orabant ut sibiauxilium ferret, quod graviter ab Suebis premerentur; vel, si id facereoccupationibus rei publicae prohiberetur, exercitum modo Rhenumtransportaret: id sibi ad auxilium spemque reliqui temporis satisfuturum. Tantum esse nomen atque opinionem eius exercitus Ariovistopulso et hoc novissimo proelio facto etiam ad ultimas Germanorumnationes, uti opinione et amicitia populi Romani tuti esse possint.Navium magnam copiam ad transportandum exercitum pollicebantur.[17] Caesar his de causis quas commemoravi Rhenum transire decrevat;sed navibus transire neque satis tutum esse arbitrabatur neque suaeneque populi Romani dignitatis esse statuebat. Itaque, etsi summadifficultas faciendi pontis proponebatur propter latitudinem,rapiditatem altitudinemque fluminis, tamen id sibi contendendumaut aliter non traducendum exercitum existimabat. Rationem pontishanc instituit. Tigna bina sesquipedalia paulum ab imo praeacutadimensa ad altitudinem fluminis intervallo pedum duorum inter seiungebat. Haec cum machinationibus immissa in flumen defixeratfistucisque adegerat, non sublicae modo derecte ad perpendiculum,sed prone ac fastigate, ut secundum naturam fluminis procumberent,iis item contraria duo ad eundem modum iuncta intervallo pedumquadragenum ab inferiore parte contra vim atque impetu fluminisconversa statuebat. Haec utraque insuper bipedalibus trabibusimmissis, quantum eorum tignorum iunctura distabat, binis utrimquefibulis ab extrema parte distinebantur; quibus disclusis atque incontrariam partem revinctis, tanta erat operis firmitudo atque ea rerumnatura ut, quo maior vis aquae se incitavisset, hoc artius inligatatenerentur. Haec derecta materia iniecta contexebantur ac longuriiscratibusque consternebantur; ac nihilo setius sublicae et ad inferiorem

56


partem fluminis oblique agebantur, quae pro ariete subiectae et cumomni opere coniunctae vim fluminis exciperent, et aliae item suprapontem mediocri spatio, ut, si arborum trunci sive naves deiciendioperis causa essent a barbaris missae, his defensoribus earum rerumvis minueretur neu ponti nocerent.[18] Diebus X, quibus materia coepta erat comportari, omni opereeffecto exercitus traducitur. Caesar ad utramque partem pontis firmopraesidio relicto in fines Sugambrorum contendit. Interim acompluribus civitatibus ad eum legati veniunt; quibus pacem atqueamicitiam petentibus liberaliter respondet obsidesque ad se adduciiubet. At Sugambri, ex eo tempore quo pons institui coeptus est fugacomparata, hortantibus iis quos ex Tencteris atque Usipetibus apudse habebant, finibus suis excesserant suaque omnia exportaverantseque in solitudinem ac silvas abdiderant.[19] Caesar paucos dies in eorum finibus moratus, omnibus vicisaedificiisque incensis frumentisque succisis, se in fines Ubiorum recepitatque his auxilium suum pollicitus, si a Suebis premerentur, haec abiis cognovit: Suebos, postea quam per exploratores pontem fiericomperissent, more suo concilio habito nuntios in omnes partesdimisisse, uti de oppidis demigrarent, liberos, uxores suaque omniain silvis deponerent atque omnes qui arma ferre possent unum inlocum convenirent. Hunc esse delectum medium fere regionum earumquas Suebi obtinerent; hic Romanorum adventum expectare atqueibi decertare constituisse. Quod ubi Caesar comperit, omnibus iisrebus confectis, quarum rerum causa exercitum traducere constituerat,ut Germanis metum iniceret, ut Sugambros ulcisceretur, ut Ubiosobsidione liberaret, diebus omnino XVIII trans Rhenum consumptis,satis et ad laudem et ad utilitatem profectum arbitratus se in Galliamrecepit pontemque rescidit.[20] Exigua parte aestatis reliqua Caesar, etsi in his locis, quod omnisGallia ad septentriones vergit, maturae sunt hiemes, tamen inBritanniam proficisci contendit, quod omnibus fere Gallicis bellishostibus nostris inde subministrata auxilia intellegebat, et si tempusanni ad bellum gerendum deficeret, tamen magno sibi usui forearbitrabatur, si modo insulam adiisset, genus hominum perspexisset,loca, portus, aditus cognovisset; quae omnia fere Gallis erant incogni-ta. Neque enim temere praeter mercatores illo adit quisquam, nequehis ipsis quicquam praeter oram maritimam atque eas regiones quaesunt contra Galliam notum est. Itaque vocatis ad se undiquemercatoribus, neque quanta esset insulae magnitudo neque quae autquantae nationes incolerent, neque quem usum belli haberent aut

57


quibus institutis uterentur, neque qui essent ad maiorem naviummultitudinem idonei portus reperire poterat.[21] Ad haec cognoscenda, prius quam periculum faceret, idoneumesse arbitratus C. Volusenum cum navi longa praemittit. Huic mandatut exploratis omnibus rebus ad se quam primum revertatur. Ipse cumomnibus copiis in Morinos proficiscitur, quod inde erat brevissimusin Britanniam traiectus. Huc naves undique ex finitimis regionibus etquam superiore aestate ad Veneticum bellum fecerat classem iubetconvenire. Interim, consilio eius cognito et per mercatores perlato adBritannos, a compluribus insulae civitatibus ad eum legati veniunt,qui polliceantur obsides dare atque imperio populi Romaniobtemperare. Quibus auditis, liberaliter pollicitus hortatusque ut inea sententia permanerent, eos domum remittit et cum iis unaCommium, quem ipse Atrebatibus superatis regem ibi constituerat,cuius et virtutem et consilium probabat et quem sibi fidelem essearbitrabatur cuiusque auctoritas in his regionibus magni habebatur,mittit. Huic imperat quas possit adeat civitates horteturque ut populiRomani fidem sequantur seque celeriter eo venturum nuntiet.Volusenus perspectis regionibus omnibus quantum ei facultatis daripotuit, qui navi egredi ac se barbaris committere non auderet, V. diead Caesarem revertitur quaeque ibi perspexisset renuntiat.[22] Dum in his locis Caesar navium parandarum causa moratur, exmagna parte Morinorum ad eum legati venerunt, qui se de superioristemporis consilio excusarent, quod homines barbari et nostraeconsuetudinis imperiti bellum populo Romano fecissent, seque eaquae imperasset facturos pollicerentur. Hoc sibi Caesar satis oportuneaccidisse arbitratus, quod neque post tergum hostem relinquere volebatneque belli gerendi propter anni tempus facultatem habebat nequehas tantularum rerum occupationes Britanniae anteponendas iudicabat,magnum iis numerum obsidum imperat. Quibus adductis eos in fidemrecipit. Navibus circiter LXXX onerariis coactis contractisque, quotsatis esse ad duas transportandas legiones existimabat, quod praetereanavium longarum habebat quaestori, legatis praefectisque distribuit.Huc accedebant XVIII onerariae naves, quae ex eo loco a milibuspassuum VIII vento tenebantur quo minus in eundem portum venirepossent: has equitibus tribuit. Reliquum exercitum Q. Titurio Sabinoet L. Aurunculeio Cottae legatis in Menapios atque in eos pagosMorinorum a quibus ad eum legati non venerant ducendum dedit. P.Sulpicium Rufum legatum cum eo praesidio quod satis esse arbitrabaturportum tenere iussit.[23] His constitutis rebus, nactus idoneam ad navigandum tempestatem

58


III. fere vigilia solvit equitesque in ulteriorem portum progredi etnaves conscendere et se sequi iussit. A quibus cum paulo tardius essetadministratum, ipse hora diei circiter IIII. cum primis navibusBritanniam attigit atque ibi in omnibus collibus eitas hostium copiasarmatas conspexit. Cuius loci haec erat natura atque ita montibusangustis mare continebatur, uti ex locis superioribus in litus telumadigi posset. Hunc ad egrediendum nequaquam idoneum locumarbitratus, dum reliquae naves eo convenirent ad horam nonam inancoris expectavit. Interim legatis tribunisque militum convocatis etquae ex Voluseno cognovisset et quae fieri vellet ostendit monuitque,ut rei militaris ratio, maximeque ut maritimae res postularent, ut, cumcelerem atque instabilem motum haberent, ad nutum et ad tempus Domnes res ab iis administrarentur. His dimissis, et VII ab eo locoprogressus aperto ac plano litore naves constituit.[24] At barbari, consilio Romanorum cognito praemisso equitatu etessedariis, quo plerumque genere in proeliis uti consuerunt, reliquiscopiis subsecuti nostros navibus egredi prohibebant. Erat ob has causassumma difficultas, quod naves propter magnitudinem nisi in altoconstitui non poterant, militibus autem, ignotis locis, impeditismanibus, magno et gravi onere armorum oppressis simul et de navibusdesiliendum et in auctibus consistendum et cum hostibus eratpugnandum, cum illi aut ex arido aut paulum in aquam progressiomnibus membris expeditis, notissimis locis, audacter tela coicerentet equos insuefactos incitarent. Quibus rebus nostri perterriti atquehuius omnino generis pugnae imperiti, non eadem alacritate ac stu-dio quo in pedestribus uti proeliis consuerant utebantur.[25] Quod ubi Caesar animadvertit, naves longas, quarum et specieserat barbaris inusitatior et motus ad usum expeditior, paulum removeriab onerariis navibus et remis incitari et ad latus apertum hostiumconstitui atque inde fundis, sagittis, tormentis hostes propelli acsubmoveri iussit; quae res magno usui nostris fuit. Nam et naviumfigura et remorum motu et inusitato genere tormentorum permoti bar-bari constiterunt ac paulum modo pedem rettulerunt. Atque nostrismilitibus cunctantibus, maxime propter altitudinem maris, qui Xlegionis aquilam gerebat, obtestatus deos, ut ea res legioni felicitereveniret, ‘ desilite’, inquit, ‘ milites, nisi vultis aquilam hostibusprodere; ego certe meum rei publicae atque imperatori officiumpraestitero.’ Hoc cum voce magna dixisset, se ex navi proiecit atquein hostes aquilam ferre coepit. Tum nostri cohortati inter se, ne tantumdedecus admitteretur, universi ex navi desiluerunt. Hos item exproximis primi navibus cum conspexissent, subsecuti hostibus

59


adpropinquaverunt.[26] Pugnatum est ab utrisque acriter. Nostri tamen, quod nequeordines servare neque firmiter insistere neque signa subsequi poterantatque alius alia ex navi quibuscumque signis occurrerat se adgregabat,magnopere perturbabantur; hostes vero, notis omnibus vadii, ubi exlitore aliquos singulares ex navi egredientes conspexerant, incitatisequis impeditos adoriebantur, plures paucos circumsistebant, alii ablatere aperto in universos tela coiciebant. Quod cum animadvertissetCaesar, scaphas longarum navium, item speculatoria navigia militibuscompleri iussit, et quos laborantes conspexerat, his subsidiasubmittebat. Nostri, simul in arido constiterunt, suis omnibusconsecutis, in hostes impetum fecerunt atque eos in fugam dederunt;neque longius prosequi potuerunt, quod equites cursum tenere atqueinsulam capere non potuerant. Hoc unum ad pristinam fortunamCaesari defuit.[27] Hostes proelio superati, simul atque se ex fuga receperunt, statimad Caesarem legatos de pace miserunt; obsides sese daturos quaequeimperasset facturos polliciti sunt. Una cum his legatis Commius Atrebasvenit, quem supra demonstraveram a Caesare in Britanniampraemissum. Hunc illi e navi egressum, cum ad eos oratoris modoCaesaris mandata deferret, comprehenderant atque in vinculaconiecerant; tum proelio facto remiserunt et in petenda pace eius reiculpam in multitudinem contulerunt et propter imprudentiam utignosceretur petiverunt. Caesar questus quod, cum ultro incontinentem legatis missis pacem ab se petissent, bellum sine causaintulissent, ignoscere se imprudentiae dixit obsidesque imperavit;quorum illi partem statim dederunt, partem ex longinquioribus locisarcessitam paucis diebus sese daturos dixerunt. Interea suos in agrosremigrare iusserunt, principesque undique convenire et se civitatesquesuas Caesari commendare coeperunt.[28] His rebus pace confirmata, post diem quartum quam est inBritanniam ventum naves XVIII, de quibus supra demonstratum est,quae equites sustulerant, ex superiore portu leni vento solverunt. Quaecum adpropinquarent Britanniae et ex castris viderentur, tantatempestas subito coorta est ut nulla earum cursum tenere posset, sedaliae eodem unde erant profectae referrentur, aliae ad inferiorem parteminsulae, quae est propius solis occasum, magno suo cum periculodeicerentur; quae tamen ancoris iactis cum fluctibus complerentur,necessario adversa nocte in altum provectae continentem petierunt.[29] Eadem nocte accidit ut esset luna plena, qui dies a maritimosaestus maximos in Oceano efficere consuevit, nostrisque id erat

60


incognitum. Ita uno tempore et longas naves, [quibus Caesar exercitumtransportandum curaverat,] quas Caesar in aridum subduxerat, aestuscomplebat, et onerarias, quae ad ancoras erant deligatae, tempestasadflictabat, neque ulla nostris facultas aut administrandi aut auxiliandidabatur. Compluribus navibus fractis, reliquae cum essent funibus,ancoris reliquisque armamentis amissis ad navigandum inutiles,magna, id quod necesse erat accidere, totius exercitus perturbatio factaest. Neque enim naves erant aliae quibus reportari possent, et omniadeerant quae ad reficiendas naves erant usui, et, quod omnibusconstabat hiemari in Gallia oportere, frumentum in his locis in hiememprovisum non erat.[30] Quibus rebus cognitis, principes Britanniae, qui post proeliumad Caesarem convenerant, inter se conlocuti, cum et equites et naveset frumentum Romanis deesse intellegerent et paucitatem militum excastrorum exiguitate cognoscerent, quae hoc erant etiam angustiorquod sine impedimentis Caesar legiones transportaverat, optimum factuesse duxerunt rebellione facta frumento commeatuque nostrosprohibere et rem in hiemem producere, quod his superatis aut redituinterclusis neminem postea belli inferendi causa in Britanniamtransiturum confidebant. Itaque rursus coniuratione facta paulatimex castris discedere et suos clam ex agris deducere coeperunt.[31] At Caesar, etsi nondum eorum consilia cognoverat, tamen et exeventu navium suarum et ex eo quod obsides dare intermiserant foreid quod accidit suspicabatur. Itaque ad omnes casus subsidiacomparabat. Nam et frumentum ex agris cotidie in castra conferebatet, quae gravissime adflictae erant naves, earum materia atque aere adreliquas reficiendas utebatur et quae ad eas res erant usui ex conti-nenti comportari iubebat. Itaque, cum summo studio a militibusadministraretur, XII navibus amissis, reliquis ut navigari satis commodeposset effecit.[32] Dum ea geruntur, legione ex consuetudine una frumentatummissa, quae appellabatur VII, neque ulla ad id tempus belli suspicioneinterposita, cum pars hominum in agris remaneret, pars etiam in ca-stra ventitaret, ii qui pro portis castrorum in statione erant Caesarinuntiaverunt pulverem maiorem quam consuetudo ferret in ea partevideri quam in partem legio iter fecisset. Caesar id quod erat suspicatusaliquid novi a barbaris initum consilii, cohortes quae in statione erantsecum in eam partem proficisci, ex reliquis duas in stationem succe-dere, reliquas armari et confestim sese subsequi iussit. Cum paulolongius a castris processisset, suos ab hostibus premi atque aegresustinere et conferta legione ex omnibus partibus tela coici

61


animadvertit. Nam quod omni ex reliquis partibus demesso frumentopars una erat reliqua, suspicati hostes huc nostros esse venturos noctuin silvis delituerant; tum dispersos depositis armis in metendooccupatos subito adorti paucis interfectis reliquos incertis ordinibusperturbaverant, simul equitatu atque essedis circumdederant.[33] Genus hoc est ex essedis pugnae. Primo per omnes partesperequitant et tela coiciunt atque ipso terrore equorum et strepiturotarum ordines plerumque perturbant, et cum se inter equitum turmasinsinuaverunt, ex essedis desiliunt et pedibus proeliantur. Aurigaeinterim paulatim ex proelio excedunt atque ita currus conlocant ut, siilli a multitudine hostium premantur, expeditum ad quos receptumhabeant. Ita mobilitatem equitum, stabilitatem peditum in proeliispraestant, ac tantum usu cotidiano et exercitatione efficiunt uti indeclivi ac praecipiti loco incitatos equos sustinere et brevi moderari acflectere et per temonem percurrere et in iugo insistere et se inde incurrus citissime recipere consuerint.[34] Quibus rebus perturbatis nostris [novitate pugnae] temporeoportunissimo Caesar auxilium tulit: namque eius adventu hostesconstiterunt, nostri se ex timore receperunt. Quo facto, ad lacessendumhostem et committendum proelium alienum esse tempus arbitratussuo se loco continuit et brevi tempore intermisso in castra legionesreduxit. Dum haec geruntur, nostris omnibus occupatis qui erant inagris reliqui discesserunt. Secutae sunt continuos complures diestempestates, quae et nostros in castris continerent et hostem a pugnaprohiberent. Interim barbari nuntios in omnes partes dimiseruntpaucitatemque nostrorum militum suis praedicaverunt et quantapraedae faciendae atque in perpetuum sui liberandi facultas daretur,si Romanos castris expulissent, demonstraverunt. His rebus celeritermagna multitudine peditatus equitatusque coacta ad castra venerunt.[35] Caesar, etsi idem quod superioribus diebus acciderat fore videbat,ut, si essent hostes pulsi, celeritate periculum effugerent, tamen nactusequites circiter XXX, quos Commius Atrebas, de quo ante dictumest, secum transportaverat, legiones in acie pro castris constituit.Commisso proelio diutius nostrorum militum impetum hostes ferrenon potuerunt ac terga verterunt. Quos tanto spatio secuti quantumcursu et viribus efficere potuerunt, complures ex iis occiderunt, deindeomnibus longe lateque aedificiis incensis se in castra receperunt.[36] Eodem die legati ab hostibus missi ad Caesarem de pace venerunt.His Caesar numerum obsidum quem ante imperaverat duplicaviteosque in continentem adduci iussit, quod propinqua die aequinoctiiinfirmis navibus hiemi navigationem subiciendam non existimabat.

62


Ipse idoneam tempestatem nactus paulo post mediam noctem navessolvit, quae omnes incolumes ad continentem pervenerunt; sed ex iisonerariae duae eosdem portus quos reliquae capere non potuerunt etpaulo infra delatae sunt.[37] Quibus ex navibus cum essent eiti milites circiter CCC atque incastra contenderent, Morini, quos Caesar in Britanniam proficiscenspacatos reliquerat, spe praedae adducti primo non ita magno suorumnumero circumsteterunt ac, si sese interfici nollent, arma ponereiusserunt. Cum illi orbe facto sese defenderent, celeriter ad clamoremhominum circiter milia VI convenerunt; qua re nuntiata, Caesaromnem ex castris equitatum suis auxilio misit. Interim nostri militesimpetum hostium sustinuerunt atque amplius horis IIII fortissimepugnaverunt et paucis vulneribus acceptis complures ex iis occiderunt.Postea vero quam equitatus noster in conspectum venit, hostes abiectisarmis terga verterunt magnusque eorum numerus est occisus.[38] Caesar postero die T. Labienum legatum cum iis legionibus quasex Britannia reduxerat in Morinos qui rebellionem fecerant misit.Qui cum propter siccitates paludum quo se reciperent non haberent,quo perfugio superiore anno erant usi, omnes fere in potestatemLabieni venerunt. At Q. Titurius et L. Cotta legati, qui in Menapiorumfines legiones duxerant, omnibus eorum agris vastatis, frumentissuccisis, aedificiis incensis, quod Menapii se omnes in densissimassilvas abdiderant, se ad Caesarem receperunt. Caesar in Belgis omniumlegionum hiberna constituit. Eo duae omnino civitates ex Britanniaobsides miserunt, reliquae neglexerunt. His rebus gestis ex litterisCaesaris dierum XX supplicatio a senatu decreta est.

63


Liber V

[1] L. Domitio Ap. Claudio consulibus, discedens ab hibernis Caesarin Italiam, ut quotannis facere consuerat, legatis imperat quoslegionibus praefecerat uti quam plurimas possent hieme navesaedificandas veteresque reficiendas curarent. Earum modumformamque demonstrat. Ad celeritatem onerandi subductionesquepaulo facit humiliores quam quibus in nostro mari uti consuevimus,atque id eo magis, quod propter crebras commutationes aestuum minusmagnos ibi fluctus fieri cognoverat; ad onera, ad multitudinemiumentorum transportandam paulo latiores quam quibus in reliquisutimur maribus. Has omnes actuarias imperat fieri, quam ad remmultum humilitas adiuvat. Ea quae sunt usui ad armandas naves exHispania apportari iubet. Ipse conventibus Galliae citeribris peractisin Illyricum proficiscitur, quod a Pirustis finitimam partem provinciaeincursionibus vastari audiebat. Eo cum venisset, civitatibus militesimperat certumque in locum convenire iubet. Qua re nuntiata Pirustaelegatos ad eum mittunt qui doceant nihil earum rerum publico factumconsilio, seseque paratos esse demonstrant omnibus rationibus deiniuriis satisfacere. Accepta oratione eorum Caesar obsides imperateosque ad certam diem adduci iubet; nisi ita fecerint, sese bello civitatempersecuturum demonstrat. Eis ad diem adductis, ut imperaverat,arbitros inter civitates dat qui litem aestiment poenamque constituant.[2] His confectis rebus conventibusque peractis, in citeriorem Galliamrevertitur atque inde ad exercitum proficiscitur. Eo cum venisset,circuitis omnibus hibernis, singulari militum studio in summaomnium rerum inopia circiter sescentas eius generis cuius suprademonstravimus naves et longas XXVIII invenit instructas nequemultum abesse ab eo quin paucis diebus deduci possint. Collaudatis

64


militibus atque eis qui negotio praefuerant, quid fieri velit ostenditatque omnes ad portum Itium convenire iubet, quo ex portucommodissimum in Britanniam traiectum esse cognoverat, circitermilium passuum XXX transmissum a continenti: huic rei quod satisesse visum est militum reliquit. Ipse cum legionibus expeditis IIII etequitibus DCCC in fines Treverorum proficiscitur, quod hi neque adconcilia veniebant neque imperio parebant GermanosqueTransrhenanos sollicitare dicebantur.[3] Haec civitas longe plurimum totius Galliae equitatu valet magnasquehabet copias peditum Rhenumque, ut supra demonstravimus, tangit.In ea civitate duo de principatu inter se contendebant, Indutiomaruset Cingetorix; e quibus alter, simul atque de Caesaris legionumqueadventu cognitum est, ad eum venit, se suosque omnes in officio futurosneque ab amicitia populi Romani defecturos confirmavit quaeque inTreveris gererentur ostendit. At Indutiomarus equitatum peditatumquecogere, eisque qui per aetatem in armis esse non poterant in silvamArduennam abditis, quae ingenti magnitudine per medios finesTreverorum a flumine Rheno ad initium Remorum pertinet, bellumparare instituit. Sed posteaquam nonnulli principes ex ea civitate etfamiliaritate Cingetorigis adducti et adventu nostri exercitus perterritiad Caesarem venerunt et de suis privatim rebus ab eo petere coeperunt,quoniam civitati consulere non possent, veritus ne ab omnibusdesereretur Indutiomarus legatos ad Caesarem mittit: sese idcirco absuis discedere atque ad eum venire noluisse, quo facilius civitatem inofficio contineret, ne omnis nobilitatis discessu plebs propterimprudentiam laberetur: itaque esse civitatem in sua potestate, seseque,si Caesar permitteret, ad eum in castra venturum, suas civitatisquefortunas eius fidei permissurum.[4] Caesar, etsi intellegebat qua de causa ea dicerentur quaeque eumres ab instituto consilio deterreret, tamen, ne aestatem in Treverisconsumere cogeretur omnibus ad Britannicum bellum rebuscomparatis, Indutiomarum ad se cum CC obsidibus venire iussit. Hisadductis, in eis filio propinquisque eius omnibus, quos nominatimevocaverat, consolatus Indutiomarum hortatusque est uti in officiomaneret; nihilo tamen setius principibus Treverorum ad se convocatishos singillatim Cingetorigi conciliavit, quod cum merito eius a se fieriintellegebat, tum magni interesse arbitrabatur eius auctoritatem intersuos quam plurimum valere, cuius tam egregiam in se voluntatemperspexisset. Id tulit factum graviter Indutiomarus, suam gratiam intersuos minui, et, qui iam ante inimico in nos animo fuisset, multo graviushoc dolore exarsit.

65


[5] His rebus constitutis Caesar ad portum Itium cum legionibuspervenit. Ibi cognoscit LX naves, quae in Meldis factae erant, tempestatereiectas cursum tenere non potuisse atque eodem unde erant profectaerevertisse; reliquas paratas ad navigandum atque omnibus rebusinstructas invenit. Eodem equitatus totius Galliae convenit, numeromilium quattuor, principesque ex omnibus civitatibus; ex quibusperpaucos, quorum in se fidem perspexerat, relinquere in Gallia,reliquos obsidum loco secum ducere decreverat, quod, cum ipseabesset, motum Galliae verebatur.[6] Erat una cum ceteris Dumnorix Aeduus, de quo ante ab nobisdictum est. Hunc secum habere in primis constituerat, quod eumcupidum rerum novarum, cupidum imperi, magni animi, magnaeinter Gallos auctoritatis cognoverat. Accedebat huc quod in concilioAeduorum Dumnorix dixerat sibi a Caesare regnum civitatis deferri;quod dictum Aedui graviter ferebant, neque recusandi aut deprecandicausa legatos ad Caesarem mittere audebant. Id factum ex suishospitibus Caesar cognoverat. Ille omnibus primo precibus peterecontendit ut in Gallia relinqueretur, partim quod insuetus navigandimare timeret, partim quod religionibus impediri sese diceret.Posteaquam id obstinate sibi negari vidit, omni spe impetrandi ademptaprincipes Galliae sollicitare, sevocare singulos hortarique coepit utiin continenti remanerent: metu territare: non sine causa fieri, ut Gal-lia omni nobilitate spoliaretur; id esse consilium Caesaris, ut quos inconspectu Galliae interficere vereretur, hos omnes in Britanniamtraductos necaret; fidem reliquis interponere, iusiurandum poscere,ut quod esse ex usu Galliae intellexissent communi consilioadministrarent. Haec a compluribus ad Caesarem deferebantur.[7] Qua re cognita Caesar, quod tantum civitati Aeduae dignitatistribuebat, coercendum atque deterrendum quibuscumque rebus possetDumnorigem statuebat; quod longius eius amentiam progredi videbat,prospiciendum, ne quid sibi ac rei publicae nocere posset. Itaquedies circiter XXV in eo loco commoratus, quod Corus ventusnavigationem impediebat, qui magnam partem omnis temporis in hislocis flare consuevit, dabat operam ut in officio Dumnorigem contineret,nihilo tamen setius omnia eius consilia cognosceret: tandem idoneamnactus tempestatem milites equitesque conscendere in naves iubet. Atomnium impeditis animis Dumnorix cum equitibus Aeduorum acastris insciente Caesare domum discedere coepit. Qua re nuntiataCaesar intermissa profectione atque omnibus rebus postpositis magnampartem equitatus ad eum insequendum mittit retrahique imperat; sivim faciat neque pareat, interfici iubet, nihil hunc se absente pro sano

66


facturum arbitratus, qui praesentis imperium neglexisset. Ille enimrevocatus resistere ac se manu defendere suorumque fidem implorarecoepit, saepe clamitans liberum se liberaeque esse civitatis. Illi, ut eratimperatum, circumsistunt hominem atque interficiunt: at equites Aeduiad Caesarem omnes revertuntur.[8] His rebus gestis, Labieno in continente cum tribus legionibus etequitum milibus duobus relicto ut portus tueretur et rem frumentariamprovideret quaeque in Gallia gererentur cognosceret consiliumquepro tempore et pro re caperet, ipse cum quinque legionibus et parinumero equitum, quem in continenti reliquerat, ad solis occasumnaves solvit et leni Africo provectus media circiter nocte ventointermisso cursum non tenuit, et longius delatus aestu orta luce subsinistra Britanniam relictam conspexit. Tum rursus aestuscommutationem secutus remis contendit ut eam partem insulae caperet,qua optimum esse egressum superiore aestate cognoverat. Qua in readmodum fuit militum virtus laudanda, qui vectoriis gravibusquenavigiis non intermisso remigandi labore longarum navium cursumadaequarunt. Accessum est ad Britanniam omnibus navibus meridia-no fere tempore, neque in eo loco hostis est visus; sed, ut postea Caesarex captivis cognovit, cum magnae manus eo convenissent, multitudinenavium perterritae, quae cum annotinis privatisque quas sui quisquecommodi fecerat amplius octingentae uno erant visae tempore, a litorediscesserant ac se in superiora loca abdiderant.[9] Caesar exposito exercitu et loco castris idoneo capto, ubi ex captiviscognovit quo in loco hostium copiae consedissent, cohortibus decemad mare relictis et equitibus trecentis, qui praesidio navibus essent,de tertia vigilia ad hostes contendit, eo minus veritus navibus, quodin litore molli atque aperto deligatas ad ancoram relinquebat, etpraesidio navibus Q. Atrium praefecit. Ipse noctu progressus miliapassuum circiter XII hostium copias conspicatus est. Illi equitatu atqueessedis ad flumen progressi ex loco superiore nostros prohibere etproelium committere coeperunt. Repulsi ab equitatu se in silvasabdiderunt, locum nacti egregie et natura et opere munitum, quemdomestici belli, ut videbantur, causa iam ante praeparaverant: namcrebris arboribus succisis omnes introitus erant praeclusi. Ipsi ex silvisrari propugnabant nostrosque intra munitiones ingredi prohibebant.At milites legionis septimae, testudine facta et aggere ad munitionesadiecto, locum ceperunt eosque ex silvis expulerunt paucis vulneribusacceptis. Sed eos fugientes longius Caesar prosequi vetuit, et quodloci naturam ignorabat, et quod magna parte diei consumpta munitionicastrorum tempus relinqui volebat.

67


[10] Postridie eius diei mane tripertito milites equitesque inexpeditionem misit, ut eos qui fugerant persequerentur. Hisaliquantum itineris progressis, cum iam extremi essent in prospectu,equites a Quinto Atrio ad Caesarem venerunt, qui nuntiarent supe-riore nocte maxima coorta tempestate prope omnes naves adflictas atquein litore eiectas esse, quod neque ancorae funesque subsisterent, nequenautae gubernatoresque vim tempestatis pati possent; itaque ex eoconcursu navium magnum esse incommodum acceptum.[11] His rebus cognitis Caesar legiones equitatumque revocari atquein itinere resistere iubet, ipse ad naves revertitur; eadem fere quae exnuntiis litterisque cognoverat coram perspicit, sic ut amissis circiterXL navibus reliquae tamen refici posse magno negotio viderentur.Itaque ex legionibus fabros deligit et ex continenti alios arcessi iubet;Labieno scribit, ut quam plurimas posset eis legionibus, quae suntapud eum, naves instituat. Ipse, etsi res erat multae operae ac laboris,tamen commodissimum esse statuit omnes naves subduci et cum castrisuna munitione coniungi. In his rebus circiter dies X consumit nenocturnis quidem temporibus ad laborem militum intermissis.Subductis navibus castrisque egregie munitis easdem copias, quas ante,praesidio navibus reliquit: ipse eodem unde redierat proficiscitur. Eocum venisset, maiores iam undique in eum locum copiae Britannorumconvenerant summa imperi bellique administrandi communi consiliopermissa Cassivellauno, cuius fines a maritimis civitatibus flumendividit, quod appellatur Tamesis, a mari circiter milia passuum LXXX.Huic superiore tempore cum reliquis civitatibus continentia bellaintercesserant; sed nostro adventu permoti Britanni hunc toti belloimperioque praefecerant.[12] Britanniae pars interior ab eis incolitur quos natos in insula ipsimemoria proditum dicunt, maritima ab eis, qui praedae ac belliinferendi causa ex Belgio transierunt (qui omnes fere eis nominibuscivitatum appellantur, quibus orti ex civitatibus eo pervenerunt) etbello illato ibi permanserunt atque agros colere coeperunt. Hominumest infinita multitudo creberrimaque aedificia fere Gallicis consimilia,pecorum magnus numerus. Vtuntur aut aere aut nummo aureo auttaleis ferreis ad certum pondus examinatis pro nummo. Nascitur ibiplumbum album in mediterraneis regionibus, in maritimis ferrum,sed eius exigua est copia; aere utuntur importato. Materia cuiusquegeneris ut in Gallia est, praeter fagum atque abietem. Leporem etgallinam et anserem gustare fas non putant; haec tamen alunt animivoluptatisque causa. Loca sunt temperatiora quam in Gallia,remissioribus frigoribus.

68


[13] Insula natura triquetra, cuius unum latus est contra Galliam.Huius lateris alter angulus, qui est ad Cantium, quo fere omnes exGallia naves appelluntur, ad orientem solem, inferior ad meridiemspectat. Hoc pertinet circiter mila passuum quingenta. Alterum vergitad Hispaniam atque occidentem solem; qua ex parte est Hibernia,dimidio minor, ut aestimatur, quam Britannia, sed pari spatiotransmissus atque ex Gallia est in Britanniam. In hoc medio cursu estinsula, quae appellatur Mona: complures praeterea minores subiectaeinsulae existimantur, de quibus insulis nonnulli scripserunt diescontinuos triginta sub bruma esse noctem. Nos nihil de eopercontationibus reperiebamus, nisi certis ex aqua mensuris brevioresesse quam in continenti noctes videbamus. Huius est longitudo lateris,ut fert illorum opinio, septingentorum milium. Tertium est contraseptentriones; cui parti nulla est obiecta terra, sed eius angulus laterismaxime ad Germaniam spectat. Hoc milia passuum octingenta inlongitudinem esse existimatur. Ita omnis insula est in circuitu viciescentum milium passuum.[14] Ex his omnibus longe sunt humanissimi qui Cantium incolunt,quae regio est maritima omnis, neque multum a Gallica differunt con-suetudine. Interiores plerique frumenta non serunt, sed lacte et carnevivunt pellibusque sunt vestiti. Omnes vero se Britanni vitro inficiunt,quod caeruleum efficit colorem, atque hoc horridiores sunt in pugnaaspectu; capilloque sunt promisso atque omni parte corporis rasa praetercaput et labrum superius. Vxores habent deni duodenique inter secommunes et maxime fratres cum fratribus parentesque cum liberis;sed qui sunt ex his nati, eorum habentur liberi, quo primum virgoquaeque deducta est.[15] Equites hostium essedariique acriter proelio cum equitatu nostroin itinere conflixerunt, tamen ut nostri omnibus partibus superioresfuerint atque eos in silvas collesque compulerint; sed compluribusinterfectis cupidius insecuti nonnullos ex suis amiserunt. At illiintermisso spatio imprudentibus nostris atque occupatis in munitionecastrorum subito se ex statione pro castris collocati, acriter pugnaverunt,duabusque missis subsidio cohortibus a Caesare atque eis primislegionum duarum, cum hae perexiguo intermisso loci spatio inter seconstitissent, novo genere pugnae perterritis nostris per medios auda-cissime perruperunt seque inde incolumes receperunt. Eo die QuintusLaberius Durus, tribunus militum, interficitur. Illi pluribus submissiscohortibus repelluntur.[16] Toto hoc in genere pugnae, cum sub oculis omnium ac pro castrisdimicaretur, intellectum est nostros propter gravitatem armorum, quod

69


neque insequi cedentes possent neque ab signis discedere auderent,minus aptos esse ad huius generis hostem, equites autem magno cumpericulo proelio dimicare, propterea quod illi etiam consultoplerumque cederent et, cum paulum ab legionibus nostros removissent,ex essedis desilirent et pedibus dispari proelio contenderent. Equestrisautem proeli ratio et cedentibus et insequentibus par atque idempericulum inferebat. Accedebat huc ut numquam conferti sed rarimagnisque intervallis proeliarentur stationesque dispositas haberent,atque alios alii deinceps exciperent, integrique et recentes defetigatissuccederent.[17] Postero die procul a castris hostes in collibus constiterunt rariquese ostendere et lenius quam pridie nostros equites proelio lacesserecoeperunt. Sed meridie, cum Caesar pabulandi causa tres legionesatque omnem equitatum cum Gaio Trebonio legato misisset, repenteex omnibus partibus ad pabulatores advolaverunt, sic uti ab signislegionibusque non absisterent. Nostri acriter in eos impetu factoreppulerunt neque finem sequendi fecerunt, quoad subsidio confisiequites, cum post se legiones viderent, praecipites hostes egeruntmagnoque eorum numero interfecto neque sui colligendi nequeconsistendi aut ex essedis desiliendi facultatem dederunt. Ex hac fugaprotinus, quae undique convenerant, auxilia discesserunt, neque postid tempus umquam summis nobiscum copiis hostes contenderunt.[18] Caesar cognito consilio eorum ad flumen Tamesim in finesCassivellauni exercitum duxit; quod flumen uno omnino loco pedibus,atque hoc aegre, transiri potest. Eo cum venisset, animum advertit adalteram fluminis ripam magnas esse copias hostium instructas. Ripaautem erat acutis sudibus praefixis munita, eiusdemque generis subaqua defixae sudes flumine tegebantur. His rebus cognitis a captivisperfugisque Caesar praemisso equitatu confestim legiones subsequiiussit. Sed ea celeritate atque eo impetu milites ierunt, cum capite soloex aqua exstarent, ut hostes impetum legionum atque equitum sustinerenon possent ripasque dimitterent ac se fugae mandarent.[19] Cassivellaunus, ut supra demonstravimus, omni deposita specontentionis dimissis amplioribus copiis milibus circiter quattuoressedariorum relictis itinera nostra servabat paulumque ex via excedebatlocisque impeditis ac silvestribus sese occultabat, atque eis regionibusquibus nos iter facturos cognoverat pecora atque homines ex agris insilvas compellebat et, cum equitatus noster liberius praedandivastandique causa se in agros eiecerat, omnibus viis semitisqueessedarios ex silvis emittebat et magno cum periculo nostrorum equitumcum eis confligebat atque hoc metu latius vagari prohibebat.

70


Relinquebatur ut neque longius ab agmine legionum discedi Caesarpateretur, et tantum in agris vastandis incendiisque faciendis hostibusnoceretur, quantum labore atque itinere legionarii milites efficerepoterant.[20] Interim Trinobantes, prope firmissima earum regionum civitas,ex qua Mandubracius adulescens Caesaris fidem secutus ad eum incontinentem Galliam venerat, cuius pater in ea civitate regnumobtinuerat interfectusque erat a Cassivellauno, ipse fuga mortemvitaverat, legatos ad Caesarem mittunt pollicenturque sese ei dediturosatque imperata facturos; petunt, ut Mandubracium ab iniuriaCassivellauni defendat atque in civitatem mittat, qui praesitimperiumque obtineat. His Caesar imperat obsides quadragintafrumentumque exercitui Mandubraciumque ad eos mittit. Illi impe-rata celeriter fecerunt, obsides ad numerum frumentumque miserunt.[21] Trinobantibus defensis atque ab omni militum inuria prohibitisCenimagni, Segontiaci, Ancalites, Bibroci, Cassi legationibus mississese Caesari dedunt. Ab his cognoscit non longe ex eo loco oppidumCassivellauni abesse silvis paludibusque munitum, quo satis magnushominum pecorisque numerus invenerit. Oppidum autem Britannivocant, cum silvas impeditas vallo atque fossa munierunt, quoincursionis hostium vitandae causa convenire consuerunt. Eoproficiscitur cum legionibus: locum reperit egregie natura atque ope-re munitum; tamen hunc duabus ex partibus oppugnare contendit.Hostes paulisper morati militum nostrorum impetum non tuleruntseseque alia ex parte oppidi eiecerunt. Magnus ibi numerus pecorisrepertus, multique in fuga sunt comprehensi atque interfecti.[22] Dum haec in his locis geruntur, Cassivellaunus ad Cantium,quod esse ad mare supra demonstravimus, quibus regionibus quattuorreges praeerant, Cingetorix, Carvilius, Taximagulus, Segovax, nuntiosmittit atque eis imperat uti coactis omnibus copiis castra navalia deimproviso adoriantur atque oppugent. Ei cum ad castra venissent,nostri eruptione facta multis eorum interfectis, capto etiam nobili duceLugotorige suos incolumes reduxerunt. Cassivellaunus hoc proelionuntiato tot detrimentis acceptis, vastatis finibus, maxime etiampermotus defectione civitatum legatos per Atrebatem Commium dededitione ad Caesarem mittit. Caesar, cum constituisset hiemare incontinenti propter repentinos Galliae motus, neque multum aestatissuperesset, atque id facile extrahi posse intellegeret, obsides imperatet quid in annos singulos vectigalis populo Romano Britannia penderetconstituit; interdicit atque imperat Cassivellauno, ne Mandubracioneu Trinobantibus noceat.

71


[23] Obsidibus acceptis exercitum reducit ad mare, naves invenitrefectas. His deductis, quod et captivorum magnum numerum habebat,et nonnullae tempestate deperierant naves, duobus commeatibusexercitum reportare instituit. Ac sic accidit, uti ex tanto navium nu-mero tot navigationibus neque hoc neque superiore anno ulla omninonavis, quae milites portaret, desideraretur; at ex eis, quae inanes excontinenti ad eum remitterentur et prioris commeatus eitis militibuset quas postea Labienus faciendas curaverat numero LX, perpaucaelocum caperent, reliquae fere omnes reicerentur. Quas cum aliquamdiuCaesar frustra exspectasset, ne anni tempore a navigatione excluderetur,quod aequinoctium suberat, necessario angustius milites collocavit acsumma tranquillitate consecuta, secunda inita cum solvisset vigilia,prima luce terram attigit omnesque incolumes naves perduxit.[24] Subductis navibus concilioque Gallorum Samarobrivae peracto,quod eo anno frumentum in Gallia propter siccitates angustiusprovenerat, coactus est aliter ac superioribus annis exercitum in hiberniscollocare legionesque in plures civitates distribuere. Ex quibus unamin Morinos ducendam Gaio Fabio legato dedit, alteram in NerviosQuinto Ciceroni, tertiam in Esubios Lucio Roscio; quartam in Remiscum Tito Labieno in confinio Treverorum hiemare iussit. Tres in Belgiscollocavit: eis Marcum Crassum quaestorem et Lucium MunatiumPlancum et Gaium Trebonium legatos praefecit. Vnam legionem, quamproxime trans Padum conscripserat, et cohortes V in Eburones, quo-rum pars maxima est inter Mosam ac Rhenum, qui sub imperioAmbiorigis et Catuvolci erant, misit. Eis militibus Quintum TituriumSabinum et Lucium Aurunculeium Cottam legatos praeesse iussit.Ad hunc modum distributis legionibus facillime inopiae frumentariaesese mederi posse existimavit. Atque harum tamen omnium legionumhiberna praeter eam, quam Lucio Roscio in pacatissimam etquietissimam partem ducendam dederat, milibus passuum centumcontinebantur. Ipse interea, quoad legiones collocatas munitaquehiberna cognovisset, in Gallia morari constituit.[25] Erat in Carnutibus summo loco natus Tasgetius, cuius maioresin sua civitate regnum obtinuerant. Huic Caesar pro eius virtute atquein se benevolentia, quod in omnibus bellis singulari eius opera fueratusus, maiorum locum restituerat. Tertium iam hunc annum regnanteminimici, multis palam ex civitate eius auctoribus, eum interfecerunt.Defertur ea res ad Caesarem. Ille veritus, quod ad plures pertinebat,ne civitas eorum impulsu deficeret, Lucium Plancum cum legione exBelgio celeriter in Carnutes proficisci iubet ibique hiemare quorumqueopera cognoverat Tasgetium interfectum, hos comprehensos ad se

72


mittere. Interim ab omnibus legatis quaestoreque, quibus legionestradiderat, certior factus est in hiberna perventum locumque hibernisesse munitum.[26] Diebus circiter XV, quibus in hiberna ventum est, initium re-pentini tumultus ac defectionis ortum est ab Ambiorige et Catuvolco;qui, cum ad fines regni sui Sabino Cottaeque praesto fuissentfrumentumque in hiberna comportavissent, Indutiomari Treveri nuntiisimpulsi suos concitaverunt subitoque oppressis lignatoribus magnamanu ad castra oppugnatum venerunt. Cum celeriter nostri armacepissent vallumque adscendissent atque una ex parte Hispanisequitibus emissis equestri proelio superiores fuissent, desperata rehostes suos ab oppugnatione reduxerunt. Tum suo moreconclamaverunt, uti aliqui ex nostris ad colloquium prodiret: haberesese, quae de re communi dicere vellent, quibus rebus controversiasminui posse sperarent.[27] Mittitur ad eos colloquendi causa Gaius Arpineius, equesRomanus, familiaris Quinti Tituri, et Quintus Iunius ex Hispaniaquidam, qui iam ante missu Caesaris ad Ambiorigem ventitareconsuerat; apud quos Ambiorix ad hunc modum locutus est: Sesepro Caesaris in se beneficiis plurimum ei confiteri debere, quod eiusopera stipendio liberatus esset, quod Aduatucis, finitimis suis, pen-dere consuesset, quodque ei et filius et fratris filius ab Caesare remissiessent, quos Aduatuci obsidum numero missos apud in servitute etcatenis tenuissent; neque id, quod fecerit de oppugnatione castrorum,aut iudicio aut voluntate sua fecisse, sed coactu civitatis, suaque esseeiusmodi imperia, ut non minus haberet iuris in se multitudo quamipse in multitudinem. Civitati porro hanc fuisse belli causam, quodrepentinae Gallorum coniurationi resistere non potuerit. Id se facileex humilitate sua probare posse, quod non adeo sit imperitus rerumut suis copiis populum Romanum superari posse confidat. Sed esseGalliae commune consilium: omnibus hibernis Caesaris oppugnandishunc esse dictum diem, ne qua legio alterae legioni subsidio venireposset. Non facile Gallos Gallis negare potuisse, praesertim cum derecuperanda communi libertate consilium initum videretur. Quibusquoniam pro pietate satisfecerit, habere nunc se rationem offici probeneficiis Caesaris: monere, orare Titurium pro hospitio, ut suae acmilitum saluti consulat. Magnam manum Germanorum conductamRhenum transisse; hanc adfore biduo. Ipsorum esse consilium, velintnepriusquam finitimi sentiant eductos ex hibernis milites aut adCiceronem aut ad Labienum deducere, quorum alter milia passuumcirciter quinquaginta, alter paulo amplius ab eis absit. Illud se polliceri

73


et iureiurando confirmare tutum iter per fines daturum. Quod cumfaciat, et civitati sese consulere, quod hibernis levetur, et Caesari proeius meritis gratiam referre. Hac oratione habita discedit Ambiorix.[28] Arpineius et Iunius, quae audierunt, ad legatos deferunt. Illirepentina re perturbati, etsi ab hoste ea dicebantur, tamen nonneglegenda existimabant maximeque hac re permovebantur, quodcivitatem ignobilem atque humilem Eburonum sua sponte populoRomano bellum facere ausam vix erat credendum. Itaque ad consiliumrem deferunt magnaque inter eos exsistit controversia. LuciusAurunculeius compluresque tribuni militum et primorum ordinumcenturiones nihil temere agendum neque ex hibernis iniussu Caesarisdiscedendum existimabant: quantasvis [magnas] copias etiamGermanorum sustineri posse munitis hibernis docebant: rem esse te-stimonio, quod primum hostium impetum multis ultro vulneribusillatis fortissime sustinuerint: re frumentaria non premi; interea et exproximis hibernis et a Caesare conventura subsidia: postremo quidesse levius aut turpius, quam auctore hoste de summis rebus capereconsilium?[29] Contra ea Titurius sero facturos clamitabat, cum maiores manushostium adiunctis Germanis convenissent aut cum aliquid calamitatisin proximis hibernis esset acceptum. Brevem consulendi esseoccasionem. Caesarem arbitrari profectum in Italiam; neque aliterCarnutes interficiendi Tasgeti consilium fuisse capturos, nequeEburones, si ille adesset, tanta contemptione nostri ad castra venturosesse. Non hostem auctorem, sed rem spectare: subesse Rhenum; magnoesse Germanis dolori Ariovisti mortem et superiores nostras victorias;ardere Galliam tot contumeliis acceptis sub populi Romani imperiumredactam superiore gloria rei militaris exstincta. Postremo quis hocsibi persuaderet, sine certa re Ambiorigem ad eiusmodi consiliumdescendisse? Suam sententiam in utramque partem esse tutam: si nihilesset durius, nullo cum periculo ad proximam legionem perventuros;si Gallia omnis cum Germanis consentiret, unam esse in celeritatepositam salutem. Cottae quidem atque eorum, qui dissentirent,consilium quem habere exitum? In quo si non praesens periculum, atcerte longinqua obsidione fames esset timenda.[30] Hac in utramque partem disputatione habita, cum a Cottaprimisque ordinibus acriter resisteretur, “Vincite,” inquit, “si itavultis,” Sabinus, et id clariore voce, ut magna pars militum exaudiret;“neque is sum,” inquit, “qui gravissime ex vobis mortis periculo terrear:hi sapient; si gravius quid acciderit, abs te rationem reposcent, qui, siper te liceat, perendino die cum proximis hibernis coniuncti

74


communem cum reliquis belli casum sustineant, non reiecti et relega-ti longe ab ceteris aut ferro aut fame intereant.”[31] Consurgitur ex consilio; comprehendunt utrumque et orant, nesua dissensione et pertinacia rem in summum periculum deducat:facilem esse rem, seu maneant, seu proficiscantur, si modo unum omnessentiant ac probent; contra in dissensione nullam se salutem perspicere.Res disputatione ad mediam noctem perducitur. Tandem dat Cottapermotus manus: superat sententia Sabini. Pronuntiatur prima luceituros. Consumitur vigiliis reliqua pars noctis, cum sua quisque milescircumspiceret, quid secum portare posset, quid ex instrumentohibernorum relinquere cogeretur. Omnia excogitantur, quare nec sinepericulo maneatur, et languore militum et vigiliis periculum augeatur.Prima luce sic ex castris proficiscuntur, ut quibus esset persuasumnon ab hoste, sed ab homine amicissimo Ambiorige consilium datum,longissimo agmine maximisque impedimentis.[32] At hostes, posteaquam ex nocturno fremitu vigiliisque deprofectione eorum senserunt, collocatis insidiis bipertito in silvis op-portuno atque occulto loco a milibus passuum circiter duobusRomanorum adventum exspectabant, et cum se maior pars agminis inmagnam convallem demisisset, ex utraque parte eius vallis subito seostenderunt novissimosque premere et primos prohibere ascensu atqueiniquissimo nostris loco proelium committere coeperunt.[33] Tum demum Titurius, qui nihil ante providisset, trepidare etconcursare cohortesque disponere, haec tamen ipsa timide atque uteum omnia deficere viderentur; quod plerumque eis accidere consuevit,qui in ipso negotio consilium capere coguntur. At Cotta, qui cogitassethaec posse in itinere accidere atque ob eam causam profectionis auctornon fuisset, nulla in re communi saluti deerat et in appellandiscohortandisque militibus imperatoris et in pugna militis officiapraestabat. Cum propter longitudinem agminis minus facile omniaper se obire et, quid quoque loco faciendum esset, providere possent,iusserunt pronuntiare, ut impedimenta relinquerent atque in orbemconsisterent. Quod consilium etsi in eiusmodi casu reprehendendumnon est, tamen incommode accidit: nam et nostris militibus spem minuitet hostes ad pugnam alacriores effecit, quod non sine summo timoreet desperatione id factum videbatur. Praeterea accidit, quod fieri necesseerat, ut vulgo milites ab signis discederent, quae quisque eorum caris-sima haberet, ab impedimentis petere atque arripere properaret, cla-more et fletu omnia complerentur.[34] At barbaris consilium non defuit. Nam duces eorum tota aciepronuntiare iusserunt, ne quis ab loco discederet: illorum esse praedam

75


atque illis reservari quaecumque Romani reliquissent: proinde omniain victoria posita existimarent. Erant et virtute et studio pugnandipares; nostri, tametsi ab duce et a fortuna deserebantur, tamen omnemspem salutis in virtute ponebant, et quotiens quaeque cohorsprocurrerat, ab ea parte magnus numerus hostium cadebat. Qua reanimadversa Ambiorix pronuntiari iubet, ut procul tela coniciant neupropius accedant et, quam in partem Romani impetum fecerint, cedant(levitate armorum et cotidiana exercitatione nihil eis noceri posse),rursus se ad signa recipientes insequantur.[35] Quo praecepto ab eis diligentissime observato, cum quaepiamcohors ex orbe excesserat atque impetum fecerat, hostes velocissimerefugiebant. Interim eam partem nudari necesse erat et ab latere aper-to tela recipi. Rursus cum in eum locum unde erant egressi reverticoeperant, et ab eis qui cesserant et ab eis qui proximi steterantcircumveniebantur; sin autem locum tenere vellent, nec virtuti locusrelinquebatur, neque ab tanta multitudine coniecta tela conferti vitarepoterant. Tamen tot incommodis conflictati, multis vulneribus acceptisresistebant et magna parte diei consumpta, cum a prima luce ad horamoctavam pugnaretur, nihil quod ipsis esset indignum committebant.Tum Tito Balventio, qui superiore anno primum pilum duxerat, viroforti et magnae auctoritatis, utrumque femur tragula traicitur; QuintusLucanius, eiusdem ordinis, fortissime pugnans, dum circumvento filiosubvenit, interficitur; Lucius Cotta legatus omnes cohortes ordinesqueadhortans in adversum os funda vulneratur.[36] His rebus permotus Quintus Titurius, cum procul Ambiorigemsuos cohortantem conspexisset, interpretem suum Gnaeum Pompeiumad eum mittit rogatum ut sibi militibusque parcat. Ille appellatusrespondit: si velit secum colloqui, licere; sperare a multitudine impetrariposse, quod ad militum salutem pertineat; ipsi vero nihil nocitum iri,inque eam rem se suam fidem interponere. Ille cum Cotta sauciocommunicat, si videatur, pugna ut excedant et cum Ambiorige unacolloquantur: sperare ab eo de sua ac militum salute impetrari posse.Cotta se ad armatum hostem iturum negat atque in eo perseverat.[37] Sabinus quos in praesentia tribunos militum circum se habebatet primorum ordinum centuriones se sequi iubet et, cum propiusAmbiorigem accessisset, iussus arma abicere imperatum facit suisqueut idem faciant imperat. Interim, dum de condicionibus inter se aguntlongiorque consulto ab Ambiorige instituitur sermo, paulatimcircumventus interficitur. Tum vero suo more victoriam conclamantatque ululatum tollunt impetuque in nostros facto ordines perturbant.Ibi Lucius Cotta pugnans interficitur cum maxima parte militum.

76


Reliqui se in castra recipiunt unde erant egressi. Ex quibus LuciusPetrosidius aquilifer, cum magna multitudine hostium premeretur,aquilam intra vallum proiecit; ipse pro castris fortissime pugnansocciditur. Illi aegre ad noctem oppugnationem sustinent; noctu adunum omnes desperata salute se ipsi interficiunt. Pauci ex proeliolapsi incertis itineribus per silvas ad Titum Labienum legatum inhiberna perveniunt atque eum de rebus gestis certiorem faciunt.[38] Hac victoria sublatus Ambiorix statim cum equitatu in Aduatucos,qui erant eius regno finitimi, proficiscitur; neque noctem neque diemintermittit pedita tumque subsequi iubet. Re demonstrataAduatucisque concitatis postero die in Nervios pervenit hortaturque,ne sui in perpetuum liberandi atque ulciscendi Romanos pro eis quasacceperint iniuriis occasionem dimittant: interfectos esse legatos duosmagnamque partem exercitus interisse demonstrat; nihil esse negotisubito oppressam legionem quae cum Cicerone hiemet interfici; se adeam rem profitetur adiutorem. Facile hac oratione Nerviis persuadet.[39] Itaque confestim dimissis nuntiis ad Ceutrones, Grudios, Levacos,Pleumoxios, Geidumnos, qui omnes sub eorum imperio sunt, quammaximas manus possunt cogunt et de improviso ad Ciceronis hibernaadvolant nondum ad eum fama de Tituri morte perlata. Huic quoqueaccidit, quod fuit necesse, ut nonnulli milites, qui lignationismunitionisque causa in silvas discessissent, repentino equitum adventuinterciperentur. His circumventis magna manu Eburones, Nervii,Aduatuci atque horum omnium socii et clientes legionem oppugnareincipiunt. Nostri celeriter ad arma concurrunt, vallum conscendunt.Aegre is dies sustentatur, quod omnem spem hostes in celeritateponebant atque hanc adepti victoriam in perpetuum se fore victoresconfidebant.[40] Mittuntur ad Caesarem confestim ab Cicerone litterae magnispropositis praemiis, si pertulissent: obsessis omnibus viis missiintercipiuntur. Noctu ex materia, quam munitionis causacomportaverant, turres admodum CXX excitantur incredibili celeritate;quae deesse operi videbantur, perficiuntur. Hostes postero die multomaioribus coactis copiis castra oppugnant, fossam complent. Eademratione, qua pridie, ab nostris resistitur. Hoc idem reliquis deincepsfit diebus. Nulla pars nocturni temporis ad laborem intermittitur; nonaegris, non vulneratis facultas quietis datur. Quaecumque ad proximidiei oppugnationem opus sunt noctu comparantur; multae praeustaesudes, magnus muralium pilorum numerus instituitur; turrescontabulantur, pinnae loricaeque ex cratibus attexuntur. Ipse Cicero,cum tenuissima valetudine esset, ne nocturnum quidem sibi tempus

77


ad quietem relinquebat, ut ultro militum concursu ac vocibus sibiparcere cogeretur.[41] Tunc duces principesque Nerviorum qui aliquem sermonis aditumcausamque amicitiae cum Cicerone habebant colloqui sese velle dicunt.Facta potestate eadem quae Ambiorix cum Titurio egeratcommemorant: omnem esse in armis Galliam; Germanos Rhenumtransisse; Caesaris reliquorumque hiberna oppugnari. Addunt etiamde Sabini morte: Ambiorigem ostentant fidei faciendae causa. Errareeos dicunt, si quidquam ab his praesidi sperent, qui suis rebusdiffidant; sese tamen hoc esse in Ciceronem populumque Romanumanimo, ut nihil nisi hiberna recusent atque hanc inveterascereconsuetudinem nolint: licere illis incolumibus per se ex hibernisdiscedere et quascumque in partes velint sine metu proficisci. Ciceroad haec unum modo respondit: non esse consuetudinem populi Ro-mani accipere ab hoste armato condicionem: si ab armis discederevelint, se adiutore utantur legatosque ad Caesarem mittant; sperarepro eius iustitia, quae petierint, impetraturos.[42] Ab hac spe repulsi Nervii vallo pedum IX et fossa pedum XVhiberna cingunt. Haec et superiorum annorum consuetudine ab nobiscognoverant et, quos clam de exercitu habebant captivos, ab eisdocebantur; sed nulla ferramentorum copia quae esset ad hunc usumidonea, gladiis caespites circumcidere, manibus sagulisque terramexhaurire nitebantur. Qua quidem ex re hominum multitudo cognoscipotuit: nam minus horis tribus milium pedum XV in circuitumunitionem perfecerunt reliquisque diebus turres ad altitudinem valli,falces testudinesque, quas idem captivi docuerant, parare ac facerecoeperunt.[43] Septimo oppugnationis die maximo coorto vento ferventes fusiliex argilla glandes fundis et fervefacta iacula in casas, quae more Gallicostramentis erant tectae, iacere coeperunt. Hae celeriter ignemcomprehenderunt et venti magnitudine in omnem locum castrorumdistulerunt. Hostes maximo clamore sicuti parta iam atque exploratavictoria turres testudinesque agere et scalis vallum ascendere coeperunt.At tanta militum virtus atque ea praesentia animi fuit, ut, cum undiqueflamma torrerentur maximaque telorum multitudine premerentursuaque omnia impedimenta atque omnes fortunas conflagrareintellegerent, non modo demigrandi causa de vallo decederet nemo,sed paene ne respiceret quidem quisquam, ac tum omnes acerrimefortissimeque pugnarent. Hic dies nostris longe gravissimus fuit; sedtamen hunc habuit eventum, ut eo die maximus numerus hostiumvulneraretur atque interficeretur, ut se sub ipso vallo constipaverant

78


recessumque primis ultimi non dabant. Paulum quidem intermissaflamma et quodam loco turri adacta et contingente vallum tertiaecohortis centuriones ex eo, quo stabant, loco recesserunt suosque omnesremoverunt, nutu vocibusque hostes, si introire vellent, vocarecoeperunt; quorum progredi ausus est nemo. Tum ex omni partelapidibus coniectis deturbati, turrisque succensa est.[44] Erant in ea legione fortissimi viri, centuriones, qui primis ordinibusappropinquarent, Titus Pullo et Lucius Vorenus. Hi perpetuas interse controversias habebant, quinam anteferretur, omnibusque annisde locis summis simultatibus contendebant. Ex his Pullo, cum acerri-me ad munitiones pugnaretur, “Quid dubitas,” inquit, “ Vorene? autquem locum tuae probandae virtutis exspectas ? hic dies de nostriscontroversiis iudicabit.” Haec cum dixisset, procedit extra munitionesquaque pars hostium confertissima est visa irrumpit. Ne Vorenusquidem tum sese vallo continet, sed omnium veritus existimationemsubsequitur. Mediocri spatio relicto Pullo pilum in hostes immittitatque unum ex multitudine procurrentem traicit; quo percusso etexanimato hunc scutis protegunt, in hostem tela universi coniciuntneque dant regrediendi facultatem. Transfigitur scutum Pulloni etverutum in balteo defigitur. Avertit hic casus vaginam et gladiumeducere conanti dextram moratur manum, impeditumque hostescircumsistunt. Succurrit inimicus illi Vorenus et laboranti subvenit.Ad hunc se confestim a Pullone omnis multitudo convertit: illumveruto arbitrantur occisum. Gladio comminus rem gerit Vorenus atqueuno interfecto reliquos paulum propellit; dum cupidius instat, in locumdeiectus inferiorem concidit. Huic rursus circumvento fert subsidiumPullo, atque ambo incolumes compluribus interfectis summa cumlaude sese intra munitiones recipiunt. Sic fortuna in contentione etcertamine utrumque versavit, ut alter alteri inimicus auxilio salutiqueesset, neque diiudicari posset, uter utri virtute anteferendus videretur.[45] Quanto erat in dies gravior atque asperior oppugnatio, et maximequod magna parte militum confecta vulneribus res ad paucitatemdefensorum pervenerat, tanto crebriores litterae nuntiique ad Caesaremmittebantur; quorum pars deprehensa in conspectu nostrorum militumcum cruciatu necabatur. Erat unus intus Nervius nomine Vertico, loconatus honesto, qui a prima obsidione ad Ciceronem perfugeratsuamque ei fidem praestiterat. Hic servo spe libertatis magnisquepersuadet praemiis, ut litteras ad Caesarem deferat. Has ille in iaculoilligatas effert et Gallus inter Gallos sine ulla suspicione versatus adCaesarem pervenit. Ab eo de periculis Ciceronis legionisquecognoscitur.

79


[46] Caesar acceptis litteris hora circiter XI diei statim nuntium inBellovacos ad M. Crassum quaestorem mittit, cuius hiberna aberantab eo milia passuum XXV; iubet media nocte legionem proficisciceleriterque ad se venire. Exit cum nuntio Crassus. Alterum ad GaiumFabium legatum mittit, ut in Atrebatium fines legionem adducat, quasibi iter faciendum sciebat. Scribit Labieno, si rei publicae commodofacere posset, cum legione ad fines Nerviorum veniat. Reliquam partemexercitus, quod paulo aberat longius, non putat exspectandam; equitescirciter quadringentos ex proximis hibernis colligit.[47] Hora circiter tertia ab antecursoribus de Crassi adventu certiorfactus eo die milia passuum XX pro cedit. Crassum Samarobrivaepraeficit legionemque attribuit, quod ibi impedimenta exercitus,obsides civitatum, litteras publicas frumentumque omne quod eotolerandae hiemis causa devexerat relinquebat. Fabius, ut imperatumerat, non ita multum moratus in itinere cum legione occurrit. Labienusinteritu Sabini et caede cohortium cognita, cum omnes ad eumTreverorum copiae venissent, veritus, si ex hibernis fugae similemprofectionem fecisset, ut hostium impetum sustinere posset, praesertimquos recenti victoria efferri sciret, litteras Caesari remittit, quanto cumpericulo legionem ex hibernis educturus esset; rem gestam inEburonibus perscribit; docet omnes equitatus peditatusque copiasTreverorum tria milia passuum longe ab suis castris consedisse.[48] Caesar consilio eius probato, etsi opinione trium legionum deiectusad duas redierat, tamen unum communis salutis auxilium in celeritateponebat. Venit magnis itineribus in Nerviorum fines. Ibi ex captiviscognoscit, quae apud Ciceronem gerantur, quantoque in periculo ressit. Tum cuidam ex equitibus Gallis magnis praemiis persuadet uti adCiceronem epistolam deferat. Hanc Graecis conscriptam litteris mittit,ne intercepta epistola nostra ab hostibus consilia cognoscantur. Si adirenon possit, monet ut tragulam cum epistola ad amentum deligata intramunitionem castrorum abiciat. In litteris scribit se cum legionibusprofectum celeriter adfore; hortatur ut pristinam virtutem retineat.Gallus periculum veritus, ut erat praeceptum, tragulam mittit. Haeccasu ad turrim adhaesit neque ab nostris biduo animadversa tertio diea quodam milite conspicitur, dempta ad Ciceronem defertur. Illeperlectam in conventu militum recitat maximaque omnes laetitiaadficit. Tum fumi incendiorum procul videbantur; quae res omnemdubitationem adventus legionum expulit.[49] Galli re cognita per exploratores obsidionem relinquunt, adCaesarem omnibus copiis contendunt. Hae erant armata circiter miliaLX. Cicero data facultate Gallum ab eodem Verticone, quem supra

80


demonstravimus, repetit, qui litteras ad Caesarem deferat; huncadmonet, iter caute diligenterque faciat: perscribit in litteris hostes abse discessisse omnemque ad eum multitudinem convertisse. Quibuslitteris circiter media nocte Caesar adlatis suos facit certiores eosquead dimicandum animo confirmat. Postero die luce prima movet castraet circiter milia passuum quattuor progressus trans vallem et rivummultitudinem hostium conspicatur. Erat magni periculi res tantuliscopiis iniquo loco dimicare; tum, quoniam obsidione liberatumCiceronem sciebat, aequo animo remittendum de celeritate existimabat:consedit et quam aequissimo loco potest castra communit atque haec,etsi erant exigua per se vix hominum milium septem praesertim nulliscum impedimentis, tamen angustiis viarum quam maxime potestcontrahit, eo consilio, ut in summam contemptionem hostibus veniat.Interim speculatoribus in omnes partes dimissis explorat quocommodissime itinere vallem transire possit.[50] Eo die parvulis equestribus proeliis ad aquam factis utrique sesesuo loco continent: Galli, quod ampliores copias, quae nondumconvenerant, exspectabant; Caesar, si forte timoris simulatione hostesin suum locum elicere posset, ut citra vallem pro castris proeliocontenderet, si id efficere non posset, ut exploratis itineribus minorecum periculo vallem rivumque transiret. Prima luce hostium equitatusad castra accedit proeliumque cum nostris equitibus committit. Caesarconsulto equites cedere seque in castra recipere iubet, simul ex omnibuspartibus castra altiore vallo muniri portasque obstrui atque in hisadministrandis rebus quam maxime concursari et cum simulationeagi timoris iubet.[51] Quibus omnibus rebus hostes invitati copias traducunt aciemqueiniquo loco constituunt, nostris vero etiam de vallo deductis propiusaccedunt et tela intra munitionem ex omnibus partibus coniciuntpraeconibusque circummissis pronuntiari iubent, seu quis Gallus seuRomanus velit ante horam tertiam ad se transire, sine periculo licere;post id tempus non fore potestatem: ac sic nostros contempserunt, utobstructis in speciem portis singulis ordinibus caespitum, quod eanon posse introrumpere videbantur, alii vallum manu scindere, aliifossas complere inciperent. Tum Caesar omnibus portis eruptione factaequitatuque emisso celeriter hostes in fugam dat, sic uti omninopugnandi causa resisteret nemo, magnumque ex eis numerum occiditatque omnes armis exuit.[52] Longius prosequi veritus, quod silvae paludesque intercedebantneque etiam parvulo detrimento illorum locum relinqui videbat,omnibus suis incolumibus copiis eodem die ad Ciceronem pervenit.

81


Institutas turres, testudines munitionesque hostium admiratur; legio-ne producta cognoscit non decimum quemque esse reliquum militemsine vulnere: ex his omnibus iudicat rebus, quanto cum periculo etquanta cum virtute res sint administratae. Ciceronem pro eius meritolegionemque collaudat; centuriones singillatim tribunosque militumappellat, quorum egregiam fuisse virtutem testimonio Ciceroniscognoverat. De casu Sabini et Cottae certius ex captivis cognoscit.Postero die contione habita rem gestam proponit, milites consolaturet confirmat: quod detrimentum culpa et temeritate legati sit acceptum,hoc aequiore animo ferendum docet, quod beneficio deorumimmortalium et virtute eorum expiato incommodo neque hostibusdiutina laetatio neque ipsis longior dolor relinquatur.[53] Interim ad Labienum per Remos incredibili celeritate de victoriaCaesaris fama perfertur, ut, cum ab hibernis Ciceronis milia passuumabesset circiter LX, eoque post horam nonam diei Caesar pervenisset,ante mediam noctem ad portas castrorum clamor oreretur, quo clamo-re significatio victoriae gratulatioque ab Remis Labieno fieret. Hacfama ad Treveros perlata Indutiomarus, qui postero die castra Labienioppugnare decreverat, noctu profugit copiasque omnes in Treverosreducit. Caesar Fabium cum sua legione remittit in hiberna, ipse cumtribus legionibus circum Samarobrivam trinis hibernis hiemareconstituit et, quod tanti motus Galliae exstiterant, totam hiemem ipsead exercitum manere decrevit. Nam illo incommodo de Sabini morteperlato omnes fere Galliae civitates de bello consultabant, nuntioslegationesque in omnes partes dimittebant et quid reliqui consilicaperent atque unde initium belli fieret explorabant nocturnaque inlocis desertis concilia habebant. Neque ullum fere totius hiemis tempussine sollicitudine Caesaris intercessit, quin aliquem de consiliis acmotu Gallorum nuntium acciperet. In his ab Lucio Roscio, quemlegioni tertiae decimae praefecerat, certior factus est magnas Gallorumcopias earum civitatum, quae Armoricae appellantur, oppugnandi suicausa convenisse neque longius milia passuum octo ab hibernis suisafuisse, sed nuntio allato de victoria Caesaris discessisse, adeo ut fugaesimilis discessus videretur.[54] At Caesar principibus cuiusque civitatis ad se evocatis aliasterritando, cum se scire quae fierent denuntiaret, alias cohortandomagnam partem Galliae in officio tenuit. Tamen Senones, quae estcivitas in primis firma et magnae inter Gallos auctoritatis, Cavarinum,quem Caesar apud eos regem constituerat, cuius frater Moritasgusadventu in Galliam Caesaris cuiusque maiores regnum obtinuerant,interficere publico consilio conati, cum ille praesensisset ac profugisset,

82


usque ad fines insecuti regno domoque expulerunt et, missis adCaesarem satisfaciendi causa legatis, cum is omnem ad se senatumvenire iussisset, dicto audientes non fuerunt. Tantum apud hominesbarbaros valuit esse aliquos repertos principes inferendi belli tantamqueomnibus voluntatum commutationem attulit, ut praeter Aeduos etRemos, quos praecipuo semper honore Caesar habuit, alteros pro vetereac perpetua erga populum Romanum fide, alteros pro recentibusGallici belli officiis, nulla fere civitas fuerit non suspecta nobis. Idqueadeo haud scio mirandumne sit, cum compluribus aliis de causis,tum maxime quod ei, qui virtute belli omnibus gentibuspraeferebantur, tantum se eius opinionis deperdidisse ut a populoRomano imperia perferrent gravissime dolebant.[55] Treveri vero atque Indutiomarus totius hiemis nullum tempusintermiserunt, quin trans Rhenum legatos mitterent, civitatessollicitarent, pecunias pollicerentur, magna parte exercitus nostriinterfecta multo minorem superesse dicerent partem. Neque tamenulli civitati Germanorum persuaderi potuit, ut Rhenum transiret, cumse bis expertos dicerent, Ariovisti bello et Tencterorum transitu: nonesse amplius fortunam temptaturos. Hac spe lapsus Indutiomarusnihilo minus copias cogere, exercere, a finitimis equos parare, exulesdamnatosque tota Gallia magnis praemiis ad se allicere coepit. Actantam sibi iam his rebus in Gallia auctoritatem comparaverat utundique ad eum legationes concurrerent, gratiam atque amicitiampublice privatimque peterent.[56] Vbi intellexit ultro ad se veniri, altera ex parte Senones Carnutesqueconscientia facinoris instigari, altera Nervios Aduatucosque bellumRomanis parare, neque sibi voluntariorum copias defore, si ex finibussuis progredi coepisset, armatum concilium indicit. Hoc moreGallorum est initium belli, quo lege communi omnes puberes armaticonvenire consuerunt; qui ex eis novissimus convenit, in conspectumultitudinis omnibus cruciatibus affectus necatur. In eo concilioCingetorigem, alterius principem factionis, generum suum, quemsupra demonstravimus Caesaris secutum fidem ab eo non discessisse,hostem iudicat bonaque eius publicat. His rebus confectis, in conci-lio pronuntiat arcessitum se a Senonibus et Carnutibus aliisquecompluribus Galliae civitatibus; huc iturum per fines Remorumeorumque agros popula turum ac, priusquam id faciat, castra Labienioppugnaturum. Quae fieri velit praecipit.[57] Labienus, cum et loci natura et manu munitissumis castris seseteneret, de suo ac legionis periculo nihil timebat; ne quam occasionemrei bene gerendae dimitteret, cogitabat. Itaque a Cingetorige atque

83


eius propinquis oratione Indutiomari cognita, quam in conciliohabuerat, nuntios mittit ad finitimas civitates equitesque undiqueevocat: his certum diem conveniendi dicit. Interim prope cotidie cumomni equitatu Indutiomarus sub castris eius vagabatur, alias ut situmcastrorum cognosceret, alias colloquendi aut territandi causa: equitesplerumque omnes tela intra vallum coniciebant. Labienus suos intramunitionem continebat timorisque opinionem, quibuscumque poteratrebus, augebat.[58] Cum maiore in dies contemptione Indutiomarus ad castraaccederet, nocte una intromissis equitibus omnium finitimarumcivitatum quos arcessendos curaverat, tanta diligentia omnes suoscustodiis intra castra continuit, ut nulla ratione ea res enuntiari aut adTreveros perferri posset. Interim ex consuetudine cotidianaIndutiomarus ad castra accedit atque ibi magnam partem dieiconsumit; equites tela coniciunt et magna cum contumelia verborumnostros ad pugnam evocant. Nullo ab nostris dato responso, ubi visumest, sub vesperum dispersi ac dissipati discedunt. Subito Labienusduabus portis omnem equitatum emittit; praecipit atque interdicit,proterritis hostibus atque in fugam coniectis (quod fore, sicut accidit,videbat) unum omnes peterent Indutiomarum, neu quis quem priusvulneret, quam illum interfectum viderit, quod mora reliquorumspatium nactum illum effugere nolebat; magna proponit eis quiocciderint praemia; summittit cohortes equitibus subsidio. Comprobathominis consilium fortuna, et cum unum omnes peterent, in ipsofluminis vado deprehensus Indutiomarus interficitur, caputque eiusrefertur in castra: redeuntes equites quos possunt consectantur atqueoccidunt. Hac re cognita omnes Eburonum et Nerviorum quaeconvenerant copiae discedunt, pauloque habuit post id factum Caesarquietiorem Galliam.

84


Liber VI

[1] Multis de causis Caesar maiorem Galliae motum exspectans perMarcum Silanum, Gaium Antistium Reginum, Titum Sextium legatosdilectum habere instituit; simul ab Gnaeo Pompeio proconsule petit,quoniam ipse ad urbem cum imperio rei publicae causa remaneret,quos ex Cisalpina Gallia consulis sacramento rogavisset, ad signa con-venire et ad se proficisci iuberet, magni interesse etiam in reliquumtempus ad opinionem Galliae existimans tantas videri Italiae facultatesut, si quid esset in bello detrimenti acceptum, non modo id brevitempore sarciri, sed etiam maioribus augeri copiis posset. Quod cumPompeius et rei publicae et amicitiae tribuisset, celeriter confecto persuos dilectu tribus ante exactam hiemem et constitutis et adductislegionibus duplicatoque earum cohortium numero, quas cum Quin-to Titurio amiserat, et celeritate et copiis docuit, quid populi Romanidisciplina atque opes possent.[2] Interfecto Indutiomaro, ut docuimus, ad eius propinquos a Treverisimperium defertur. Illi finitimos Germanos sollicitare et pecuniampolliceri non desistunt. Cum ab proximis impetrare non possent,ulteriores temptant. Inventis nonnullis civitatibus iureiurando interse confirmant obsidibusque de pecunia cavent: Ambiorigem sibisocietate et foedere adiungunt. Quibus rebus cognitis Caesar, cumundique bellum parari videret, Nervios, Aduatucos ac Menapiosadiunctis Cisrhenanis omnibus Germanis esse in armis, Senones adimperatum non venire et cum Carnutibus finitimisque civitatibusconsilia communicare, a Treveris Germanos crebris legationibussollicitari, maturius sibi de bello cogitandum putavit.[3] Itaque nondum hieme confecta proximis quattuor coactis legionibusde improviso in fines Nerviorum contendit et, priusquam illi aut con-

85


venire aut profugere possent, magno pecoris atque hominum numerocapto atque ea praeda militibus concessa vastatisque agris in deditionemvenire atque obsides sibi dare coegit. Eo celeriter confecto negotiorursus in hiberna legiones reduxit. Concilio Galliae primo vere, utinstituerat, indicto, cum reliqui praeter Senones, Carnutes Treverosquevenissent, initium belli ac defectionis hoc esse arbitratus, ut omniapostponere videretur, concilium Lutetiam Parisiorum transfert.Confines erant hi Senonibus civitatemque patrum memoriaconiunxerant, sed ab hoc consilio afuisse existimabantur. Hac re prosuggestu pronuntiata eodem die cum legionibus in Senonesproficiscitur magnisque itineribus eo pervenit.[4] Cognito eius adventu Acco, qui princeps eius consili fuerat, iubetin oppida multitudinem convenire. Conantibus, priusquam id efficiposset, adesse Romanos nuntiatur. Necessario sententia desistuntlegatosque deprecandi causa ad Caesarem mittunt: adeunt per Aeduos,quorum antiquitus erat in fide civitas. Libenter Caesar petentibusAeduis dat veniam excusationemque accipit, quod aestivum tempusinstantis belli, non quaestionis esse arbitrabatur. Obsidibus imperatiscentum hos Aeduis custodiendos tradit. Eodem Carnutes legatosobsidesque mittunt usi deprecatoribus Renis, quorum erant in clien-tela: eadem ferunt responsa. Peragit concilium Caesar equitesqueimperat civitatibus.[5] Hac parte Galliae pacata totus et mente et animo in bellumTreverorum et Ambiorigis insistit. Cavarinum cum equitatu Senonumsecum proficisci iubet, ne quis aut ex huius iracundia aut ex eo, quodmeruerat, odio civitatis motus exsistat. His rebus constitutis, quodpro explorato habebat Ambiorigem proelio non esse concertaturum,reliqua eius consilia animo circumspiciebat. Erant Menapii propinquiEburonum finibus, perpetuis paludibus silvisque muniti, qui uni exGallia de pace ad Caesarem legatos numquam miserant. Cum his essehospitium Ambiorigi sciebat; item per Treveros venisse Germanis inamicitiam cognoverat. Haec prius illi detrahenda auxilia existimabatquam ipsum bello lacesseret, ne desperata salute aut se in Menapiosabderet aut cum Transrhenanis congredi cogeretur. Hoc inito consiliototius exercitus impedimenta ad Labienum in Treveros mittit duasquelegiones ad eum proficisci iubet; ipse cum legionibus expeditis quinquein Menapios proficiscitur. Illi nulla coacta manu loci praesidio freti insilvas paludesque confugiunt suaque eodem conferunt.[6] Caesar partitis copiis cum Gaio Fabio legato et Marco Crassoquaestore celeriterque effectis pontibus adit tripertito, aedificiavicosque incendit, magno pecoris atque hominum numero potitur.

86


Quibus rebus coacti Menapii legatos ad eum pacis petendae causamittunt. Ille obsidibus acceptis hostium se habiturum numeroconfirmat, si aut Ambiorigem aut eius legatos finibus suis recepissent.His confirmatis rebus Commium Atrebatem cum equitatu custodisloco in Menapiis relinquit; ipse in Treveros proficiscitur.[7] Dum haec a Caesare geruntur, Treveri magnis coactis peditatusequitatusque copiis Labienum cum una legione, quae in eorum finibushiemaverat, adoriri parabant, iamque ab eo non longius bidui viaaberant, cum duas venisse legiones missu Caesaris cognoscunt. Positiscastris a milibus passuum XV auxilia Germanorum exspectareconstituunt. Labienus hostium cognito consilio sperans temeritateeorum fore aliquam dimicandi facultatem praesidio quinque cohortiumimpedimentis relicto cum viginti quinque cohortibus magnoqueequitatu contra hostem proficiscitur et mille passuum intermisso spatiocastra communit. Erat inter Labienum atque hostem difficili transituflumen ripisque praeruptis. Hoc neque ipse transire habebat in ani-mo neque hostes transituros existimabat. Augebatur auxiliorum cotidiespes. Loquitur in concilio palam, quoniam Germani appropinquaredicantur, sese suas exercitusque fortunas in dubium non devocaturumet postero die prima luce castra moturum. Celeriter haec ad hostesdeferuntur, ut ex magno Gallorum equitum numero nonnullos Gallicisrebus favere natura cogebat. Labienus noctu tribunis militumprimisque ordinibus convocatis, quid sui sit consili proponit et, quofacilius hostibus timoris det suspicionem, maiore strepitu et tumultu,quam populi Romani fert consuetudo castra moveri iubet. His rebusfugae similem profectionem effecit. Haec quoque per exploratores antelucem in tanta propinquitate castrorum ad hostes deferuntur.[8] Vix agmen novissimum extra munitiones processerat, cum Gallicohortati inter se, ne speratam praedam ex manibus dimitterent—longum esse per territis Romanis Germanorum auxilium exspectare,neque suam pati dignitatem ut tantis copiis tam exiguam manumpraesertim fugientem atque impeditam adoriri non audeant—flumentransire et iniquo loco committere proelium non dubitant. Quae foresuspicatus Labienus, ut omnes citra flumen eliceret, eadem usussimulatione itineris placide progrediebatur. Tum praemissis paulumimpedimentis atque in tumulo quodam collocatis “Habetis,” inquit,“milites, quam petistis facultatem: hostem impedito atque iniquo locotenetis: praestate eandem nobis ducibus virtutem, quam saepe nume-ro imperatori praestitistis, atque illum adesse et haec coram cernereexistimate.” Simul signa ad hostem converti aciemque dirigi iubet, etpaucis turmis praesidio ad impedimenta dimissis reliquos equites ad

87


latera disponit. Celeriter nostri clamore sublato pila in hostes immittunt.Illi, ubi praeter spem quos fugere credebant infestis signis ad se ireviderunt, impetum modo ferre non potuerunt ac primo concursu infugam coniecti proximas silvas petierunt. Quos Labienus equitatuconsectatus, magno numero interfecto, compluribus captis, paucis postdiebus civitatem recepit. Nam Germani qui auxilio veniebant perceptaTreverorum fuga sese domum receperunt. Cum his propinquiIndutiomari, qui defectionis auctores fuerant, comitati eos ex civitateexcesserunt. Cingetorigi, quem ab initio permansisse in officiodemonstravimus, principatus atque imperium est traditum.[9] Caesar, postquam ex Menapiis in Treveros venit, duabus de causisRhenum transire constituit; quarum una erat, quod auxilia contra seTreveris miserant, altera, ne ad eos Ambiorix receptum haberet. Hisconstitutis rebus paulum supra eum locum quo ante exercitumtraduxerat facere pontem instituit. Nota atque instituta ratione magnomilitum studio paucis diebus opus efficitur. Firmo in Treveris adpontem praesidio relicto, ne quis ab his subito motus oreretur, reliquascopias equitatumque traducit. Vbii, qui ante obsides dederant atquein deditionem venerant, purgandi sui causa ad eum legatos mittunt,qui doceant neque auxilia ex sua civitate in Treveros missa neque abse fidem laesam: petunt atque orant ut sibi parcat, ne communi odioGermanorum innocentes pro nocentibus poenas pendant; si ampliusobsidum vellet, dare pollicentur. Cognita Caesar causa reperit ab Suebisauxilia missa esse; Vbiorum satisfactionem accipit, aditus viasque inSuebos perquirit.[10] Interim paucis post diebus fit ab Vbiis certior Suebos omnes inunum locum copias cogere atque eis nationibus quae sub eorum sintimperio denuntiare, ut auxilia peditatus equitatusque mittant. Hiscognitis rebus rem frumentariam providet, castris idoneum locumdeligit; Vbiis imperat ut pecora deducant suaque omnia ex agris inoppida conferant, sperans barbaros atque imperitos homines inopiacibariorum adductos ad iniquam pugnandi condicionem posse de-duci; mandat, ut crebros exploratores in Suebos mittant quaeque apudeos gerantur cognoscant. Illi imperata faciunt et paucis diebusintermissis referunt: Suebos omnes, posteaquam certiores nuntii deexercitu Romanorum venerint, cum omnibus suis sociorumque copiis,quas coegissent, penitus ad extremos fines se recepisse: silvam esse ibiinfinita magnitudine, quae appellatur Bacenis; hanc longe introrsuspertinere et pro nativo muro obiectam Cheruscos ab Suebis Suebosqueab Cheruscis iniuriis incursionibusque prohibere: ad eius initiumsilvae Suebos adventum Romanorum exspectare constituisse.

88


[11] Quoniam ad hunc locum perventum est, non alienum esse videturde Galliae Germaniaeque moribus et quo differant hae nationes intersese proponere. In Gallia non solum in omnibus civitatibus atque inomnibus pagis partibusque, sed paene etiam in singulis domibusfactiones sunt, earumque factionum principes sunt qui summamauctoritatem eorum iudicio habere existimantur, quorum ad arbitriumiudiciumque summa omnium rerum consiliorumque redeat. Itaqueeius rei causa antiquitus institutum videtur, ne quis ex plebe contrapotentio rem auxili egeret: suos enim quisque opprimi et circumvenirinon patitur, neque, aliter si faciat, ullam inter suos habet auctoritatem.Haec eadem ratio est in summa totius Galliae: namque omnes civitatesin partes divisae sunt duas.[12] Cum Caesar in Galliam venit, alterius factionis principes erantAedui, alterius Sequani. Hi cum per se minus valerent, quod summaauctoritas antiquitus erat in Aeduis magnaeque eorum erant clientelae,Germanos atque Ariovistum sibi adiunxerant eosque ad se magnisiacturis pollicitationibusque perduxerant. Proeliis vero compluribusfactis secundis atque omni nobilitate Aeduorum interfecta tantumpotentia antecesserant, ut magnam partem clientium ab Aeduis ad setraducerent obsidesque ab eis principum filios acciperent et publiceiurare cogerent nihil se contra Sequanos consili inituros et partemfinitimi agri per vim occupatam possiderent Galliaeque totiusprincipatum obtinerent. Qua necessitate adductus Diviciacus auxilipetendi causa Romam ad senatum profectus infecta re redierat. AdventuCaesaris facta commutatione rerum, obsidibus Aeduis redditis,veteribus clientelis restitutis, novis per Caesarem comparatis, quodhi, qui se ad eorum amicitiam adgregaverant, meliore condicione atqueaequiore imperio se uti videbant, reliquis rebus eorum gratiadignitateque amplificata Sequani principatum dimiserant. In eorumlocum Remi successerant: quos quod adaequare apud Caesarem gratiaintellegebatur, ei, qui propter veteres inimicitias nullo modo cumAeduis coniungi poterant, se Remis in clientelam dicabant. Hos illidiligenter tuebantur: ita et novam et repente collectam auctoritatemtenebant. Eo tum statu res erat, ut longe principes haberentur Aedui,secundum locum dignitatis Remi obtinerent.[13] In omni Gallia eorum hominum, qui aliquo sunt numero atquehonore, genera sunt duo. Nam plebes paene servorum habetur loco,quae nihil audet per se, nullo adhibetur consilio. Plerique, cum autaere alieno aut magnitudine tributorum aut iniuria potentiorumpremuntur, sese in servitutem dicant nobilibus: in hos eadem omniasunt iura, quae dominis in servos. Sed de his duobus generibus alterum

89


est druidum, alterum equitum. Illi rebus divinis intersunt, sacrificiapublica ac privata procurant, religiones interpretantur: ad hos magnusadulescentium numerus disciplinae causa concurrit, magnoque hi suntapud eos honore. Nam fere de omnibus controversiis publicisprivatisque constituunt, et, si quod est admissum facinus, si caedesfacta, si de hereditate, de finibus controversia est, idem decernunt,praemia poenasque constituunt; si qui aut privatus aut populus eorumdecreto non stetit, sacrificiis interdicunt. Haec poena apud eos estgravissima. Quibus ita est interdictum, hi numero impiorum acsceleratorum habentur, his omnes decedunt, aditum sermonemquedefugiunt, ne quid ex contagione incommodi accipiant, neque hispetentibus ius redditur neque honos ullus communicatur. His autemomnibus druidibus praeest unus, qui summam inter eos habetauctoritatem. Hoc mortuo aut si qui ex reliquis excellit dignitatesuccedit, aut, si sunt plures pares, suffragio druidum, nonnumquametiam armis de principatu contendunt. Hi certo anni tempore in finibusCarnutum, quae regio totius Galliae media habetur, considunt in lococonsecrato. Huc omnes undique, qui controversias habent, conveniunteorumque decretis iudiciisque parent. Disciplina in Britannia repertaatque inde in Galliam translata esse existimatur, et nunc, qui diligentiuseam rem cognoscere volunt, plerumque illo discendi causaproficiscuntur.[14] Druides a bello abesse consuerunt neque tributa una cum reliquispendunt; militiae vacationem omniumque rerum habent immunitatem.Tantis excitati praemiis et sua sponte multi in disciplinam conveniuntet a parentibus propinquisque mittuntur. Magnum ibi numerumversuum ediscere dicuntur. Itaque annos nonnulli vicenos in discipli-na permanent. Neque fas esse existimant ea litteris mandare, cum inreliquis fere rebus, publicis privatisque rationibus Graecis litterisutantur. Id mihi duabus de causis instituisse videntur, quod neque invulgum disciplinam efferri velint neque eos, qui discunt, litteris confisosminus memoriae studere: quod fere plerisque accidit, ut praesidiolitterarum diligentiam in perdiscendo ac memoriam remittant. In primishoc volunt persuadere, non interire animas, sed ab aliis post mortemtransire ad alios, atque hoc maxime ad virtutem excitari putant metumortis neglecto. Multa praeterea de sideribus atque eorum motu, demundi ac terrarum magnitudine, de rerum natura, de deorumimmortalium vi ac potestate disputant et iuventuti tradunt.[15] Alterum genus est equitum. Hi, cum est usus atque aliquodbellum incidit (quod fere ante Caesaris adventum quotannis accideresolebat, uti aut ipsi iniurias inferrent aut illatas propulsarent), omnes

90


in bello versantur, atque eorum ut quisque est genere copiisqueamplissimus, ita plurimos circum se ambactos clientesque habet. Hancunam gratiam potentiamque noverunt.[16] Natio est omnis Gallorum admodum dedita religionibus, atqueob eam causam, qui sunt adfecti gravioribus morbis quique in proeliispericulisque versantur, aut pro victimis homines immolant aut seimmolaturos vovent administrisque ad ea sacrificia druidibus utuntur,quod, pro vita hominis nisi hominis vita reddatur, non posse deorumimmortalium numen placari arbitrantur, publiceque eiusdem generishabent instituta sacrificia. Alii immani magnitudine simulacra habent,quorum contexta viminibus membra vivis hominibus complent; quibussuccensis circumventi flamma exanimantur homines. Supplicia eorumqui in furto aut in latrocinio aut aliqua noxia sint comprehensi gratioradis immortalibus esse arbitrantur; sed, cum eius generis copia defecit,etiam ad innocentium supplicia descendunt.[17] Deum maxime Mercurium colunt. Huius sunt plurima simulacra:hunc omnium inventorem artium ferunt, hunc viarum atque itinerumducem, hunc ad quaestus pecuniae mercaturasque habere vimmaximam arbitrantur. Post hunc Apollinem et Martem et Iovem etMinervam. De his eandem fere, quam reliquae gentes, habentopinionem: Apollinem morbos depellere, Minervam operum atqueartificiorum initia tradere, Iovem imperium caelestium tenere, Martembella regere. Huic, cum proelio dimicare constituerunt, ea quae belloceperint plerumque devovent: cum superaverunt, animalia captaimmolant reliquasque res in unum locum conferunt. Multis incivitatibus harum rerum exstructos tumulos locis consecratis conspicarilicet; neque saepe accidit, ut neglecta quispiam religione aut captaapud se occultare aut posita tollere auderet, gravissimumque ei reisupplicium cum cruciatu constitutum est.[18] Galli se omnes ab Dite patre prognatos praedicant idque abdruidibus proditum dicunt. Ob eam causam spatia omnis temporisnon numero dierum sed noctium finiunt; dies natales et mensum etannorum initia sic observant ut noctem dies subsequatur. In reliquisvitae institutis hoc fere ab reliquis differunt, quod suos liberos, nisicum adoleverunt, ut munus militiae sustinere possint, palam ad seadire non patiuntur filiumque puerili aetate in publico in conspectupatris adsistere turpe ducunt.[19] Viri, quantas pecunias ab uxoribus dotis nomine acceperunt,tantas ex suis bonis aestimatione facta cum dotibus communicant.Huius omnis pecuniae coniunctim ratio habetur fructusque servantur:uter eorum vita superarit, ad eum pars utriusque cum fructibus

91


superiorum temporum pervenit. Viri in uxores, sicuti in liberos, vitaenecisque habent potestatem; et cum paterfamiliae illustriore loco natusdecessit, eius propinqui conveniunt et, de morte si res in suspicionemvenit, de uxoribus in servilem modum quaestionem habent et, sicompertum est, igni atque omnibus tormentis excruciatas interficiunt.Funera sunt pro cultu Gallorum magnifica et sumptuosa; omniaquequae vivis cordi fuisse arbitrantur in ignem inferunt, etiam animalia,ac paulo supra hanc memoriam servi et clientes, quos ab eis dilectosesse constabat, iustis funeribus confectis una cremabantur.[20] Quae civitates commodius suam rem publicam administrareexistimantur, habent legibus sanctum, si quis quid de re publica afinitimis rumore aut fama acceperit, uti ad magistratum deferat nevecum quo alio communicet, quod saepe homines temerarios atqueimperitos falsis rumoribus terreri et ad facinus impelli et de summisrebus consilium capere cognitum est. Magistratus quae visa suntoccultant quaeque esse ex usu iudicaverunt multitudini produnt. Dere publica nisi per concilium loqui non conceditur.[21] Germani multum ab hac consuetudine differunt. Nam nequedruides habent, qui rebus divinis praesint, neque sacrificiis student.Deorum numero eos solos ducunt, quos cernunt et quorum aperteopibus iuvantur, Solem et Vulcanum et Lunam, reliquos ne famaquidem acceperunt. Vita omnis in venationibus atque in studiis reimilitaris consistit: ab parvulis labori ac duritiae student. Qui diutissimeimpuberes permanserunt, maximam inter suos ferunt laudem: hoc alistaturam, ali vires nervosque confirmari putant. Intra annum verovicesimum feminae notitiam habuisse in turpissimis habent rebus;cuius rei nulla est occultatio, quod et promiscue in fluminibusperluuntur et pellibus aut parvis renonum tegimentis utuntur magnacorporis parte nuda.[22] Agriculturae non student, maiorque pars eorum victus in lacte,caseo, carne consistit. Neque quisquam agri modum certum aut fineshabet proprios; sed magistratus ac principes in annos singulos gentibuscognationibusque hominum, qui una coierunt, quantum et quo locovisum est agri attribuunt atque anno post alio transire cogunt. Eiusrei multas adferunt causas: ne adsidua consuetudine capti studiumbelli gerendi agricultura commutent; ne latos fines parare studeant,potentioresque humiliores possessionibus expellant; ne accuratius adfrigora atque aestus vitandos aedificent; ne qua oriatur pecuniaecupiditas, qua ex re factiones dissensionesque nascuntur; ut animiaequitate plebem contineant, cum suas quisque opes cum potentissimisaequari videat.

92


[23] Civitatibus maxima laus est quam latissime circum se vastatisfinibus solitudines habere. Hoc proprium virtutis existimant, expulsosagris finitimos cedere, neque quemquam prope audere consistere; simulhoc se fore tutiores arbitrantur repentinae incursionis timore sublato.Cum bellum civitas aut illa tum defendit aut infert, magistratus, quiei bello praesint, ut vitae necisque habeant potestatem, deliguntur. Inpace nullus est communis magistratus, sed principes regionum atquepagorum inter suos ius dicunt controversiasque minuunt. Latrocinianullam habent infamiam, quae extra fines cuiusque civitatis fiunt,atque ea iuventutis exercendae ac desidiae minuendae causa fieripraedicant. Atque ubi quis ex principibus in concilio dixit se ducemfore, qui sequi velint, profiteantur, consurgunt ei qui et causam ethominem probant suumque auxilium pollicentur atque ab multitudinecollaudantur: qui ex his secuti non sunt, in desertorum ac proditorumnumero ducuntur, omniumque his rerum postea fides derogatur.Hospitem violare fas non putant; qui quacumque de causa ad eosvenerunt, ab iniuria prohibent, sanctos habent, hisque omnium domuspatent victusque communicatur.[24] Ac fuit antea tempus, cum Germanos Galli virtute superarent,ultro bella inferrent, propter hominum multitudinem agrique inopiamtrans Rhenum colonias mitterent. Itaque ea quae fertilissimaGermaniae sunt loca circum Hercyniam silvam, quam Eratostheni etquibusdam Graecis fama notam esse video, quam illi Orcyniamappellant, Volcae Tectosages occupaverunt atque ibi consederunt; quaegens ad hoc tempus his sedibus sese continet summamque habetiustitiae et bellicae laudis opinionem. Nunc quod in eadem inopia,egestate, patientia qua Germani permanent, eodem victu et cultucorporis utuntur; Gallis autem provinciarum propinquitas ettransmarinarum rerum notitia multa ad copiam atque usus largitur,paulatim adsuefacti superari multisque victi proeliis ne se quidemipsi cum illis virtute comparant.[25] Huius Hercyniae silvae, quae supra demonstrata est, latitudonovem dierum iter expedito patet: non enim aliter finiri potest, nequemensuras itinerum noverunt. Oritur ab Helvetiorum et Nemetum etRauracorum finibus rectaque fluminis Danubi regione pertinet adfines Dacorum et Anartium; hinc se flectit sinistrorsus diversis abflumine regionibus multarumque gentium fines propter magnitudinemadtingit; neque quisquam est huius Germaniae, qui se aut adisse adinitium eius silvae dicat, cum dierum iter LX processerit, aut, quo exloco oriatur, acceperit: multaque in ea genera ferarum nasci constat,quae reliquis in locis visa non sint; ex quibus quae maxime differant

93


ab ceteris et memoriae prodenda videantur haec sunt.[26] Est bos cervi figura, cuius a media fronte inter aures unum cornuexsistit excelsius magisque directum his, quae nobis nota sunt,cornibus: ab eius summo sicut palmae ramique late diffunduntur.Eadem est feminae marisque natura, eadem forma magnitudoquecornuum.[27] Sunt item, quae appellantur alces. Harum est consimilis caprisfigura et varietas pellium, sed magnitudine paulo anteceduntmutilaeque sunt cornibus et crura sine nodis articulisque habent nequequietis causa procumbunt neque, si quo adflictae casu conciderunt,erigere sese aut sublevare possunt. His sunt arbores pro cubilibus: adeas se applicant atque ita paulum modo reclinatae quietem capiunt.Quarum ex vestigiis cum est animadversum a venatoribus, quo serecipere consuerint, omnes eo loco aut ab radicibus subruunt autaccidunt arbores, tantum ut summa species earum stantium relinquatur.Huc cum se consuetudine reclinaverunt, infirmas arbores pondereadfligunt atque una ipsae concidunt.[28] Tertium est genus eorum, qui uri appellantur. Hi suntmagnitudine paulo infra elephantos, specie et colore et figura tauri.Magna vis eorum est et magna velocitas, neque homini neque feraequam conspexerunt parcunt. Hos studiose foveis captos interficiunt.Hoc se labore durant adulescentes atque hoc genere venationis exercent,et qui plurimos ex his interfecerunt, relatis in publicum cornibus,quae sint testimonio, magnam ferunt laudem. Sed adsuescere adhomines et mansuefieri ne parvuli quidem excepti possunt. Amplitudocornuum et figura et species multum a nostrorum boum cornibusdiffert. Haec studiose conquisita ab labris argento circumcludunt atquein amplissimis epulis pro poculis utuntur.[29] Caesar, postquam per Vbios exploratores comperit Suebos sesein silvas recepisse, inopiam frumenti veritus, quod, ut suprademonstravimus, minime omnes Germani agriculturae student,constituit non progredi longius; sed, ne omnino metum reditus suibarbaris tolleret atque ut eorum auxilia tardaret, reducto exercitupartem ultimam pontis, quae ripas Vbiorum contingebat, inlongitudinem pedum ducentorum rescindit atque in extremo ponteturrim tabulatorum quattuor constituit praesidiumque cohortiumduodecim pontis tuendi causa ponit magnisque eum locummunitionibus firmat. Ei loco praesidioque Gaium Volcatium Tullumadulescentem praefecit. Ipse, cum maturescere frumenta inciperent,ad bellum Ambiorigis profectus per Arduennam silvam, quae est totiusGalliae maxima atque ab ripis Rheni finibusque Treverorum ad Nervios

94


pertinet milibusque amplius quingentis in longitudinem patet, LuciumMinucium Basilum cum omni equitatu praemittit, si quid celeritateitineris atque opportunitate temporis proficere possit; monet, ut ignesin castris fieri prohibeat, ne qua eius adventus procul significatio fiat:sese confestim subsequi dicit.[30] Basilus, ut imperatum est, facit. Celeriter contraque omniumopinionem confecto itinere multos in agris inopinantes deprehendit:eorum indicio ad ipsum Ambiorigem contendit, quo in loco cumpaucis equitibus esse dicebatur. Multum cum in omnibus rebus tumin re militari potest fortuna. Nam <sicut> magno accidit casu ut inipsum incautum etiam atque imparatum incideret, priusque eiusadventus ab omnibus videretur, quam fama ac nuntius adferretur: sicmagnae fuit fortunae omni militari instrumento, quod circum sehabebat, erepto, raedis equisque comprehensis ipsum effugere mortem.Sed hoc quoque factum est, quod aedificio circumdato silva, ut suntfere domicilia Gallorum, qui vitandi aestus causa plerumque silvarumatque fluminum petunt propinquitates, comites familiaresque eiusangusto in loco paulisper equitum nostrorum vim sustinuerunt. Hispugnantibus illum in equum quidam ex suis intulit: fugientem silvaetexerunt. Sic et ad subeundum periculum et ad vitandum multumfortuna valuit.[31] Ambiorix copias suas iudicione non conduxerit, quod proeliodimicandum non existimarit, an tempore exclusus et repentinoequitum adventu prohibitus, cum reliquum exercitum subsequicrederet, dubium est. Sed certe dimissis per agros nuntiis sibi quemqueconsulere iussit. Quorum pars in Arduennam silvam, pars incontinentes paludes profugit; qui proximi Oceano fuerunt, his insulissese occultaverunt, quas aestus efficere consuerunt: multi ex suis finibusegressi se suaque omnia alienissimis crediderunt. Catuvolcus, rexdimidiae partis Eburonum, qui una cum Ambiorige consilium inierat,aetate iam confectus, cum laborem aut belli aut fugae ferre non posset,omnibus precibus detestatus Ambiorigem, qui eius consilii auctorfuisset, taxo, cuius magna in Gallia Germaniaque copia est, seexanimavit.[32] Segni Condrusique, ex gente et numero Germanorum, qui suntinter Eburones Treverosque, legatos ad Caesarem miserunt oratum,ne se in hostium numero duceret neve omnium Germanorum, quiessent citra Rhenum, unam esse causam iudicaret: nihil se de bellocogitavisse, nulla Ambiorigi auxilia misisse. Caesar explorata requaestione captivorum, si qui ad eos Eburones ex fuga convenissent,ad se ut reducerentur, imperavit; si ita fecissent, fines eorum se

95


violaturum negavit. Tum copiis in tres partes distributis impedimentaomnium legionum Aduatucam contulit. Id castelli nomen est. Hocfere est in mediis Eburonum finibus, ubi Titurius atque Aurunculeiushiemandi causa consederant. Hunc cum reliquis rebus locumprobabat, tum quod superioris anni munitiones integrae manebant,ut militum laborem sublevaret. Praesidio impedimentis legionemquartamdecimam reliquit, unam ex eis tribus, quas proximeconscriptas ex Italia traduxerat. Ei legioni castrisque Quintum TulliumCiceronem praeficit ducentosque equites attribuit.[33] Partito exercitu Titum Labienum cum legionibus tribus adOceanum versus in eas partes quae Menapios attingunt proficisci iubet;Gaium Trebonium cum pari legionum numero ad eam regionem quaead Aduatucos adiacet depopulandam mittit; ipse cum reliquis tribusad flumen Scaldem, quod influit in Mosam, extremasque Arduennaepartis ire constituit, quo cum paucis equitibus profectum Ambiorigemaudiebat. Discedens post diem septimum sese reversurum confirmat;quam ad diem ei legioni quae in praesidio relinquebatur deberifrumentum sciebat. Labienum Treboniumque hortatur, si rei publicaecommodo facere possint, ad eum diem revertantur, ut rursuscommunicato consilio exploratisque hostium rationibus aliud initiumbelli capere possint.[34] Erat, ut supra demonstravimus, manus certa nulla, non oppidum,non praesidium, quod se armis defenderet, sed in omnes partes di-spersa multitudo. Vbi cuique aut valles abdita aut locus silvestris autpalus impedita spem praesidi aut salutis aliquam offerebat, consederat.Haec loca vicinitatibus erant nota, magnamque res diligentiamrequirebat non in summa exercitus tuenda (nullum enim poteratuniversis <a> perterritis ac dispersis periculum accidere), sed in singulismilitibus conservandis; quae tamen ex parte res ad salutem exercituspertinebat. Nam et praedae cupiditas multos longius evocabat, et silvaeincertis occultisque itineribus confertos adire prohibebant. Si negotiumconfici stirpemque hominum sceleratorum interfici vellet, dimittendaeplures manus diducendique erant milites; si continere ad signamanipulos vellet, ut instituta ratio et consuetudo exercitus Romanipostulabat, locus ipse erat praesidio barbaris, neque ex occultoinsidiandi et dispersos circumveniendi singulis deerat audacia. Vt ineiusmodi difficultatibus, quantum diligentia provideri poteratprovidebatur, ut potius in nocendo aliquid praetermitteretur, etsiomnium animi ad ulciscendum ardebant, quam cum aliquo militumdetrimento noceretur. Dimittit ad finitimas civitates nuntios Caesar:omnes ad se vocat spe praedae ad diripiendos Eburones, ut potius in

96


silvis Gallorum vita quam legionarius miles periclitetur, simul ut magnamultitudine circumfusa pro tali facinore stirps ac nomen civitatistollatur. Magnus undique numerus celeriter convenit.[35] Haec in omnibus Eburonum partibus gerebantur, diesqueappetebat septimus, quem ad diem Caesar ad impedimentalegionemque reverti constituerat. Hic quantum in bello fortuna possitet quantos adferat casus cognosci potuit. Dissipatis ac perterritishostibus, ut demonstravimus, manus erat nulla quae parvam modocausam timoris adferret. Trans Rhenum ad Germanos pervenit fama,diripi Eburones atque ultro omnes ad praedam evocari. Coguntequitum duo milia Sugambri, qui sunt proximi Rheno, a quibusreceptos ex fuga Tencteros atque Vsipetes supra docuimus. TranseuntRhenum navibus ratibusque triginta milibus passuum infra eumlocum, ubi pons erat perfectus praesidiumque ab Caesare relictum:primos Eburonum fines adeunt; multos ex fuga dispersos excipiunt,magno pecoris numero, cuius sunt cupidissimi barbari, potiuntur.Invitati praeda longius procedunt. Non hos palus in bello latrociniisquenatos, non silvae morantur. Quibus in locis sit Caesar ex captivisquaerunt; profectum longius reperiunt omnemque exercitumdiscessisse cognoscunt. Atque unus ex captivis “Quid vos,” inquit,“hanc miseram ac tenuem sectamini praedam, quibus licet iam essefortunatissimos? Tribus horis Aduatucam venire potestis: huc omnessuas fortunas exercitus Romanorum contulit: praesidi tantum est, utne murus quidem cingi possit, neque quisquam egredi extramunitiones audeat.” Oblata spe Germani quam nacti erant praedamin occulto relinquunt; ipsi Aduatucam contendunt usi eodem duce,cuius haec indicio cognoverant.[36] Cicero, qui omnes superiores dies praeceptis Caesaris cum summadiligentia milites in castris continuisset ac ne calonem quidemquemquam extra munitionem egredi passus esset, septimo die diffidensde numero dierum Caesarem fidem servaturum, quod longiusprogressum audiebat, neque ulla de reditu eius fama adferebatur, simuleorum permotus vocibus, qui illius patientiam paene obsessionemappellabant, siquidem ex castris egredi non liceret, nullum eiusmodicasum exspectans, quo novem oppositis legionibus maximoqueequitatu dispersis ac paene deletis hostibus in milibus passuum tribusoffendi posset, quinque cohortes frumentatum in proximas segetesmittit, quas inter et castra unus omnino collis intererat. Complureserant ex legionibus aegri relicti; ex quibus qui hoc spatio dierumconvaluerant, circiter CCC, sub vexillo una mittuntur; magna praetereamultitudo calonum, magna vis iumentorum, quae in castris subsederant,

97


facta potestate sequitur.[37] Hoc ipso tempore et casu Germani equites interveniuntprotinusque eodem illo, quo venerant, cursu ab decumana porta incastra irrumpere conantur, nec prius sunt visi obiectis ab ea partesilvis, quam castris appropinquarent, usque eo ut qui sub vallotenderent mercatores recipiendi sui facultatem non haberent.Inopinantes nostri re nova perturbantur, ac vix primum impetumcohors in statione sustinet. Circumfunduntur ex reliquis hostespartibus, si quem aditum reperire possent. Aegre portas nostri tuentur,reliquos aditus locus ipse per se munitioque defendit. Totis trepidaturcastris, atque alius ex alio causam tumultus quaerit; neque quo signaferantur neque quam in partem quisque conveniat provident. Aliusiam castra capta pronuntiat, alius deleto exercitu atque imperatorevictores barbaros venisse contendit; plerique novas sibi ex locoreligiones fingunt Cottaeque et Tituri calamitatem, qui in eodemocciderint castello, ante oculos ponunt. Tali timore omnibus perterritisconfirmatur opinio barbaris, ut ex captivo audierant, nullum esse intuspraesidium. Perrumpere nituntur seque ipsi adhortantur, ne tantamfortunam ex manibus dimittant.[38] Erat aeger cum praesidio relictus Publius Sextius Baculus, quiprimum pilum ad Caesarem duxerat, cuius mentionem superioribusproeliis fecimus, ac diem iam quintum cibo caruerat. Hic diffisussuae atque omnium saluti inermis ex tabernaculo prodit: videtimminere hostes atque in summo esse rem discrimine: capit arma aproximis atque in porta consistit. Consequuntur hunc centurioneseius cohortis quae in statione erat: paulisper una proelium sustinent.Relinquit animus Sextium gravibus acceptis vulneribus: aegre permanus tractus servatur. Hoc spatio interposito reliqui sese confirmanttantum, ut in munitionibus consistere audeant speciemque defensorumpraebeant.[39] Interim confecta frumentatione milites nostri clamorem exaudiunt:praecurrunt equites; quanto res sit in periculo cognoscunt. Hic veronulla munitio est quae perterritos recipiat: modo conscripti atque ususmilitaris imperiti ad tribunum militum centurionesque ora convertunt;quid ab his praecipiatur exspectant. Nemo est tam fortis quin reinovitate perturbetur. Barbari signa procul conspicati oppugnationedesistunt: redisse primo legiones credunt, quas longius discessisse excaptivis cognoverant; postea despecta paucitate ex omnibus partibusimpetum faciunt.[40] Calones in proximum tumulum procurrunt. Hinc celeriter deiectise in signa manipulosque coniciunt: eo magis timidos perterrent milites.

98


Alii cuneo facto ut celeriter perrumpant censent, quoniam tampropinqua sint castra, et si pars aliqua circumventa ceciderit, at reliquosservari posse confidunt; alii, ut in iugo consistant atque eundem omnesferant casum. Hoc veteres non probant milites, quos sub vexillo unaprofectos docuimus. Itaque inter se cohortati duce Gaio Trebonio,equite Romano, qui eis erat praepositus, per medios hostes perrumpuntincolumesque ad unum omnes in castra perveniunt. Hos subsecuticalones equitesque eodem impetu militum virtute servantur. At ei quiin iugo constiterant, nullo etiam nunc usu rei militaris percepto nequein eo quod probaverant consilio permanere, ut se loco superioredefenderent, neque eam quam prodesse aliis vim celeritatemqueviderant imitari potuerunt, sed se in castra recipere conati iniquum inlocum demiserunt. Centuriones, quorum nonnulli ex inferioribusordinibus reliquarum legionum virtutis causa in superiores erantordines huius legionis traducti, ne ante partam rei militaris laudemamitterent, fortissime pugnantes conciderunt. Militum pars horumvirtute summotis hostibus praeter spem incolumis in castra pervenit,pars a barbaris circumventa periit.[41] Germani desperata expugnatione castrorum, quod nostros iamconstitisse in munitionibus videbant, cum ea praeda quam in silvisdeposuerant trans Rhenum sese receperunt. Ac tantus fuit etiam postdiscessum hostium terror ut ea nocte, cum Gaius Volusenus missuscum equitatu ad castra venisset, fidem non faceret adesse cum incolu-mi Caesarem exercitu. Sic omnino animos timor praeoccupaverat utpaene alienata mente deletis omnibus copiis equitatum se ex fugarecepisse dicerent neque incolumi exercitu Germanos castraoppugnaturos fuisse contenderent. Quem timorem Caesaris adventussustulit.[42] Reversus ille eventus belli non ignorans unum, quod cohortes exstatione et praesidio essent emissae, questus ne minimo quidem casulocum relinqui debuisse, multum fortunam in repentino hostiumadventu potuisse iudicavit, multo etiam amplius, quod paene ab ipsovallo portisque castrorum barbaros avertisset. Quarum omnium rerummaxime admirandum videbatur, quod Germani, qui eo consilioRhenum transierant, ut Ambiorigis fines depopularentur, ad castraRomanorum delati optatissimum Ambiorigi beneficium obtulerunt.[43] Caesar rursus ad vexandos hostes profectus magno coacto nume-ro ex finitimis civitatibus in omnes partes dimittit. Omnes vici atqueomnia aedificia quae quisque conspexerat incendebantur; praeda exomnibus locis agebatur; frumenta non solum tanta multitudineiumentorum atque hominum consumebantur, sed etiam anni tempore

99


atque imbribus procubuerant ut, si qui etiam in praesentia seoccultassent, tamen his deducto exercitu rerum omnium inopiapereundum videretur. Ac saepe in eum locum ventum est tanto inomnes partes diviso equitatu, ut modo visum ab se Ambiorigem infuga circumspicerent captivi nec plane etiam abisse ex conspectucontenderent, ut spe consequendi illata atque infinito labore suscepto,qui se summam ab Caesare gratiam inituros putarent, paene naturamstudio vincerent, semperque paulum ad summam felicitatem defuissevideretur, atque ille latebris aut saltibus se eriperet et noctu occultatusalias regiones partesque peteret non maiore equitum praesidio quamquattuor, quibus solis vitam suam committere audebat.[44] Tali modo vastatis regionibus exercitum Caesar duarum cohortiumdamno Durocortorum Remorum reducit concilioque in eum locumGalliae indicto de coniuratione Senonum et Carnutum quaestionemhabere instituit et de Accone, qui princeps eius consili fuerat, gravioresententia pronuntiata more maiorum supplicium sumpsit. Nonnulliiudicium veriti profugerunt. Quibus cum aqua atque igni interdixisset,duas legiones ad fines Treverorum, duas in Lingonibus, sex reliquasin Senonum finibus Agedinci in hibernis collocavit frumentoqueexercitui proviso, ut instituerat, in Italiam ad conventus agendosprofectus est.

100


Liber VII

[1] Quieta Gallia Caesar, ut constituerat, in Italiam ad conventusagendos proficiscitur. Ibi cognoscit de Clodii caede [de] senatusqueconsulto certior factus, ut omnes iuniores Italiae coniurarent, delectumtota provincia habere instituit. Eae res in Galliam Transalpinam celeriterperferuntur. Addunt ipsi et adfingunt rumoribus Galli, quod resposcere videbatur, retineri urbano motu Caesarem neque in tantisdissensionibus ad exercitum venire posse. Hac impulsi occasione, quiiam ante se populi Romani imperio subiectos dolerent liberius atqueaudacius de bello consilia inire incipiunt. Indictis inter se principesGalliae conciliis silvestribus ac remotis locis queruntur de Acconismorte; posse hunc casum ad ipsos recidere demonstrant: miseranturcommunem Galliae fortunam: omnibus pollicitationibus ac praemiisdeposcunt qui belli initium faciant et sui capitis periculo Galliam inlibertatem vindicent. In primis rationem esse habendam dicunt,priusquam eorum clandestina consilia efferantur, ut Caesar ab exercituintercludatur. Id esse facile, quod neque legiones audeant absenteimperatore ex hibernis egredi, neque imperator sine praesidio adlegiones pervenire possit. Postremo in acie praestare interfici quamnon veterem belli gloriam libertatemque quam a maioribus acceperintrecuperare.[2] His rebus agitatis profitentur Carnutes se nullum periculumcommunis salutis causa recusare principesque ex omnibus bellumfacturos pollicentur et, quoniam in praesentia obsidibus cavere interse non possint ne res efferatur, ut iureiurando ac fide sanciatur, petunt,collatis militaribus signis, quo more eorum gravissima caerimoniacontinetur, ne facto initio belli ab reliquis deserantur. Tum collaudatisCarnutibus, dato iureiurando ab omnibus qui aderant, tempore eius

101


rei constituto ab concilio disceditur.[3] Vbi ea dies venit, Carnutes Cotuato et Conconnetodumno ducibus,desperatis hominibus, Cenabum signo dato concurrunt civesqueRomanos, qui negotiandi causa ibi constiterant, in his Gaium FufiumCitam, honestum equitem Romanum, qui rei frumentariae iussuCaesaris praeerat, interficiunt bonaque eorum diripiunt. Celeriter adomnes Galliae civitates fama perfertur. Nam ubicumque maior atqueillustrior incidit res, clamore per agros regionesque significant; huncalii deinceps excipiunt et proximis tradunt, ut tum accidit. Nam quaeCenabi oriente sole gesta essent, ante primam confectam vigiliam infinibus Arvernorum audita sunt, quod spatium est milium passuumcirciter centum LX.[4] Simili ratione ibi Vercingetorix, Celtilli filius, Arvernus, summaepotentiae adulescens, cuius pater principatum Galliae totius obtinueratet ob eam causam, quod regnum appetebat, ab civitate erat interfectus,convocatis suis clientibus facile incendit. Cognito eius consilio adarma concurritur. Prohibetur ab Gobannitione, patruo suo,reliquisque principibus, qui hanc temptandam fortunam nonexistimabant; expellitur ex oppido Gergovia; non destitit tamen atquein agris habet dilectum egentium ac perditorum. Hac coacta manu,quoscumque adit ex civitate ad suam sententiam perducit; hortatur utcommunis libertatis causa arma capiant, magnisque coactis copiisadversarios suos a quibus paulo ante erat eiectus expellit ex civitate.Rex ab suis appellatur. Dimittit quoque versus legationes; obtestaturut in fide maneant. Celeriter sibi Senones, Parisios, Pictones, Cadurcos,Turonos, Aulercos, Lemovices, Andos reliquosque omnes quiOceanum attingunt adiungit: omnium consensu ad eum deferturimperium. Qua oblata potestate omnibus his civitatibus obsidesimperat, certum numerum militum ad se celeriter adduci iubet,armorum quantum quaeque civitas domi quodque ante tempus efficiatconstituit; in primis equitatui studet. Summae diligentiae summamimperi severitatem addit; magnitudine supplici dubitantes cogit. Nammaiore commisso delicto igni atque omnibus tormentis necat, leviorede causa auribus desectis aut singulis effossis oculis domum remittit,ut sint reliquis documento et magnitudine poenae perterreant alios.[5] His suppliciis celeriter coacto exercitu Lucterium Cadurcum,summae hominem audaciae, cum parte copiarum in Rutenos mittit;ipse in Bituriges proficiscitur. Eius adventu Bituriges ad Aeduos,quorum erant in fide, legatos mittunt subsidium rogatum, quo faciliushostium copias sustinere possint. Aedui de consilio legatorum, quosCaesar ad exercitum reliquerat, copias equitatus peditatusque subsidio

102


Biturigibus mittunt. Qui cum ad flumen Ligerim venissent, quodBituriges ab Aeduis dividit, paucos dies ibi morati neque flumentransire ausi domum revertuntur legatisque nostris renuntiant seBiturigum perfidiam veritos revertisse, quibus id consili fuissecognoverint, ut, si flumen transissent, una ex parte ipsi, altera Arvernise circumsisterent. Id eane de causa, quam legatis pronuntiarunt, anperfidia adducti fecerint, quod nihil nobis constat, non videtur procerto esse proponendum. Bituriges eorum discessu statim cum Arvernisiunguntur.[6] His rebus in Italiam Caesari nuntiatis, cum iam ille urbanas resvirtute Cn. Pompei commodiorem in statum pervenisse intellegeret,in Transalpinam Galliam profectus est. Eo cum venisset, magnadifficultate adficiebatur, qua ratione ad exercitum pervenire posset.Nam si legiones in provinciam arcesseret, se absente in itinere proeliodimicaturas intellegebat; si ipse ad exercitum contenderet, ne eisquidem eo tempore qui quieti viderentur suam salutem recte committividebat.[7] Interim Lucterius Cadurcus in Rutenos missus eam civitatemArvernis conciliat. Progressus in Nitiobriges et Gabalos ab utrisqueobsides accipit et magna coacta manu in provinciam Narbonem versuseruptionem facere contendit. Qua re nuntiata Caesar omnibus consiliisantevertendum existimavit, ut Narbonem proficisceretur. Eo cumvenisset, timentes confirmat, praesidia in Rutenis provincialibus, VolcisArecomicis, Tolosatibus circumque Narbonem, quae loca hostibuserant finitima, constituit; partem copiarum ex provinciasupplementumque, quod ex Italia adduxerat, in Helvios, qui finesArvernorum contingunt, convenire iubet.[8] His rebus comparatis, represso iam Lucterio et remoto, quod intrareintra praesidia periculosum putabat, in Helvios proficiscitur. Etsi monsCevenna, qui Arvernos ab Helviis discludit, durissimo tempore annialtissima nive iter impediebat, tamen discussa nive sex in altitudinempedum atque ita viis patefactis summo militum sudore ad finesArvernorum pervenit. Quibus oppressis inopinantibus, quod seCevenna ut muro munitos existimabant, ac ne singulari quidemumquam homini eo tempore anni semitae patuerant, equitibus imperat,ut quam latissime possint vagentur et quam maximum hostibusterrorem inferant. Celeriter haec fama ac nuntiis ad Vercingetorigemperferuntur; quem perterriti omnes Arverni circumsistunt atqueobsecrant, ut suis fortunis consulat, neve ab hostibus diripiautur,praesertim cum videat omne ad se bellum translatum. Quorum illeprecibus per motus castra ex Biturigibus movet in Arveruos versus.

103


[9] At Caesar biduum in his locis moratus, quod haec de Vercingetorigeusu ventura opinione praeceperat, per causam supplementiequitatusque cogendi ab exercitu discedit; Brutum adulescentem hiscopiis praeficit; hunc monet, ut in omnes partes equites quam latissimepervagentur: daturum se operam, ne longius triduo ab castris absit.His constitutis rebus suis inopinantibus quam maximis potest itineribusViennam pervenit. Ibi nactus recentem equitatum, quem multis antediebus eo praemiserat, neque diurno neque nocturno itinere intermissoper fines Aeduorum in Lingones contendit, ubi duae legioneshiemabant, ut, si quid etiam de sua salute ab Aeduis iniretur consili,celeritate praecurreret. Eo cum pervenisset, ad reliquas legiones mittitpriusque omnes in unum locum cogit quam de eius adventu Arvernisnuntiari posset. Hac re cognita Vercingetorix rursus in Biturigesexercitum reducit atque inde profectus Gorgobinam, Boiorumoppidum, quos ibi Helvetico proelio victos Caesar collocaveratAeduisque attribuerat, oppugnare instituit.[10] Magnam haec res Caesari difficultatem ad consilium capiendumadferebat, si reliquam partem hiemis uno loco legiones contineret, nestipendiariis Aeduorum expugnatis cuncta Gallia deficeret, quodnullum amicis in eo praesidium videretur positum esse; si maturiusex hibernis educeret, ne ab re frumentaria duris subvectionibuslaboraret. Praestare visum est tamen omnis difficultates perpeti, quamtanta contumelia accepta omnium suorum voluntates alienare. Itaquecohortatus Aeduos de supportando commeatu praemittit ad Boios quide suo adventu doceant hortenturque ut in fide maneant atque hostiumimpetum magno animo sustineant. Duabus Agedinci legionibus atqueimpedimentis totius exercitus relictis ad Boios proficiscitur.[11] Altero die cum ad oppidum Senonum Vellaunodunum venisset,ne quem post se hostem relinqueret, quo expeditiore re frumentariauteretur, oppugnare instituit idque biduo circumvallavit; tertio diemissis ex oppido legatis de deditione arma conferri, iumenta produci,sescentos obsides dari iubet. Ea qui conficeret, a. Trebonium legatumrelinquit. Ipse, ut quam primum iter faceret, Cenabum Carnutumproficiscitur; qui tum primum allato nuntio de oppugnationeVellaunoduni, cum longius eam rem ductum iri existimarent,praesidium Cenabi tuendi causa, quod eo mitterent, comparabant.Huc biduo pervenit. Castris ante oppidum positis diei tempore exclususin posterum oppugnationem differt quaeque ad eam rem usui sintmilitibus imperat et, quod oppidum Cenabum pons fluminis Ligeriscontingebat, veritus ne noctu ex oppido profugerent, duas legionesin armis excubare iubet. Cenabenses paulo ante mediam noctem

104


silentio ex oppido egressi flumen transire coeperunt. Qua re perexploratores nuntiata Caesar legiones quas expeditas esse iusserat portisincensis intromittit atque oppido potitur, perpaucis ex hostium nu-mero desideratis quin cuncti caperentur, quod pontis atque itinerumangustiae multitudinis fugam intercluserant. Oppidum diripit atqueincendit, praedam militibus donat, exercitum Ligerem traducit atquein Biturigum fines pervenit.[12] Vercingetorix, ubi de Caesaris adventu cognovit, oppugnationedestitit atque obviam Caesari proficiscitur. Ille oppidum Biturigumpositum in via Noviodunum oppugnare instituerat. Quo ex oppidocum legati ad eum venissent oratum ut sibi ignosceret suaeque vitaeconsuleret, ut celeritate reliquas res conficeret, qua pleraque eratconsecutus, arma conferri, equos produci, obsides dari iubet. Parteiam obsidum tradita, cum reliqua administrarentur, centurionibus etpaucis militibus intromissis, qui arma iumentaque conquirerent,equitatus hostium procul visus est, qui agmen Vercingetorigisantecesserat. Quem simul atque oppidani conspexerunt atque in spemauxili venerunt, clamore sublato arma capere, portas claudere, murumcomplere coeperunt. Centuriones in oppido, cum ex significationeGallorum novi aliquid ab eis iniri consili intellexissent, gladiis destrictisportas occupaverunt suosque omnes incolumes receperunt.[13] Caesar ex castris equitatum educi iubet, proelium equestrecommittit: laborantibus iam suis Germanos equites circiter CCCCsummittit, quos ab initio habere secum instituerat. Eorum impetumGalli sustinere non potuerunt atque in fugam coniecti multis amississe ad agmen receperunt. Quibus profligatis rursus oppidani perterriticomprehensos eos, quorum opera plebem concitatam existimabant,ad Caesarem perduxerunt seseque ei dediderunt. Quibus rebusconfectis, Caesar ad oppidum Avaricum, quod erat maximummunitissimumque in finibus Biturigum atque agri fertilissima regio-ne, profectus est, quod eo oppido recepto civitatem Biturigum se inpotestatem redacturum confidebat.[14] Vercingetorix tot continuis incommodis Vellaunoduni, Cenabi,Novioduni acceptis suos ad concilium convocat. Docet longe alia rationeesse bellum gerendum atque antea gestum sit. Omnibus modis huicrei studendum, ut pabulatione et commeatu Romani prohibeantur.Id esse facile, quod equitatu ipsi abundent et quod anni temporesubleventur. Pabulum secari non posse; necessario dispersos hostesex aedificiis petere: hos omnes cotidie ab equitibus deligi posse.Praeterea salutis causa rei familiaris commoda neglegenda: vicos atqueaedificia incendi oportere hoc spatio ab via quoque versus, quo

105


pabulandi causa adire posse videantur. Harum ipsis rerum copiamsuppetere, quod, quorum in finibus bellum geratur, eorum opibussubleventur: Romanos aut inopiam non laturos aut magno periculolongius ab castris processuros; neque interesse, ipsosne interficiant,impedimentisne exuant, quibus amissis bellum geri non possit.Praeterea oppida incendi oportere, quae non munitione et loci naturaab omni sint periculo tuta, neu suis sint ad detractandam militiamreceptacula neu Romanis proposita ad copiam commeatus praedamquetollendam. Haec si gravia aut acerba videantur, multo illa graviusaestimare, liberos, coniuges in servitutem abstrahi, ipsos interfici; quaesit necesse accidere victis.[15] Omnium consensu hac sententia probata uno die amplius XXurbes Biturigum incenduntur. Hoc idem fit in reliquis civitatibus: inomnibus partibus incendia conspiciuntur; quae etsi magno cum do-lore omnes ferebant, tamen hoc sibi solati proponebant, quod se propeexplorata victoria celeriter amissa reciperaturos confidebant. Deliberaturde Avarico in communi concilio, incendi placeret an defendi.Procumbunt omnibus Gallis ad pedes Bituriges, ne pulcherrimamprope totius Galliae urbem, quae praesidio et ornamento sit civitati,suis manibus succendere cogerentur: facile se loci natura defensurosdicunt, quod prope ex omnibus partibus flumine et palude circumdataunum habeat et perangustum aditum. Datur petentibus venia dissua-dente primo Vercingetorige, post concedente et precibus ipsorum etmisericordia vulgi. Defensores oppido idonei deliguntur.[16] Vercingetorix minoribus Caesarem itineribus subsequitur et locumcastris deligit paludibus silvisque munitum ab Avarico longe miliapassuum XVI. Ibi per certos exploratores in singula diei tempora quaead Avaricum agerentur cognoscebat et quid fieri vellet imperabat.Omnes nostras pabulationes frumentationesque observabatdispersosque, cum longius necessario procederent, adoriebaturmagnoque incommodo adficiebat, etsi, quantum ratione provideripoterat, ab nostris occurrebatur, ut incertis temporibus diversisqueitineribus iretur.[17] Castris ad eam partem oppidi positis Caesar, quae intermissa [a]flumine et a paludibus aditum, ut supra diximus, angustum habebat,aggerem apparare, vineas agere, turres duas constituere coepit: namcircumvallare loci natura prohibebat. De re frumentaria Boios atqueAeduos adhortari non destitit; quorum alteri, quod nullo studioagebant, non multum adiuvabant, alteri non magnis facultatibus, quodcivitas erat exigua et infirma, celeriter quod habuerunt consumpserunt.Summa difficultate rei frumentariae adfecto exercitu tenuitate Boiorum,

106


indiligentia Aeduorum, incendiis aedificiorum, usque eo ut compluresdies frumento milites caruerint et pecore ex longinquioribus vicis adactoextremam famem sustentarent, nulla tamen vox est ab eis audita populiRomani maiestate et superioribus victoriis indigna. Quin etiam Caesarcum in opere singulas legiones appellaret et, si acerbius inopiam ferrent,se dimissurum oppugnationem diceret, universi ab eo, ne id faceret,petebant: sic se complures annos illo imperante meruisse, ut nullamignominiam acciperent, nusquam infecta re discederent: hoc seignominiae laturos loco, si inceptam oppugnationem reliquissent:praestare omnes perferre acerbitates, quam non civibus Romanis, quiCenabi perfidia Gallorum interissent, parentarent. Haec eademcenturionibus tribunisque militum mandabant, ut per eos ad Caesaremdeferrentur.[18] Cum iam muro turres appropinquassent, ex captivis Caesarcognovit Vercingetorigem consumpto pabulo castra movisse propiusAvaricum atque ipsum cum equitatu expeditisque, qui inter equitesproeliari consuessent, insidiarum causa eo profectum, quo nostrospostero die pabulatum venturos arbitraretur. Quibus rebus cognitismedia nocte silentio profectus ad hostium castra mane pervenit. Illiceleriter per exploratores adventu Caesaris cognito carrosimpedimentaque sua in artiores silvas abdiderunt, copias omnes inloco edito atque aperto instruxerunt. Qua re nuntiata Caesar celeritersarcinas conferri, arma expediri iussit.[19] Collis erat leniter ab infimo acclivis. Hunc ex omnibus ferepartibus palus difficilis atque impedita cingebat non latior pedibusquinquaginta. Hoc se colle interruptis pontibus Galli fiducia locicontinebant generatimque distributi in civitates omnia vada ac saltuseius paludis obtinebant sic animo parati, ut, si eam paludem Romaniperrumpere conarentur, haesitantes premerent ex loco superiore; utqui propinquitatem loci videret paratos prope aequo Marte addimicandum existimaret, qui iniquitatem condicionis perspiceret inanisimulatione sese ostentare cognosceret. Indignantes milites Caesar,quod conspectum suum hostes perferre possent tantulo spatiointeriecto, et signum proeli exposcentes edocet, quanto detrimento etquot virorum fortium morte necesse sit constare victoriam; quos cumsic animo paratos videat, ut nullum pro sua laude periculum recusent,summae se iniquitatis condemnari debere, nisi eorum vitam sua salu-te habeat cariorem. Sic milites consolatus eodem die reducit in castrareliquaque quae ad oppugnationem pertinebant oppidi administrareinstituit.[20] Vercingetorix, cum ad suos redisset, proditionis insimulatus, quod

107


castra propius Romanos movisset, quod cum omni equitatu discessisset,quod sine imperio tantas copias reliquisset, quod eius discessu Roma-ni tanta opportunitate et celeritate venissent: non haec omnia fortuitoaut sine consilio accidere potuisse; regnum illum Galliae malle Caesarisconcessu quam ipsorum habere beneficio—tali modo accusatus adhaec respondit: Quod castra movisset, factum inopia pabuli etiam ipsishortantibus; quod propius Romanos accessisset, persuasum lociopportunitate, qui se ipsum munitione defenderet: equitum verooperam neque in loco palustri desiderari debuisse et illic fuisse utilem,quo sint profecti. Summam imperi se consulto nulli discedentemtradidisse, ne is multitudinis studio ad dimicandum impelleretur; cuirei propter animi mollitiem studere omnes videret, quod diutiuslaborem ferre non possent. Romani si casu intervenerint, fortunae, sialicuius indicio vocati, huic habendam gratiam, quod et paucitatemeorum ex loco superiore cognoscere et virtutem despicere potuerint,qui dimicare non ausi turpiter se in castra receperint. Imperium se abCaesare per proditionem nullum desiderare, quod habere victoriaposset, quae iam esset sibi atque omnibus Gallis explorata: quin etiamipsis remittere, si sibi magis honorem tribuere, quam ab se salutemaccipere videantur. “Haec ut intellegatis,” inquit, “a me sincerepronuntiari, audite Romanos milites.” Producit servos, quos inpabulatione paucis ante diebus exceperat et fame vinculisqueexcruciaverat. Hi iam ante edocti quae interrogati pronuntiarent, militesse esse legionarios dicunt; fame et inopia adductos clam ex castrisexisse, si quid frumenti aut pecoris in agris reperire possent: similiomnem exercitum inopia premi, nec iam vires sufficere cuiusquamnec ferre operis laborem posse: itaque statuisse imperatorem, si nihilin oppugnatione oppidi profecissent, triduo exercitum deducere.“Haec,” inquit, “a me,” Vercingetorix, “beneficia habetis, quemproditionis insimulatis; cuius opera sine vestro sanguine tantumexercitum victorem fame consumptum videtis; quem turpiter se exfuga recipientem ne qua civitas suis finibus recipiat a me provisumest.”[21] Conclamat omnis multitudo et suo more armis concrepat, quodfacere in eo consuerunt cuius orationem approbant: summum esseVercingetorigem ducem, nec de eius fide dubitandum, nec maioreratione bellum administrari posse. Statuunt, ut X milia hominumdelecta ex omnibus copiis in oppidum mittantur, nec solis Biturigibuscommunem salutem committendam censent, quod paene in eo, si idoppidum retinuissent, summam victoriae constare intellegebant.[22] Singulari militum nostrorum virtuti consilia cuiusque modi

108


Gallorum occurrebant, ut est summae genus sollertiae atque ad omniaimitanda et efficienda, quae ab quoque traduntur, aptissimum. Namet laqueis falces avertebant, quas, cum destinaverant, tormentisintrorsus reducebant, et aggerem cuniculis subtrahebant, eo scientiusquod apud eos magnae sunt ferrariae atque omne genus cuniculorumnotum atque usitatum est. Totum autem murum ex omni parte turribuscontabulaverant atque has coriis intexerant. Tum crebris diurnisnocturnisque eruptionibus aut aggeri ignem inferebant aut militesoccupatos in opere adoriebantur, et nostrarum turrium altitudinem,quantum has cotidianus agger expresserat, commissis suarum turriummalis adaequabant, et apertos cuniculos praeusta et praeacuta materiaet pice fervefacta et maximi ponderis saxis morabantur moenibusqueappropinquare prohibebant.[23] Muri autem omnes Gallici hac fere forma sunt. Trabes derectaeperpetuae in longitudinem paribus intervallis, distantes inter se binospedes, in solo collocantur. Hae revinciuntur introrsus et multo aggerevestiuntur: ea autem, quae diximus, inter valla grandibus in frontesaxis effarciuntur. His collocatis et coagmentatis alius insuper ordoadditur, ut idem illud intervallum servetur neque inter se continganttrabes, sed paribus intermissae spatiis singulae singulis saxis interiectisarte contineantur. Sic deinceps omne opus contexitur, dum iusta murialtitudo expleatur. Hoc cum in speciem varietatemque opus deformenon est alternis trabibus ac saxis, quae rectis lineis suos ordines servant,tum ad utilitatem et defensionem urbium summam habetopportunitatem, quod et ab incendio lapis et ab ariete materia defendit,quae perpetuis trabibus pedes quadragenos plerumque introrsusrevincta neque perrumpi neque distrahi potest.[24] His tot rebus impedita oppugnatione milites, cum toto temporefrigore et assiduis imbribus tardarentur, tamen continenti labore omniahaec superaverunt et diebus XXV aggerem latum pedes CCCXXX,altum pedes LXXX exstruxerunt. Cum is murum hostium paenecontingeret, et Caesar ad opus consuetudine excubaret milites quehortaretur, ne quod omnino tempus ab opere intermitteretur, pauloante tertiam vigiliam est animadversum fumare aggerem, quem cuniculohostes succenderant, eodemque tempore toto muro clamore sublatoduabus portis ab utroque latere turrium eruptio fiebat, alii faces atquearidam materiem de muro in aggerem eminus iaciebant, picemreliquasque res, quibus ignis excitari potest, fundebant, ut quo primumcurreretur aut cui rei ferretur auxilium vix ratio iniri posset. Tamen,quod instituto Caesaris semper duae legiones pro castris excubabantpluresque partitis temporibus erant in opere, celeriter factum est, ut

109


alii eruptionibus resisterent, alii turres reducerent aggeremque interscinderent, omnis vero ex castris multitudo ad restinguendumconcurreret.[25] Cum in omnibus locis consumpta iam reliqua parte noctispugnaretur, semperque hostibus spes victoriae redintegraretur, eomagis, quod deustos pluteos turrium videbant nec facile adire apertosad auxiliandum animadvertebant, semperque ipsi recentes defessissuccederent omnemque Galliae salutem in illo vestigio temporis positamarbitrarentur, accidit inspectantibus nobis quod dignum memoriavisum praetereundum non existimavimus. Quidam ante portam oppidiGallus per manus sebi ac picis traditas glebas in ignem e regioneturris proiciebat: scorpione ab latere dextro traiectus exanimatusqueconcidit. Hunc ex proximis unus iacentem transgressus eodem illomunere fungebatur; eadem ratione ictu scorpionis exanimato alterisuccessit tertius et tertio quartus, nec prius ille est a propugnatoribusvacuus relictus locus quam restincto aggere atque omni ex partesummotis hostibus finis est pugnandi factus.[26] Omnia experti Galli, quod res nulla successerat, postero dieconsilium ceperunt ex oppido profugere hortante et iubenteVercingetorige. Id silentio noctis conati non magna iactura suorumsese effecturos sperabant, propterea quod neque longe ab oppido ca-stra Vercingetorigis aberant, et palus, quae perpetua intercedebat,Romanos ad insequendum tardabat. Iamque hoc facere noctuapparabant, cum matres familiae repente in publicum procurreruntflentesque proiectae ad pedes suorum omnibus precibus petierunt,ne se et communes liberos hostibus ad supplicium dederent, quos adcapiendam fugam naturae et virium infirmitas impediret. Vbi eos insententia perstare viderunt, quod plerumque in summo periculo timormisericordiam non recipit, conclamare et significare de fuga Romaniscoeperunt. Quo timore perterriti Galli, ne ab equitatu Romanorumviae praeoccuparentur, consilio destiterunt.[27] Postero die Caesar promota turri perfectisque operibus quae facereinstituerat, magno coorto imbre non inutilem hanc ad capiendumconsilium tempestatem arbitratus est, quod paulo incautius custodiasin muro dispositas videbat, suosque languidius in opere versari iussitet quid fieri vellet ostendit. Legionibusque intra vineas in occultoexpeditis, cohortatus ut aliquando pro tantis laboribus fructum victoriaeperciperent, eis qui primi murum ascendissent praemia proposuitmilitibusque signum dedit. Illi subito ex omnibus partibus evolaveruntmurumque celeriter compleverunt.[28] Hostes re nova perterriti muro turribusque deiecti in foro ac locis

110


patentioribus cuneatim constiterunt, hoc animo ut si qua ex parteobviam contra veniretur acie instructa depugnarent. Vbi neminem inaequum locum sese demittere, sed toto undique muro circumfundividerunt, veriti ne omnino spes fugae tolleretur, abiectis armis ultimasoppidi partes continenti impetu petiverunt, parsque ibi, cum angustoexitu portarum se ipsi premerent, a militibus, pars iam egressa portisab equitibus est interfecta; nec fuit quisquam, qui praedae studeret.Sic et Cenabi caede et labore operis incitati non aetate confectis, nonmulieribus, non infantibus pepercerunt. Denique ex omni numero,qui fuit circiter milium XL, vix DCCC, qui primo clamore audito seex oppido eiecerunt, incolumes ad Vercingetorigem pervenerunt. Quosille multa iam nocte silentio ex fuga excepit, veritus ne qua in castrisex eorum concursu et misericordia vulgi seditio oreretur, ut procul invia dispositis familiaribus suis principibusque civitatum disparandosdeducendosque ad suos curaret, quae cuique civitati pars castrorumab initio obvenerat.[29] Postero die concilio convocato consolatus cohortatusque est nese admodum animo demitterent, ne perturbarentur incommodo. Nonvirtute neque in acie vicisse Romanos, sed artificio quodam et scientiaoppugnationis, cuius rei fuerint ipsi imperiti. Errare, si qui in belloomnes secundos rerum proventus exspectent. Sibi numquam placuisseAvaricum defendi, cuius rei testes ipsos haberet; sed factumimprudentia Biturigum et nimia obsequentia reliquorum uti hocincommodum acciperetur. Id tamen se celeriter maioribus commodissanaturum. Nam quae ab reliquis Gallis civitates dissentirent, has suadiligentia adiuncturum atque unum consilium totius Galliaeeffecturum, cuius consensui ne orbis quidem terrarum possit obsistere;idque se prope iam effectum habere. Interea aequum esse ab eiscommunis salutis causa impetrari ut castra munire instituerent, quofacilius repentinos hostium impetus sustinerent.[30] Fuit haec oratio non ingrata Gallis, et maxime, quod ipse animonon defecerat tanto accepto incommodo neque se in occultum abdideratet conspectum multitudinis fugerat; plusque animo providere etpraesentire existimabatur, quod re integra primo incendendumAvaricum, post deserendum censuerat. Itaque ut reliquorumimperatorum res adversae auctoritatem minuunt, sic huius ex contra-rio dignitas incommodo accepto in dies augebatur. Simul in spemveniebant eius adfirmatione de reliquis adiungendis civitatibus;primumque eo tempore Galli castra munire instituerunt et sic suntanimo confirmati, homines insueti laboris, ut omnia quae imperarentursibi patienda existimarent.

111


[31] Nec minus quam est pollicitus Vercingetorix animo laborabat utreliquas civitates adiungeret, atque eas donis pollicitationibusquealliciebat. Huic rei idoneos homines deligebat, quorum quisque autoratione subdola aut amicitia facillime capere posset. Qui Avaricoexpugnato refugerant, armandos vestiendosque curat; simul, utdeminutae copiae redintegrarentur, imperat certum numerum militumcivitatibus, quem et quam ante diem in castra adduci velit,sagittariosque omnes, quorum erat permagnus numerus in Gallia,conquiri et ad se mitti iubet. His rebus celeriter id quod Avaricideperierat expletur. Interim Teutomatus, Olloviconis filius, rexNitiobrigum, cuius pater ab senatu nostro amicus erat appellatus, cummagno equitum suorum numero et quos ex Aquitania conduxerat adeum pervenit.[32] Caesar Avarici complures dies commoratus summamque ibicopiam frumenti et reliqui commeatus nactus exercitum ex labore atqueinopia refecit. Iam prope hieme confecta cum ipso anni tempore adgerendum bellum vocaretur et ad hostem proficisci constituisset, siveeum ex paludibus silvisque elicere sive obsidione premere posset, le-gati ad eum principes Aeduorum veniunt oratum ut maxime necessa-rio tempore civitati subveniat: summo esse in periculo rem, quod,cum singuli magistratus antiquitus creari atque regiam potestatemannum obtinere consuessent, duo magistratum gerant et se uterqueeorum legibus creatum esse dicat. Horum esse alterum Convictolitavem,florentem et illustrem adulescentem, alterum Cotum, antiquissimafamilia natum atque ipsum hominem summae potentiae et magnaecognationis, cuius frater Valetiacus proximo anno eundem magistratumgesserit. Civitatem esse omnem in armis; divisum senatum, divisumpopulum, suas cuiusque eorum clientelas. Quod si diutius alatur con-troversia, fore uti pars cum parte civitatis confligat. Id ne accidat,positum in eius diligentia atque auctoritate.[33] Caesar, etsi a bello atque hoste discedere detrimentosum esseexistimabat, tamen non ignorans quanta ex dissensionibus incommodaoriri consuessent, ne tanta et tam coniuncta populo Romano civitas,quam ipse semper aluisset omnibusque rebus ornasset, ad vim atquearma descenderet, atque ea pars quae minus sibi confideret auxilia aVercingetorige arcesseret, huic rei praevertendum existimavit et, quodlegibus Aeduorum eis, qui summum magistra tum obtinerent,excedere ex finibus non liceret, ne quid de iure aut de legibus eorumdeminuisse videretur, ipse in Aeduos proficisci statuit senatumqueomnem et quos inter controversia esset ad se Decetiam evocavit. Cumprope omnis civitas eo convenisset, docereturque paucis clam convocatis

112


alio loco, alio tempore atque oportuerit fratrem a fratre renuntiatum,cum leges duo ex una familia vivo utroque non solum magistratuscreari vetarent, sed etiam in senatu esse prohiberent, Cotum imperiumdeponere coegit, Convictolitavem, qui per sacerdotes more civitatisintermissis magistratibus esset creatus, potestatem obtinere iussit.[34] Hoc decreto interposito cohortatus Aeduos, ut controversiarumac dissensionis obliviscerentur atque omnibus omissis his rebus huicbello servirent eaque quae meruissent praemia ab se devicta Galliaexspectarent equitatumque omnem et peditum milia decem sibiceleriter mitterent, quae in praesidiis rei frumentariae causa disponeret,exercitum in duas partes divisit: quattuor legiones in SenonesParisiosque Labieno ducendas dedit, sex ipse in Arvernos ad oppidumGergoviam secundum flumen Elaver duxit; equitatus partem illiattribuit, partem sibi reliquit. Qua re cognita Vercingetorix omnibusinterruptis eius fluminis pontibus ab altera fluminis parte iter facerecoepit.[35] Cum uterque utrimque exisset exercitus, in conspectu fereque eregione castris castra ponebant dispositis exploratoribus, necubi effectoponte Romani copias traducerent. Erat in magnis Caesarisdifficultatibus res, ne maiorem aestatis partem flumine impediretur,quod non fere ante autumnum Elaver vado transiri solet. Itaque, neid accideret, silvestri loco castris positis e regione unius eorum pontium,quos Vercingetorix rescindendos curaverat, postero die cum duabuslegionibus in occulto restitit; reliquas copias cum omnibusimpedimentis, ut consueverat, misit, apertis quibusdam cohortibus,uti numerus legionum constare videretur. His quam longissime possentegredi iussis, cum iam ex diei tempore coniecturam ceperat in castraperventum, isdem sublicis, quarum pars inferior integra remanebat,pontem reficere coepit. Celeriter effecto opere legionibusque traductiset loco castris idoneo delecto reliquas copias revocavit. Vercingetorixre cognita, ne contra suam voluntatem dimicare cogeretur, magnisitineribus antecessit.[36] Caesar ex eo loco quintis castris Gergoviam pervenit equestriqueeo die proelio levi facto perspecto urbis situ, quae posita in altissimomonte omnes aditus difficiles habebat, de expugnatione desperavit,de obsessione non prius agendum constituit, quam rem frumentariamexpedisset. At Vercingetorix castris, prope oppidum positis,mediocribus circum se intervallis separatim singularum civitatiumcopias collocaverat atque omnibus eius iugi collibus occupatis, quadespici poterat, horribilem speciem praebebat; principesque earumcivitatium, quos sibi ad consilium capiendum delegerat, prima luce

113


cotidie ad se convenire iubebat, seu quid communicandum, seu quidadministrandum videretur; neque ullum fere diem intermittebat quinequestri proelio interiectis sagittariis, quid in quoque esset animi acvirtutis suorum perspiceret. Erat e regione oppidi collis sub ipsisradicibus montis, egregie munitus atque ex omni parte circumcisus;quem si tenerent nostri, et aquae magna parte et pabulatione liberaprohibituri hostes videbantur. Sed is locus praesidio ab his non nimisfirmo tenebatur. Tamen silentio noctis Caesar ex castris egressus,priusquam subsidio ex oppido veniri posset, deiecto praesidio potitusloco duas ibi legiones collocavit fossamque duplicem duodenumpedum a maioribus castris ad minora perduxit, ut tuto ab repentinohostium incursu etiam singuli commeare possent.[37] Dum haec ad Gergoviam geruntur, Convictolitavis Aeduus, cuimagistratum adiudicatum a Caesare demonstravimus, sollicitatus abArvernis pecunia cum quibusdam adulescentibus colloquitur; quo-rum erat princeps Litaviccus atque eius fratres, amplissima familianati adulescentes. Cum his praemium communicat hortaturque, ut seliberos et imperio natos meminerint. Vnam esse Aeduorum civitatem,quae certissimam Galliae victoriam detineat; eius auctoritate reliquascontineri; qua traducta locum consistendi Romanis in Gallia non fore.Esse nonnullo se Caesaris beneficio adfectum, sic tamen, ut iustissimamapud eum causam obtinuerit; sed plus communi libertati tribuere.Cur enim potius Aedui de suo iure et de legibus ad Caesaremdisceptatorem, quam Romani ad Aeduos veniant? Celeriteradulescentibus et oratione magistratus et praemio deductis, cum sevel principes eius consili fore profiterentur, ratio perficiendiquaerebatur, quod civitatem temere ad suscipiendum bellum adduciposse non confidebant. Placuit ut Litaviccus decem illis milibus, quaeCaesari ad bellum mitterentur, praeficeretur atque ea ducenda curaret,fratresque eius ad Caesarem praecurrerent. Reliqua qua ratione agiplaceat constituunt.[38] Litaviccus accepto exercitu, cum milia passuum circiter XXX abGergovia abesset, convocatis subito militibus lacrimans, “Quoproficiscimur,” inquit, “milites? Omnis noster equitatus, omnisnobilitas interiit; principes civitatis, Eporedorix et Viridomarus,insimulati proditionis ab Romanis indicta causa interfecti sunt. Haecab ipsis cognoscite, qui ex ipsa caede fugerunt: nam ego fratribusatque omnibus meis propinquis interfectis dolore prohibeor, quaegesta sunt, pronuntiare.” Producuntur hi quos ille edocuerat quaedici vellet, atque eadem, quae Litaviccus pronuntiaverat, multitudiniexponunt: multos equites Aeduorum interfectos, quod collocuti cum

114


Arvernis dicerentur; ipsos se inter multitudinem militum occultasseatque ex media caede fugisse. Conclamant Aedui et Litaviccumobsecrant ut sibi consulat. “Quasi vero,” inquit ille, “consili sit res,ac non necesse sit nobis Gergoviam contendere et cum Arvernis nosmetconiungere. An dubitamus quin nefario facinore admisso Romani iamad nos interficiendos concurrant? Proinde, si quid in nobis animi est,persequamur eorum mortem qui indignissime interierunt, atque hoslatrones interficiamus.” Ostendit cives Romanos, qui eius praesidi fi-ducia una erant: magnum numerum frumenti commeatusque diripit,ipsos crudeliter excruciatos interficit. Nuntios tota civitate Aeduorumdimittit, eodem mendacio de caede equitum et principum permovet;hortatur ut simili ratione atque ipse fecerit suas iniurias persequantur.[39] Eporedorix Aeduus, summo loco natus adulescens et summaedomi potentiae, et una Viridomarus, pari aetate et gratia, sed generedispari, quem Caesar ab Diviciaco sibi traditum ex humili loco adsummam dignitatem perduxerat, in equitum numero convenerantnominatim ab eo evocati. His erat inter se de principatu contentio, etin illa magistratuum controversia alter pro Convictolitavi, alter proCoto summis opibus pugnaverant. Ex eis Eporedorix cognito Litavicciconsilio media fere nocte rem ad Caesarem defert; orat ne patiaturcivitatem pravis adulescentium consiliis ab amicitia populi Romanideficere; quod futurum provideat, si se tot hominum milia cumhostibus coniunxerint, quorum salutem neque propinqui neglegere,neque civitas levi momento aestimare posset.[40] Magna adfectus sollicitudine hoc nuntio Caesar, quod semperAeduorum civitati praecipue indulserat, nulla interposita dubitationelegiones expeditas quattuor equitatumque omnem ex castris educit;nec fuit spatium tali tempore ad contrahenda castra, quod res positain celeritate videbatur; Gaium Fabium legatum eum legionibus duabuscastris praesidio relinquit. Fratres Litavicci eum comprehendi iussisset,paulo ante reperit ad hostes fugisse. Adhortatus milites, ne necessariotempore itineris labore permoveantur, cupidissimis omnibus progressusmilia passuum XXV agmen Aeduorum conspicatus immisso equitatuiter eorum moratur atque impedit interdicitque omnibus nequemquam interficiant. Eporedorigem et Viridomarum, quos illiinterfectos existimabant, inter equites versari suosque appellare iubet.His cognitis et Litavicci fraude perspecta Aedui manus tendere,deditionem significare et proiectis armis mortem deprecari incipiunt.Litaviccus cum suis clientibus, quibus more Gallorum nefas est etiamin extrema fortuna deserere patronos, Gergoviam profugit.[41] Caesar nuntiis ad civitatem Aeduorum missis, qui suo beneficio

115


conservatos docerent quos iure belli interficere potuisset, tribusquehoris noctis exercitui ad quietem datis castra ad Gergoviam movit.Medio fere itinere equites a Fabio missi, quanto res in periculo fuerit,exponunt. Summis copiis castra oppugnata demonstrant, cum crebrointegri defessis succederent nostrosque assiduo labore defatigarent,quibus propter magnitudinem castrorum perpetuo esset isdem in val-lo permanendum. Multitudine sagittarum atque omnis generis telorummultos vulneratos; ad haec sustinenda magno usui fuisse tormenta.Fabium discessu eorum duabus relictis portis obstruere ceteraspluteosque vallo addere et se in posterum diem similemque casumapparare. His rebus cognitis Caesar summo studio militum ante ortumsolis in castra pervenit.[42] Dum haec ad Gergoviam geruntur, Aedui primis nuntiis abLitavicco acceptis nullum sibi ad cognoscendum spatium relinquunt.Impellit alios avaritia, alios iracundia et temeritas, quae maxime illihominum generi est innata, ut levem auditionem habeant pro recomperta. Bona civium Romanorum diripiunt, caedes faciunt, inservitutem abstrahunt. Adiuvat rem proclinatam Convictolitavisplebemque ad furorem impellit, ut facinore admisso ad sanitatem revertipudeat. Marcum Aristium, tribunum militum, iter ad legionemfacientem fide data ex oppido Cabillono educunt: idem facere cogunteos, qui negotiandi causa ibi constiterant. Hos continuo (in) itinereadorti omnibus impedimentis exuunt; repugnantes diem noctemqueobsident; multis utrimque interfectis maiorem multitudinemarmatorum concitant.[43] Interim nuntio allato omnes eorum milites in potestate Caesaristeneri, concurrunt ad Aristium, nihil publico factum consiliodemonstrant; quaestionem de bonis direptis decernunt, Litaviccifatrumque bona publicant, legatos ad Caesarem sui purgandi gratiamittunt. Haec faciunt reciperandorum suorum causa; sed contamina-ti facinore et capti compendio ex direptis bonis, quod ea res ad multospertinebat, timore poenae exterriti consilia clam de bello inire incipiuntcivitatesque reliquas legationibus sollicitant. Quae tametsi Caesarintellegebat, tamen quam mitissime potest legatos appellat: nihil sepropter inscientiam levitatemque vulgi gravius de civitate iudicareneque de sua in Aeduos benevolentia deminuere. Ipse maiorem Galliaemotum exspectans, ne ab omnibus civitatibus circumsisteretur, consiliainibat quemadmodum ab Gergovia discederet ac rursus omnemexercitum contraheret, ne profectio nata ab timore defectionis similisfugae videretur.[44] Haec cogitanti accidere visa est facultas bene rei gerendae. Nam

116


cum in minora castra operis perspiciendi causa venisset, animadvertitcollem, qui ab hostibus tenebatur, nudatum hominibus, quisuperioribus diebus vix prae multitudine cerni poterat. Admiratusquaerit ex perfugis causam, quorum magnus ad eum cotidie numerusconfluebat. Constabat inter omnes, quod iam ipse Caesar perexploratores cognoverat, dorsum esse eius iugi prope aequum, sedhunc silvestrem et angustum, qua esset aditus ad alteram partem oppidi;huic loco vehementer illos timere nec iam aliter sentire, uno colle abRomanis occupato, si alterum amisissent, quin paene circumvallatiatque omni exitu et pabulatione interclusi viderentur: ad huncmuniendum omnes a Vercingetorige evocatos.[45] Hac re cognita Caesar mittit complures equitum turmas; eis demedia nocte imperat, ut paulo tumultuosius omnibus locis vagarentur.Prima luce magnum numerum impedimentorum ex castrismulorumque produci deque his stramenta detrahi mulionesque cumcassidibus equitum specie ac simulatione collibus circumvehi iubet.His paucos addit equites qui latius ostentationis causa vagarentur.Longo circuitu easdem omnes iubet petere regiones. Haec procul exoppido videbantur, ut erat a Gergovia despectus in castra, neque tan-to spatio certi quid esset explorari poterat. Legionem unam eodemiugo mittit et paulum progressam inferiore constituit loco silvisqueoccultat. Augetur Gallis suspicio, atque omnes illo ad munitionemcopiae traducuntur. Vacua castra hostium Caesar conspicatus tectisinsignibus suorum occultatisque signis militaribus raros milites, neex oppido animadverterentur, ex maioribus castris in minora traducitlegatisque, quos singulis legionibus praefecerat, quid fieri velit ostendit:in primis monet ut contineant milites, ne studio pugnandi aut spepraedae longius progrediantur; quid iniquitas loci habeat incommodiproponit: hoc una celeritate posse mutari; occasionis esse rem, nonproeli. His rebus eitis signum dat et ab dextra parte alio ascensu eodemtempore Aeduos mittit.[46] Oppidi murus ab planitie atque initio ascensus recta regione, sinullus anfractus intercederet, MCC passus aberat: quidquid huccircuitus ad molliendum clivum accesserat, id spatium itineris augebat.A medio fere colle in longitudinem, ut natura montis ferebat, exgrandibus saxis sex pedum murum qui nostrorum impetum tardaretpraeduxerant Galli, atque inferiore omni spatio vacuo relictosuperiorem partem collis usque ad murum oppidi densissimis castriscompleverant. Milites dato signo celeriter ad munitionem perveniunteamque transgressi trinis castris potiuntur; ac tanta fuit in castriscapiendis celeritas, ut Teutomatus, rex Nitiobrigum, subito in

117


tabernaculo oppressus, ut meridie conquieverat, superiore corporisparte nudata vulnerato equo vix se ex manibus praedantium militumeriperet.[47] Consecutus id quod animo proposuerat, Caesar receptui caniiussit legionique decimae, quacum erat, continuo signa constituit. Acreliquarum legionum milites non exaudito sono tubae, quod satismagna valles intercedebat, tamen ab tribunis militum legatisque, uterat a Caesare praeceptum, retinebantur. Sed elati spe celeris victoriaeet hostium fuga et superiorum temporum secundis proeliis nihil adeoarduum sibi esse existimaverunt quod non virtute consequi possent,neque finem prius sequendi fecerunt quam muro oppidi portisqueappropinquarunt. Tum vero ex omnibus urbis partibus orto clamore,qui longius aberant repentino tumultu perterriti, cum hostem intraportas esse existimarent, sese ex oppido eiecerunt. Matres familiae demuro vestem argentumque iactabant et pectore nudo prominentes passismanibus obtestabantur Romanos, ut sibi parcerent neu, sicut Avaricifecissent, ne a mulieribus quidem atque infantibus abstinerent:nonnullae de muris per manus demissae sese militibus tradebant.Lucius Fabius, centurio legionis VIII, quem inter suos eo die dixisseconstabat excitari se Avaricensibus praemiis neque commissurum, utprius quisquam murum ascenderet, tres suos nactus manipulares atqueab eis sublevatus murum ascendit: hos ipse rursus singulos exceptansin murum extulit.[48] Interim ei qui ad alteram partem oppidi, ut supra demonstravimus,munitionis causa convenerant, primo exaudito clamore, inde etiamcrebris nuntiis incitati, oppidum a Romanis teneri, praemissis equitibusmagno concursu eo contenderunt. Eorum ut quisque primus venerat,sub muro consistebat suorumque pugnantium numerum augebat.Quorum cum magna multitudo convenisset, matres familiae, quaepaulo ante Romanis de muro manus tendebant, suos obtestari et moreGallico passum capillum ostentare liberosque in conspectum proferrecoeperunt. Erat Romanis nec loco nec numero aequa contentio; simulet cursu et spatio pugnae defatigati non facile recentes atque integrossustinebant.[49] Caesar, cum iniquo loco pugnari hostiumque augeri copias videret,praemetuens suis ad Titum Sextium legatum, quem minoribus castrispraesidio reliquerat, misit, ut cohortes ex castris celeriter educeret etsub infimo colle ab dextro latere hostium constitueret, ut, si nostrosloco depulsos vidisset, quo minus libere hostes insequerentur terreret.Ipse paulum ex eo loco cum legione progressus, ubi constiterat,eventum pugnae exspectabat.

118


[50] Cum acerrime comminus pugnaretur, hostes loco et numero, nostrivirtute confiderent, subito sunt Aedui visi ab latere nostris aperto,quos Caesar ab dextra parte alio ascensu manus distinendae causamiserat. Hi similitudine armorum vehementer nostros perterruerunt,ac tametsi dextris humeris exsertis animadvertebantur, quod insigne+pacatum+ esse consuerat, tamen id ipsum sui fallendi causa militesab hostibus factum existimabant. Eodem tempore Lucius Fabiuscenturio quique una murum ascenderant circumventi atque interfectimuro praecipitabantur. Marcus Petronius, eiusdem legionis centurio,cum portam excidere conatus esset, a multitudine oppressus ac sibidesperans multis iam vulneribus acceptis manipularibus suis, qui illumsecuti erant, “Quoniam,” inquit, “me una vobiscum servare nonpossum, vestrae quidem certe vitae prospiciam, quos cupiditate gloriaeadductus in periculum deduxi. Vos data facultate vobis consulite.”Simul in medios hostes irrupit duobusque interfectis reliquos a portapaulum summovit. Conantibus auxiliari suis “Frustra,” inquit, “meaevitae subvenire conamini, quem iam sanguis viresque deficiunt.Proinde abite, dum est facultas, vosque ad legionem recipite.” Itapuguans post paulum concidit ac suis saluti fuit.[51] Nostri, cum undique premerentur, XLVI centurionibus amissisdeiecti sunt loco. Sed intolerantius Gallos insequentes legio decimatardavit, quae pro subsidio paulo aequiore loco constiterat. Hanc rursusXIII legionis cohortes exceperunt, quae ex castris minoribus eductaecum Tito Sextio legato ceperant locum superiorem. Legiones, ubiprimum planitiem attigerunt, infestis contra hostes signis constiterunt.Vercingetorix ab radicibus collis suos intra munitiones reduxit. Eodie milites sunt paulo minus septingenti desiderati.[52] Postero die Caesar contione advocata temeritatem cupiditatemquemilitum reprehendit, quod sibi ipsi iudicavissent quo procedendumaut quid agendum videretur, neque signo recipiendi dato constitissentneque ab tribunis militum legatisque retineri potuissent. Euit quidiniquitas loci posset, quid ipse ad Avaricum sensisset, cum sine duceet sine equitatu deprehensis hostibus exploratam victoriam dimisisset,ne parvum modo detrimentum in contentione propter iniquitatemloci accideret. Quanto opere eorum animi magnitudinem admiraretur,quos non castrorum munitiones, non altitudo montis, non murusoppidi tardare potuisset, tanto opere licentiam arrogantiamquereprehendere, quod plus se quam imperatorem de victoria atque exiturerum sentire existimarent; nec minus se ab milite modestiam etcontinentiam quam virtutem atque animi magnitudinem desiderare.[53] Hac habita contione et ad extremam orationem confirmatis

119


militibus, ne ob hanc causam animo permoverentur neu quod iniquitasloci attulisset id virtuti hostium tribuerent, eadem de profectionecogitans quae ante senserat legiones ex castris eduxit aciemque ido-neo loco constituit. Cum Vercingetorix nihil magis in aequum locumdescenderet, levi facto equestri proelio atque secundo in castraexercitum reduxit. Cum hoc idem postero die fecisset, satis ad Gallicamostentationem minuendam militumque animos confirmandos factumexistimans in Aeduos movit castra. Ne tum quidem insecutis hostibustertio die ad flumen Elaver venit; pontem refecit exercitumque traduxit.[54] Ibi a Viridomaro atque Eporedorige Aeduis appellatus discit cumomni equitatu Litaviccum ad sollicitandos Aeduos profectum: opusesse ipsos antecedere ad confirmandam civitatem. Etsi multis iam re-bus perfidiam Aeduorum perspectam habebat atque horum discessuadmaturari defectionem civitatis existimabat, tamen eos retinendos nonconstituit, ne aut inferre iniuriam videretur aut dare timoris aliquamsuspicionem. Discedentibus his breviter sua in Aeduos merita euit,quos et quam humiles accepisset, compulsos in oppida, multatos agrisomnibus ereptis copiis, imposito stipendio, obsidibus summa cumcontumelia extortis, et quam in fortunam quamque in amplitudinemdeduxisset, ut non solum in pristinum statum redissent, sed omniumtemporum dignitatem et gratiam antecessisse viderentur. His datismandatis eos ab se dimisit.[55] Noviodunum erat oppidum Aeduorum ad ripas Ligeris oppor-tuno loco positum. Huc Caesar omnes obsides Galliae, frumentum,pecuniam publicam, suorum atque exercitus impedimentorum magnampartem contulerat; huc magnum numerum equorum huius belli cau-sa in Italia atque Hispania coemptum miserat. Eo cum EporedorixViridomarusque venissent et de statu civitatis cognovissent, LitaviccumBibracti ab Aeduis receptum, quod est oppidum apud eos maximaeauctoritatis, Convictolitavim magistratum magnamque partem senatusad eum convenisse, legatos ad Vercingetorigem de pace et amicitiaconcilianda publice missos, non praetermittendum tantum commodumexistimaverunt. Itaque interfectis Novioduni custodibus quique eonegotiandi causa convenerant pecuniam atque equos inter se partitisunt; obsides civitatum Bibracte ad magistratum deducendoscuraverunt; oppidum, quod a se teneri non posse iudicabant, ne cuiesset usui Romanis, incenderunt; frumenti quod subito potueruntnavibus avexerunt, reliquum flumine atque incendio corruperunt.Ipsi ex finitimis regionibus copias cogere, praesidia custodiasque adripas Ligeris disponere equitatumque omnibus locis iniciendi timoriscausa ostentare coeperunt, si ab re frumentaria Romanos excludere

120


aut adductos inopia in provinciam expellere possent. Quam ad spemmultum eos adiuvabat, quod Liger ex nivibus creverat, ut omninovado non posse transiri videretur.[56] Quibus rebus cognitis Caesar maturandum sibi censuit, si essetin perficiendis pontibus periclitandum, ut prius quam essent maioreseo coactae copiae dimicaret. Nam ut commutato consilio iter inprovinciam converteret, id ne metu quidem necessario faciendumexistimabat; cum infamia atque indignitas rei et oppositus monsCevenna viarumque difficultas impediebat, tum maxime quodabiuncto Labieno atque eis legionibus quas una miserat vehementertimebat. Itaque admodum magnis diurnis nocturnisque itineribusconfectis contra omnium opinionem ad Ligerem venit vadoque perequites invento pro rei necessitate opportuno, ut brachia modo atquehumeri ad sustinenda arma liberi ab aqua esse possent, dispositoequitatu qui vim fluminis refringeret, atque hostibus primo aspectuperturbatis, incolumem exercitum traduxit frumentumque in agris etpecoris copiam nactus repleto his rebus exercitu iter in Senones facereinstituit.[57] Dum haec apud Caesarem geruntur, Labienus eo supplemento,quod nuper ex Italia venerat, relicto Agedinci, ut esset impedimentispraesidio, cum quattuor legionibus Lutetiam proficiscitur. Id estoppidum Parisiorum, quod positum est in insula fluminis Sequanae.Cuius adventu ab hostibus cognito magnae ex finitimis civitatibuscopiae convenerunt. Summa imperi traditur Camulogeno Aulerco,qui prope confectus aetate tamen propter singularem scientiam reimilitaris ad eum est honorem evocatus. Is cum animadvertissetperpetuam esse paludem, quae influeret in Sequanam atque illumomnem locum magnopere impediret, hic consedit nostrosque transituprohibere instituit.[58] Labienus primo vineas agere, cratibus atque aggere paludemexplere atque iter munire conabatur. Postquam id difficilius confierianimadvertit, silentio e castris tertia vigilia egressus eodem quo veneratitinere Metiosedum pervenit. Id est oppidum Senonum in insulaSequanae positum, ut paulo ante de Lutetia diximus. Deprensisnavibus circiter quinquaginta celeriterque coniunctis atque eomilitibus iniectis et rei novitate perterritis oppidanis, quorum magnapars erat ad bellum evocata, sine contentione oppido potitur. Refectoponte, quem superioribus diebus hostes resciderant, exercitum traducitet secundo flumine ad Lutetiam iter facere coepit. Hostes re cognitaab eis, qui Metiosedo fugerant, Lutetiam incendi pontesque eius oppidirescindi iubent; ipsi profecti a palude ad ripas Sequanae e regione

121


Lutetiae contra Labieni castra considunt.[59] Iam Caesar a Gergovia discessisse audiebatur, iam de Aeduorumdefectione et secundo Galliae motu rumores adferebantur, Galliquein colloquiis interclusum itinere et Ligeri Caesarem inopia frumenticoactum in provinciam contendisse confirmabant. Bellovaci autemdefectione Aeduorum cognita, qui ante erant per se infideles, manuscogere atque aperte bellum parare coeperunt. Tum Labienus tantarerum commutatione longe aliud sibi capiendum consilium atque anteasenserat intellegebat, neque iam, ut aliquid adquireret proelioque hosteslacesseret, sed ut incolumem exercitum Agedincum reduceret, cogitabat.Namque altera ex parte Bellovaci, quae civitas in Gallia maximamhabet opinionem virtutis, instabant, alteram Camulogenus parato atqueinstructo exercitu tenebat; tum legiones a praesidio atque impedimentisinterclusas maximum flumen distinebat. Tantis subito difficultatibusobiectis ab animi virtute auxilium petendum videbat.[60] Sub vesperum consilio convocato cohortatus ut ea quae imperassetdiligenter industrieque administrarent, naves, quas Metiosedodeduxerat, singulas equitibus Romanis attribuit, et prima confectavigilia quattuor milia passuum secundo flumine silentio progrediibique se exspectari iubet. Quinque cohortes, quas minime firmas addimicandum esse existimabat, castris praesidio relinquit; quinqueeiusdem legionis reliquas de media nocte cum omnibus impedimentisadverso flumine magno tumultu proficisci imperat. Conquirit etiamlintres: has magno sonitu remorum incitatus in eandem partem mittit.Ipse post paulo silentio egressus cum tribus legionibus eum locumpetit quo naves appelli iusserat.[61] Eo cum esset ventum, exploratores hostium, ut omni fluminisparte erant dispositi, inopinantes, quod magna subito erat coortatempestas, ab nostris opprimuntur; exercitus equitatusque equitibusRomanis administrantibus, quos ei negotio praefecerat, celeritertransmittitur. Vno fere tempore sub lucem hostibus nuntiatur in castrisRomanorum praeter consuetudinem tumultuari et magnum ire agmenadverso flumine sonitumque remorum in eadem parte exaudiri et pauloinfra milites navibus transportari. Quibus rebus auditis, quodexistimabant tribus locis transire legiones atque omnes perturbatosdefectione Aeduorum fugam parare, suas quoque copias in tres partesdistribuerunt. Nam praesidio e regione castrorum relicto et parva manuMetiosedum versus missa, quae tantum progrediatur, quantum navesprocessissent, reliquas copias contra Labienum duxerunt.[62] Prima luce et nostri omnes erant transportati, et hostium aciescernebatur. Labienus milites cohortatus ut suae pristinae virtutis et

122


secundissimorum proeliorum retinerent memoriam atque ipsumCaesarem, cuius ductu saepe numero hostes superassent, praesentemadesse existimarent, dat signum proeli. Primo concursu ab dextrocornu, ubi septima legio constiterat, hostes pelluntur atque in fugamconiciuntur; ab sinistro, quem locum duodecima legio tenebat, cumprimi ordines hostium transfixi telis concidissent, tamen acerrimereliqui resistebant, nec dabat suspicionem fugae quisquam. Ipse duxhostium Camulogenus suis aderat atque eos cohortabatur. Incerto nuncetiam exitu victoriae, cum septimae legionis tribunis esset nuntiatumquae in sinistro cornu gererentur, post tergum hostium legionemostenderunt signaque intulerunt. Ne eo quidem tempore quisquamloco cessit, sed circumventi omnes interfectique sunt. Eandem fortunamtulit Camulogenus. At ei qui praesidio contra castra Labieni erantrelicti, cum proelium commissum audissent, subsidio suis ieruntcollemque ceperunt, neque nostrorum militum victorum impetumsustinere potuerunt. Sic cum suis fugientibus permixti, quos non silvaemontesque texerunt, ab equitatu sunt interfecti. Hoc negotio confectoLabienus revertitur Agedincum, ubi impedimenta totius exercitusrelicta erant: inde cum omnibus copiis ad Caesarem pervenit.[63] Defectione Aeduorum cognita bellum augetur. Legationes inomnes partes circummittuntur: quantum gratia, auctoritate, pecuniavalent, ad sollicitandas civitates nituntur; nacti obsides, quos Caesarapud eos deposuerat, horum supplicio dubitantes territant. Petunt aVercingetorige Aedui ut ad se veniat rationesque belli gerendicommunicet. Re impetrata contendunt ut ipsis summa imperi tradatur,et re in controversiam deducta totius Galliae concilium Bibracteindicitur. Eodem conveniunt undique frequentes. Multitudinissuffragiis res permittitur: ad unum omnes Vercingetorigem probantimperatorem. Ab hoc concilio Remi, Lingones, Treveri afuerunt: illi,quod amicitiam Romanorum sequebantur; Treveri, quod aberantlongius et ab Germanis premebantur, quae fuit causa quare totoabessent bello et neutris auxilia mitterent. Magno dolore Aedui feruntse deiectos principatu, queruntur fortunae commutationem et Caesarisindulgentiam in se requirunt, neque tamen suscepto bello suumconsilium ab reliquis separare audent. Inviti summae spei adulescentesEporedorix et Viridomarus Vercingetorigi parent.[64] Ipse imperat reliquis civitatibus obsides diemque ei rei constituit.Omnes equites, quindecim milia numero, celeriter convenire iubet;peditatu quem antea habuerit se fore contentum dicit, neque fortunamtemptaturum aut in acie dimicaturum, sed, quoniam abundet equitatu,perfacile esse factu frumentationibus pabulationibusque Romanos

123


prohibere, aequo modo animo sua ipsi frumenta corrumpantaedificiaque incendant, qua rei familiaris iactura perpetuum imperiumlibertatemque se consequi videant. His constitutis rebus AeduisSegusiavisque, qui sunt finitimi provinciae, decem milia peditumimperat; huc addit equites octingentos. His praeficit fratremEporedorigis bellumque inferri Allobrogibus iubet. Altera ex parteGabalos proximosque pagos Arvernorum in Helvios, item RutenosCadurcosque ad fines Volcarum Arecomicorum depopulandos mittit.Nihilo minus clandestinis nuntiis legationibusque Allobrogas sollicitat,quorum mentes nondum ab superiore bello resedisse sperabat. Horumprincipibus pecunias, civitati autem imperium totius provinciaepollicetur.[65] Ad hos omnes casus provisa erant praesidia cohortium duarumet viginti, quae ex ipsa provincia ab Lucio Caesare legato ad omnespartes opponebantur. Helvii sua sponte cum finitimis proelio con-gressi pelluntur et Gaio Valerio Donnotauro, Caburi filio, principecivitatis, compluribusque aliis interfectis intra oppida ac muroscompelluntur. Allobroges crebris ad Rhodanum dispositis praesidiismagna cum cura et diligentia suos fines tuentur. Caesar, quod hostesequitatu superiores esse intellegebat et interclusis omnibus itineribusnulla re ex provincia atque Italia sublevari poterat, trans Rhenum inGermaniam mittit ad eas civitates quas superioribus annis pacaverat,equitesque ab his arcessit et levis armaturae pedites, qui inter eosproeliari consuerant. Eorum adventu, quod minus idoneis equisutebantur, a tribunis militum reliquisque equitibus Romanis atqueevocatis equos sumit Germanisque distribuit.[66] Interea, dum haec geruntur, hostium copiae ex Arvernisequitesque qui toti Galliae erant imperati conveniunt. Magno horumcoacto numero, cum Caesar in Sequanos per extremos Lingonum finesiter faceret, quo facilius subsidium provinciae ferri posset, circiter miliapassuum decem ab Romanis trinis castris Vercingetorix conseditconvocatisque ad concilium praefectis equitum venisse tempus victoriaedemonstrat. Fugere in provinciam Romanos Galliaque excedere. Idsibi ad praesentem obtinendam libertatem satis esse; ad reliqui temporispacem atque otium parum profici: maioribus enim coactis copiisreversuros neque finem bellandi facturos. Proinde agmine impeditosadorirantur. Si pedites suis auxilium ferant atque in eo morentur, iterfacere non posse; si, id quod magis futurum confidat, relictisimpedimentis suae saluti consulant, et usu rerum necessariarum etdignitate spoliatum iri. Nam de equitibus hostium, quin nemo eorumprogredi modo extra agmen audeat, et ipsos quidem non debere du-

124


bitare, et quo maiore faciant animo, copias se omnes pro castrishabiturum et terrori hostibus futurum. Conclamant equites sanctissimoiureiurando confirmari oportere, ne tecto recipiatur, ne ad liberos, nead parentes, ad uxorem aditum habeat, qui non bis per agmen hostiumperequitasset.[67] Probata re atque omnibus iureiurando adactis postero die in trespartes distributo equitatu duae se acies ab duobus lateribus ostendunt,una primo agmine iter impedire coepit. Qua re nuntiata Caesar suumquoque equitatum tripertito divisum contra hostem ire iubet. Pugnaturuna omnibus in partibus. Consistit agmen; impedimenta intra legionesrecipiuntur. Si qua in parte nostri laborare aut gravius premividebantur, eo signa inferri Caesar aciemque constitui iubebat; quaeres et hostes ad insequendum tardabat et nostros spe auxili confirmabat.Tandem Germani ab dextro latere summum iugum nacti hostes locodepellunt; fugientes usque ad flumen, ubi Vercingetorix cumpedestribus copiis consederat, persequuntur compluresque interficiunt.Qua re animadversa reliqui ne circumirentur veriti se fugae mandant.Omnibus locis fit caedes. Tres nobilissimi Aedui capti ad Caesaremperducuntur: Cotus, praefectus equitum, qui controversiam cumConvictolitavi proximis comitiis habuerat, et Cavarillus, qui postdefectionem Litavicci pedestribus copiis praefuerat, et Eporedorix,quo duce ante adventum Caesaris Aedui cum Sequanis bellocontenderant.[68] Fugato omni equitatu Vercingetorix copias, ut pro castriscollocaverat, reduxit protinusque Alesiam, quod est oppidumMandubiorum, iter facere coepit celeriterque impedimenta ex castriseduci et se subsequi iussit. Caesar impedimentis in proximum collemdeductis, duabus legionibus praesidio relictis, secutus quantum dieitempus est passum, circiter tribus milibus hostium ex novissimo agmineinterfectis altero die ad Alesiam castra fecit. Perspecto urbis situperterritisque hostibus, quod equitatu, qua maxime parte exercitusconfidebant, erant pulsi, adhortatus ad laborem milites circumvallareinstituit.[69] Ipsum erat oppidum Alesia in colle summo admodum edito loco,ut nisi obsidione expugnari non posse videretur; cuius collis radicesduo duabus ex partibus flumina subluebant. Ante id oppidumplanities circiter milia passuum tria in longitudinem patebat: reliquisex omnibus partibus colles mediocri interiecto spatio pari altitudinisfastigio oppidum cingebant. Sub muro, quae pars collis ad orientemsolem spectabat, hunc omnem locum copiae Gallorum compleverantfossamque et maceriam sex in altitudinem pedum praeduxerant. Eius

125


munitionis quae ab Romanis instituebatur circuitus XI milia passuumtenebat. Castra opportunis locis erant posita ibique castella vigintitria facta, quibus in castellis interdiu stationes ponebantur, ne quasubito eruptio fieret: haec eadem noctu excubitoribus ac firmispraesidiis tenebantur.[70] Opere instituto fit equestre proelium in ea planitie, quamintermissam collibus tria milia passuum in longitudinem patere suprademonstravimus. Summa vi ab utrisque contenditur. Laborantibusnostris Caesar Germanos summittit legionesque pro castris constituit,ne qua subito irruptio ab hostium peditatu fiat. Praesidio legionumaddito nostris animus augetur: hostes in fugam coniecti se ipsimultitudine impediunt atque angustioribus portis relictis coacervantur.Germani acrius usque ad munitiones sequuntur. Fit magna caedes:nonnulli relictis equis fossam transire et maceriam transcendereconantur. Paulum legiones Caesar quas pro vallo constitueratpromoveri iubet. Non minus qui intra munitiones erant perturbanturGalli: veniri ad se confestim existimantes ad arma conclamant; nonnulliperterriti in oppidum irrumpunt. Vercingetorix iubet portas claudi,ne castra nudentur. Multis interfectis, compluribus equis captisGermani sese recipiunt.[71] Vercingetorix, priusquam munitiones ab Romanis perficiantur,consilium capit omnem ab se equitatum noctu dimittere. Discedentibusmandat ut suam quisque eorum civitatem adeat omnesque qui peraetatem arma ferre possint ad bellum cogant. Sua in illos meritaproponit obtestaturque ut suae salutis rationem habeant neu se optimede communi libertate meritum in cruciatum hostibus dedant. Quodsi indiligentiores fuerint, milia hominum delecta octoginta una secuminteritura demonstrat. Ratione inita se exigue dierum triginta haberefrumentum, sed paulo etiam longius tolerari posse parcendo. His datismandatis, qua opus erat intermissum, secunda vigilia silentio equitatummittit. Frumentum omne ad se referri iubet; capitis poenam eis quinon paruerint constituit: pecus, cuius magna erat copia ab Mandubiiscompulsa, viritim distribuit; frumentum parce et paulatim metiriinstituit; copias omnes quas pro oppido collocaverat in oppidumrecepit. His rationibus auxilia Galliae exspectare et bellum paratadministrare.[72] Quibus rebus cognitis ex perfugis et captivis, Caesar haec generamunitionis instituit. Fossam pedum viginti directis lateribus duxit, uteius fossae solum tantundem pateret quantum summae fossae labradistarent. Reliquas omnes munitiones ab ea fossa pedes quadringentosreduxit, [id] hoc consilio, quoniam tantum esset necessario spatium

126


complexus, nec facile totum corpus corona militum cingeretur, ne deimproviso aut noctu ad munitiones hostium multitudo advolaret autinterdiu tela in nostros operi destinatos conicere possent. Hoc intermissospatio duas fossas quindecim pedes latas, eadem altitudine perduxit,quarum interiorem campestribus ac demissis locis aqua ex fluminederivata complevit. Post eas aggerem ac vallum duodecim pedumexstruxit. Huic loricam pinnasque adiecit grandibus cervis eminentibusad commissuras pluteorum atque aggeris, qui ascensum hostiumtardarent, et turres toto opere circumdedit, quae pedes LXXX inter sedistarent.[73] Erat eodem tempore et materiari et frumentari et tantas munitionesfieri necesse deminutis nostris copiis quae longius ab castrisprogrediebantur: ac non numquam opera nostra Galli temptare atqueeruptionem ex oppido pluribus portis summa vi facere conabantur.Quare ad haec rursus opera addendum Caesar putavit, quo minorenumero militum munitiones defendi possent. Itaque truncis arborumaut admodum firmis ramis abscisis atque horum delibratis ac praeacutiscacuminibus perpetuae fossae quinos pedes altae ducebantur. Hucilli stipites demissi et ab infimo revincti, ne revelli possent, ab ramiseminebant. Quini erant ordines coniuncti inter se atque implicati;quo qui intraverant, se ipsi acutissimis vallis induebant. Hos cipposappellabant. Ante quos obliquis ordinibus in quincuncem dispositisscrobes tres in altitudinem pedes fodiebantur paulatim angustiore adinfimum fastigio. Huc teretes stipites feminis crassitudine ab summopraeacuti et praeusti demittebantur, ita ut non amplius digitis quattuorex terra eminerent; simul confirmandi et stabiliendi causa singuli abinfimo solo pedes terra exculcabantur, reliqua pars scrobis adoccultandas insidias viminibus ac virgultis integebatur. Huius generisoctoni ordines ducti ternos inter se pedes distabant. Id ex similitudinefloris lilium appellabant. Ante haec taleae pedem longae ferreis hamisinfixis totae in terram infodiebantur mediocribusque intermissis spatiisomnibus locis disserebantur; quos stimulos nominabant.[74] His rebus perfectis regiones secutus quam potuit aequissimaspro loci natura quattuordecim milia passuum complexus pares eiusdemgeneris munitiones, diversas ab his, contra exteriorem hostem perfecit,ut ne magna quidem multitudine, si ita accidat, munitionum praesidiacircumfundi possent; ac ne cum periculo ex castris egredi cogatur,dierum triginta pabulum frumentumque habere omnes convectumiubet.[75] Dum haec apud Alesiam geruntur, Galli concilio principumindicto non omnes eos qui arma ferre possent, ut censuit Vercingetorix,

127


convocandos statuunt, sed certum numerum cuique ex civitateimperandum, ne tanta multitudine confusa nec moderari nec discer-nere suos nec frumentandi rationem habere possent. Imperant Aeduisatque eorum clientibus, Segusiavis, Ambivaretis, AulercisBrannovicibus, Blannoviis, milia XXXV; parem numerum Arvernisadiunctis Eleutetis, Cadurcis, Gabalis, Vellaviis, qui sub imperioArvernorum esse consuerunt; Sequanis, Senonibus, Biturigibus,Santonis, Rutenis, Carnutibus duodena milia; Bellovacis X; totidemLemovicibus; octona Pictonibus et Turonis et Parisiis et Helvetiis;[Suessionibus,] Ambianis, Mediomatricis, Petrocoriis, Nerviis,Morinis, Nitiobrigibus quina milia; Aulercis Cenomanis totidem;Atrebatibus [IIII milibus]; Veliocassis, Lexoviis et AulercisEburovicibus terna; Rauracis et Boiis bina; [XXX milia] universiscivitatibus, quae Oceanum attingunt quaeque eorum consuetudineArmoricae appellantur, quo sunt in numero Curiosolites, Redones,Ambibarii, Caletes, Osismi, Veneti, Lemovices, Venelli. Ex hisBellovaci suum numerum non compleverunt, quod se suo nomineatque arbitrio cum Romanis bellum gesturos dicebant nequecuiusquam imperio obtemperaturos; rogati tamen ab Commio proeius hospitio duo milia una miserunt.[76] Huius opera Commi, ut antea demonstravimus, fideli atque utilisuperioribus annis erat usus in Britannia Caesar; quibus ille pro meritiscivitatem eius immunem esse iusserat, iura legesque reddiderat atqueipsi Morinos attribuerat. Tamen tanta universae Galliae consensio fuitlibertatis vindicandae et pristinae belli laudis recuperandae, ut nequebeneficiis neque amicitiae memoria moverentur, omnesque et animoet opibus in id bellum incumberent. Coactis equitum VIII milibus etpeditum circiter CCL haec in Aeduorum finibus recensebantur,numerusque inibatur, praefecti constituebantur. Commio Atrebati,Viridomaro et Eporedorigi Aeduis, Vercassivellauno Arverno,consobrino Vercingetorigis, summa imperi traditur. His delecti excivitatibus attribuuntur, quorum consilio bellum administraretur.Omnes alacres et fiduciae pleni ad Alesiam proficiscuntur, neque eratomnium quisquam qui aspectum modo tantae multitudinis sustineriposse arbitraretur, praesertim ancipiti proelio, cum ex oppido eruptionepugnaretur, foris tantae copiae equitatus peditatusque cernerentur.[77] At ei, qui Alesiae obsidebantur praeterita die, qua auxilia suorumexspectaverant, consumpto omni frumento, inscii quid in Aeduisgereretur, concilio coacto de exitu suarum fortunarum consultabant.Ac variis dictis sententiis, quarum pars deditionem, pars, dum viressuppeterent, eruptionem censebat, non praetereunda oratio Critognati

128


videtur propter eius singularem et nefariam crudelitatem. Hic summoin Arvernis ortus loco et magnae habitus auctoritatis, “Nihil,” inquit,“de eorum sententia dicturus sum, qui turpissimam servitutemdeditionis nomine appellant, neque hos habendos civium loco nequead concilium adhibendos censeo. Cum his mihi res sit, qui eruptionemprobant; quorum in consilio omnium vestrum consensu pristinaeresidere virtutis memoria videtur. Animi est ista mollitia, non virtus,paulisper inopiam ferre non posse. Qui se ultro morti offerant faciliusreperiuntur quam qui dolorem patienter ferant. Atque ego hancsententiam probarem (tantum apud me dignitas potest), si nullampraeterquam vitae nostrae iacturam fieri viderem: sed in consiliocapiendo omnem Galliam respiciamus, quam ad nostrum auxiliumconcitavimus. Quid hominum milibus LXXX uno loco interfectispropinquis consanguineisque nostris animi fore existimatis, si paenein ipsis cadaveribus proelio decertare cogentur? Nolite hos vestro auxilioexspoliare, qui vestrae salutis causa suum periculum neglexerunt, necstultitia ac temeritate vestra aut animi imbecillitate omnem Galliamprosternere et perpetuae servituti subicere. An, quod ad diem nonvenerunt, de eorum fide constantiaque dubitatis? Quid ergo? Romanosin illis ulterioribus munitionibus animine causa cotidie exerceri putatis?Si illorum nuntiis confirmari non potestis omni aditu praesaepto, hisutimini testibus appropinquare eorum adventum; cuius rei timoreexterriti diem noctemque in opere versantur. Quid ergo mei consiliest? Facere, quod nostri maiores nequaquam pari bello CimbrorumTeutonumque fecerunt; qui in oppida compulsi ac simili inopia subactieorum corporibus qui aetate ad bellum inutiles videbantur vitamtoleraverunt neque se hostibus tradiderunt. Cuius rei si exemplumnon haberemus, tamen libertatis causa institui et posteris prodipulcherrimum iudicarem. Nam quid illi simile bello fuit? DepopulataGallia Cimbri magnaque illata calamitate finibus quidem nostrisaliquando excesserunt atque alias terras petierunt; iura, leges, agros,libertatem nobis reliquerunt. Romani vero quid petunt aliud aut quidvolunt, nisi invidia adducti, quos fama nobiles potentesque bellocognoverunt, horum in agris civitatibusque considere atque hisaeternam iniungere servitutem? Neque enim ulla alia condicione bel-la gesserunt. Quod si ea quae in longinquis nationibus gerunturignoratis, respicite finitimam Galliam, quae in provinciam redacta iureet legibus commutatis securibus subiecta perpetua premitur servitute.”[78] Sententiis dictis constituunt ut ei qui valetudine aut aetate inutilessunt bello oppido excedant, atque omnia prius experiantur, quam adCritognati sententiam descendant: illo tamen potius utendum consilio,

129


si res cogat atque auxilia morentur, quam aut deditionis aut pacissubeundam condicionem. Mandubii, qui eos oppido receperant, cumliberis atque uxoribus exire coguntur. Hi, cum ad munitionesRomanorum accessissent, flentes omnibus precibus orabant, ut se inservitutem receptos cibo iuvarent. At Caesar dispositis in vallocustodibus recipi prohibebat.[79] Interea Commius reliquique duces quibus summa imperipermissa erat cum omnibus copiis ad Alesiam perveniunt et colleexteriore occupato non longius mille passibus ab nostris munitionibusconsidunt. Postero die equitatu ex castris educto omnem eamplanitiem, quam in longitudinem tria milia passuum pateredemonstravimus, complent pedestresque copias paulum ab eo locoabditas in locis superioribus constituunt. Erat ex oppido Alesiadespectus in campum. Concurrunt his auxiliis visis; fit gratulatio intereos, atque omnium animi ad laetitiam excitantur. Itaque productiscopiis ante oppidum considunt et proximam fossam cratibus integuntatque aggere explent seque ad eruptionem atque omnes casuscomparant.[80] Caesar omni exercitu ad utramque partem munitionum disposito,ut, si usus veniat, suum quisque locum teneat et noverit, equitatumex castris educi et proelium committi iubet. Erat ex omnibus castris,quae summum undique iugum tenebant, despectus, atque omnesmilites intenti pugnae proventum exspectabant. Galli inter equitesraros sagittarios expeditosque levis armaturae interiecerant, qui suiscedentibus auxilio succurrerent et nostrorum equitum impetussustinerent. Ab his complures de improviso vulnerati proelioexcedebant. Cum suos pugna superiores esse Galli confiderent etnostros multitudine premi viderent, ex omnibus partibus et ei quimunitionibus continebantur et hi qui ad auxilium convenerant cla-more et ululatu suorum animos confirmabant. Quod in conspectuomnium res gerebatur neque recte ac turpiter factum celari poterat,utrosque et laudis cupiditas et timor ignominiae ad virtutem excitabant.Cum a meridie prope ad solis occasum dubia victoria pugnaretur,Germani una in parte confertis turmis in hostes impetum fecerunteosque propulerunt; quibus in fugam coniectis sagittarii circumventiinterfectique sunt. Item ex reliquis partibus nostri cedentes usque adcastra insecuti sui colligendi facultatem non dederunt. At ei qui abAlesia processerant maesti prope victoria desperata se in oppidumreceperunt.[81] Vno die intermisso Galli atque hoc spatio magno cratium,scalarum, harpagonum numero effecto media nocte silentio ex castris

130


egressi ad campestres munitiones accedunt. Subito clamore sublato,qua significatione qui in oppido obsidebantur de suo adventucognoscere possent, crates proicere, fundis, sagittis, lapidibus nostrosde vallo proturbare reliquaque quae ad oppugnationem pertinentparant administrare. Eodem tempore clamore exaudito dat tuba signumsuis Vercingetorix atque ex oppido educit. Nostri, ut superioribusdiebus, ut cuique erat locus attributus, ad munitiones accedunt; fundislibrilibus sudibusque quas in opere disposuerant ac glandibus Gallosproterrent. Prospectu tenebris adempto multa utrimque vulneraaccipiuntur. Complura tormentis tela coniciuntur. At Marcus Antoniuset Gaius Trebonius legati, quibus hae partes ad defendendumobvenerant, qua ex parte nostros premi intellexerant, his auxilio exulterioribus castellis deductos summittebant.[82] Dum longius ab munitione aberant Galli, plus multitudinetelorum proficiebant; posteaquam propius successerunt, aut se stimulisinopinantes induebant aut in scrobes delati transfodiebantur aut exvallo ac turribus traiecti pilis muralibus interibant. Multis undiquevulneribus acceptis nulla munitione perrupta, cum lux appeteret, veritine ab latere aperto ex superioribus castris eruptione circumvenirentur,se ad suos receperunt. At interiores, dum ea quae a Vercingetorige aderuptionem praeparata erant proferunt, priores fossas explent, diutiusin his rebus administrandis morati prius suos discessisse cognoverunt,quam munitionibus appropinquarent. Ita re infecta in oppidumreverterunt.[83] Bis magno cum detrimento repulsi Galli quid agant consulunt;locorum peritos adhibent: ex his superiorum castrorum situsmunitionesque cognoscunt. Erat a septentrionibus collis, quem proptermagnitudinem circuitus opere circumplecti non potuerant nostri:necessario paene iniquo loco et leniter declivi castra fecerunt. HaecGaius Antistius Reginus et Gaius Caninius Rebilus legati cum duabuslegionibus obtinebant. Cognitis per exploratores regionibus duceshostium LX milia ex omni numero deligunt earum civitatum quaemaximam virtutis opinionem habebant; quid quoque pacto agi placeatocculte inter se constituunt; adeundi tempus definiunt, cum meridiesesse videatur. His copiis Vercassivellaunum Arvernum, unum exquattuor ducibus, propinquum Vercingetorigis, praeficiunt. Ille excastris prima vigilia egressus prope confecto sub lucem itinere postmontem se occultavit militesque ex nocturno labore sese reficere iussit.Cum iam meridies appropinquare videretur, ad ea castra quae suprademonstravimus contendit; eodemque tempore equitatus ad campestresmunitiones accedere et reliquae copiae pro castris sese ostendere

131


coeperunt.[84] Vercingetorix ex arce Alesiae suos conspicatus ex oppido egreditur;crates, longurios, musculos, falces reliquaque quae eruptionis causaparaverat profert. Pugnatur uno tempore omnibus locis, atque omniatemptantur: quae minime visa pars firma est, huc concurritur.Romanorum manus tantis munitionibus distinetur nec facile pluribuslocis occurrit. Multum ad terrendos nostros valet clamor, qui posttergum pugnantibus exstitit, quod suum periculum in aliena videntsalute constare: omnia enim plerumque quae absunt vehementiushominum mentes perturbant.[85] Caesar idoneum locum nactus quid quaque ex parte geraturcognoscit; laborantibus summittit. Vtrisque ad animum occurrit unumesse illud tempus, quo maxime contendi conveniat: Galli, nisiperfregerint munitiones, de omni salute desperant; Romani, si remobtinuerint, finem laborum omnium exspectant. Maxime ad superioresmunitiones laboratur, quo Vercassivellaunum missum demonstravimus.Iniquum loci ad declivitatem fastigium magnum habet momentum.Alii tela coniciunt, alii testudine facta subeunt; defatigatis in vicemintegri succedunt. Agger ab universis in munitionem coniectus etascensum dat Gallis et ea quae in terra occultaverant Romani contegit;nec iam arma nostris nec vires suppetunt.[86] His rebus cognitis Caesar Labienum cum cohortibus sex subsidiolaborantibus mittit: imperat, si sustinere non posset, deductiscohortibus eruptione pugnaret; id nisi necessario ne faciat. Ipse aditreliquos, cohortatur ne labori succumbant; omnium superiorumdimicationum fructum in eo die atque hora docet consistere. Interioresdesperatis campestribus locis propter magnitudinem munitionum locapraerupta ex ascensu temptant: huc ea quae paraverant conferunt.Multitudine telorum ex turribus propugnantes deturbant, aggere etcratibus fossas explent, falcibus vallum ac loricam rescindunt.[87] Mittit primo Brutum adulescentem cum cohortibus Caesar, postcum aliis Gaium Fabium legatum; postremo ipse, cum vehementiuspugnaretur, integros subsidio adducit. Restituto proelio ac repulsishostibus eo quo Labienum miserat contendit; cohortes quattuor exproximo castello deducit, equitum partem sequi, partem circumireexteriores munitiones et ab tergo hostes adoriri iubet. Labienus,postquam neque aggeres neque fossae vim hostium sustinere poterant,coactis una XL cohortibus, quas ex proximis praesidus deductas forsobtulit, Caesarem per nuntios facit certiorem quid faciendum existimet.Accelerat Caesar, ut proelio intersit.[88] Eius adventu ex colore vestitus cognito, quo insigni in proeliis

132


uti consuerat, turmisque equitum et cohortibus visis quas se sequiiusserat, ut de locis superioribus haec declivia et devexa cernebantur,hostes proelium committunt. Vtrimque clamore sublato excipit rursusex vallo atque omnibus munitionibus clamor. Nostri omissis pilis gladiisrem gerunt. Repente post tergum equitatus cernitur; cohortes aliaeappropinquant. Hostes terga vertunt; fugientibus equites occurrunt.Fit magna caedes. Sedulius, dux et princeps Lemovicum, occiditur;Vercassivellaunus Arvernus vivus in fuga comprehenditur; signamilitaria septuaginta quattuor ad Caesarem referuntur: pauci ex tantonumero se incolumes in castra recipiunt. Conspicati ex oppido caedemet fugam suorum desperata salute copias a munitionibus reducunt.Fit protinus hac re audita ex castris Gallorum fuga. Quod nisi crebrissubsidiis ac totius diei labore milites essent defessi, omnes hostiumcopiae deleri potuissent. De media nocte missus equitatus novissimumagmen consequitur: magnus numerus capitur atque interficitur; reliquiex fuga in civitates discedunt.[89] Postero die Vercingetorix concilio convocato id bellum sesuscepisse non suarum necessitatium, sed communis libertatis causademonstrat, et quoniam sit fortunae cedendum, ad utramque rem seillis offerre, seu morte sua Romanis satisfacere seu vivum tradere velint.Mittuntur de his rebus ad Caesarem legati. Iubet arma tradi, principesproduci. Ipse in munitione pro castris consedit: eo duces producuntur;Vercingetorix deditur, arma proiciuntur. Reservatis Aeduis atqueArvernis, si per eos civitates reciperare posset, ex reliquis captivis totoexercitui capita singula praedae nomine distribuit.[90] His rebus confectis in Aeduos proficiscitur; civitatem recipit. Eolegati ab Arvernis missi quae imperaret se facturos pollicentur. Imperatmagnum numerum obsidum. Legiones in hiberna mittit. Captivorumcirciter viginti milia Aeduis Arvernisque reddit. Titum Labienumduabus cum legionibus et equitatu in Sequanos proficisci iubet: huicMarcum Sempronium Rutilum attribuit. Gaium Fabium legatum etLucium Minucium Basilum cum legionibus duabus in Remis collocat,ne quam ab finitimis Bellovacis calamitatem accipiant. GaiumAntistium Reginum in Ambivaretos, Titum Sextium in Bituriges,Gaium Caninium Rebilum in Rutenos cum singulis legionibus mittit.Quintum Tullium Ciceronem et Publium Sulpicium Cabilloni etMatiscone in Aeduis ad Ararim rei frumentariae causa collocat. IpseBibracte hiemare constituit. His litteris cognitis Romae dierum vigintisupplicatio redditur.

133


Liber VIIIab Hirtio scriptus

Coactus assiduis tuis vocibus, Balbe, cum cotidiana mea recusationon difficultatis excusationem, sed inertiae videretur deprecationemhabere, rem difficillimam suscepi. Caesaris nostri commentarios rerumgestarum Galliae, non comparantibus superioribus atque insequentibuseius scriptis, contexui novissimumque imperfectum ab rebus gestisAlexandriae confeci usque ad exitum non quidem civilis dissensionis,cuius finem nullum videmus, sed vitae Caesaris. Quos utinam quilegent scire possint quam invitus susceperim scribendos, qua faciliuscaream stultitiae atque arrogantiae crimine, qui me mediisinterposuerim Caesaris scriptis. Constat enim inter omnes nihil tamoperose ab aliis esse perfectum, quod non horum elegantiacommentariorum superetur: qui sunt editi, ne scientia tantarum rerumscriptoribus deesset, adeoque probantur omnium iudicio ut praerepta,non praebita, facultas scriptoribus videatur. Cuius tamen rei maiornostra quam reliquorum est admiratio: ceteri enim, quam bene atqueemendate, nos etiam, quam facile atque celeriter eos perfecerit scimus.Erat autem in Caesare cum facultas atque elegantia summa scribendi,tum verissima scientia suorum consiliorum explicandorum. Mihi neillud quidem accidit, ut Alexandrino atque Africano bello interessem;quae bella quamquam ex parte nobis Caesaris sermone sunt nota,tamen aliter audimus ea, quae rerum novitate aut admiratione noscapiunt, aliter, quae pro testimonio sumus dicturi. Sed ego nimirum,dum omnes excusationis causas colligo ne cum Caesare conferar, hocipsum crimen arrogantiae subeo, quod me iudicio cuiusquamexistimem posse cum Caesare comparari. Vale.[1] Omni Gallia devicta Caesar cum a superiore aestate nullum bellandi

134


tempus intermisisset militesque hibernorum quiete reficere a tantislaboribus vellet, complures eodem tempore civitates renovare belliconsilia nuntiabantur coniurationesque facere. Cuius rei verisimiliscausa adferebatur, quod Gallis omnibus cognitum esset neque ullamultitudine in unum locum coacta resisti posse Romanis, nec, si di-versa bella complures eodem tempore intulissent civitates, satis auxiliaut spati aut copiarum habiturum exercitum populi Romani ad omniapersequenda; non esse autem alicui civitati sortem incommodirecusandam, si tali mora reliquae possent se vindicare in libertatem.[2] Quae ne opinio Gallorum confirmaretur, Caesar Marcum Antoniumquaestorem suis praefecit hibernis; ipse equitum praesidio pridie Kal.Ianuarias ab oppido Bibracte proficiscitur ad legionem XIII, quamnon longe a finibus Aeduorum collocaverat in finibus Biturigum,eique adiungit legionem XI, quae proxima fuerat. Binis cohortibusad impedimenta tuenda relictis reliquum exercitum in copiosissimosagros Biturigum inducit, qui, cum latos fines et complura oppidahaberent, unius legionis hibernis non potuerint contineri quin bellumpararent coniurationesque facerent.[3] Repentino adventu Caesaris accidit, quod imparatis disiectisqueaccidere fuit necesse, ut sine timore ullo rura colentes prius ab equitatuopprimerentur quam confugere in oppida possent. Namque etiamillud vulgare incursionis hostium signum, quod incendiis aedificiorumintellegi consuevit, Caesaris erat interdicto sublatum, ne aut copiapabuli frumentique, si longius progredi vellet, deficeretur, aut hostesincendiis terrerentur. Multis hominum milibus captis perterritiBituriges; qui primum adventum potuerant effugere Romanorum, infinitimas civitates aut privatis hospitiis confisi aut societate consiliorumconfugerant. Frustra: nam Caesar magnis itineribus omnibus locisoccurrit nec dat ulli civitati spatium de aliena potius quam de dome-stica salute cogitandi; qua celeritate et fideles amicos retinebat etdubitantes terrore ad condiciones pacis adducebat. Tali condicioneproposita Bituriges, cum sibi viderent clementia Caesaris reditum paterein eius amicitiam finitimasque civitates sine ulla poena dedisse obsidesatque in fidem receptas esse, idem fecerunt.[4] Caesar militibus pro tanto labore ac patientia, qui brumalibusdiebus itineribus difficillimis, frigoribus intolerandis studiosissimepermanserant in labore, ducenos sestertios, centurionibus tot milianummum praedae nomine condonanda pollicetur legionibusque inhiberna remissis ipse se recipit die XXXX Bibracte. Ibi cum ius diceret,Bituriges ad eum legatos mittunt auxilium petitum contra Carnutes,quos intulisse bellum sibi querebantur. Qua re cognita, cum dies non

135


amplius decem et octo in hibernis esset moratus, legiones XIIII et VIex hibernis ab Arare educit, quas ibi collocatas explicandae reifrumentariae causa superiore commentario demonstratum est: ita cumduabus legionibus ad persequendos Carnutes proficiscitur.[5] Cum fama exercitus ad hostes esset perlata, calamitate ceterorumducti Carnutes desertis vicis oppidisque, quae tolerandae hiemis cau-sa constitutis repente exiguis ad necessitatem aedificiis incolebant(nuper enim devicti complura oppida dimiserant), dispersi profugiunt.Caesar erumpentes eo maxime tempore acerrimas tempestates cumsubire milites nollet, in oppido Carnutum Cenabo castra ponit atquein tecta partim Gallorum, partim quae coniectis celeriter stramentistentoriorum integendorum gratia erant inaedificata, milites compegit.Equites tamen et auxiliarios pedites in omnes partes mittit quascumquepetisse dicebantur hostes; nec frustra: nam plerumque magna praedapotiti nostri revertuntur. Oppressi Carnutes hiemis difficultate, terro-re periculi, cum tectis expulsi nullo loco diutius consistere auderentnec silvarum praesidio tempestatibus durissimis tegi possent, dispersimagna parte amissa suorum dissipantur in finitimas civitates.[6] Caesar tempore anni difficillimo, cum satis haberet convenientesmanus dissipare, ne quod initium belli nasceretur, quantumque inratione esset, exploratum haberet sub tempus aestivorum nullumsummum bellum posse conflari, Gaium Trebonium cum duabuslegionibus, quas secum habebat, in hibernis Cenabi collocavit; ipse,cum crebris legationibus Remorum certior fieret Bellovacos, qui belligloria Gallos omnes Belgasque praestabant, finitimasque his civitatesduce Correo Bellovaco et Commio Atrebate exercitus comparare atquein unum locum cogere, ut omni multitudine in fines Suessionum,qui Remis erant attributi, facerent impressionem, pertinere autem nontantum ad dignitatem sed etiam ad salutem suam iudicaret nullamcalamitatem socios optime de re publica meritos accipere, legionemex hibernis evocat rursus undecimam; litteras autem ad Gaium Fabiummittit, ut in fines Suessionum legiones duas quas habebat adduceret,alteramque ex duabus ab Labieno arcessit. Ita, quantum hibernorumopportunitas bellique ratio postulabat, perpetuo suo labore in vicemlegionibus expeditionum onus iniungebat.[7] His copiis coactis ad Bellovacos proficiscitur castrisque in eorumfinibus positis equitum turmas dimittit in omnes partes ad aliquosexcipiendos ex quibus hostium consilia cognosceret. Equites officiofuncti renuntiant paucos in aedificiis esse inventos, atque hos, nonqui agrorum colendorum causa remansissent (namque esse undiquediligenter demigratum), sed qui speculandi causa essent remissi. A

136


quibus cum quaereret Caesar quo loco multitudo esset Bellovacorumquodve esset consilium eorum, inveniebat Bellovacos omnes qui armaferre possent in unum locum convenisse, itemque Ambianos, Aulercos,Caletos, Veliocasses, Atrebates; locum castris excelsum in silvacircumdata palude delegisse, impedimenta omnia in ulteriores silvascontulisse. Complures esse principes belli auctores, sed multitudinemmaxime Correo obtemperare, quod ei summo esse odio nomen populiRomani intellexissent. Paucis ante diebus ex his castris AtrebatemCommium discessisse ad auxilia Germanorum adducenda; quorumet vicinitas propinqua et multitudo esset infinita. Constituisse autemBellovacos omnium principum consensu, summa plebis cupiditate,si, ut diceretur, Caesar cum tribus legionibus veniret, offerre se addimicandum, ne miseriore ac duriore postea condicione cum totoexercitu decertare cogerentur; si maiores copias adduceret, in eo locopermanere quem delegissent, pabulatione autem, quae propter annitempus cum exigua tum disiecta esset, et frumentatione et reliquocommeatu ex insidiis prohibere Romanos.[8] Quae Caesar consentientibus pluribus cum cognosset atque eaquae proponerentur consilia plena prudentiae longeque a temeritatebarbarorum remota esse iudicaret, omnibus rebus inserviendum statuit,quo celerius hostis contempta sua paucitate prodiret in aciem.Singularis enim virtutis veterrimas legiones VII, VIII, VIIII habebat,summae spei delectaeque iuventutis XI, quae octavo iam stipendiotamen in collatione reliquarum nondum eandem vetustatis ac virtutisceperat opinionem. Itaque consilio advocato, rebus eis quae ad seessent delatae omnibus expositis animos multitudinis confirmat. Siforte hostes trium legionum numero posset elicere ad dimicandum,agminis ordinem ita constituit, ut legio septima, octava, nona anteomnia irent impedimenta, deinde omnium impedimentorum agmen,quod tamen erat mediocre, ut in expeditionibus esse consuevit, cogeretundecima, ne maioris multitudinis species accidere hostibus possetquam ipsi depoposcissent. Hac ratione paene quadrato agmineinstructo in conspectum hostium celerius opinione eorum exercitumadducit.[9] Cum repente instructas velut in acie certo gradu legiones accedereGalli viderent, quorum erant ad Caesarem plena fiduciae consiliaperlata, sive certaminis periculo sive subito adventu sive exspectationenostri consili copias instruunt pro castris nec loco superiore decedunt.Caesar, etsi dimicare optaverat, tamen admiratus tantam multitudinemhostium valle intermissa magis in altitudinem depressa quam late pa-tente castra castris hostium confert. Haec imperat vallo pedum XII

137


muniri, loriculam pro [haec] ratione eius altitudinis inaedificari; fossamduplicem pedum denum quinum lateribus deprimi directis; turresexcitari crebras in altitudinem trium tabulatorum, pontibus traiectisconstratisque coniungi, quorum frontes viminea loricula munirentur;ut ab hostibus duplici fossa, duplici propugnatorum ordinedefenderentur, quorum alter ex pontibus, quo tutior altitudine esset,hoc audacius longiusque permitteret tela, alter, qui propior hostem inipso vallo collocatus esset, ponte ab incidentibus telis tegeretur. Portisfores altioresque turres imposuit.[10] Huius munitionis duplex erat consilium. Namque et operummagnitudinem et timorem suum sperabat fiduciam barbaris allaturum,et cum pabulatum frumentatumque longius esset proficiscendum,parvis copiis castra munitione ipsa videbat posse defendi. Interim crebropaucis utrimque procurrentibus inter bina castra palude interiectacontendebatur; quam tamen paludem nonnumquam aut nostra auxiliaGallorum Germanorumque transibant acriusque hostes insequebantur,aut vicissim hostes eadem transgressi nostros longius summovebant.Accidebat autem cotidianis pabulationibus (id quod accidere eratnecesse, cum raris disiectisque ex aedificius pabulum conquireretur),ut impeditis locis dispersi pabulatores circumvenirentur; quae res,etsi mediocre detrimentum iumentorum ac servorum nostris adferebat,tamen stultas cogitationes incitabat barbarorum, atque eo magis, quodCommius, quem profectum ad auxilia Germanorum arcessenda docui,cum equitibus venerat; qui, tametsi numero non amplius erantquingenti, tamen Germanorum adventu barbari nitebantur.[11] Caesar, cum animadverteret hostem complures dies castris palu-de et loci natura munitis se tenere neque oppugnari castra eorum sinedimicatione perniciosa nec locum munitionibus claudi nisi a maioreexercitu posse, litteras ad Trebonium mittit, ut quam celerrime possetlegionem XIlI, quae cum T. Sextio legato in Biturigibus hiemabat,arcesseret atque ita cum tribus legionibus magnis itineribus ad seveniret; ipse equites in vicem Remorum ac Lingonum reliquarumquecivitatum, quorum magnum numerum evocaverat, praesidiopabulationibus mittit, qui subitas hostium incursiones sustinerent.[12] Quod cum cotidie fieret ac iam consuetudine diligentia minueretur,quod plerumque accidit diuturnitate, Bellovaci delecta manu peditumcognitis stationibus cotidianis equitum nostrorum silvestribus locisinsidias disponunt eodemque equites postero die mittunt, qui primumelicerent nostros, deinde circumventos aggrederentur. Cuius mali sorsincidit Remis, quibus ille dies fungendi muneris obvenerat. Namquehi, cum repente hostium equites animadvertissent ac numero superiores

138


paucitatem contempsissent, cupidius insecuti peditibus undique suntcircumdati. Quo facto perturbati celerius quam consuetudo fertequestris proeli se receperunt amisso Vertisco, principe civitatis,praefecto equitum; qui cum vix equo propter aetatem posset uti, tamenconsuetudine Gallorum neque aetatis excusatione in suscipiendapraefectura usus erat neque dimicari sine se voluerat. Inflantur atqueincitantur hostium animi secundo proelio, principe et praefectoRemorum interfecto, nostrique detrimento admonentur diligentiusexploratis locis stationes disponere ac moderatius cedentem insequihostem.[13] Non intermittunt interim cotidiana proelia in conspectuutrorumque castrorum, quae ad vada transitusque fiebant paludis.Qua contentione Germani, quos propterea Caesar traduxerat Rhenumut equitibus interpositi proeliarentur, cum constantius universipaludem transissent paucisque resistentibus interfectis pertinaciusreliquam multitudinem essent insecuti, perterriti non solum ei quiaut comminus opprimebantur aut eminus vulnerabantur, sed etiamqui longius subsidiari consuerant, turpiter refugerunt, nec prius finemfugae fecerunt saepe amissis superioribus locis quam se aut in castrasuorum reciperent, aut nonnulli pudore coacti longius profugerent.Quorum periculo sic omnes copiae sunt perturbatae ut vix iudicariposset, utrum secundis minimisque rebus insolentiores an adversomediocri casu timidiores essent.[14] Compluribus diebus isdem in castris consumptis, cum propiusaccessisse legiones et Gaium Trebonium legatum cognossent, ducesBellovacorum veriti similem obsessionem Alesiae noctu dimittunt eosquos aut aetate aut viribus inferiores aut inermes habebant, unaquereliqua impedimenta. Quorum perturbatum et confusum dumexplicant agmen (magna enim multitudo carrorum etiam expeditossequi Gallos consuevit), oppressi luce copias armatorum pro suisinstruunt castris, ne prius Romani persequi se inciperent quam longiusagmen impedimentorum suorum processisset. At Caesar nequeresistentes adgrediendos tanto collis ascensu iudicabat, neque nonusque eo legiones admovendas ut discedere ex eo loco sine periculobarbari militibus instantibus non possent. Ita, cum palude impedita acastris castra dividi videret, quae transeundi difficultas celeritateminsequendi tardare posset, atque id iugum quod trans paludem paenead hostium castra pertineret mediocri valle a castris eorum intercisumanimum adverteret, pontibus palude constrata legiones traducitceleriterque in summam planitiem iugi pervenit, quae declivi fastigioduobus ab lateribus muniebatur. Ibi legionibus instructis ad ultimum

139


iugum pervenit aciemque eo loco constituit unde tormento missa telain hostium cuneos conici possent.[15] Barbari confisi loci natura, cum dimicare non recusarent, si forteRomani subire collem conarentur, paulatim copias distributas dimitterenon possent, ne dispersi perturbarentur, in acie permanserunt. Quo-rum pertinacia cognita Caesar XX cohortibus instructis castrisque eoloco mutatis muniri iubet castra. Absolutis operibus pro vallo legionesinstructas collocat, equites frenatis equis in statione disponit. Bellovaci,cum Romanos ad insequendum paratos viderent neque pernoctareaut diutius permanere sine periculo eodem loco possent, tale consiliumsui recipiendi ceperunt. Fasces, ut consueverant (namque in acie se-dere Gallos consuesse superioribus commentariis Caesaris declaratumest), per manus stramentorum ac virgultorum, quorum summa erat incastris copia, inter se traditos ante aciem collocarunt extremoquetempore diei signo pronuntiato uno tempore incenderunt. Itacontinens flamma copias omnes repente a conspectu texit Romanorum.Quod ubi accidit, barbari vehementissimo cursu refugerunt.[16] Caesar, etsi discessum hostium animadvertere non poteratincendiis oppositis, tamen id consilium cum fugae causa initumsuspicaretur, legiones promovet, turmas mittit ad insequendum; ipseveritus insidias, ne forte in eodem loco subsistere hostis atque elicerenostros in locum conaretur iniquum, tardius procedit. Equites cumintrare fumum et flammam densissimam timerent ac, si qui cupidiusintraverant, vix suorum ipsi priores partes animadverterent equorum,insidias veriti liberam facultatem sui recipiendi Bellovacis dederunt.Ita fuga timoris simul calliditatisque plena sine ullo detrimento milianon amplius decem progressi hostes loco munitissimo castra posuerunt.Inde cum saepe in insidiis equites peditesque disponerent, magnadetrimenta Romanis in pabulationibus inferebant.[17] Quod cum crebrius accideret, ex captivo quodam comperit CaesarCorreum, Bellovacorum ducem, fortissimorum milia sex peditumdelegisse equitesque ex omni numero mille, quos in insidiis eo lococollocaret, quem in locum propter copiam frumenti ac pabuli Romanosmissuros suspicaretur. Quo cognito consilio legiones plures quamsolebat educit equitatumque, qua consuetudine pabulatoribus mitterepraesidio consuerat, praemittit: huic interponit auxilia levis armaturae;ipse cum legionibus quam potest maxime appropinquat.[18] Hostes in insidiis dispositi, cum sibi delegissent campum ad remgerendam non amplius patentem in omnes partes passibus mille, silvisundique aut impeditissimo flumine munitum, velut indagine huncinsidiis circumdederunt. Explorato hostium consilio nostri ad

140


proeliandum animo atque armis parati, cum subsequentibuslegionibus nullam dimicationem recusarent, turmatim in eum locumdevenerunt. Quorum adventu cum sibi Correus oblatam occasionemrei gerendae existimaret, primum cum paucis se ostendit atque inproximas turmas impetum fecit. Nostri constanter incursum sustinentinsidiatorum neque plures in unum locum conveniunt; quodplerumque equestribus proeliis cum propter aliquem timorem accidit,tum multitudine ipsorum detrimentum accipitur.[19] Cum dispositis turmis in vicem rari proeliarentur neque ablateribus circumveniri suos paterentur, erumpunt ceteri Correoproeliante ex silvis. Fit magna contentione diversum proelium. Quodcum diutius pari Marte iniretur, paulatim ex silvis instructa multitudoprocedit peditum, quae nostros coegit cedere equites. Quibus celeritersubveniunt levis armaturae pedites, quos ante legiones missos docui,turmisque nostrorum interpositi constanter proeliantur. Pugnaturaliquamdiu pari contentione; deinde, ut ratio postulabat proeli, quisustinuerant primos impetus insidiarum hoc ipso fiunt superiores,quod nullum ab insidiantibus imprudentes acceperant detrimentum.Accedunt propius interim legiones, crebrique eodem tempore et nostriset hostibus nuntii adferuntur, imperatorem instructis copiis adesse.Qua re cognita praesidio cohortium confisi nostri acerrime proeliantur,ne, si tardius rem gessissent, victoriae gloriam communicasse cumlegionibus viderentur; hostes concidunt animis atque itineribus diversisfugam quaerunt. Nequiquam: nam quibus difficultatibus locorumRomanos claudere voluerant, eis ipsi tenebantur. Victi tamenperculsique maiore parte amissa consternati profugiunt partim silvispetitis, partim flumine (qui tamen in fuga a nostris acriter insequentibusconficiuntur), eum interim nulla calamitate victus Correus excedereproelio silvasque petere aut invitantibus nostris ad deditionem potuitadduci, quin fortissime proeliando compluresque vulnerando cogeretelatos iracundia victores in se tela conicere.[20] Tali modo re gesta recentibus proeli vestigiis ingressus Caesar,cum victos tanta calamitate existimaret hostes nuntio accepto locumcastrorum relicturos, quae non longius ab ea caede abesse plus minusocto milibus dicebantur, tametsi flumine impeditum transitum videbat,tamen exercitu traducto progreditur. At Bellovaci reliquaeque civitatesrepente ex fuga paucis atque his vulneratis receptis, qui silvarum be-neficio casum evitaverant, omnibus adversis, cognita calamitate,interfecto Correo, amisso equitatu et fortissimis pcditibus, cumadventare Romanos existimarent, concilio repente cantu tubarum con-vocato conclamant, legati obsidesque ad Caesarem mittantur.

141


[21] Hoc omnibus probato consilio Commius Atrebas ad eos confugitGermanos, a quibus ad id bellum auxilia mutuatus erat. Ceteri e ve-stigio mittunt ad Caesarem legatos petuntque, ut ea poena sit contentushostium, quam si sine dimicatione inferre integris posset, pro suaclementia atque humanitate numquam profecto esset illaturus. Adflictasopes equestri proelio Bellovacorum esse; delectorum peditum multamilia interisse, vix refugisse nuntios caedis. Tamen magnum ut intanta calamitate Bellovacos eo proelio commodum esse consecutos,quod Correus, auctor belli, concitator multitudinis, esset interfectus.Numquam enim senatum tantum in civitate illo vivo quantumimperitam plebem potuisse.[22] Haec orantibus legatis commemorat Caesar: Eodem tempore su-periore anno Bellovacos ceterasque Galliae civitates suscepisse bellum:pertinacissime hos ex omnibus in sententia permansisse neque adsanitatem reliquorum deditione esse perductos. Scire atque intellegerese causam peccati facillime mortuis delegari. Neminem vero tantumpollere, ut invitis principibus, resistente senatu, omnibus bonisrepugnantibus infirma manu plebis bellum concitare et gerere posset.Sed tamen se contentum fore ea poena quam sibi ipsi contraxissent.[23] Nocte insequenti legati responsa ad suos referunt, obsidesconficiunt. Concurrunt reliquarum civitatium legati, quaeBellovacorum speculabantur eventum; obsides dant, imperata faciuntexcepto Commio, quem timor prohibebat cuiusquam fidei suamcommittere salutem. Nam superiore anno Titus Labienus, Caesare inGallia citeriore ius dicente, cum Commium comperisset sollicitarecivitates et coniurationem contra Caesarem facere, infidelitatem eiussine ulla perfidia iudicavit comprimi posse. Quem quia non arbitrabaturvocatum in castra venturum, ne temptando cautiorem faceret, GaiumVolusenum Quadratum misit, qui eum per simulationem colloquicuraret interficiendum. Ad eam rem delectos idoneos ei traditcenturiones. Cum in colloquium ventum esset, et, ut convenerat,manum Commi Volusenus arripuisset, centurio vel insueta re permotusvel celeriter a familiaribus prohibitus Commi conficere hominem nonpotuit; graviter tamen primo ictu gladio caput percussit. Cum utrimquegladii destricti essent, non tam pugnandi quam diffugiendi fuitutrorumque consilium: nostrorum, quod mortifero vulnere Commiumcredebant adfectum; Gallorum, quod insidiis cognitis plura quamvidebant extimescebant. Quo facto statuisse Commius dicebaturnumquam in conspectum cuiusquam Romani venire.[24] Bellicosissimis gentibus devictis Caesar, cum videret nullam iamesse civitatem quae bellum pararet quo sibi resisteret, sed nonnullos

142


ex oppidis demigrare, ex agris diffugere ad praesens imperiumevitandum, plures in partes exercitum dimittere constituit. M.Antonium quaestorem cum legione duodecima sibi coniungit. C.Fabium legatum cum cohortibus XXV mittit in diversissimam partemGalliae, quod ibi quasdam civitates in armis esse audiebat neque C.Caninium Rebilum legatum, qui in illis regionibus erat, satis firmasduas legiones habere existimabat. Titum Labienum ad se evocat;legionem autem XV, quae cum eo fuerat in hibernis, in togatam Galliammittit ad colonias civium Romanorum tuendas, ne quod simileincommodum accideret decursione barbarorum ac superiore aestateTergestinis acciderat, qui repentino latrocinio atque impetu illorumerant oppressi. Ipse ad vastandos depopulandosque fines Ambiorigisproficiscitur; quem perterritum ac fugientem cum redigi posse in suampotestatem desperasset, proximum suae dignitatis esse ducebat, adeofines eius vastare civibus, aedificiis, pecore, ut odio suorum Ambiorix,si quos fortuna reliquos fecisset, nullum reditum propter tantascalamitates haberet in civitatem.[25] Cum in omnes partes finium Ambiorigis aut legiones aut auxiliadimisisset atque omnia caedibus, incendiis, rapinis vastasset, magnonumero hominum interfecto aut capto Labienum cum duabuslegionibus in Treveros mittit, quorum civitas propter Germaniaevicinitatem cotidianis exercitata bellis cultu et feritate non multum aGermanis differebat neque imperata umquam nisi exercitu coactafaciebat.[26] Interim Gaius Caninius legatus, cum magnam multitudinemconvenisse hostium in fines Pictonum litteris nuntiisque Duraticognosceret, qui perpetuo in amicitia manserat Romanorum, cum parsquaedam civitatis eius defecisset, ad oppidum Lemonum contendit.Quo cum adventaret atque ex captivis certius cognosceret multishominum milibus a Dumnaco, duce Andium, Duratium clausumLemoni oppugnari neque infirmas legiones hostibus committereauderet, castra posuit loco munito. Dumnacus, cum appropinquareCaninium cognosset, copiis omnibus ad legiones conversis castraRomanorum oppugnare instituit. Cum complures dies inoppugnatione consumpsisset et magno suorum detrimento nullampartem munitionum convellere potuisset, rursus ad obsidendumLemonum redit.[27] Eodem tempore C. Fabius legatus complures civitates in fidemrecipit, obsidibus firmat litterisque Gai Canini Rebili fit certior quaein Pictonibus gerantur. Quibus rebus cognitis proficiscitur ad auxiliumDuratio ferendum. At Dumnacus adventu Fabi cognito desperata sa-

143


lute, si tempore eodem coactus esset et Romanum externum sustinerehostem et respicere ac timere oppidanos, repente ex eo loco cum copiisrecedit nec se satis tutum fore arbitratur, nisi flumine Ligeri, quoderat ponte propter magnitudinem transeundum, copias traduxisset.Fabius, etsi nondum in conspectum venerat hostibus neque se Caninioconiunxerat, tamen doctus ab eis qui locorum noverant naturampotissimum credidit hostes perterritos eum locum, quem petebant,petituros. Itaque cum copiis ad eundem pontem contenditequitatumque tantum procedere ante agmen imperat legionum,quantum cum processisset, sine defatigatione equorum in eadem sereciperet castra. Consecuntur equites nostri, ut erat praeceptum,invaduntque Dumnaci agmen et fugientes perterritosque sub sarcinisin itinere adgressi magna praeda multis interfectis potiuntur. Ita rebene gesta se recipiunt in castra.[28] Insequenti nocte Fabius equites praemittit sic paratos utconfligerent atque omne agmen morarentur, dum consequeretur ipse.Cuius praeceptis ut res gereretur, Quintus Atius Varus, praefectusequitum, singularis et animi et prudentiae vir, suos hortatur agmenquehostium consecutus turmas partim idoneis locis disponit, parteequitum proelium committit. Confligit audacius equitatus hostiumsuccedentibus sibi peditibus, qui toto agmine subsistentes equitibussuis contra nostros ferunt auxilium. Fit proelium acri certamine.Namque nostri contemptis pridie superatis hostibus, cum subsequilegiones meminissent, et pudore cedendi et cupiditate per seconficiendi proeli fortissime contra pedites proeliantur, hostesque nihilamplius copiarum accessurum credentes, ut pridie cognoverant,delendi equitatus nostri nacti occasionem videbantur.[29] Cum aliquamdiu summa contentione dimicaretur, Dumnacusinstruit aciem quae suis esset equitibus in vicem praesidio, cum repenteconfertae legiones in conspectum hostium veniunt. Quibus visisperculsae barbarorum turmae ac perterritae acies hostium, perturbatoimpedimentorum agmine, magno clamore discursuque passim fugaese mandant. At nostri equites, qui paulo ante cum resistentibus fortis-sime conflixerant, laetitia victoriae elati magno undique clamore sublatocedentibus circumfusi, quantum equorum vires ad persequendumdextraeque ad caedendum valent, tantum eo proelio interficiunt. Itaqueamplius milibus XII aut armatorum aut eorum qui eo timore armaproiecerant interfectis omnis multitudo capitur impedimentorum.[30] Qua ex fuga cum constaret Drappetem Senonem, qui, ut primumdefecerat Gallia, collectis undique perditis hominibus, servis adlibertatem vocatis, exulibus omnium civitatum adscitis, receptis

144


latronibus impedimenta et commeatus Romanorum interceperat, nonamplius hominum duobus milibus ex fuga collectis provinciam petereunaque consilium cum eo Lucterium Cadurcum cepisse, quem supe-riore commentario prima defectione Galliae facere in provinciamvoluisse impetum cognitum est, Caninius legatus cum legionibusduabus ad eos persequendos contendit, ne detrimento aut timoreprovinciae magna infamia perditorum hominum latrociniis caperetur.[31] Gaius Fabius cum reliquo exercitu in Carnutes ceterasqueproficiscitur civitates, quarum eo proelio, quod cum Dumnaco fecerat,copias esse accisas sciebat. Non enim dubitabat quin recenti calamitatesummissiores essent futurae, dato vero spatio ac tempore eodeminstigante Dumnaco possent concitari. Qua in re summa felicitasceleritasque in recipiendis civitatibus Fabium consequitur. NamCarnutes, qui saepe vexati numquam pacis fecerant mentionem, datisobsidibus veniunt in deditionem, ceteraeque civitates positae in ultimisGalliae finibus Oceano coniunctae, quae Aremoricae appellantur,auctoritate adductae Carnutum adventu Fabi legionumque imperatasine mora faciunt. Dumnacus suis finibus expulsus errans latitansquesolus extremas Galliae regiones petere est coactus.[32] At Drappes unaque Lucterius, cum legiones Caniniumque adessecognoscerent nec se sine certa pernicie persequente exercitu putarentprovinciae fines intrare posse nec iam libere vagandi latrociniorumquefaciendorum facultatem haberent, in finibus consistunt Cadurcorum.Ibi cum Lucterius apud suos cives quondam integris rebus multumpotuisset, semperque auctor novorum consiliorum magnam apudbarbaros auctoritatem haberet, oppidum Uxellodunum, quod in clien-tela fuerat eius, egregie natura loci munitum, occupat suis et Drappetiscopiis oppidanosque sibi coniungit.[33] Quo cum confestim Gaius Caninius venisset animadverteretqueomnes oppidi partes praeruptissimis saxis esse munitas, quo defendentenullo tamen armatis ascendere esset difficile, magna autem impedimentaoppidanorum videret, quae si clandestina fuga subtrahere conarentur,effugere non modo equitatum, sed ne legiones quidem possent,tripertito cohortibus divisis trina excelsissimo loco castra fecit; a quibuspaulatim, quantum copiae patiebantur, vallum in oppidi circuitumducere instituit.[34] Quod cum animadverterent oppidani miserrimaque Alesiae me-moria solliciti similem casum obsessionis vererentur, maximeque exomnibus Lucterius, qui fortunae illius periculum fecerat, moneretfrumenti rationem esse habendam, constituunt omnium consensu parteibi relicta copiarum ipsi cum expeditis ad importandum frumentum

145


proficisci. Eo consilio probato proxima nocte duobus milibusarmatorum relictis reliquos ex oppido Drappes et Lucterius educunt.Hi paucos dies morati ex finibus Cadurcorum, qui partim refrumentaria sublevare eos cupiebant, partim prohibere quo minussumerent non poterant, magnum numerum frumenti comparant,nonnumquam autem expeditionibus nocturnis castella nostrorumadoriuntur. Quam ob causam Gaius Caninius toto oppido munitionescircumdare moratur, ne aut opus effectum tueri non possit aut plurimisin locis infirma disponat praesidia.[35] Magna copia frumenti comparata considunt Drappes et Lucteriusnon longius ab oppido X milibus, unde paulatim frumentum inoppidum supportarent. Ipsi inter se provincias partiuntur: Drappescastris praesidio cum parte copiarum restitit; Lucterius agmeniumentorum ad oppidum ducit. Dispositis ibi praesidiis hora noctiscirciter decima silvestribus angustisque itineribus frumentum impor-tare in oppidum instituit. Quorum strepitum vigiles castrorum cumsensissent, exploratoresque missi quae gererentur renuntiassent,Caninius celeriter cum cohortibus armatis ex proximis castellis infrumentarios sub ipsam lucem impetum fecit. Ei repentino maloperterriti diffugiunt ad sua praesidia; quae nostri ut viderunt, acriuscontra armatos incitati neminem ex eo numero vivum capi patiuntur.Profugit inde cum paucis Lucterius nec se recipit in castra.[36] Re bene gesta Caninius ex captivis comperit partem copiarumcum Drappete esse in castris a milibus longe non amplius XII. Qua reex compluribus cognita, cum intellegeret fugato duce altero perterritosreliquos facile opprimi posse, magnae felicitatis esse arbitrabaturneminem ex caede refugisse in castra qui de accepta calamitate nuntiumDrappeti perferret. Sed in experiendo cum periculum nullum videret,equitatum omnem Germanosque pedites, summae velocitatis homines,ad castra hostium praemittit; ipse legionem unam in trina castradistribuit, alteram secum expeditam ducit. Cum propius hostesaccessisset, ab exploratoribus quos praemiserat cognoscit castra eorum,ut barbarorum fere consuetudo est, relictis locis superioribus ad ripasfluminis esse demissa; at Germanos equitesque imprudentibus omnibusde improviso advolasse proeliumque commisisse. Qua re cognitalegionem armatam instructamque adducit. Ita repente omnibus expartibus signo dato loca superiora capiuntur. Quod ubi accidit,Germani equitesque signis legionis visis vehementissime proeliantur.Confestim cohortes undique impetum faciunt omnibusque autinterfectis aut captis magna praeda potiuntur. Capitur ipse eo proelioDrappes.

146


[37] Caninius felicissime re gesta sine ullo paene militis vulnere adobsidendos oppidanos revertitur externoque hoste deleto, cuius timo-re antea dividere praesidia et munitione oppidanos circumdareprohibitus erat, opera undique imperat administrari. Venit eodemcum suis copiis postero die Gaius Fabius partemque oppidi sumit adobsidendum.[38] Caesar interim M. Antonium quaestorem cum cohortibus XV inBellovacis relinquit, ne qua rursus novorum consiliorum capiendorumBelgis facultas daretur. Ipse reliquas civitates adit, obsides pluresimperat, timentes omnium animos consolatione sanat. Cum in Carnutesvenisset, quorum in civitate superiore commentario Caesar exposuitinitium belli esse ortum, quod praecipue eos propter conscientiamfacti timere animadvertebat, quo celerius civitatem timore liberaret,principem sceleris illius et concitatorem belli, Gutruatum, adsupplicium depoposcit. Qui etsi ne civibus quidem suis secommittebat, tamen celeriter omnium cura quaesitus in castraperducitur. Cogitur in eius supplicium Caesar contra suam naturamconcursu maximo militum, qui ei omnia pericula et detrimenta belliaccepta referebant, adeo ut verberibus exanimatum corpus securiferiretur.[39] Ibi crebris litteris Canini fit certior quae de Drappete et Lucteriogesta essent, quoque in consilio permanerent oppidani. Quorum etsipaucitatem contemnebat, tamen pertinaciam magna poena esseadficiendam iudicabat, ne universa Gallia non sibi vires defuisse adresistendum Romanis, sed constantiam putaret, neve hoc exemploceterae civitates locorum opportunitate fretae se vindicarent inlibertatem, cum omnibus Gallis notum esse sciret reliquam esse unamaestatem suae provinciae, quam si sustinere potuissent, nullum ultrapericulum vererentur. Itaque Q. Calenum legatum cum legionibusreliquit qui iustis itineribus subsequeretur; ipse cum omni equitatuquam potest celerrime ad Caninium contendit.[40] Cum contra exspectationem omnium Caesar Uxellodunumvenisset oppidumque operibus clausum animadverteret neque aboppugnatione recedi videret ulla condicione posse, magna autem co-pia frumenti abundare oppidanos ex perfugis cognosset, aquaprohibere hostem temptare coepit. Flumen infimam vallem dividebat,quae totum paene montem cingebat, in quo positum erat praeruptumundique oppidum Uxellodunum. Hoc avertere loci natura prohibebat:in infimis enim sic radicibus montis ferebatur, ut nullam in partemdepressis fossis derivari posset. Erat autem oppidanis difficilis etpraeruptus eo descensus, ut prohibentibus nostris sine vulneribus ac

147


periculo vitae neque adire flumen neque arduo se recipere possentascensu. Qua difficultate eorum cognita Caesar sagittariisfunditoribusque dispositis, tormentis etiam quibusdam locis contrafacillimos descensus collocatis aqua fluminis prohibebat oppidanos.[41] Quorum omnis postea multitudo aquatorum unum in locumconveniebat sub ipsius oppidi murum, ubi magnus fons aquaeprorumpebat ab ea parte, quae fere pedum CCC intervallo fluminiscircuitu vacabat. Hoc fonte prohiberi posse oppidanos cum optarentreliqui, Caesar unus videret, e regione eius vineas agere adversusmontem et aggerem instruere coepit magno cum labore et continuadimicatione. Oppidani enim loco superiore decurrunt et eminus sinepericulo proeliantur multosque pertinaciter succedentes vulnerant;non deterrentur tamen milites nostri vineas proferre et labore atqueoperibus locorum vincere difficultates. Eodem tempore cuniculos tectosab vineis agunt ad caput fontis; quod genus operis sine ullo periculo,sine suspicione hostium facere licebat. Exstruitur agger in altitudinempedum sexaginta, collocatur in eo turris decem tabulatorum, nonquidem quae moenibus aequaret (id enim nullis operibus efficipoterat), sed quae superare fontis fastigium posset. Ex ea cum telatormentis iacerentur ad fontis aditum, nec sine periculo possent aquarioppidani, non tantum pecora atque iumenta, sed etiam magna hostiummultitudo siti consumebatur.[42] Quo malo perterriti oppidani cupas sebo, pice, scandulis complent;eas ardentes in opera provolvunt eodemque tempore acerrimeproeliantur, ut ab incendio restinguendo dimicationis periculodeterreant Romanos. Magna repente in ipsis operibus flamma exstitit.Quaecumque enim per locum praecipitem missa erant, ea vineis etaggere suppressa comprehendebant id ipsum quod morabatur. Militescontra nostri, quamquam periculoso genere proeli locoque iniquopremebantur, tamen omnia fortissimo sustinebant animo. Res enimgerebatur et excelso loco et in conspectu exercitus nostri, magnusqueutrimque clamor oriebatur. Ita quam quisque poterat maxime insignis,quo notior testatiorque virtus esset eius, telis hostium flammaeque seofferebat.[43] Caesar cum complures suos vulnerari videret, ex omnibus oppidipartibus cohortes montem ascendere et simulatione moeniumoccupandorum clamorem undique iubet tollere. Quo facto perterritioppidani, cum quid ageretur in locis reliquis essent suspensi, revocantab impugnandis operibus armatos murisque disponunt. Ita nostri fineproeli facto celeriter opera flamma comprehensa partim restinguunt,partim interscindunt. Cum pertinaciter resisterent oppidani, magna

148


etiam parte amissa siti suorum in sententia permanerent, ad postremumcuniculis venae fontis intercisae sunt atque aversae. Quo facto repenteperennis exaruit fons tantamque attulit oppidanis salutisdesperationem, ut id non hominum consilio, sed deorum voluntatefactum putarent. Itaque se necessitate coacti tradiderunt.[44] Caesar, cum suam lenitatem cognitam omnibus sciret nequevereretur ne quid crudelitate naturae videretur asperius fecisse, nequeexitum consiliorum suorum animadverteret, si tali ratione diversis inlocis plures consilia inissent, exemplo supplici deterrendos reliquosexistimavit. Itaque omnibus qui arma tulerant manus praeciditvitamque concessit, quo testatior esset poena improborum. Drappes,quem captum esse a Caninio docui, sive indignitate et dolorevinculorum sive timore gravioris supplici paucis diebus cibo se abstinuitatque ita interiit. Eodem tempore Lacterius, quem profugisse ex proelioscripsi, cum in potestatem venisset Epasnacti Arverni (crebro enimmutandis locis multorum fidei se committebat, quod nusquam diutiussine periculo commoraturus videbatur, cum sibi conscius esset, quaminimicum deberet Caesarem habere), hunc Epasnactus Arvernus,amicissimus populi Romani, sine dubitatione ulla vinctum ad Caesaremdeduxit.[45] Labienus interim in Treveris equestre proelium facit secundumcompluribusque Treveris interfectis et Germanis, qui nullis adversusRomanos auxilia denegabant, principes eorum vivos redigit in suampotestatem atque in his Surum Aeduum, qui et virtutis et generissummam nobilitatem habebat solusque ex Aeduis ad id tempuspermanserat in armis.[46] Ea re cognita Caesar, cum in omnibus partibus Galliae bene resgeri videret iudicaretque superioribus aestivis Galliam devictamsubactamque esse, Aquitaniam numquam adisset, per PubliumCrassum quadam ex parte devicisset, cum duabus legionibus in eampartem Galliae est profectus, ut ibi extremum tempus consumeretaestivorum. Quam rem sicuti cetera celeriter feliciterque confecit.Namque omnes Aquitaniae civitates legatos ad Caesarem miseruntobsidesque ei dederunt. Quibus rebus gestis ipse equitum praesidioNarbonem profecto est, exercitum per legatos in hiberna deduxit:quattuor legiones in Belgio collocavit cum M. Antonio et C. Trebonioet P. Vatinio legatis, duas legiones in Aeduos deduxit, quorum inomni Gallia summam esse auctoritatem sciebat, duas in Turonis adfines Carnutum posuit, quae omnem illam regionem coniunctamOceano continerent, duas reliquas in Lemovicum finibus non longeab Arvernis, ne qua pars Galliae vacua ab exercitu esset. Paucos dies

149


ipse in provincia moratus, cum celeriter omnes conventuspercucurrisset, publicas controversias cognosset, bene meritis praemiatribuisset (cognoscendi enim maximam facultatem habebat, qualiquisque fuisset animo in totius Galliae defectione, quam sustinueratfidelitate atque auxiliis provinciae illius), his confectis rebus ad legionesin Belgium se recipit hibernatque Nemetocennae.[47] Ibi cognoscit Commium Atrebatem proelio cum equitatu suocontendisse. Nam cum Antonius in hiberna venisset, civitasqueAtrebatum in officio esset, Commius, qui post illam vulnerationem,quam supra commemoravi, semper ad omnes motus paratus suis civibusesse consuesset, ne consilia belli quaerentibus auctor armorum duxquedeesset, parente Romanis civitate cum suis equitibus latrociniis sesuosque alebat infestisque itineribus commeatus complures, quicomportabantur in hiberna Romanorum, intercipiebat.[48] Erat attributus Antonio praefectus equitum C. VolusenusQuadratus qui cum eo hibernaret. Hunc Antonius ad persequendumequitatum hostium mittit. Volusenus ad eam virtutem, quae singulariserat in eo, magnum odium Commi adiungebat, quo libentius id faceretquod imperabatur. Itaque dispositis insidiis saepius equites eiusadgressus secunda proelia faciebat. Novissime, cum vehementiuscontenderetur, ac Volusenus ipsius intercipiendi Commi cupiditatepertinacius eum cum paucis insecutus esset, ille autem fuga vehementiVolusenum produxisset longius, inimicus homini suorum invocatfidem atque auxilium, ne sua vulnera per fidem imposita paterenturimpunita, conversoque equo se a ceteris incautius permittit inpraefectum. Faciunt hoc idem omnes eius equites paucosque nostrosconvertunt atque insequuntur. Commius incensum calcaribus equumconiungit equo Quadrati lanceaque infesta magnis viribus mediumfemur traicit Voluseni. Praefecto vulnerato non dubitant nostri resi-stere et conversis equis hostem pellere. Quod ubi accidit, complureshostium magno nostrorum impetu perculsi vulnerantur ac partim infuga proteruntur, partim intercipiuntur; quod ubi malum dux equivelocitate evitavit, +ac si+ proelio secundo graviter ab eo vulneratuspraefectus, ut vitae periculum aditurus videretur, refertur in castra.Commius autem sive expiato suo dolore sive magna parte amissa suorumlegatos ad Antonium mittit seque et ibi futurum, ubi praescripserit, etea facturum, quae imperarit, obsidibus firmat; unum illud orat, uttimori suo concedatur, ne in conspectum veniat cuiusquam Romani.Cuius postulationem Antonius cum iudicaret ab iusto nasci timore,veniam petenti dedit, obsides accepit.Scio Caesarem singulorum annorum singulos commentarios confecisse;

150


quod ego non existimavi mihi esse faciendum, propterea quodinsequens annus, L. Paulo C. Marcello consulibus, nullas habetmagnopere Galliae res gestas. Ne quis tamen ignoraret, quibus inlocis Caesar exercitusque eo tempore fuissent, pauca esse scribendaconiungendaque huic commentario statui.[49] Caesar in Belgio cum hiemaret, unum illud propositum habebat,continere in amicitia civitates, nulli spem aut causam dare armorum.Nihil enim minus volebat quam sub decessu suo necessitatem sibialiquam imponi belli gerendi, ne, cum exercitum deducturus esset,bellum aliquod relinqueretur quod omnis Gallia libenter sine praesentipericulo susciperet. Itaque honorifice civitates appellando, principesmaximis praemiis adficiendo, nulla onera iniungendo defessam totadversis proeliis Galliam condicione parendi meliore facile in pacecontinuit.[50] Ipse hibernis peractis contra consuetudinem in Italiam quammaximis itineribus est profectus, ut municipia et colonias appellaret,quibus M. Antoni quaestoris sui, commendaverat sacerdoti petitionem.Contendebat enim gratia cum libenter pro homine sibi coniunctissimo,quem paulo ante praemiserat ad petitionem, tum acriter contrafactionem et potentiam paucorum, qui M. Antoni repulsa Caesarisdecedentis gratiam convellere cupiebant. Hunc etsi augurem priusfactum quam Italiam attingeret in itinere audierat, tamen non minusiustam sibi causam municipia et colonias adeundi existimavit, ut eisgratias ageret, quod frequentiam atque officium suum Antoniopraestitissent, simulque se et honorem suum sequentis annicommendaret, propterea quod insolenter adversarii sui gloriarenturL. Lentulum et C. Marcellum consules creatos qui omnem honoremet dignitatem Caesaris spoliarent, ereptum Ser. Galbae consulatum,cum is multo plus gratia suffragiisque valuisset, quod sibi coniunctuset familiaritate et consuetudine legationis esset.[51] Exceptus est Caesaris adventus ab omnibus municipiis et coloniisincredibili honore atque amore. Tum primum enim veniebat ab illouniversae Galliae bello. Nihil relinquebatur quod ad ornatumportarum, itinerum, locorum omnium qua Caesar iturus erat excogitaripoterat. Cum liberis omnis multitudo obviam procedebat, hostiaeomnibus locis immolabantur, tricliniis stratis fora templaqueoccupabantur, ut vel exspectatissimi triumphi laetitia praecipi posset.Tanta erat magnificentia apud opulentiores, cupiditas apud humiliores.[52] Cum omnes regiones Galliae togatae Caesar percucurrisset, summaceleritate ad exercitum Nemetocennam rediit legionibusque ex omnibushibernis ad fines Treverorum evocatis eo profectus est ibique exercitum

151


lustravit. T. Labienum Galliae togatae praefecit, quo maiorecommendatione conciliaretur ad consulatus petitionem. Ipse tantumitinerum faciebat, quantum satis esse ad mutationem locorum proptersalubritatem existimabat. Ibi quamquam crebro audiebat Labienumab inimicis suis sollicitari certiorque fiebat id agi paucorum consiliis,ut interposita senatus auctoritate aliqua parte exercitus spoliaretur,tamen neque de Labieno credidit quicquam neque contra senatusauctoritatem ut aliquid faceret potuit adduci. Iudicabat enim liberissententiis patrum conscriptorum causam suam facile obtineri. NamC. Curio, tribunus plebis, cum Caesaris causam dignitatemquedefendendam suscepisset, saepe erat senatui pollicitus, si quem timorarmorum Caesaris laederet, et quoniam Pompei dominatio atque armanon minimum terrorem foro inferrent, discederet uterque ab armisexercitusque dimitteret: fore eo facto liberam et sui iuris civitatem.Neque hoc tantum pollicitus est, sed etiam se per discessionem facerecoepit; quod ne fieret consules amicique Pompei +iusserunt+ atqueita rem morando discusserunt.[53] Magnum hoc testimonium senatus erat universi conveniensquesuperiori facto. Nam Marcellus proximo anno, cum impugnaretCaesaris dignitatem, contra legem Pompei et Crassi rettulerat antetempus ad senatum de Caesaris provinciis, sententiisque dictisdiscessionem faciente Marcello, qui sibi omnem dignitatem ex Caesarisinvidia quaerebat, senatus frequens in alia omnia transiit. Quibusnon frangebantur animi inimicorum Caesaris, sed admonebantur quomaiores pararent necessitates, quibus cogi posset senatus id probare,quod ipsi constituissent.[54] Fit deinde senatus consultum, ut ad bellum Parthicum legio unaa Cn. Pompeio, altera a C. Caesare mitteretur; neque obscure duaelegiones uni detrahuntur. Nam Cn. Pompeius legionem primam, quamad Caesarem miserat, confectam ex delectu provinciae Caesaris, eamtamquam ex suo numero dedit. Caesar tamen, cum de voluntate mini-me dubium esset adversariorum suorum, Pompeio legionem remisitet suo nomine quintam decimam, quam in Gallia citeriore habuerat,ex senatus consulto iubet tradi. In eius locum tertiam decimamlegionem in Italiam mittit quae praesidia tueretur, ex quibus praesidiisquinta decima deducebatur. Ipse exercitui distribuit hiberna: C.Trebonium cum legionibus quattuor in Belgio collocat, C. Fabiumcum totidem in Aeduos deducit. Sic enim existimabat tutissimam foreGalliam, si Belgae, quorum maxima virtus, Aedui, quorum auctoritassumma esset, exercitibus continerentur. Ipse in Italiam profectus est.[55] Quo cum venisset, cognoscit per C. Marcellum consulem legiones

152


duas ab se remissas, quae ex senatus consulto deberent ad Parthicumbellum duci, Cn. Pompeio traditas atque in Italia retentas esse. Hocfacto quamquam nulli erat dubium, quidnam contra Caesarempararetur, tamen Caesar omnia patienda esse statuit, quoad sibi spesaliqua relinqueretur iure potius disceptandi quam belli gerendi.Contendit…

cesare - vicoacitillo.it · imperium obtenturus esset: non esse dubium quin totius galliae plurimum...

Documents