Çerkez ethem anılarım.pdf

8/11/2019 erkez ethem anlarm.pdf

1/151


2/151

Berfin Yaynlar : 10 An Dizisi : 2

erkes Ethem : Anlarmlk Bask : 1962 (Dnya Yaynlar)Sadeletirilmi Birinci Bask : Austos 1993 (Berfin Yaynlar)


3/151

erkes Ethem

ANILARIM


4/151


5/151

"Genel Sava'n sonucu olarak en ar artlarlaMondros Atekesini kabul ettirmesine ramen, galip dev-letler atekes hkmlerini bozmaya balaynca, OsmanlDevleti ve halk adna zgrlk ve bamszl korumakamacyla zmir'de kurulan gizli cemiyetin kararyla benilk isyan bayran tam iki buuk yl nce amtm. Ve

imdiki mfrezeme yakn bir maiyetle halk nce fikrenhazrlamaya buralarda balamtm. Aradan ok zaman

geti. zmir'in Yunanllar tarafndan igali zerine mil-leti, zmir'e doru sevk ve tahrik ile igalci orduya karvatan savunmaya giderken yine bu kyden gemitim.

O zamandan beri bin trl zorluklarla ve engellerle, genel kurtuluu salayacak o hakl davamz baaryla sona erdirmek zere bulunduum bir srada, manen ve

maddeten perian bir halde yine bu muhite dmbulunuyordum.Evet, talih ile ihanet el ele verince neye muktedir ol-

mazlard.Ben gryordum ki, mcadele mddetimin son aylar

zarfnda dava ve vatan arkadalarm diye yllardan beribtn varlmla koruduum baz siyasi rakipleriminamansz husumetine maruz, kalm bulunuyordum.Uursuz hastalm da bunun zerine binmiti. Bilemi- yordum, talih bana niye ksmt? Neden yzevirmiti?"

erkes Ethem


6/151


7/151

Ben Kimim?

Ben kimim? Ben emlak ve arazi sahibi, mesut ve mreffeh ya-ayan ve ayn zamanda "Ekmeinin hasm" denecek kadar cmert bir ailenin evladym. Merhum babam Ali Bey, malikanesinin bu-lunduu Bursa vilayetinde eref ve haysiyeti ile tannm kimsey-di. Ben, babamn ok sevdii en kk olu, aabeyimin de evlat-larna tercih ettii bir kardeiydim.

Subay ve kurmay deilim. Askerlik mesleine girmeyi ocuk-lukta ok istedimse de rahmetli babam iki byk kardeimin askerolmalarn yeter grm olacak ki, beni bu ereften mahrum etti.Bununla beraber ben ayn hevesle on dokuz yamda babamn bedel i nakdi vermesine meydan brakmadan stanbul'a kam, ne-fer olarak svarilie girmi, okur yazar olduumdan pek de zor-lanmadm halde talimhanelerde staj grmtm. Terhistezkeremi baavu olarak aldm. Daha sonra Balkan Sava sra-snda stanbul'a geerek Bakrky'de bulunan svari subay mektebine ayrlm ve bir mddet geince de svari subay vekili olarakrksulu Mahmut Paa kolordusunun karargah muhafz bl-nde bulunmutum. Bu kolordunun Bulgarlarla ongri'de yapt- sava yakndan grerek o kargaalk arasnda mensup oldu-um karargahla atalca'ya dnmtm. Daha sonra blmletekrar tatbikat mektebine gittim. Orada birka ay kalarak Bandrma'da ailemin yanna geldim. Fiili olarak askerlik hayatm bundanibarettir. Teorik olarak ise iki byk kardeim Harbiye mektebin-den her sene izinli olarak geldiklerinde beraberlerinde getirdikleriaskerlik kitaplarn, iftlikte okurdum.

Birinci Dnya Sava'nn ilk senesinde byk kardeim Reit

Bey'in kendi bana askeri ve politik bir amac olan, Krtlerden ve baka milletlerden toplanm "Tekilat Mahsusa" kuvvetleri ileRuslara kar, daha sonra ran'n gneyinde ngiliz blgesinde veEfgan sefer heyetinde bulundum. Pek uzun srecek olan bu mace-ralardan bahsetmeyeceim.

Ben kuvvetlerim iin talim ve terbiye frsat bulamadm. Fakatonlar kahramanca dtrmeye altrdm. Ve devaml olaraksilah elimde yaadm. Askerlerim de her zaman silahl idiler. HeleBirinci Dnya Sava bozgunundan sonraki milli blnme, fikir

7


8/151

deitirme, silah azl dikkate alnrsa, ahslar semekte ne ka-dar isabetli olmak gerektii meydana kar.

Bana kar iki itham ileri srlmtr. dam cezalan vermek ve hara almak. Kuvvetlerimin bulunduu yerlerde irtikap, rvet,

gasp, hrszlk pek az olurdu. Bunun sebebi, sulular ara sra seh pay adalete havale etmekliimdir. Ne gibi hallerde nasl cezalar verdiimi, Yozgat ve Dzce isyan hareketleri srasnda anlataca-m. syan olan yerlerde greve yolladm baz mfreze komu-tanlar uygunsuzluk yapm olabilirler. Bunu da kaydederim.

Seyyar haldeki kuvvetlerimin iaelerini kendi yntemlerimletemin ederdim. Bir yerde kaldmz zamanlarda da zmir'in Yu-nanllar tarafndan igalinden nce Mdafaa i Hukuk, ve igaldensonra da Redd i lhak ve daha sonralar Mdafaa i Milliye cemiyetleri vastasyla askerlerimi besletirdim.

Maalarm da bu cemiyetler vastasyla verirdim. galdennce Yunan tehlikesi belirdii zaman zmir Valisi Rahmi Bey'denelli bin lira ve isyanlar bastrma srasnda Adapazar tccarlarn-dan Arapzade bilmem kimden elli bin lira, bir de Karacabey era-fndan birisinden be bin lira almtm. Cepheleri tekil etmek,kuvvetlerimi tutmak, itilaf devletlerinin igalindeki Afyon ve K-tahya mhimmat depolanndan gizlice cephane alabilmek iin bana

para lazmd.Ktahya cephaneliinin karlmas mcadelemiz iin bykkayp olmutur. Hafz Bey komutasnda Akhisar ve Salihli'den yolladm bir svari birliinin nmayii ile Ktahya'daki ngiliz-leri rkterek cephanelii kendi nezaretimiz altna almtk. FakatHafz bana lazm olduundan kendisini geri aldm.

Bir mddet sonra cephaneliin ngilizler tarafndan zmit'e ta-ndn haber alarak beynimden vurulmua dndm. Bana buhaberi veren alay komutan "Gebe" lakapl Haydar bir ay srennakil iini bizden gizli tutmutu. Bu cephanelik bylece elden git-ti.

Birgi:

1919 Kasm sonlarna doru Sivas'tan Ankara'ya gelen Heyet iTemsiliye'nin de tamimi ile zmir milli cephesi merkezlerinde ve btn Anadolu vilayetlerinde milletvekili seimlerine balanm

8


9/151

t. Yunan ordusu da tam bu srada demi'den kuzeye doru Bozda yaylalarn hedef tutan bir askeri harekete girimiti. Yunanl-larn bu taarruzdan maksatlar Nazilli'den idare edilen gney cep-hesi ile merkezi Salihli olan bat ve merkez cephesi arasndakidalk ve az meskun yerleri elde ederek hem Kuva y Milliyealeyhine kkrtmak, hem de bir seneden beri sren savalar so-nunda Avrupa ve Yunan gazetelerinde tek tk grlen baarszlkhaberlerinin tesirini gidermekti.

Yunanllar Bozda' igal edecek olurlarsa Yunan ordusu geri-lerini tehdit eden aknc kollarmz desteksiz brakacaklar, kendi-lerini de O grnmez tehlikeden kurtarm bulunacaklard.

Yunanllar demi'in kuzeydousunda Birgi nahiye merkeziniiki piyade taburu ile igal ettiler. Zaten demi ilk zamanlarda Yunan eline dm bulunuyordu. Birgi, merkezi Salihli olan batcephesi ile gney cephesinin birleme noktasn tekil eden bir yerde olup Bozda yaylasna yakndr ve Demirci Efe'nin adamla-rndan Mestan Efe'nin idaresinde bulunuyordu.

Demirci Efe ile muhabere ederek Yunan birliklerine kar or-tak bir harekete gemeyi kararlatrdk. Ben Salihli'den drt yzmevcutlu bir mfreze yolladm. Bu mfrezenin bana tecrbeliarkadalardan Gavur Ali'yi tayin ettim. Harekete o zamana kadarKuva y Milliyeci grnen Alaehirli Mustafa Bey de katlacakt.Bozda grup komutan Sar Efe(Albay Edip Bey) demi'in kuze- yindeki Salihli cephesinin sol kanadna hcum eden bir baka Yu-nan kolu ile arpyordu.

Birgi zerine taarruz eden birliklerimiz ilk basknda Yunanllan kovmay baardlarsa da geriden yetien imdat kuvvetlerinekar yenilerek ekildiler. Birgi Sava'nda ehit olanlardan ba-ka Gavur Ali Bey de dahil olmak zere on be kadar arkadamz yaral olarak esir dmlerdi. O gnlere kadar Yunanllarn eline

esir den subay ve askerlerimiz zmir'e gtrlr, basit bir soru turmadan sonra kuruna dizilirdi. Biz de doal olarak birliklerimi-zin esir ettii Yunan subay ve askerlerini ldrrdk. Ben iki tarafiin de insanlk d olan bu duruma engel olmak iin adn hatr-layamadm, Salihli'ye kontrol iin gelen ve zmir'e serbeste se- yahat edebilen bir Fransz subay vastasyla Yunan olaanstkomiseri skirkiyadis'e haber yollamtm. Fransz subay, olaa-nst komiserin Yunan bakomutanl ile muhabere ederek m- badele usuln kabul ettirmeye alacan vaadettiini syledi.

Fakat bu teebbs hayli zaman nce olmutu.

9


10/151

Hl da iki taraf esirleri ldrmeye devam ediyordu. Birgi Sa va'nda esir den arkadalarm, zellikle Gavur Ali Bey, na-muslu ve fedakar savalar olduu iin ok zlmtm. Franszsubayn tekrar karargahma ardm. Ayn gn "Sart" tarafnda bize esir den ve henz karargahma gelen yaral bir Yunan s-

vari subay ile iki Yunan askerini kendisine gstererek mbadelehakkndaki eski teebbslerini tekrarlamasn rica ettim. Yaral Yunan subay olaanst komiserin akrabas olduunu da syl- yordu.

Fransz subaynn bu yaral subay da alarak zmir'e gtrmesi-ne izin vermitim. te bylece aramzda ilk defa esir mcadelesi balamtr. Ertesi gn idam edilecek olan Gavur Ali Bey ve ar-kadalar trenle bize iade edildiler.

Poyraz Ve Alaehir eteleri:

Tam bu srada Salihli merkez cephesi yaknlarnda ve gerile-rinde bir uygunsuzluk bagsterdi. Silahl olarak muhalefete ge-en "Poyraz" ve "Alaehir" eteleri beylii sorunu kt.

Bunlar milli cephemize hizmet edeceklerini syleyerek teek-

kl etmiler ve birka defa da bizimle savalara katlr gibi grn-mlerdir. Birka gn devam eden hastalmdan yararlanarak vaziyet aldlar. Mevcutlar beer yz kiiden bin silahl, ksmen Alaehir erafndan Mtevellizade Mustafa Bey'le, Poyraz era-fndan Hac Ali Bey namlanndaki iki fesatnn idaresindeydiler. Aralarna baz kimlikleri mehul subaylar da katlmt. HattaPoyraz asilerinin komutan Ahmet Bey isminde bir binba benhasta iken, Salihli'ye girerek karargah kurmu, baz eraf kandr-m, gizli toplantlar tertiplemiti. Alaehirli Mustafa Bey ise, ay-

n zamanda kandrarak kendi tarafna ektii bir kuvvetle Alae-hir'e ekilerek orasn merkez tayin etmi, kuvvetini arttrmayaalyordu. Ben evvelce bunlarn baz hallerinden pheye d-mtm ve bu pheyi halletmek istemitim. Fakat aabeyim Re-it Bey'in mdahalesi bu teebbsme engel olmutu. Bunlar Re-it Bey'i samimi vatansever olduklarna kandrmlard.

Hastalktan kalktktan sonra bunlar kesin olarak cezalandrma- ya karar verdim. Ancak karar ve tertiplerimi Reit Bey'e hissettir-medim. nk hl aabeyimi kandrabilmekteydiler. Oysa Salih

10


11/151

li'ye sokulup ayr ayr yollarla kandrmakta olan Poyraz komutan yanmdaki adamlarm ve cephedeki baz kimseleri dahi kandra-rak kendi taratma ekmeye alyordu. Maiyetimden ona katlan-lar olmuyor deildi.

Bu kurnaz muhaliflerimin gizli amalarn renmek, ne yap-mak istediklerine iyice vakf olabilmek iin sadk adamlarmdan bazlarn bana isyan etmi ekilde gsterip aralarna soktum.Hatt bunlar arasndaki en dirayetli iki arkadam da karargahlar-na kadar girdiler. Btn srlarn renebilecek bir duruma girdi-ler. Artk her karar ve gizli teebbslerinden haberim oluyordu.

Anlaldna gre bu muhalefet zmresi stanbul Ferit PaaHkmeti ve ngiliz Muhipler Cemiyeti ile ilikideydi. Ve hemenhepsi de ttihat ve tilaf zihniyetinin esiriydiler. Kstah ve kimliimehul bu isyan karargahndan son szan bilgi sonucu, zmir yo-luyla Uak tarafna gemi bulunan yzba Rfat (hatrmda kal-dna gre) ve polis bakomiseri olduu anlalan ve ad hat-rmda kalmayan dier bir arkada da Uak civarnda bir kereste bksnda fesat samakla megulken yakalanmlar ve mahfuzenSalihli'ye karargahma gnderilmilerdi.

Suikast Giriimi:

Bu "muzr tekilatlarn cephemizi iten datmaya uratk-lar anlalyordu. Son plan ve tertibatlarndan biri de beni ldr-mek suretiyle maskeyi atmakt. Bu suikast plan, Salihli'den karar-gaha hastalm srasnda bir baskn yapmak suretiyle balayacakdysa da, her naslsa buna cesaret edemedikleri anla-lyor. Herhalde ihtiyatl hareket dncesi ve tedbirleri buna uy-gun deildi.

Nihayet iyiletim ve kalktm. Kurnaz (!) muhalifler aradaki yanl anlamann kaldrlmas iin, beni, kardeim Reit ve ka-rargah komutanm Yusuf Beyleri bir ziyafete davet ettiler. Davetars geldi. Reit ve Yusuf Beyler daha nceki temaslarnda budavete katlmak konusunda ikna edilmiler. Onlar da katlacaklarcevabn vermiler. Reit ve Yusuf Beyler bu davete gitmemiziin ok srar ettiler. Ben hastalktan yeni kalktm, doktor tara-fndan yemek ve imekten men edildiimi ileri srerek her ikisin-den de zr diledim, affetmelerini rica ettim. Fakat onlar srardan

11


12/151

vazgemiyorlard. "Biz sizi bu davete getireceimize dair sz ver-dik. Gitmemeniz ok ayp olur, biz szmz yerine getirememidurumuna deriz" diye sylendiler. Buna ramen ben asla gitme- yeceimi bildirdim. Ve kendilerine de unu syledim: "Tedbirli

olunuz ve hatt davet saatinden bir saat sonra gidiniz." Onlar be-nim bu szlerime hayret ettiler. Dudak bkerek bir ey anlamadk-larn sylediler. Fakat ilerine de bir phe dm olacak, kitedbirli olmalar nerime de uymay ihmal etmediler.

Halbuki ben konuurken, btn suikast plann oktan renmitim. Davet, her mz de ldrmek iin hazrlanmt. Benise buna kar tertibatm oktan aldrm bulunuyordum. Bu iki yzl suikast kumpanyasnn plan yleydi:

Davet akam karargahlarnn bulunduu kmaz sokaktan ge-erken, yani davete giderken, sol taraftaki cami mezarlnn du- var arkasnda pusuya drlecektim. Burada Kel mer, GebeliOsman, allky'den baka bir Osman ve Tekeinli bilmem kim bana ate aacaklard. Eer planlan baarl olmazsa sofra ban-da ldrlecektim.

Bize pusu kuracak olanlar gerekten cretli ve ok cesur adam-lard. Komplo baarl olursa ve onlar ilerini tamamlayabilirlersekendilerine hem ykl maa balanacak, hem de ayrca nakit ola-

rak dl verilecekti. Garip olan taraf u ki, bunlar bizim ekmei-mizi yemilerdi. zellikle ikisi Genel Sava sralarnda ReitBey'in himayesine snarak cepheden kurtulmulard. Salihli'deiftlikte koruculukla urayorlard.

Pusu yerinin tam karsnda iki katl bir han vard. Buras kuvvetlerimizin erzak deposu gibi kullanlyordu. Suikast tertibini -renince, oraya Halil Efe ve Ali avu namnda gvenilir iki arka-damn idaresinde on kiiyi bir gn nce gizlice yerletirmitim.Suikastlar mezarlk arkasnda pusuya girince, bunlar han pence-relerinden ani bir ate aarak onlar ldreceklerdi. Bundan sonra-ki durumun ne olaca da dnlmt.

Reit ve Yusuf Beyler yarim saatlik bir gecikme ile yola kt-lar. Fakat onlar sokaa girmeden nce, suikastlar baskna ura-m, silahlar patlamt. Bu yaylm ateinden sonra bir sokak sava balad. Halil Efe grevini tam zamannda baarm,suikastlar daha ilk yaylm ateinde imha edilmilerdi. Birazsonra ben de makineli tfekle donalm olarak maiyetimle birlik-te derhal ehre girdim. Zaten ehir, karargahma ok yaknd. B

12


13/151

tn endiem, Reit ve Yusuf Beylerin tehlikeli durumda bulunma-larndan ileri geliyordu. Fakat ikisini de selamette buldum. Yzleriglyordu. Yarm saatlik gecikme onlar lmden kurtarmt.

Akam zeri balayan ehir iindeki atma sabaha kadar

srd, iki taraf ta epey kayp verdi. Cepheye buradan telefon ettim.Bir svari mfrezesi istedim. Bu kuvvet geldikten sonra asileri e-hir kenarna srdk. Orada savunmaya getiler. Ayn zamanda Alaehir'de bulunan asi taraftarlarnn imdatlarna geleceini d-nerek Alaehir yolunu kestirmitim.

Bir mahalleye sktrlan asileri her taraftan bir ate emberiiine aldmz srada, Ahmetli cephesinden bir Yunan mfrezesi-nin ileri harekete getii haberini aldm. Bu, bizim iki ate arasn-da kalmamza neden olacakt. Bereket versin, ehirde skanlaratekes talebinde bulunmulard. Beni, ehir ileri gelenlerininaraya girmesi deil, cepheden gelen haber atekes teklifini kabulemecbur ediyordu. Bu arada asilerin komutan olan binba Ahmet,karargahnda Reit ve Yusuf Beylerin eline esir dmt. Asile-rin atekes tekliflerine raz olduktan sonra ehirden serbeste -kp gitmelerine mani olmadk. Onlar da ylece gittiler.

ehirde skunet salannca ben hemen cepheye gittim. Yunan-llar, "Bin Tepeler"de kanl bir savatan sonra Ahmetli'ye ekil-

milerdi. Bunu grdkten sonra yz elli kadar svari ile Salihli'yedndm. Asileri tutan ve onlar bizim aleyhimize tevik eden ikikiinin evlerine ate ettirdim. Evlerini yaktm. Ele geenleri ceza-landryordum. Mfrezemle geri kalan firari asilerin pelerinedtm. Gece Alaehir'e gelen ve giden yollara pusular kurdum.Poyraz grubu ile temas eden Alaehir'den Hac Mustafa ile drtarkada pusularmza dtler. Alaehirli Mustafa Bey kuvvetle-rinin de hazrlandklar, ancak savunma tertibat almakta olduklaranlalyordu.

Mfrezem ertesi gn asileri Poyraz dalarnda iddetle takipetti. Kar koymakta devam edenlerin evlerini yakyordum. Niha- yet af istediler. "Silahlar ile gelsin teslim olurlarsa af ederim" de-dim. Kabul ettiler, teslim oldular. Bunun zerine de ben Salihli'yedndm.

"Alaehirli Mustafa Bey de gelsin, bize snsn" diye haber yolladm. Ancak baz artlarm vard: Cephede bizimle beraber Yunanllara kar dmeliydi! Alaehir'de gadrine urayanla-rn tazminatn tamamen vermeli, mallarn iade etmeliydi. Ve bu,

13


14/151

onlarn rzas alnmak suretiyle yerine getirilmeliydi. Alaehir'detyler rpertici cinayetler ilediini de iitiyordum.

Mustafa Bey yant vermedi, bununla beraber cepheye de gel-medi. Bir gn bir subaymzn muhafazas altnda getirttiim cep-

hane sandklarmza Alaehir istasyonunda Mustafa Bey'in adam-lar tarafndan el konulduu haberi geldi. Artk bunlarn da baezilmeliydi! Bu zorunluydu.

Alaehir, Salihli cephesinden yedi saatlik bir mesafede ve geri-mizde bulunuyordu. Son aldm haberlere gre Afyon tmeninin Alaehir'deki nokta ve irtibat memuru Gebe Haydar Bey adnda-ki askeri kaymakam ile mlkiye kaymakam da Mustafa Bey'in re-zalet ve cinayetlerine boyun emi, gz yumuyorlard. Alae-hir'deki milli heyet yeleri bu durum zerine birer ikierSalihli'ye snyorlard.

Kuvvetlerine ok gvenen Mustafa Bey'e kar bir akam ze-ri harekete getim. Sabaha kar ehri kuattm. Doal olarakMustafa Bey tertibatsz deildi. Nitekim bir subay komutasmda80 kiilik bir karakol mfrezesiyle karlatk. Fakat silah kul-lanmalarna frsat brakmadan tesirsiz hale getirdik; Bu 80 kiiyihesap edemedikleri bir tertiple bylece yakalamtk.

Bomba ile donanm sekin 150 kiiden oluan bir hcum

mfrezesinin ehre hcum etmesiyle, ehir iinde ve kenarndaatma balad. Kuvvetlerinin zayf dtn grmesi zerineMustafa Bey ehrin da tarafndan krk kadar maiyetiyle kat.Sonradan rendiime gre Afyonkarahisar'a kadar firar edenMustafa Bey orada kyafet deitirerek soluu stanbul'da alm!

Buradaki atmay da kazanmtm. Asilerin birou yaka-lanm, aman dileyenlerin pimanlklar kabul olunmu, askerikaymakam Gebe Haydar ile kaza kaymakam da tevkif edilmi-lerdi. Bu isyan belas da bylece kapand.

adli icraat safhasna gelmiti. Afyon'da bulunan tmen ko-mutan mer Ltf Bey, telgrafla Gebe Haydar'n serbest bra-klmasn rica ediyordu. Ricasn kabul edip braktm. Kaza kay-makam da mahkemede beraat etti.

Alaehir'de, para vermedikleri iin yataklarnda boulan kankoca, rzlarna tecavzden sonra ldrlp gmlen kzlarn ve baz Akehirlilerin cesetlerini gml bulunduklar yerlerden -karttk. Bu arada gaspedilen para ve mcevherler de yine gml-

dkleri yerlerden karld.

14


15/151

Btn bunlar yapanlar, Mustafa Beyle adamlarndan Alaehirli reji kolcubas Salih ve yirmi be kiiydiler. Salih ile onadam atma srasnda ele geirilmilerdi. Bir ksm ldrlm, bir ksm da Mustafa Bey'le kamlard. Cinayet eserlerinikendi elleriyle kuyulardan karttm. Ondan sonra da idam sehpa

larnn bana getirttim. Bunlar aslmak suretiyle idama mahkumolmulard.lerinden en metin grneni Salih'ti. p nce bunun boynuna

taklacakt. Cellat bir eliyle Salih'in bal koluna yapm, diereliyle de ipi tutuyordu. Salih'e "Son szn nedir, syle?" denilincekolcuba sandalye zerine metanetle kt ve yksek sesle ylededi:

"Ey, beni grmeye gelenler! Ben bu cezaya ve bu kt sonaoktan mstehak olmutum. Yoldan ve insanlktan kmtm. Ba-na insanlk, vatanseverlik telkin edecek yerde yoldan kmamaneden olanlara da lanet ediniz, komuluk hakkn helal ediniz."

Salih, szlerinin bittiini celladn yzne bakarak anlatt ve bu-nun zerine ipi ekildi. Bunu dierlerinin iplerinin ekilmesi izle-di.

Bundan sonra teslim olanlardan bir mfreze kurdum ve hemenCepheye gnderdim. O zamanlar iin suu hafif olanlara ceza, cep-heye gndermekti. Drt gn sonra kuvvetlerimle Salihli'ye dn-dm.

zmir'den trenle gelen ve geen yolcularn kontroluna dahaok nem vermek gerekiyordu. zmir'den karargahm ziyaret et-mek iin, zel izin isteyen baz yabanclara izin verirdim. Tam buzamanda idik ki, skoyal bir ngiliz albay ikinci defa Salihli'yegeldi ve karargahmda iki gn kadar misafir kald, dnd.

Yunan genelkurmay Birgi'yi igalden sonra Bozda cihetin-den dnd plann uygulamaya devam ediyordu. Nihayet baz mhim mevkilerimizi eline geirdi ve Salihli merkez cephesi-ni sol taraftan tehdide balad. Edip Bey grubu tepeler'e ekil-mi, merkezden Ahmet'i cephemizin sol kanadn korumaya al-yordu. Bu arada, karargah Afyon'da bulunan dzenli tmeninkomutanlarndan kaymakam mer Ltf Bey'den de yardm gr-meye balamtk. Yunan birliklerinin aldklar son tehditkar du-rum zerine, svari kaymakamlarndan Arif Bey.'in komutasnda bir piyade mfrezesini yardmmza gnderdi. Bu mfrezeyi Sa-lihli merkez cephesinin sol kanadn tehdit eden ve Bozda yayla

15


16/151

sn igal etmi bulunan Yunanllarn karsna sevkettim.Fakat, nce grevini iyi yerine geti ren Arif Bey'in birka gn

sonra bir Yunan hcumu karsnda savunma noktalarn braka-rak Alaehir'e ekildii haberini aldm.

Doal olarak bu ricat Yunanllarn iine ok yaramt. lerle- yen ve cephemizin sol geri kanadna den Yunan svarileri ilekeif birliimiz arasnda Salihli'nin dou ve yakn istikametindeatma balad. Bunu hayretle grdk. Bu svariler ayn gnpskrtld ise de, daha gerilerde geceden hakim noktalar elleri-ne geimi bulunan dmann piyade birlikleri yerlerinde sebat-la mukavemet ettiler. On be kilometre ilerdeki Ahmetli cephemi-zi tehlikede brakm olduklarndan, ova ksmn savunan birliklerimizi geri ekmeye mecbur kaldk. Hatt bir mddet

iin Salihli'yi bile boaltmaya mecburiyet hasl olduysa da, geridetuttuumuz hattn tehlikesi karsnda dman birlikleri ehregiremediler.

O gnlerde Alaehir'e gelmi olan mer Ltf Bey'e bir telg-raf ekerek, Arif Bey'in kandan dolay tevkifi gerektiini bil-dirdim. mer Ltf Bey bunun zerine karargahma geldi, ald-m vaziyetin iyi olduunu syledi. O da kaymakam Arif Bey'incepheden kana teessf ediyordu. Mfrezesiyle kaan ve buzor durumu yaratan Arif Bey'in tevkifine hal ve durum gerei yanaamayacan ifade ediyordu. Halbuki ben daima bu gibihogrlerin aleyhinde bir ruh ve fikir sahibi idim. Ve emsalineibret olmas iin hata sahiplerinin derhal cezalandrlmas fikrinisavunurdum. Bununla beraber mer Ltf Bey'in szlerine karses karmadm. nk karmzda dman vard, kaybedilecekfrsatlarn telafisi lazmd. Birlikte hareket ederek Salihli ehrini yakndan tehdit eden Yunan birliklerini ricata mecbur ettik. Birgn sonra da beraberce ehre girdik. Bu sefer ehrin be kilomet-re gneyinde savunma hatlarmz tekil ettik. Fakat gerek Yunan-llarn ve gerek karlarnda bizim tuttuumuz hatlar ve askeri du-rum her iki taraf iin emniyet verici halde deildi. Bintepegrubumuz eski durumunu koruyor, Yunan hatlarn daima yanate altnda tutuyordu.

Beri yanda ise Salihli ehri bile dman top mermilerinin te-siri altndayd. Den mermiler tahribat yapyordu. Yunanllar yan ateten kurtulmak amacyla birka gn sonra Papasl tarafn-dan Bintepe grubumuza kar taarruza getiler. iddetli ve kanl

bir sava ile bu taarruzu krdk. Dman birlikleri geri srld.

16


17/151

Bintepe grubu ile ova cephemiz arasndaki Gediz nehri bir fasla ve engel tekil ediyordu. Baarszlklar zerine Yunanllar Sarthattn kendiliklerinden braktlar, ova ksmndan da Ahmetli veMersin dere hattna ekildiler. Bu, eski vaziyetlerine girileri de-mekti. Bozda gney yaylalarn ise daha bir mddet brakmad-lar.

Anzavur Ahmet:

Bu sralarda stanbul Hkmeti adna Anadolu'da seim sonairmi, milletvekilleri stanbul'da toplanmak zereydiler. Karde-im Reit Bey de Manisa milletvekili seilmiti. Ve stanbul'ahareket etmiti. Tmen komutan mer Ltf Bey de grevindenayrlmt. Yerine genelkurmay kaymakamlarndan Ar Bey t-men komutanlna tayin edilerek gnderilmiti. Tmeni de Af yondan Alaehir'e nakledilmiti. Bu, dzenli bir tmenin ilk olarak cephemize yaklatrlmas demekti ve bu tmen, cephemizin yedek kuvvetini tekil ediyordu.

stanbul'da Meclis i Mebusan ok devam edemedi. Yabancigal kumandanlnn fiili mdahalesiyle 16 Mart 1920'de da-

tld, gal kuvvetleri bir yandan Meclis i Mebusan' datrken, Vahdettin'in iradesiyle tekrar sadrazam olan Damat Ferit, hkmetine eyhlislam olarak ald Drri Zade Abdullah Efendi'ye,Kuva y Milliyecilerin ekiya olduklarna dair fetva kartm,

bunu oaltarak her tarafa datm bulunuyordu. Ve Anadolu'yada on binlerce fetva sureti gelmiti.

stanbul Hkmeti, halk milli hareket aleyhine tahrik ve tevik ediyor, bir yandan da Anzavur Ahmet'i, Marmara'nn gney blgesine sevketmi bulunuyordu. Bununla milli kuvvetler cephe-sinin kuzeyden ve arkadan tehdit altna girmesi tehlikesi bagsteriyordu. Anzavur ilk olarak Biga ve civarn kolaylkla igal etti. Ve Biga'da tekilat vcuda getirmekle megul bulunan eski Edre-mit kaymakam Hamdi Bey'i, ve arkadalarn ldrtt. HamdiBey Biga'ya tekilat kurmak zere gnderilmi bulunuyordu. Ka-ra Hasan adnda birisi, etrafna toplad baz kimselerle bu mn-tkaya hakim olmutu. Hem milli kuvvetlere, hem de stanbul Hkmeti'ne taraftar grnd. Mesleksiz bir insand. Hamdi Bey ise, Ayvalk ehrini Yunanllara kar savunan kaymakamlardan bi

17


18/151

riydi. Biga'ya gidince nce Kara Hasan temizlemi, ehri onunerrinden kurtarmt. Bir ara bir miktar maiyetiyle Gelibolu'ya dageerek Franszlarn igali altnda bulunan Osmanl askeri silahdepolarn basm, hayli silah ve cephaneyi Biga'ya geirmeyi ba-armt. Anzavur Biga'ya doru yrrken btn bu silah ve cep-haneleri yaktrm. Anzavur ile savanda yenilip de esir dn-ce ldrlmt.

Yine bu sralarda stanbul'da Sleyman efik Paa'nn komu-tasnda Halife ordusu Kuva y nzibatiye tekil olunarak zmit'egnderilmi, asker ve sivil bir ksm insanlar, yine Ferit Paa H-kmeti tarafndan Anadolu'ya tekilat iin yollanmt. Yabanc-larn bu tekilatn vcuda getirilmesi iin Bab Ali emrine birmilyon verdikleri syleniyordu.

Anadolu'ya datlan tekilat kiilerin yer yer isyanlar -kartmay baardklar grld. Ve bu ayaklanmalar ksa zaman-da bymek ve yaylmak eilimim gsterdi. Durum zorlayordu. Ankara'da yeni toplanan Millet Meclisi, dier taraftancephelerde Yunanllara kar den milli kuvvetler birbirlerine yardm etmek suretiyle isyanlar bastrmak iin ellerinden gelen btn abalan esirgemiyorlard. Fakat bu isyanlarn sndrlmesimmkn olmuyor, tersine Anadolu vatansever hareketini dehetesalyordu. Her tarafta endie ve tela vard. Benden yardm iste-

yen telgraflar karsnda iin dehetini gryordum ve moralimsarslyordu.syanlarn en kuvvetlisi gney Marmara mntkasndayd. Bu-

rada stanbul'dan gnderilen tekilat ahslar rollerini iyi baar-mlard. zmit, Adapazar, Gerede, Dzce, Mudurnu, Bolu isyanmntkasnda idi. zmit'e gnderilen Kuva y nzibatiye de burada-ki isyan takviye ediyordu. Dier baz yerlerde de isyan belirtileri vard. Suriye snrnda airet reisi brahim Paazadeler ayaklan-mt. Fakat bu isyan Viranehir kaymakam Hseyin Bey tara-fndan genilemesine meydan verilmeden bastrld.

Biga'y ve civarn ele geirmi bulunan Anzavur'un zerineBalkesir ve Bandrma'dan Yusuf zzet Paa kolordusundan yedi bin kiilik bir kuvvet gnderilmise de, bu kuvvet yenilmi, top-larm Anzavur'a brakarak ricat etmi, kuvvetin banda bulunanKurmay binba Dervi Bey ile svari kaymakam Sleyman Sa-mi Bey, pek az bir maiyetleriyle Balkesir'e dnmlerdi.

Bu baar Anzavur'a byk bir cesaret vermiti. Bu srada ku

18


19/151

zey cephesi komutan albay Kazm Bey(General Kazm zalp.Ed.)'in mracaat zerine kendisine imdat olarak Edip Bey'in (SarEfe.Ed.) komutasnda drt yz mevcutlu bir svari mfrezesiniSalihli'den Balkesir'e yolladm. Benim cepheden ayrlp Anzavurzerine yrmem isteini ise yerine getiremiyordum. Bunu gecik-tiren neden uydu: Salihli cephesinin kuruluundan beri fiilendayanacak yerleri bulunan Uak, Kula, Demirci, Borlu, Alaehir vs. Mdafaa i Milliye cemiyetleri benim cepheden ayrlmamamistiyorlard. Sekiz ay nce Anzavur'un birinci isyan hadisesi sra-snda cepheden bir buuk ay kadar ayrlm zerine, YunanllarSalihli cephesine mevzii bir taarruzda bulunmular, hem cepheyi

ve hem de gerisini tehdit etmilerdi. Bu arada bir iki baar daelde etmilerdi.

Kuzey cephemiz ve 28. tmen komutam albay KazmBey'den acil ve ifreli bir telgraf aldm, yle diyordu:

Salihli Komutan Ethem Beyefendiye10 Mart 1920

Her tarafta, hatt cephemize yakn ve geri mntkalarnda vaziyet had ve vahim bir ekil almtr. Biga civarnda kuvvetlerimizibozmay baaran Anzavur melunu birka gn nce Gnen zerineilerleyerek kaymakam Rahmi Bey alayn yenmi, alay komutanRahmi dahil olduu halde baz subaylarn ehit olmas zerinealay dalm, dier asiler Gnen ehrine ve civarna hakim ol-mulardr. Anzavur, bu sefer ustaca ve kurnazca hareket ediyor.Esir etlii subaylar ve askerleri halife adna yemin ettiriyor, son-ra serbest brakyor. Bylelikle zihinlerini kartryor ve Kuva yMilliye aleyhine tahrik ediyor. Durumu tehlikeli gren kolordu ko-mutanmz Yusuf zzet Paa Bandrma'dan ekilmi, Anzavur isedirenmesiz bulduu Bandrma 'ya girmitir. Hatt Bandrma'da

kalan baz subaylar ve bir ksm halk tarafndan Anzavur kar-lanmtr. Anzavur kuvvetleri imdi iki koldan Bandrma zerine ynel-

milerdir. Bir kolu Balya istikametinde ilerlemektedir. Bu kuvvet-ler Gavur mam'n komutasndadr. Bunlarn karsnda EdipBey, kuvvetlerinin maneviyatszlndan szlanmaktadr. Dierkoldan yani bizzat Anzavur'un emrinde bulunan asilerin bir mfre-

zesi dn Karacabey'i igal etmitir.Yusuf zzet Paa ile ekilmeyen ve Bandrma'da kalan baz su

19


20/151

baylarn tmenime katlmalar gerektiini, aksi taktirde iddetlecezalandrlacaklarn kendilerine bildirdim. Ben civardaki bir-likleri Balkesir'e toplamakla megulm. Yusuf zzet Paa'nnBursa'ya ani olarak ekilii, tmenimizin durumunu tehlikeye d-

rd gibi bu, moral zerinde de fena tesirler yaratmtr. Bize,ne Bekir Sami Bey tmeninden, ne de bir baka taraftan yardmolana olmadn biliniz.

Asilerin Balkesir'i ellerine geirmeleri, Yunanllarla iliki kur-malarna olanak salayacakt ki, bunun ne kadar vahim bir sonudouracan tahmin edebilirsiniz. Geri ben son itaat eden nefe-rim kalncaya kadar deceim. Vaziyeti Balkesir'de savunma-

ya ve yle bir hale meydan vermemeye alacam. nk amakiisel eref deil mterek ve mukaddes bir davadr. Durum

tehlikelidir. Bu yzden bizzat ve herhalde kafi bir kuvvetle ve s-ratle Balkesir'e hareket ediniz. Kuvvetlerinizin Akhisar istasyo-nundan trenle Balkesir'e kadar sevki mmkndr. Ve sratle gel-menize yardm eder. Telgraf banda kabul yantnzbekliyorum.

Bu telgraf aldktan iki gn sonra karargahmla Salihli'den ay-rldm. Kuvvetlerimi trenle ksm ksm Balkesir'e sevkettim.

Kardeim Tevfik Bey ile baz subaylarm da kuvvetlerim arasndaydlar. Bir ksm kuvvetlerimi de alay komutan Ar Bey'indorudan komutasna braktm.

Balkesir'e vardktan sonra yaylmakta olan isyanlar hakkndaaldm resmi ve zel bilgilere gre, durum ok ar, tehlike b- ykt. Bir an nce Anzavur kuvvetlerini yenip datmakla, diermntkalardaki asilerin de maneviyatlar krlacakt. Durum o ka-dar feciydi ki, Balkesir'in iinde bile Anzavurun lehinde propa-gandalar yaplyor, kamuoyu zehirleniyordu. Bu arada Anzavur'ukarlamak zere gizli hazrlklar da bulunuyordu. Bunlardan An-zavur haberdar edilmiti bile!

Balkesir'de ancak iki gn kalabildim. Fazla zaman geirmeyeimkan yoktu. Albay Kazm Bey ile birlikte birliklerimizi teftiettikten sonra, Balkesir'den Susurluk'a gitmek zere ayrldk. Busrada Anzavur, Karacabey'i igalden sonra ilerleyerek Kirmastkasabasn savunmaya memur ve 56. tmene mensup kaymakamOsman Bey'in alay ile arparak datm, Kirmast'ya girmi

ve daha da ilerlemiti.

20


21/151

Albay Kazm Bey, Anzavur kuvvetleriyle sava dorudandoruya benim ynetmemi teklif etti, kabul ettim. Kendisi ufak bir mfrezeyle sol ve geri kanadmza den Manyas isyan mnt-kasndan gelmesi mmkn tehlikeye kar rtme ve emniyet g-revini yapmak zere geride kald. merky istasyonu merkez ol-mak zere gerekli yerleri tutacakt. Albay Kazm Bey, tmeninemensup birliklerin ounu, Susurluk'a emrime gndermiti. Susurluk'a varmzn ertesi sabah, Anzavur kuvvetleriyle temasagelmek ve savaa tutumak iin, Susurluk'un kuzeydousuna sev-kettiim ileri birliklerimizin sevk ve komutasn byk karde-im Tevfk Bey zerine almt. ehrin 4 5 kilometre kuzeydou-sunda Takpr hattnda Anzavur kuvvetleriyle karlald.Sava, gn doarken balamt. Anzavur kuvvetlerinde mitral

yz ve top vard. Kanl mcadele gittike iddetlendi. Aralksz 910 saat srd. phesiz iki taraf da top ve mitralyzlerini kullan- yor, btn kuvvet ve varln sarfediyor, hasmm yenmek husu-sunda elinden gelen gayreti sarfediyordu.

Sonuta Anzavur kuvvetleri fena halde bozuldu, dald. Top ve mitralyzleri elimize geti. Bu derece hezimetleri svarileriminarkadan yldrm gibi zerlerine saldrmalaryla gerekleti. Anza vur'un kuvvetlerinden bir ksmm esir etmitik. Bir ksm da son-radan piman olarak bize katldlar. Bu sava srasnda paalaterfi ettiini rendiim Anzavur ise alt arkadayla Bandrma'yadoru kat ve yakasn kurtarabildi.

Anzavur Paa'nn bizim elimizden yakasn kurtarmasyla teh-like bitmi saylmazd. Zira, ellerine geirdikleri mntka ok ge-niti. anakkale dahil Bursa'nn ii hari btn gney Marmaramntkas igalleri altndayd. Bandrma'da bulunan kolordununmhimmat depolarn da almt. Bu itibarla kat yerlerde bumhimmattan ve zehirledii insanlardan faydalanr ve yine kar-

mza kabilirdi. Buna meydan brakmamak gerekirdi. Ceza bir-liklerimiz sratle takiplerine devam etmeliydi. Birliklerimiz bunemli grevini yapmakta kusur etmedi. Ceza kuvvetleri Kirmast ve Karacabey ehri ve yresinin emniyet ve asayiini geri- ye brakt ufak mfrezelerle iade ve temin ederken, byk kuvvetler sratle Bandrma'ya girdiler. Sokak savalanyla yenidentoplanmaya balayan Anzavur kuvvetlerini dattlar, Bandrma'ygeri aldlar. Anzavur buradan da, on kiilik maiyetiyle atl olarakGnen ve Biga istikametine ka't.

21


22/151

Kirmast'da geen garip bir olay burada nakledeyim: Anzavur, Takpr hezimetinden sonra, Kirmast nnde ileri

mfrezelerimize kar direnirken, kardeim bunlar yenerek eh-re girmi, ehri ikiye ayran kpr zerinde kurulmu sehpagrm.

Bunlarn altnda da, Anzavur'un divan harbi tarafndan idamamahkum edilen kii elleri kollar bal durmaktadr. Bunlardan biri kuvvetlerimizden olup Anzavur'a esir denlerdendir. Karde-im Tevfik Bey, her nn de yarm saat nce idama mahkumedildiklerini, divan harp heyetinin henz ehirde bulunduunurenmi, aratrma sonunda da divan harp heyeti ele geiril-mitir. Bu heyetin reisi askeri kaymakamlardan Tatar HasanBey'dir. Genel Sava srasnda Bandrma'da rvet suundan do-lay askerlik mesleinden uzaklatrlmtr. Bu uzaklatrma ka-rarn veren de aabeyim Tevfik Bey'dir. Kendisini grnce, artkuzun uzadya inceleme gerei duymadan, ayn sehpada idam ettir-mitir. Tatar Hasan'n ipini, yarm saat nce idama mahkum ettii kiiden biri ekmitir.

Susurluk baarsndan sonra albay Kazm Bey memnun olarakBalkesir'e dnmt. Tmenine mensup emrime vermi olduutaburlar da kendisine yolladm. Zaten bu taburlar savaa sokma-mtm.

Bandrma'y da almak bizim iin pek zor olmad. Ancak bura-da karmza baka aprak bir sorun km.

Anzavurcularn bir ksm Bandrma hezimeti zerine, limandademirli bulunan galip devletlere ait bir sava gemisine snm-lard. Kaarlarken bindikleri sandallardan sahildeki takipilerimizekar ate anca, bizimkiler de karlk vermilerdi. Mfrezemi-zin hedefini aran baz mermileri ksmen baz gemilere ve ge-milerin gvertelerinde bulunan mrettabatna isabet etmiti.

Filo komutan bunu tarafmzdan bilerek yaplm bir hareketkabul edip filosuna emir vermi, ehre ve bize kar tehdit edici vaziyet aldrmt. Ayn zamanda tercmann bana gndererekkendi gemilerine silah atmzn nedenini renmek istemiti. Amiralin bizim ilerimize karmasn gerektiren bir baka ne-den daha grlyordu. O da uydu:

Anzavur'un milli kuvvetlere kar baarlarna dl olmakzere paalm bildirmek amacyla stanbul'dan gelen drt su

22


23/151

baylk zel bir heyet, Anzavur'un Susurluk yenilgisi zerine Ban-drma'ya dnm, burada da arkadan yetien takip mfrezelerimiztarafndan yakalanarak ayn gn seyyar divan harbimiz tara-fndan verilen karar zerine Bandrma Belediye Meydan'ndaidam edilmilerdir. ngiliz amirali, bu idamlara engel olmak ze-

re eitli giriimlerde bulunmusa da, bu mdahalesi dikkatealnmayarak, idam hkmleri infaz olunmutur.Tercman, amiralin benimle konumak istediini bildirdi. Ge-

mide bir ay ziyafetine davet ediliyordum. Buna kar, denizdenok korktuumu, kendisi ile sahildeki hkmet konanda konua-cam, tenezzl ederse terif etmesini rica ettim. Amiral bunu kabul edip sahile kt ve konaktaki bulumamzda aramzda u ko-numa geti:

Amiral: Sahillerinizdeki grevimiz, antlama hkmleri gere- ince tefti ve Hristiyan ahalinin can ve mallarna bir tecavzvuku bulup bulmadn anlamak, st makamlarmza bilgi ver-mekle beraber, bu tecavze engel de olmaktr. Komutanzdaki bir-liklerin Bandrmay igali arpma ile olmasna ramen, asker-lerinizin silahl kartlarnzdan bakasna tecavz etmemesi,heyecan yattrmtr. Asayie nem vermeleri ise takdire ayan

grlmtr. atma srasnda denizcilerimize isabet eden mer-milerin kastl atlmadna dair zr dilemenizi de kabul ediyo-rum. unu da bildirmek isterim ki, sava gemilerimize snanhasmlarnz kabul ve himaye etmek medeni grevimizdir. Onla-rn yerinde sizler olsaydnz ayn muameleyi grecektiniz.

Ben: Takdirinize teekkr ederim ve az hata etmekle iftiharederim. Milli gururumuzu inemek isteyen istila ordularna karmilli varln ve bamszln korumaya azimli bulunan bu mil-let pek hakl olarak galeyandadr. Milletin bu meru savunmasn

ihlal iin hakimiyeti stanbul'la snrl, daha dorusu esareti kabuletmi Bab Ali hkmetinin bize saldrtt gayesizler, hibir za-man milleti azminden eviremeyecektir. Genel Sava'n ac sonu-cu olarak elimizde kalan topraklarda anari yaratmaya gayreteden bir fesat zmresini siyasi mlteci olarak himaye etmeniz do-ru olmasa gerek. Amiral cenaplar bizim onlardan korkumuz yok-tur.

23


24/151

Bundan sonra amiralle el skarak ayrldk. Ve ertesi gnBandrma'dan birliklerimle ayrldm. Edincik ve Gnen'e direnigrmeden girdim ve getim. nk Anzavur'un izini bulmu vetakibine koyulmutum. nc gn Anzavur'un Biga civarndakurduu savunma hattnda tekrar savaa tututuk. Anzavur burada

saattan fazla dayanamad. Hile ve evirme harekatlarmz kar-snda yine hezimet bagsterdi. Kuvvetinin bir ksmn esir al-dk. Geri kalan perian bir halde dald, yeni toplar ele geirdik. Anzavur yine yakasn kurtarmt. Karabiga limannda demirli bulunan yabanc filosu arasndaki bir stanbul vapuruna binerekstanbul'a kamt.

Cezalandrma kuvvetlerimiz bu direnii de dattktan sonra,o blgede adli icraat yaparken, dier taraftan da Gavur mam' ta-kibe koyulmu, Ezine taraflarnda yakalayarak hepsini tepelemi,son bir sahra topunu da almtk. Anzavur'dan aldmz silah vemhimmatn miktar bir kolorduyu silahlandrabilecek miktarday-d. Bunlarn ounu arabalarla Biga'dan Balkesir'e ve dier gere-ken mntka komutanlarna gnderttim. Bir ksmyla da birlikle-rimize yeni mfrezeler ilave ederek onlar silahlandrdm. Adil vemsamahasz olan icraatmz sonucu geici olarak karargah kur-duum Biga ehrine de kapsaml bir af ilan ettirdim.

Artk herkes iine gcne dnmt. Bir taraftan da Ankara'yagnderilmek zere milletvekili seimlerine giriilmiti. Tam busrada Genelkurmay Bakam Albay smet Bey'in(smet nn.Ed.) beni telgraf bana artt haberi geldi. Bunun zerineBiga telgrafhanesine gittim. Aramzda yle bir grme geti:

smet Bey: Merhaba Ethem Bey, naslsnz, iyisiniz inallah.Gazanz mbarek olsun.

Ben: Merhaba efendim. Teekkr ederim. Ben iyiyim, siz nasl-

snz?smet Bey: Genel durumumuz iyi deil. Mustafa Kemal Paa

ve Reit Bey yanmdalar. Makine bandayz. Size genel durumuizah ederken baz ac haberler de vereceim.

Ben: Syleyiniz efendim. Ac da olsa gerei bilmek daha iyi-dir.

smet Bey: Sizinle u grmeyi temin edebilmek iin ok zor-lua uradk. Baz yerlerde imendifer tellerinden yararlandk.

24


25/151

Birok yerlerle irtibatmz hemen hemen yoktur. Merkezde ise kuv-vetimiz kalmad. Albay Mahmut Bey tmeni Hendek Boaz'ndanDzce'ye geerken, asilerin hcumuna urad.

Mahmut Bey ve baz subaylar ehit ve bir ksm da esir dt.

Tmenin silahlar, mhimmat ve hayvanlar asilere geti. Ankara'nn kuzeybat cihetindeki dier isyan sahasna gnder-

diimiz kaymakam Arif Bey'in komutasndaki bir mfrezemize ait felaket haberi de geldi: Arif Bey nce asilere kar Gerede'de biriki mevzi baar elde etmiti. Fakat sonraki yenilgi zerine Anka-ra'ya doru ekilirken, bir suikasta kurban gitti. Mfrezesinden birksm isyanclara katld, bir ksm da dald. Geyve Boaz'nasilere kar savunan 22. Kolordu Komutan Ali Fuat Paa'nn dadurumu tehlike gstermekte ve gnden gne sktrlmaktadr.

Byle bir srada baarnz byk bir gzel tesadftr. Sizi teb-rik ederiz. Bulunduunuz yerde ikinci derecedeki ileri tmen ko-mutan Kazm Bey'e brakarak en kestirme yolla ve svari birlik-lerinizle birlikte Geyve Boaz'nda Ali Fuat Paa'nn yardmnakomanz rica ederiz. Durumu Ali Fuat Paaya bildirmek iin

sizin onaynz bekliyoruz.

19 Nisan 1920 tarihindeki bu grmeye kar karar ve yan-tm u oldu:

"Yarn Geyve'ye hareket edeceim."Nitekim yle de yaptm. te yandan albay Kazm Bey'e de me-

seleyi telgrafla bildirdim. Biga mutasarrflna(Tanzimattan sonra ynetim blmlerinde ileyle il arasndaki idare birimi. Ed.) daBalkesir'de bulunan jandarma albaylarndan Avni Bey'in gnde-rilmesini istedim, ki Gnen'de kendisiyle karlatm.

Gnen'den getikten sonra yolumuza sapa dmesine ramen,Manyas mntkasna uramak ve orada nezaretim altnda icraatta

bulunmak zorunluydu. nk bu havaliye Susurluk savandankaan ve Anzavur'dan ayr den kimseler snmlard. Bu An-zavur dkntleri, benim Anzavur'dan korkarak Manyas'a girme-diimi yayarak halk tehdit ve teciyle ayaklanma hazrlna gi-rimilerdi. Bunlara hadlerini bildirmek istiyordum. Kendilerinimerhametsizce cezalandrmak kararllndaydm. te bu ama ve mecburiyetle Biga'dan Gnen'e vardm zaman albay Kazm

Bey'e u telgraf ektim:

25


26/151

"Ufak iken byk olmak ihtimalini tayan Manyas muhitini cezalandrmak iin Gnen'den oraya hareket ettim. Burann kuzeyve dou cihetlerini sk kordon altna aldrnz."

Albay Kazm Bey gerekli noktalara mfrezeler gnderirken, biz de kuvvetlerimizle ve bir gece yryyle bat ynndenManyas'a girdik. Hemen icraata baladk. ki gn sren tazyikimizsonucunda at ve silahlaryla 600 kii bize snd ve katld. Benasl reislerini aryordum. Bunlardan bir ksm ldrlm, bir ks-m da kamay baarmt. Saylan 40 50 olan bu kaaklar Kara-cabey'e bal Emreler kynde babamn evini, dier emlakini vedeirmenlerini yaktlar, iftlikte bulduklar 3 4 adammz ldr-dler ve stanbul'a firar ettiler.

Manyas'da bize teslim olanlardan kurduum svari mfrezesiy-le toplam kuvvetim 5000 kiiyi geiyordu. Yeni svari mfrezesinin bana arkadalarmdan evket Bey'i komutan tayin ettim.500 mevcutlu piyade taburundan baka, dier kuvvetlerimin hepsiatl idiler, tehizatlar mkemmeldi. Edip Bey mfrezesini Biga ci vannda brakmtm.

Manyas'a varmzn nc gn sabahleyin erkenden Bursa'ya doru yola ktk. Karacabey kazas merkezinde geceledik.

Burada Balkesir heyet i merkeziye yelerinden Vehbi Bey ile Ka-racabey erafndan baz kimseleri bir arada buldum. Vehbi Bey,Karacabey'de yardm toplamaya gelmiti. Kendisine Karacabeylizenginlerin nasl davrandklarn sordum. Elindeki bir listeyi banauzatt. Bazlarn ahsen tandm kimselerin isimlerini dikkat-lice gzden geirince grdm ki, burann en zengin adamlarndan biri olan Arnavut Galip Paa'nn ismi hizasnda 150 rakam yaz-lyd. Bu parann altn m, yoksa kat m olduunu sordum. Veh- bi Bey:

"Nerede altn verecek hamiyetli zengin" diye hayfland. Para-nn hepsi katt. Vehbi Bey bunlar toplarken bile itirazlarla kar-latn, bin minnetle bu rakamlar kabul ettirebildiini banagizlice syledi. Halbuki milli kuvvetler adna byle bir yardmteklifiyle Karacabeyliler ilk kez karlayorlard.

Galip Paa toplulukta hazr bulunuyordu. Kendisine dedim ki:"Paa, bu her zamandan ok himmet, hamiyet ve gayret za-

mandr. Millet yaamak ve bamszln korumak uruna kan

26


27/151

ve ate iinde rpnyor. Byle bir zamanda herkes, vatann sela-meti ve kurtuluu iin varln feda etmelidir. Sen ise, teessfle gryorum ki, servete senden ok aa durumda olanlara fenabir rnek olmakta devam ve srar ediyorsun. Kald ki ben senin gemiini de ve seni de pek iyi biliyorum. Haksz bir davay ka- zanmak iin onbinlerce lira rvet veren bir adamsn. 50 lira gibiaz bir paray stanbul birahanelerinde, Bursa'da bir gecede harca-

yan hovarda bir insansn. Vatan urunda bu cimriliin hayret venefrete ayan deil midir?"

Galip Paa bu szlerime ok sinirlendi. Fakat bunu belli et-memeye alarak u yant verdi:

"Beyim bu bir yardmdr. Ve yardm da arzuya ve istee ba-ldr. Ve ben de fazlasn veremem."

Galip Paa'nn bu szne fena halde kzdm ve hemen yanm-da duran adamlarma kendisini tevkif edip gtrmelerini emrettim.Paa tela ve korku iinde dar karld. Bir gece hapiste kald.Ertesi sabah erkenden kendisinin ilerine bakan bir adam beni ge-lip grd ve Paann namna 5 bin liray teslim etti. Bu paray al-dm. Adamna bir makbuz verdim. Bunun zerine Paann da serbest braklmasn bildirdim.

Karacabey'deki dinlenmeden soma cebri yrye geip ak-am zeri Bursa'ya vardk. Piyade hcum taburumuz Karaca- bey'den itibaren beygir arabalaryla bize yetiebiliyorlard. Ar-zum, birliklerime Bursa'da iki gn olsun istirahat vermekti. Ben, bu dncedeyken, Ali Fuat Paa'dan aldm bir telgraf btndnce ve planlarm alt st etti. Paa mfrezelerin dinlenme ih-tiyacn kabul etmekle beraber, durumun vehameti dolaysyladurmakszn Geyve'ye ulamamz istiyordu.

Bu mhim ifrenin tarihi 27 Nisan 1920'ydi. 27 28 Nisan gece-

si Ali Fuat Paa'ya u telgrafla yant verdim:

Yarn Bursa'da bize katlmasn beklediim bir mfrezinin geli- ini mteakip Bursa'dan Geyve'ye hemen hareket edeceim.

Salihli Cephesi ve Kuva y Tedibiye KomutanEthem.

Ertesi gn Bursa'dan ayrlarak Geyve'ye vardk. Aym gece Ali

27


28/151

Fuat Paa ile grtm. Kendisinden aldm bilgi zerine arka-dalarmla da mzakerede bulundum. Kar taraftaki Halife ordu-su Geyve Boaz'na hakim bir durum almak zereydi. Arkadala-rmzla vardmz sonu, bunlara kar hemen ertesi sabah

taarruza gemekti. Bunu Ali Fuat Paa'ya da syledim. Paa ise, byle acele bir taarruzun, baarsndan tamamyla phe ediyor-du. Ankara'da Genelkurmayn baka bir plan ve kararndan bah-sediyordu. Bunun zerine Genelkurmay Bakan smet ve Musta-fa Kemal Paa ile geceleyin telgraf banda grtk. Onlarnplan ve kararlar yleydi:

Onlar Boaz'dan dorudan doruya saldrya gememize taraf-tar deildiler. Yn deitirmemiz ve 3 gnlk bir yryten son-ra isyan blgesinin kuzeydou tarafndan ve Ankara ynnden h-cum etmemiz daha doru olacakt. Bu plan bizim iin de nispetendaha tehlikesizdi. Fakat kuvvetlerimiz iki gn cebri yryte bu-lunurken karmzdaki hasmlarmz Geyve Boaz'n tamamenele geirebilirlerdi ve biz onlara bu yrymz mddetince fr-sat vermi olurduk. Taarruz bizim iin ar kayplara neden olsada sratli ve kati teebbse ve crete mutlak ihtiya vard. Bundan baka her frsattan yararlanmaya hazr olan Yunan igal ordusu-nu ve onun karsnda braktmz boluu da hesaba katmak

gnn zaruret ve gereklerindendi. Ben bu dncelerime dayana-rak taarruzda srar ettim.Sonuta bunu onlara da kabul ettirdim ve ertesi sabah erkenden

Geyve Boaz'nn bulunduumuz gney giri noktasndan itibarengerekli emniyet tertibat ile kuvvetlerimi, Kuva y nzibatiye, yaniHalife birlikleriyle yardmcs olan babozuklar zerine taarruzageirdim. Boazn bat k noktasnda iddetli bir kar koyma- ya ramen kuvvetlerim hasmlarn bozguna urattlar ve bu ilk baar srasnda bize kar kullanlan iki da topuyla eitli maki-neli tfekler, bir blk saysnda esirle birlikte elimize geti. Bir-liklerimiz takiplerine ufak tefek kar koymalar krarak durmak-szn devam etti. Dman tam bozguna uramt. Elimize yeniden bol miktarda mhimmat ve silah gemi bulunuyordu. Akam zeri Adapazar ile Sapanca ve civarlar da temizlenmiti.

arpmada Kuva y nzibatiye'ye mensup bir ksm subaylar-la asi reisleri yakalanp, Adapazar'nda kurulan seyyar harp diva-nna verilmi ve yarglanmalarna balanmt. Geyve Boazsava ile Marmara'nn kuzey mntkas Ankara'nn bat ve kuzey

28


29/151

batsndaki isyan gailesi esas itibariyle sndrlm saylabilirdi.Geni bir mntkann elimize gemesi sonunda birbirlerinden ayr-lan ve dolaysyla manevi kuvvetleri krlm bulunan Sleymanefik Paa komutasndaki snrl kuvvet zmit limanndaki yaban-c sava gemilerine snmaya mecbur ve daha nceki frsatlarzerine Gerede ve Mudurnu ynnden Ankara civarlarna kadarilerlemi bulunan asi kollan basz ve dayanksz kaldklarndankendi kendilerine dalmlard. Bu ileri karakollar idare eden s-tanbul'dan gnderilmi teviki subaylarn hepsi de sonradan ya-kay ele vermi maiyetlerindeki yzlerce asi bize katlmt.

Adapazan'nda bize esir den baz subaylar ben o sralardadivan harbe vermeyerek affa ayan olduklarna dair ellerine bel-geler vermi Ankara'ya gndermitim. Bu gen subaylarn orduya

faydal olacaklanna kanaat getirmitim. Adapazan askerlik ube-si bakan ile bir piyade binbas Adapazar'nda jandarma blkkomutan yzba Mustafa Efendi, halk camilerdeki vaizleriyleKuva y Milliye aleyhine kkrtan bir hoca ve dier muhalefetefleri divan harp karar ile asldlar. Bunlarn saylan on ikiyi buluyordu.

Adapazan'n ilk igal ettiimiz srada sivil bir ngiliz, karsy-la birlikte savuurken yakalanp karargahma getirilmiti. Kadn byk bir korku iinde titriyordu. Bu ngiliz kadnn haline okacdm. Kocasn yanndan ayrmayarak bir beygir arabasna bin-dirdim. kisini de zmit'e gnderdim. Oraya salimen vardklar haberini adamlarm bir gn sonra getirdiler. Bu ngilizleri serbest b-rakrken tercmanm aracyla kendilerine yle demitim:

"Grdklerinizi arkadalarnza ve byklerinize syleyiniz.Bir daha da bizim i ilerimize karmaynz."

Kuvvetlerimin byk bir ksmyla Adapazar'nda kaldmnikinci gn gecesi Dzce telgrafhanesinden acele olarak makine bana arldm. Bana bu haberi getiren bir telgraf memuruydu.

"Beni kimler aryor?" diye sordum."Bilmiyorum" dedi.Merakla kalkp gittim.Benimle konumak isteyenlerin kimler olduunu sordum. Bun-

lar Dzce ihtilal merkez heyeti bakan Safer Bey'le dava vekili Abdlvehap Bey'mi. Konumalarnn zeti uydu:

"Biz Ankara ile iliki kurduk, anlamak zereyiz. Bakn biz size

29


30/151

haber vermeden daha ileriye doru kuvvet gndermeyiniz. Zirakuvvetlerinizin byk tehlikeye girmesine neden olursunuz. Bu tek-lifimizin dnda bir yol tutmayacanza dair kesin cevap ve temi-natnz makine banda bekliyoruz."

Ben bu szlerin iyi niyet ve samimiyetine inanmadm. Fakatonlar da kukulandrmamak iin, ok tereddt etmeden yle bir yant verdim:

"Gsterdiiniz byle makul bir talep karsnda vatanda kandkmeyeceime emin olabilirsiniz. u kadar ki olumlu veya olumsuz kararnz vakit geirmeden iki gn iinde mutlaka bildirmeli- siniz. "

Adada kaldm bu gnler zarfnda daha ileriye doru ak vegizli keiflerde bulunmu, birliklerimin sevkini ihmal etmemi-

tim. htilal hareketini idare eden reislerle subaylarn stanbul'a ka-larna engel olmak amacyla Karadeniz sahilinde ve boazn Anadolu sahillerindeki Akaehir ve sair iskele geit noktalarnamfrezeler sevketmi, gzetleme ve haber alma ekiplerini grev-lendirmitim. Bunlardan her gn bana ayrntl raporlar geliyordu.

Telgrafhanede Dzce ile konumam bittikten sonra binadankmak zereydim ki, konumamza tank olan telgraf memurumerdivenlerden inip arkamdan yetiti ve u cmleyi tayan birkad elime tututurdu:

"Sakn bunlarn szlerine inanmayn. Bunlar dier taraftanHendek Boaz'na kuvvet gndermeye alyorlarm".

Memur sonra kulama eilerek unlar fsldad:"Okuduun u ifade Dzce telgraf muhabere memurunun bana

makine ile yazdrd kelimelerdir. Haberin olsun!"Ben bu telgrafya teekkr ederken, tekine de ayn teekk-

r iletmesini rica ederek karargahma geldim. Albay MahmutBey'le arkadalarnn daha birka gn evvel ayn ihtilalcilerinoyunlarna nasl kurban gittiklerini pek iyi biliyordum. Ayn gece-nin yarsndan sonra kuvvetlerimle Hendek ynnde harekete ge-meye karar verdim ve bu kararm da uyguladm. Cezalandrmakuvvetlerimizin bundan sonraki faaliyet hedefi Hendek nahiyesiniele geirmek, boazdan geip Dzce ve Bolu taraflarn tetkik et-mek olacakt. Sabaha kar nahiye merkezini hibir direni grmeksizin ele geirdik. Boazn gneyden giri noktalarna damfrezeler yerletirdik. Nahiye mdr ile maiyeti memurlar ka

30


31/151

amamlard. Yakalandlar. Albay Mahmut Bey tmenine ait birka makineli tfek ile m-

himmat da hkmet konann alt katnda depo edilmi olarak bulduk. Tmenin dier eyalar ile hayvanlarn civar kylerdentoplattk. Birka saatlik duraklamadan sonra, Mahmut Bey tmeni-ni yiyen boaz, iki tarafl hakim noktalarn tarayarak getik veertesi sabah yine atmasz Dzce'ye girdik. Buraya vardktansoma rendik ki, asilerin amac Mahmut Bey tmenine yaptk-lar gibi bize de ihanette bulunmakt. Geri bu suikast zerindeDzce merkez heyeti yeleri henz tamamyla anlaamam bulu-nuyorlard. Bununla beraber byle bir suikaste kurban gitmemizkuvvetle muhtemeldi.

Dzce'ye girdiimiz gnden itibaren bize katlmak arzusunugsteren, heberler yollayan silahl asi kafileleri oalmt. Bunlar ya teker teker veya guruplar halinde geliyorlard. Bunlardan kuvvetlerimiz arasna katlmasnda fayda grdklerimizi silahlaryla birlikte kuvvetlerimiz arasna sokuyor, kimisini de silahlarn elle-rinden aldktan soma serbest brakyorduk.

Bu mfrezelerden biri Rfat Bey adnda birisinin komutasndayd. Svari olan bu mfrezenin mevcudu iki yz kiiyi ayor-du. Dier bir mfreze ise Mehmet Bey isminde birinin komutasndayd. Bunun mevcudu da yz kiilikti. Bu yzba MehmetBey sonralar Yozgat isyann bastrmakta ve daha sonra da Yu-nanllar karsnda deerli hizmetlerde bulunmakla kendini gs-terdi. Kendisi Genel Sava srasnda Irak'ta bulunan orduda g-revliydi. Ordu Badat'n kuzeyine ekilirken kendisi bir noktannsavunmasnda bulunuyordu. Az bir kuvvetle bu noktay savunmaya teebbs etmi, fakat binbas bu savunmann aleyhinde bulu-nunca, onu asarak mevkiini ay tutmutu. Dman bu direni

karsnda kendisine bir slam heyeti gndermi, ordusuna katl-mas hususunda vaatte bulunmu, bylelikle direnii nlenmitir.Badat'a getirilen yzba, igal komutan tarafndan takdir

edilmi olmasna ramen, Hindistan'da bir esir kampnasevkedilmitir. te bu yzbay mfrezesiyle birlikte aramzaaldm.

Anszn Hendek Boaz'ndan Dzce ovasna indiimizi grenihtilal reislerinden bir ksm kaabilmi olmalarna ramen birksm da arp kalmlar ve elimize dmlerdi. Bunlarnarasnda Safer ve Abdlvehap da vard. Adapazar'ndan

31


32/151

balayarak aldmz tertipler karsnda geri ekilme hatlarnnkesildiini anlayan Gerede ve Bolu cihetlerinden stanbul'a firarateebbs eden baz ihtilal reisleri birka subay, sahili kordonaltna alan mfrezelerimizin kucana dmler, Dzce'ye

gnderilmilerdi. Hayri Bey adnda bir kurmay kaymakam, bir binba, drt subay, Dzceli Abdlvehap ve Safer, Bolumilletvekili Vehap yarglanarak idam olundular. Yakalananlardan beraat edenler de vard.

Biz Dzce'ye girmeden nce, asilerin eline gemi bulunankurmay kaymakamlarndan ve Ankara Byk Millet Meclisiyesi Hsrev Bey, svari yzbas Avni Bey, Lazistanmilletvekili Gen Osman ve daha baz Kuva y Milliye taraftankimseleri esaretten ve hakaretten kurtardk. Hsrev Bey vearkadalar nasihat heyeti ad altnda isyanclan tuttuklar yoldan vazgeirmek amacyla gnderilmilerdi ve kendileri sonra ta yamuruna tutulduktan sonra yakalanp hapse atlmlard. Buarada Hendek Boaznda ehit den albay Mahmut Bey tmenisubaylarndan bir ksmnn hakaret ve ikence iindeldrldklerini de rendik. Asiler, Mahmut Bey'in cesedinigmmemiler ve bir dereye atmlard. Vahi hayvanlar cesediparalamlard.

dam hkm benim yaadm zamanlarn zorunlunlemlerindendi. Bununla beraber ben ikinci, nc derecedekisulularn idam edilmelerine asla taraftar olmazdm. Daha okslah edilmeleri gereine nem verirdim. Dzce ihtilal heyetiyelerinden Safer Bey iin baz efaatlar bana gelmilerdi.Kendilerine yantm; "Hkm ve af keyfiyeti, vicdanndan bakabir ey tanmayan divan harbe aittir" olmu ve divan harbinadli olan idam hkmn imzalamtm.

Halide Hanmefendi ile hemfikir olarak, Safer Bey'in idamsorunu dolaysyla beni ar bulanlara ve hemcins katili diyenhemerilere, Kafkasllarn daima iftihar ettikleri eyh amilmerhumun cihad vataniyyesine dair hayat tarihini okumalarntavsiye ederim. Ve sonra ben srf fikri muhalefetinden dolay oolaanst hal zamanlarnda bile hibir vatanda kahren vecebren kendi fikrime teslim olmaya alm deilim. Daima vatandalarma o zamanki stanbul hkmetinin ald olumsuzpolitikaya aldanmamalarn bilvasta veya dorudan doruya rica

ederdim. Saiderun baz erkeslerin merkez i hilafet olmak

32


33/151

itibaryla, stanbul'a ynelik eilimlerine ve samimi ballklarnaerkes olmam nedeniyle vakf bulunuyordum. Halbuki vatann veheyet i itimaiyenin bamszln kaybetmek zere bulunduu bir memlekette, tercihan yce hilafet makamnn arkasndakomann manas kalr myd? Bu garip eilim ve anlay ozamanlar yalnz erkeslerle snrl deil, geneldi. Ve daimapadiahn etrafnda toplanmay tavsiye eden yaynlarn adedi pekoktu. Ve ayrca muhalefetin banda yer alan hkmet dahi,millet huzurunda eski bir gelenee dayanarak meruiyet arzediyor, yahut da halk yle kabul ediyordu.

te bu nedenle de vatann varl aleyhinde bir durum ihdaseden u efkara ben sadece klla deil, halk uyarma veaydnlatma cihetlerine de pek ok nem verirdim.

te bu fikir ve mlahazaya binaen idi ki, ezcmle zmit, Adapazar, Dzce muhitlerinde sakin Mslmanlar arasnda icapeden zevat uyar amacyla Yunan istila ordusu karsnda ilkmilli cepheleri tekil ve tesise alrken, mesai arkadalarmdan Yusuf Bey'i Salihli'den zel bir grevle sz konusu havaliyegndermitim. Oralarda temas edebildii kimselere vatannsavunmasna ve milli cephelere komalar gereini, bu da olmazsahi olmazsa tarafsz kalmalar, silahl olarak muzr bir durumagememeleri yolunda nerilerde bulunmutum.

Geri Anzavur Ahmet Bey, zmit mutasarrf bulunduucihetle Yusuf Bey o havalide bu aydnlatma ve bildirimi ky kydolaarak uygulamay baaramamsa da yine de memleketgrevini yapabilmitir.

Bu srada stanbul Hkmeti'nin kaytsz ve artsz mutasarrf bulunan Anzavur, Yusuf Bey'i takibe koyulmutu. Bu Yusuf Beyki, bu gezisinden sene sonra Ankara'dan stanbul'a getiignler boyunca, yakn arkada Bigal smail Bey'le beraberotelde ah smail adnda serseri bir erkes tarafndanldrlmt. Suu ise, vatann savunmasz kald zamanlardan beri ounlukla aydn erkesler arasnda ve milli mcadelesaflarnda fikren ve fiilen hizmetinin gemesiydi.

Siyasetinde iflas etmi olan stanbul Hkmeti ve muhalefeti,ah smail'e o srada icra ettirdikleri bu cinayetle sanki bu zavallhamiyetli erkeslerden intikam almtlar. Geri ah smail, usuretle cezasz braklmamt: Adliye nezaretinde yarglanrkendier taraf erkesler, yani akrabalar tarafndan hakim huzurunda

33


34/151

ldrlmt. nk o zaman stanbul'u igalleri altnda bulunduran yabanclarn tesiri ve nfuzuyla, stanbul Hkmeti vemuhalefetin yoldan k ve yol gstermesiyle hakimler heyetiah smail'in beraatine karar vermiti.

Bu mnasebetle u hususu da burada ksaca aklamay bir

gerekseverin grevi bilirim.Ben Kuva y Milliye'den ayrldktan sonra, ah smail rnei

az da olsa baz mesleksiz hemerilerin dahilde ve harite yaptklar gibi, ihtilal zamanlarnda Trkiye'de sakin erkeslerounlukla hibir zaman Kuva y Milliye'miz aleyhinde bulunmamlardr. Ksmen tarafsz ve ounlukla milli hareketehadim ve taraftardlar ki, ben bu ciheti en zor zamanlarda ve Anadolu'da cezalandrma kuvvetleri genel komutanl grevini baaryla yerine getiren bir ahs sfatyla kantlayabilirim. Aksini iddia edenler ise, o vatanda sakin karde unsurlar hesabnatarihsel kurtulu ve bamszln insafl adaletine tecavzetmi olurlar.

Aslan Safer Bey, evresindeki kiisel nfuzunu stanbulHkmetinden ald telkinlere kaytsz artsz balanmaksuretiyle o kadar gayretkelik etmitir. Ve daha da devam etmekeilimini korumakta olduu grlmt. Bilhassa bu husus affaayan ve ho grlemedii, bu zavall cahil hemeri sadecestanbul'un olumsuz siyasetine kt bir alet olmakla da kalmam,albay Mahmut Bey ve Ferzek Sait Bey ve arkadalar gibi samimierkeslik ruhuyla donanm hemerilerine kar, lmlgrnerek, onlar kallee ldren bir grubun atmalarnda birinci dereceden ilgili bulunmutur. te bu affa laykolmadn, kendisinin asla hogrlemeyecek derecede zararl bir insan olduunu ortaya koymutur. Ben ise yle makul olmayanhogrlere zaten daha nceki ac tecrbeler sonucu vedaetmitim. Zira bu gibi hogr sonucu iflas eden, baarlolamayan dava arkadalarmdan baz komutanlarn ac son ve yenilgisi gzmn nndeydi.

Geri ben o adil icraatmla hem vatanma ve hem de yalnzTrk unsuruna deil, erkes vatandalarma da hizmet ettiimeeminim. Ve bu vatan grevini yerine getirirken, erkes olsun veyaolmasn, taraftar veya aleyhtar iki taraftan hayatn feda edenlerle,iki tarafn birer suretle imha ettikleri, mukayese ve mukabeleedilecek olursa, herhalde benim nisbeten ok insafl ve lml

34


35/151

olduum aa kar. Her neyse olaylara geelim:

Yozgat'ta apanoullar syan:

Kuvvetlerimin Dzce'den daha ileriye, yani Bolu vs. gibiisyanclarn daldklar mntkalara gitmesine gerek kalmamt.Hatt evvelce karlarnda bulunan isyanclar cephesinindaldm haber alan Refet Bey(General Refet Bele, Ed.) vekaymakam Ayc Arif Beyler de mfrezeleriyle Dzce'ye geldiler ve bizimle konutular. Son duruma gre, Kuva y Milliye'ningenel durumunu cidden tehlikeye sokan bu Anadolu isyan belalar

artk ortadan kalkm saylabilirdi. Fakat Ankara'dan Ali FuatPaa araclyla bana ekilen yeni bir telgraf, Yozgat ve Ziletaraflarnda bir isyandan sz ediyordu: apanoullar Yozgat'taayaklanm ve Yozgat' ele geirmilerdi. Buras birmutasarrflkt. Bu isyan mnkasma gnderilen baz mfrezelerasiler tarafndan yenilmiti. Ankara, bu kez dou tarafndan tehditolunuyordu.

Bu telgraf kardeim Reit'in Adapazar'na gelmesi takip etti.Benim acele Yozgat mntkasna gemem isteniyordu. Ben iseDzce'den doruca zmir cephesine, yani asl grevim olandman karsna gitmeyi dnyordum.

nk cepheden aldm haberler, Yunan ordusunun bir ileriharekete hazrlandn ve Salihli cephesini kendisine braktmkaymakam Air Bey komutasndaki dzenli tmenin cepheilerine hakim olmadm bildiriyordu. Dzce'den cepheyednmem gerektiini gerek Ankara'ya, gerekse zmit civarnda bulunan kolordu komutan Ali Fuat Paa'ya bildirmitim.Cephedeki duruma ilikin ilk ikayet telgrafn Bursa'danGeyve'ye hareket edeceim srada almtm. Geyve Boaz'ntakip eden baarszlklar sonucu olarak Ali Fuat Paa ile

Adapazar'nda grrken, kendisine cephe durumunun nemliolduunu bildirmi, zellikle cephelere ait birlik ve zapt raptntemini ve salamlatrlmas hususunda Bat Cephesi GenelKomutanl'nn oluturularak bu grevi kendisinin kabuletmesini rica etmitim. Ali Fuat Paa, hamiyet gerei, bu teklifimikabul edeceini sylemiti. Fakat Demirci Mehmet Efe ile albay

35


36/151

Kazm Bey'in itirazlarna meydan brakmamam da bendenistemiti ki bu ciheti ben temin eylemitim. Ali Fuat Paa ilekararlatrdmz bu sorun zerine, o merciine mracaat ederek,uygundur yantn da almt. u kadar ki, zmit krfezindegemilerin himayesinde kalan Kuva y nzibatiye'nin arta kalanlarnnde mcadele grevini, uhdesine devretmek zere davet ettiikaymakam Atf Bey'i bekliyordu. Bu nedenle Ali Fuat Paazmit, Adapazar havalisinden henz hareket etmemi bulunuyordu. te bu srada paa vastasyla millet meclisinamna, Mustafa Kemal Paa'dan u telgraf aldm:

Ada'da Kolordu Komutan Ali Fuat Paa Hazretlerine

Ankara 2 Mays 1920Ethem Bey kuvvetlerinin Eskiehir'de toplanmalar

hususundaki grlerinize katlyoruz. Baarlar ve hizmetlerikurtulu tarihimizde en parlak satrlar igal edecektir.

Pek samimi tebrik ve teekkrlerimizin btn millet meclisinamna kendilerine ulatrlmas hususunda delalet idevletlerinizi rica ederiz efendim.

Dzce'de Cezalandrma Kuvvetleri KomutanEthem Beyefendi'ye

12 13 Mays 1920Byk Millet Meclisi bakanlk makamndan gelen tebrik ve

teekkrleri tayan telgraf suretini aynen iletirim. Ben de sizitebrik eder, vatana daha byk hizmetlerde bulunmanz temenni

ederim. Ada'da Kolordu KomutanTugeneral Ali Fuat

Mays'm ortasnda Dzce'den dndk. Ayc Arif Bey'imfrezesiyle orada brakmtm. Btn kuvvetlerimle Adapazar Bilecik yolu ile Eskiehir'e geldim. Buradan bizim iinherhangi iki pheli taraftan kabilecek bir tehlikeyi daha

kolaylkla karlamak mmkn olabilecekti. nk Eskiehir'den

36


37/151

gerek Salihli'ye, gerek Ankara yolu ile Yozgat civarna kadarimendiferle gereinde kuvvetlerimi sevkedebilecektim. Bunedenle hem durumu incelemeye, hem de ok yorgun olan birliklerimi burada birka gn istirahat ettirmeye frsat bulmugibiydim.

Eskiehir'de, stanbul'dan ve stanbul yoluyla Avrupaaleminden zel ve genel bilgi almak, gazete bulup okumak dammkn olabiliyordu. Bu nedenle, Eskiehir'de kaldm birkagn zarfnda, resmi ve gayri resmi elde edebildiim i ve ddurumumuza ilikin bilgilere gre, baaryla birbirini takip edencezalandrma harekatmzn her tarafta ok iyi tesirler yapt

anlalyordu. Hele gerek Damat Ferit Hkmeti'nin ve gerekkoruyucusu olan yabanclarn, harekatmz aleyhinde mitlerisnm gibiydi. D politikamza dair bunu dorulayanhaberlerden biri de, birka gn ncesine kadar, Ankara'dan Avrupaalemine gnderilen siyasi temsilcilerimizin uzatt elleritutmaktan ekinen yabanc siyasi kurullar, imdi aym elleritutmaya, hatt hararetle skmaya balam bulunduklar keyfiyetiidi. Bundan baka, Anadolu milli hareketini karalayarak yaz yazmakta devam edegelen stanbul'da kan ve yabanc ajanl yapan hemen btn gazeteler az deitirmilerdi. Bar ve barmadan aksi halde genel tehlikenin geleceinden, AnadoluKuva y Milliye'sinin kuvvetlendiinden, her eyin kendisinden beklenen Yunan ordusunun gittike zor duruma dtnden bahsediyorlard. Kilikya sorununu bar yoldan zmek zereFransz heyeti de bu arada Ankara'ya gelmi bulunuyordu. Buheyet atekes ve bar istiyordu.

Uygun i ve d duruma ramen, Ankara Genelkurmay

Bakanl ve Byk Millet Meclisi Hkmeti bir Yozgat derdinedm, szlanp duruyorlard.Ben Eskiehir'e varmn Beinci gn birliklerimden hcum

taburu bata olmak zere, piyade ve svari iki bin miktarnda bulunan bir ksm kuvvetimi trenle Salihli cephesinegndermitim. nk ben Yunan ordusunun bir taarruzahazrlandna inanyordum. Ankara Hkmeti bu sevkyatmhaber alnca telaland ve Yozgat isyan zerine tekrar dikkatimiekti.

Cepheye olan bu asker sevkimin genel olmadn Ankara'yaizah etmemitim. Bundan amacm ise, hissi mecburiyetle Ankara

37


38/151

merkezini dua edici halinden kartp bir gayretle onlara, Yozgatisyannn sndrlmesi grevini grdrmek ve Ankara'y faaliyetealtrmakt. Ve bu suretle de btn kuvvetimle cepheye dnerekolabilecek Yunan genel taarruzunu yerinde ve zamanndakarlamak istiyordum.

Maalesef Ankara'ya gidip durumu, Ankara'daki aresizlie yklenen moral bozukluunu, Ankara'nn deil mevzi bir yreselisyan, hatt kuvvetlice bir ekiya etesini cezalandrma ve bastrmadan aciz bulunduunu grm ve anlamtm.

Israrl davetler zerine Eskiehir'den trene binerek Ankara'ya vardm. Orada bata Mustafa Kemal Paa olmak zere mazharolduum karlamalar ve kaldm birka gn boyunca grdmiltifatlar denilebilir ki haddinden kat kat stnd. Bu iltifat ve

gsteriler bana hibir gurur vermiyordu. Hatt bunlardanutanyordum bile. Ankara istasyonunda, beni ayakta karlayan baz zevatla el

sktktan sonra, Mustafa Kemal Paa beni otomobiline ald vedoruca Ziraat Mektebi'ne vardk ve indik. Bu binaGenelkurmay'n ve Milli Savunma Bakanl'nn dairesi yaplmt. Mustafa Kemal, smet ve Fevzi Paalar da ayn binadaalr ve geceleri de orada kalrlarm. Nitekim ilk gece de beniorada alkoydular.

O binaya vardmzda kanepelerle deli bir odada MustafaKemal Paa ile kar karya oturmutuk. Az mddet sonra bulunduumuz odaya, Milli Savunma Bakan Fevzi veGenelkurmay Bakan albay smet Bey ve byk kardeimTevfik Bey birlikte odaya girdiler. Ben etrafmda oturan ve ltfengereinden fazla tevazu gsteren bu zevatla yz yze ilk defagryor ve merref oluyordum. Ve bu grmemnasebetiyle onlar da benim kadar ve belki daha ok memnun

grnyorlard. smet Bey, ok zaman kaybna meydan brakmad ve bana hitapla yle dedi:"stirahata olan ihtiyacnza ramen, ziyaretiler meden,

mevcut nemli sorunlar hakknda ltfen grmelerebalayalm. Bilhassa malum olan u isyan meselesi hakknda

yolumuzu ve kararmz tesbit edelim ki, istiharat i kalp ve skunet i fikirle hem istiharatinizin teminine ve hem de diermusahabemize sra gelsin."

smet Bey yant vermemi beklemeden unlar ilave etti:

38


39/151

"Son istirhammz zerine, Eskiehir'den cepheye sevkiyatnzn geri braklmasna dair emir vermeyi herhaldeunutmamsnzdr."

Ben kendisine u yant verdim:

"Evet, cepheye olan asker sevkimiz zaten genel deildi. Yozgatcihetine ilikin dncenizi dikkate alarak kuvvetlerimin ounuEskiehir'de tutuyorum. Zaten Ankara'y ziyaretten maksadm da,daha ok benim nemsiz grdm ve sizin pek ok nemverdiiniz Yozgat cihetlerindeki isyann derecesini hakkylaanlamak, sonra Yunan cephesine dair istihbarat ve tehlike arzeden

phelerimle mukayese ederek, ona gre ok nemlisini tercihederek yahut mmkn mertebe her iki ciheti de ihmal etmeyerekhataszca bir karar vermemiz iindir."

Mustafa Kemal Paa, tam bir skunet iinde dinliyor. FevziPaa ise, ara sra benim ve smet Bey'in szlerine "Evet efendim"demek suretiyle her iki tarafa da hak veriyordu. Fevzi Paa bir arasze kararak yle konutu:

"Biz hi ihtimal vermeyiz ki, Yunan ordusunun ciddi birtaarruzu karsnda bulunmu olalm. Eer Yunanllarn yle birniyeti ve yetenei olsayd, bu taarruzu aydr devam eden iihtilallerimizin iddetli geen safhalar srasnda yapmalar

lazm gelirdi."smet Bey, tekrar sz ald, konumasna devam etti:"Bununla beraber biz cepheleri de ihmal etmek taraftar

deiliz. Asl gaye ve amacmz, vatan dman ayandantemizlemektir. Yunan ordusu en tehlikelisidir. Bu byle olmaklaberaber, i sorunlar da ok nemli bir esas tekil eder. BizimYozgat ve civarndaki isyan kknden sndrmeye maalesef birkuvvetimiz kalmamtr. Bu gerekleri ac da olsa, aramzda itirafetmeliyiz. Evet, Yozgat cihetindeki bela, nemsizdir denilebilir.Fakat birlikleriniz gibi morali yerinde olan bir kuvvet iin.

Hamdolsun, i durumumuzla beraber d politikamz damemnuniyet verici bir safha gsteriyor, ezcmle Franszlar ilkdefa olarak milli hkmetimizle atekes yapmay ve tutsakdeiimini istiyorlar. galleri altnda bulundurduklar Adana vecivarn boaltmak istiyorlar. Anlalan u ki, yabanclar her

eyden ok mide dren i uygunsuzluklarmz, karihtilallermi.

Gerekten ben de diyorum ki, Yozgat ve civarndaki isyan

39


40/151

sorunu dier bastrmay baardmz malum isyan mntkasna gre halen dediiniz gibi, nemsiz olabilirse de, son vaatlerdedaha ok genileme istidadn gsterdii son gelen telgrafhaberlerinden anlalmaktadr. Yozgat mutasarrfln vecivarn igalleri altnda bulunduran isyanclar Konyallar drt

gzle beklemekte, ve imdiki bu isyan muhitinin bir ucu Ankara'nn dou cihetinden Krehir'e kadar yaylmbulunmaktadr. Hatt Byk Millet Meclisi azasndan bulunan vekendisinden istifade edilir midiyle isyan mntkasna evvelce gnderilen Krehir milletvekili Keskinli Rza Bey'in de durumu pheli grnmektedir. Ben Genelkurmay Bakan sfatyla grlerimi ve durumu akladm. Yani kanaatim, bu isyanbelasn tamamyla ortadan kaldrmadan, ne sizin ve ne de

kuvvetlerinizin cepheye dnmenizin doru olmayacamerkezindedir." Albay smet Bey bu suretle szlerine son vermi bulunuyordu.

Meclisimizde bulunan Mustafa Kemal Paa ile Fevzi Paa ise,gzlerini gzlerime dikmi, vereceim yant sabrszlkla

beklediklerini hal ve tavrlar ile gsteriyorlard. Fakat benonlarca istenen ve beklenen yant geri brakarak, bundan nceortaya yle bir sual attm:

"Hayret ediyorum ki, Sivas'ta Heyet i Temsiliye ve Ankara'daMillet Meclisi sfatyla toplanma ve teekkl olunal bir seneyi getii halde, bu sre boyunca koca Anadolu'da milli hareketimizadna neden esaslca bir hareket grlemedi. Ve niin merkezinizitakviye eylemediniz? Ve sonra en mhim ve esas olan cephelereait imdiye kadar bir eseri himmet ve desteinize dahi ahitolamadk, desem itiraf buyurulur, zannederim. Nihayet bizleridman cephesinden gerilere ayrlmaya ve srf gerilerde sizeden grevlerle bizi igale mecbur braktnz.

Simdi gryor ve siz de itiraf buyuruyorsunuz ki, Orta Anadolu'da ve bir kede hibir yabanc ve stanbul Hkmeti ileirtibat kalmayan Yozgat isyann sndrmekten acizsiniz.

Anladm udur ki, balangtan beri hl durumukavrayamadnz ve yahut kiisel ve daha nemsiz eylerleurayorsunuz. Ve belki de Heyet i Temsiliye ve AnkaraHkmeti namna yaptnz tamimlerle, teblilerle,konferanslarla her ey olup bitiverecek sandnz ve aldandnz. Afbuyurursunuz, bu serzeniten muradm, bu gafletler tekerrr

40


41/151

etmesin dileine yneliktir. Ben bu kalan isyan meselesini deemriniz zerine, uhdeme alyorum. Ve sizleri bu beladankurtaracam sanyorum.

Fakat ben bu grevi yerine getirip dnnceye kadar Yunan

cephesinin sorumluluunu nzden biriniz kabulbuyurmaksnz. u artla ki, nefsi Salihli'de bulunmak, cephekomutan Ali Fuat Paa'ya tabi olmak zere. Zira, bir nsezi,diyeceim, u gnlerde Yunan ordusu tarafndan bir taarruzhareketi bagsterse gerektir. Ve ayan hayrettir ki, imdiyekadar bu i sorunlarmzdan yararlanamadlar."

Ben bu konuda byle konutum. Ve bu konuma zerinetartma ald. Tetkikat devam etti. Bu geen uzun saatlerzarfnda Mustafa Kemal Paa bir ey sylemiyor, sadecedinliyordu. Ve nihayet yle dedi:

"Yozgat yresindeki isyann mahiyeti ve nemi ne olursa olsun,himmetinize ok ihtiyac var demektir. Bu zahmeti de kabulbuyurduunuza gre, daha nce olduu gibi be on gn zarfndabastracanza eminim. Bu tip hareketinizin devam sresincezmir milli cephemizin nezaret ve teftii grevini Fevzi Paahazretlerinin sorumluluuna vermemiz ve ltfen bunu zerinealmalar pek uygun olur kanaatndaym. Fevzi Paa hazretlerinin

zeka ve iktidarlarndan, nfuz u nazar ve liyakatlerinden siz deemin olabilirsiniz.Ve inallah cephede Yunanllarn lehinde yeni bir gelime

olmadan baaryla dnersiniz de, ondan sonraki btnabalarmz elbirliiyle Yunan ordusuna kar boy lmemizkeyfiyeti olacaktr.

Evet, bugn ve gemie ait eylemsizliimizi hedef tutan ikayetinizde hakknz yok deildir. nk kendileri ile i grmeye altmz arkadalar ve Millet Meclisi yelerininounlukla ne derecelere kadar tereddtkar, mklpesent, hattbir ksmnn fesatlkla malul olduuna vakf deilsiniz. MilletMeclisi yelerinin arasnda kalben stanbul Hkmeti'ne taraftarve olumsuz bir siyaset takip eden halifeye bal kimseler de vardr.

Vatansz ve baml Hilafet makamnn manaszlnkavramaktan aciz kimseler, eski ve alelade zamanlara ait kanunlardnda hareket edilmemelidir, diyorlar. Hatt oktan beri zorunlu grdmz Vatana hanet Kanunu'nu kabul ettirinceye kadar

gbeimiz atlad. Bereket versin ki, ayn kanunlara temas

41


42/151

eyleyen, sratli bastrmalarnz ve hayrl sonularnn tesirialtnda sz konusu kanunu nihayet ve henz kabul ettirebildik.

Kar taraf da btn varlyla ve her vastaya bavurarak,meru savunmamz ierden ve dardan felce uratmak iin en

kt ihanetleri yapyorlar. Son fetvalar ile ve fesat hareketleriyle imdiye kadar az ok tekil ettiimiz kuvvetleri dattlar.Faaliyetimizi sekteye urattlar. Onun iin sizin kuvvetlerinizicepheden ayrmaya mecbur ettiler. D dmanlarn idurumumuza ok nem verdikleri meydandadr. Zaten bu pekdoal deil miydi? Birliimizin temini, btn baarmzn esasntekile biricik are olacak ve ierde en ufak bir uygunsuzluk, bizidaima gayeden uzaklatracaktr. Bundan da fesatlar midedecektir."

Mustafa Kemal Paa, szlerini bylece bitirdikten sonra FevziPaa konutu, kendisine nerilen yeni ve geici grev teklifinikabul ettiini syledi.

imdi burackta bir duru yapalm: u bahsettiimiz zorartlar iinde bu ekilde acizlerini gsteren Mustafa Kemal Paa,nutkunda o zamanlardan bahsederken yle diyor:

"syanlarn mthi olan ve aylarca devam eden boucudalgalar, Ankara'daki karargahmzn duvarlarna arpyordu.Bu ihtill hareketlerini sndrmek iin, drt aydan fazla kan veate iinde rpndk. Vatana hanet Kanunu'nu ortaya koyduk.Komutanlarmza yetkiler verdik. stiklal Mahkemelerini ihdas vetekil ettik. Nihayet stiklal Mahkemeleri isyanlarnbastrlmasnda byk hizmetler grmt."

Buna yantm stiklal Mahkemelerinin tesis tarihi ve tekilininihtilallerden sonra olduudur. hanet i Vataniye Kanunu'nunMeclis tarafndan kabul tarihi ise bellidir. Bir de o nutukta "YeilOrdu"dan bahsediyor. Ve biz kardeler hakknda yle diyor:

"Yeil Ordu tekilatn memlekete ve gayeye yararl olurdncesiyle beraber tekil etmitik. Fakat bu tekilat Ethem vekardeleri yava yava nfuzlar altna aldlar. Bu nedenleYeil Ordu tekilatnn datlmasna mecburiyet hasl oldu.Bununla beraber Ethem ve kardeleri bu tekilat yine bir hafiyetekilat eklinde beslediler ve genilettiler."

Bu namda Kuva y Milliye'nin bandan sonuna kadar,herhangi bir safhas arasnda bu nam ve isimde, resmi, zel, gizli,ak bir tekilat ve teekkln kaydna ve izine rastlanmaz.

42


43/151

Mustafa Kemal Paa ve arkadalar ile bulumamza gelelim:Benim, Yozgat isyann bastrmay kabul ediim kendilerini

pek sevindirmiti. Bu karar sonucu olarak Eskiehir'deki ceza birliklerinin hemen zel trenlerle Ankara'ya sevkedilmeleri

hakknda smet Bey'in kaleme ald telgraf orackta imzaladm.Bu telgraf hemen telgrafhaneye gnderildi. Milli Savunma BakanFevzi Paa da derhal Salihli'ye hareket edeceini syledi vecepheleri tefti ettikten sonra alaca bilgileri telgrafla bana bildireceini vaadetti.

Gizli toplantmz bittikten sonra, odaya ilk olarak HalideHanm girdi. smet Bey ile kardeim Tevfik Bey, haritaya bakmakzere yandaki odaya gemilerdi. Fevzi Paa da hareket hazrl yapmak iin ayrlmt. Ben, Mustafa Kemal Paa ve HalideEdip Hanm odada yalnz kalmtk. Halide Hanm ile ilk defatanyordum. Evet, hatrmdayd, stanbul'da ve en uursuzzamanlarda Anadolu'da ve ilkel halde bulunan vatanperverharekatmz teci amacyla Sultanahmet meydanndaki mitingenclk etmi olduunu duymutum ki, o zamandan berikendisine kar gyaben hrmet beslemekteydim. Bu hrmetim Ankara'y ziyaret ve kendisiyle konutuktan sonra daha okartmt. Bunun da nedeni, Ankara'da bulduum moralsizlieramen, o moralini sarsmam, gelecekten emin bir halde idi.Eskiehir'deki kuvvetlerimin Ankara'ya sevki hakkndakitelgrafnameyi imzaladmda Mustafa Kemal Paa ile albay smetBey'in yzlerindeki sevinci grdm zaman kendi kendimehayret etmitim. Sonradan rendiime gre, smet Bey,kardeim Tevfik Bey'e bir ara, "Tevfik, kardeini Yozgat meselesihakknda ikna etmezsen ite bavullarnz" demi. Hatt bu hayretnedeniyle onlardan taan sevinler karsnda kendi kendimednyordum ki, acaba ben bu zevat mzakere srasnda

kabalmla fazla m rktmtm diye bir an iin dnmektenkendimi alamamtm. Bugn ve gemie ait onlar eylemsizlikleitham eklindeki serzeniim, ne kendinden gsze acma ve nede hakaret kasdyla deildi.

Her neyse, Halide Hanm bir saat kadar kaldktan sonra aynld.Bu srada Millet Meclisi yelerinden bazlar da gelmi, onlarlada grlmt. Akam olduu iin zaten ziyaretilerin dearkas kesilmiti.

Yemee davet edildik. Yemek srasnda bilmem neden gerek

43


44/151

grdler. Mustafa Kemal Paa ile smet Bey, birbirleriyle yaredercesine karmda oturan Fevzi Paa'nn iktidar askeriyesinden, nfuz u nazarndan bahsettiler. Bu, herhalde

benim Yunan cephesine ait endiemden uzaklamak iin olacakt.

Ve haylice bu bahsi dinlettiler. Gerekten, bu zeki dostlar ognlerde btn fikrimi igal eden eyin cephenin durumuolduunu kefetmilerdi. Evet ilerdeki izahtan anlalaca zere,ceza kuvvetlerim bu son grevini de yerine getirmi bulunacaksada, maalesef cephelere dair korkularm gerekleecek, MilliSavunma Bakan Fevzi Paa'nn bu tarihten bir hafta sonracepheler hakknda bana Yozgat cihetinde iken, "Cephede birtehlike tasavvur etmeyiniz. ayet Yunanllar saldrrlarsa defemuktediriz." anlamnda bana ekmi olduu telgrafm takibengerekleen olaylar btnyle Fevzi Paa'nn tahminlerinin vekeiflerinin aksine tecelli edecei ilerde grlecektir.

Ertesi gn sabahleyin erken Ziraat Mektebi'nden bana tahsisedilen otomobille Ankara ehrine indim. Eskiehir'dekikuvvetlerimizin bir ksm ilk trenle gelmi, geri kalan ksmnn da yola karlmak zere olduu hakknda elime bir telgraf verilmiti.

Ben bundan sonra, yani Yozgat'a hareketimden nceki

gnlerimi Tahan'da oturan Diyarbakr Milletvekili Hac krBey'in zel dairesinde geiriyor ve geceleri de Meclis binasiinde bana ayrlan odada kalyordum. Bu birka gnlkmisafirliim srasnda Byk Millet Meclisi yelerinden ncedentandm ve tanmadm birok kimselerle grtm. Bunlarnou sohbet srasnda Mustafa Kemal Paa'nn halinden ikayetediyorlard. te tarafn da onlardan ikayeti olduklarn dahance sylemitim. Herhalde ben her iki tarafn da birbirlerialeyhindeki ikayetlerini ihtiyatla kaydediyor ve btn bu

dedikodularn, Ankara'da dikkatimi eken moralsizlikten ilerigeldiini tahmin ederek, kendilerini teci ve teselli ediyordum.Bu dankln giderilmesi hususunda, zerime aldm

Yozgat isyannn bastrlmasn nemli gryor ve bu gaileyihemen bastrp cepheye dnmeyi arzuluyordum. Temennim de buidi. Evet, Ankara'da samimi birok dava arkadalar da bulmutum ki uygun bir zamann gelmesini can gnldenistiyorlar ve dua ediyorlard. O zamanki haliyle Ankara, hereyden ziyade tehlikelerden uzak kalmak isteyen kimselere adeta

44


45/151

bir snak manzaras gstermekteydi. Yine Ankara'da kaldm birka gn boyunca grtm

dou illeri milletvekillerinin ifadelerine gre dou ordumuz birliklerinin mevcutlar firarlar yznden eksilmekteydi. EerOrta Anadolu'daki isyanlar birka gn iinde bastrlmazsa,Sivas'n dou taraflarna da yaylacak olursa Kazm KarabekirPaa'nn dahi zor durumda kalacandan dolay zlyorlard.Ksacas Ankara'da dert ve dertli oktu. mit ve kurtulunazarlar ise, hep cezalandrma birliklerinin zerinde toplanmt.

Her neyse 19 Haziran 1920 tarihinde Ankara'da beklediim ynak tamamlanm ve 20 Haziranda Ankara'dan isyanmntkasna hareket etmitim. Bu isyan mntkasnn durumuhakknda Genelkurmay Bakanl'nn bana gnderdii resmi yaz udur:

Ankara'da Cezalandrma Kuvvetleri Genel KomutanEthem Bey'e

19 Haziran 19201) Yozgat, Zile mntkasndaki son isyan durumu yledir:

A: Akdamadeni, Yozgat, Alaca mevkileri isyanclarnelindedir. Yenihan, Tokat, Mecitz, orum, Sungurlu, Keskin,Mecidiye mevkileri bizim elimizdedir,

B: Fevzi Bey adnda birinin komutasnda bulunan asiler 14Haziranda Sivas arkla arasndaki Kayadibi nahiyesinibasmlardr. Bu Fevzi Bey, Yenihan olaynn balad tarihteasilerle birlikti. Sonra "Direi" nahiyesinde ve "i" nahiyesindehkmet erkann ifal ederek, gya lehimize asayi teminiamacyla krk be atl toplam, ondan sonra nahiye mdrn,iki jandarmay ve bir polisi de beraber alarak Kayadibi nahiyesinibasmlardr.

C: Yozgat'n dmesinden sonra asiler Mecidiye istikametine sarktlar. Mecidiye'ye bir saat mesafeye kadar yaklatlar. FakatMecidiye'ye giremediler. Mecidiye halk bata kaymakam olmakzere asilerle direnie hazrlanmlardr.

D: Tokat civarnda Glbahar kynde Tokat'a taarruz etmekzere toplanan iki yz akn asi, Zile'den gnderilen takipmfrezemiz tarafndan kuatlarak, reisleri ele geirildi veaskerlerden evvelce aldklar silahlar ksmen geri alnd.

45


46/151

E: orum'un Ortaky nahiyesinde toplanan asiler zerine Zile'den gnderilen topu binbas Mehmet Bey kumutasndaki svari mfrezesi "ayky" ve "pek" kylerinde 17 Hazirandaasilerle attktan sonra "Cevizlik" e ekilmeye mecbur

olmulardr. orum'dan Alaca'ya bir miktar asker ve jandarma gnderilmesine teebbs olunmutur.F: Yozgat'n asiler tarafndan igal ekli ile igalden sonra

cereyan eden hallere, tertipi ve tevikiler hakknda Yozgatmilletvekilleri tarafndan Kayseri'den yazlan telgraf sureti ile en son alnan raporlar ekli olarak gnderilmitir.

2) syan mntkasnda ve dorudan doruya GenelkurmayBakanl'nn emrinde bulunan kuvvetler unlardr:

A: ankr'da, iki yz piyade, alt makineli tfek, elli svaridenibaret 59. alay komutan Vasfi Bey'in emri altnda bir mfrezemizvardr. Albay Refet Bey, 18 Haziranda iki yz atl ile erkes'tenankr istikametine hareket edeceini bildirmitir.

B: Zile'de 5. tmen komutan Cemil Cahit Bey emrindeki ekipmfrezelerimiz ve birliklerimiz vardr. Bunlardan bir svarimfrezesi Ortaky kuzeyinde Cevizlik'tedir. Geri kalan ksmen

Zile ve ksmen Tokat civarndadr.C: Boazlyan'da altm atldan oluan Kl Ali mfrezesi

vardr. Saray ve Yenihan taraflarnda da milli mfrezelerimizbulunmaktadr.3) Cezalandrma Birliklerimiz 20 Haziran 1920 sabah

Ankara'dan hareketle Yahihan Sekili umumi istikametindenYozgat'a gitmeleri grevleri gereidir.

4) Cezalandrma Birlikleri Genel Komutanl'nn grevi,isyan mntkalarnda toplanm olan asi kuvvetleri datp genelasayii temin ve iade, fesat tekilatn esasndan imha ile asilerintahrikiye tevikilerini cezalandrmaktr.

5) Mfrezeler iin Ankara'dan verilen iki gnlk erzak ve yemihtiyat olarak beraber tanacak, Yahihan mevkiinde Kllar veKeskin'de mfrezelerin iaesi iin lazm olacak erzak ve hayvanlariin yem depo edilmektedir.

6) Harekat hakknda gerektike Genelkurmay Bakanlirtibatn muhafazas iin, telgraf hatlarnn kesik bulunduu

yerlerde en yakn telgraf merkezlerine haber gnderilmek vetelgraf merkezlerinin dnda seyyar makineden istifade olunmaklazm geldiinin gerekli yerlere emir ve ihtar ve her gn birer

46


47/151


48/151

vakit geirmeksizin Yozgat ehrinde Kuva y Tedibiye Divan Harbi kurulurken ve bu adli uygulamasn sratlendirirken, diertaraftan da kuvvetlerimizin bir ksm daha kuzeyde bulunanasilerin byk kuvvetleriyle temasa gemek ve keiflerde bulunmak zere harekete geirilmiti.

Yozgat ehrinde ele geirilen teviki ve tahrikilerden 12kiinin yarglamalar yaplp asldlar. Bunlar arasnda Yozgatkads ile kuvvetlerimiz arasna Dzce'de yalvarlar kabuledilerek alnm bulunan Abaza Rfat Bey mfrezesinden drtkii de bulunuyordu. Bunlardan baka, bizzat Abaza Rfat Beydahil olmak zere, drt kii de sank olarak tutuklanmlard.

Rfat Bey mfrezesinden idam olunanlarn suu, ehir iindeilk atma gecesi kargaalktan yararlanarak, Rfat Bey'in izniyle baz evlere girip sahiplerini tazyik etmek ve bu suretle birka yzlirasn almakt. Ayn zamanda bir Ermeni kznn da kzln bozmakt.

syan dolaysyla divan harbimizin tutuklad dier kimselerarasnda mahalli savc ile Yozgat'a biz girdikten sonra, gizlendii yerden kp geldiini syleyen Yozgat mutasarrf da bulunuyordu. smini" hatrlayamadm bu mutasarrfn isyanmerkezi olan Yozgat'ta haftalarca gizlenmeyi baarmas pheligrlm ve o nedenle tutuklanmt.

Yozgat'a ilk girdiimiz gece, biraz ne ad geen Kl AliBey'in Boazlyan'daki hezimeti hakknda bana Kayseri'dentelgrafla verdii bilgi meselesi yledir:

Karargahmla gece Yozgat'a girip de hkmet konanaindiim zaman bir telgraf memuru geldi ve "Kl Ali Bey siziKayseri'den makine bana davet ediyor" dedi. Bu haberingetirildii srada ehirde hl yer yer atmalar oluyor ve silahsesleri duyuluyordu. Ben derhal telgrafhaneye gittim.

Hazr bulunduumu telgraf memuru Kayseri'ye syledi. Kl Ali Bey yle diyordu:

Kl Ali Bey: Efendim, mfrezemin bilinen ihaneti sonucuBoazlyan'daki atma srasnda bozuldum. Snrl birka yardmcmla Kayseri'ye geldim. Gerek svari mfrezem ve gerekbundan baka Boazlyan'da bulunan piyade taburu tamamenbozuldu.. Ksmen asilere katld. Halen Boazlyan asilerin elinedm bulunuyor.

Ben: Teessf edilecek bir hezimet! Fakat ben bu gibi

48


49/151

rezaletlerden bktm. Elinizdeki top ve tfeklerle sopal asileridonatyor, martyorsunuz. Size ne gibi bir emir vereyim?midim iki gne kadar bu yrede asayiin temin edileceidir. Bu

yzden doruca Ankara'ya git!

Sz daha fazla uzatmayarak telgraf grmesini kestim. Yozgat ehrinden ilerilere kadar takip ve keif iin gnderilenmfreze komutanlarndan gelen raporlara uyularak, ikinci gnkuvvetlerimin btn mevcudu ile, Yozgat'tan hareket ederek kuzey ve kuzeydou taraflarm taradk ve bir gece Alaca'y ablukayaaldrdm. Sabahleyin hcuma getik ve iki saatlik bir arpmasonunda ehre girdik. Burada bize kar koyan asilerden pek azkurtulmutu.

Bundan sonra gerekli keiflerde bulunmak zere civarda braktm keif kollarmz dnda btn birliklerimi Alaca'datopladm. Yozgat'n iinde yalnz iki yz kiilik bir mfreze brakmtm. Alaca'da keiflerin ve istihbaratn sonucunu almakiin iki gn kaldk. Bu iki gn boyunca Alaca ile orum veSungurlu arasnda tahrip edilmi bulunan telgraf hatlar tamiredildi.

Bu srada Celal ve Edip Beyler idaresindeki asi topluluklarnn Alaca'nn kuzeydou taraflarndaki Arap Seyfi Boaz'na yakn

yerlerde toplandklar gelen raporlar ve zel istihbaratmzlaanlalyordu. Z

Çerkez ethem anılarım.pdf

Documents