Çerkes ethem - anılarım

7/30/2019 erkes Ethem - Anlarm

1/151


2/151

Berfin Yaynlar : 10An Dizisi : 2

erkes Ethem : Anlarm

lk Bask : 1962 (Dnya Yaynlar)

Sadeletirilmi Birinci Bask : Austos 1993 (Berfin Yaynlar)


3/151

erkes Ethem

ANILARIM


4/151


5/151

"Genel Sava'n sonucu olarak en ar artlarlaMondros Atekesini kabul ettirmesine ramen, galip devletler atekes hkmlerini bozmaya balaynca, OsmanlDevleti ve halk adna zgrlk ve bamszl korumakamacyla zmir'de kurulan gizli cemiyetin kararyla benilk isyan bayran tam iki buuk yl nce amtm. Ve

imdiki mfrezeme yakn bir maiyetle halk nce fikrenhazrlamaya buralarda balamtm. Aradan ok zaman

geti. zmir'in Yunanllar tarafndan igali zerine milleti, zmir'e doru sevk ve tahrik ile igalci orduya karvatan savunmaya giderken yine bu kyden gemitim.

O zamandan beri bin trl zorluklarla ve engellerle,genel kurtuluu salayacak o hakl davamz baarylasona erdirmek zere bulunduum bir srada, manen ve

maddeten perian bir halde yine bu muhite dmbulunuyordum.Evet, talih ile ihanet el ele verince neye muktedir ol

mazlard.Ben gryordum ki, mcadele mddetimin son aylar

zarfnda dava ve vatan arkadalarm diye yllardan beribtn varlmla koruduum baz siyasi rakipleriminamansz husumetine maruz, kalm bulunuyordum.

Uursuz hastalm da bunun zerine binmiti. Bilemiyordum, talih bana niye ksmt? Neden yzevirmiti?"

erkes Ethem


6/151


7/151

Ben Kimim?

Ben kimim? Ben emlak ve arazi sahibi, mesut ve mreffeh yaayan ve ayn zamanda "Ekmeinin hasm" denecek kadar cmertbir ailenin evladym. Merhum babam Ali Bey, malikanesinin bulunduu Bursa vilayetinde eref ve haysiyeti ile tannm kimseydi. Ben, babamn ok sevdii en kk olu, aabeyimin de evlatlarna tercih ettii bir kardeiydim.

Subay ve kurmay deilim. Askerlik mesleine girmeyi ocuklukta ok istedimse de rahmetli babam iki byk kardeimin askerolmalarn yeter grm olacak ki, beni bu ereften mahrum etti.

Bununla beraber ben ayn hevesle on dokuz yamda babamn be-del-i nakdi vermesine meydan brakmadan stanbul'a kam, nefer olarak svarilie girmi, okur yazar olduumdan pek de zorlanmadm halde talimhanelerde staj grmtm. Terhistezkeremi baavu olarak aldm. Daha sonra Balkan Sava srasnda stanbul'a geerek Bakrky'de bulunan svari subay mekte

bine ayrlm ve bir mddet geince de svari subay vekili olarakrksulu Mahmut Paa kolordusunun karargah muhafz blnde bulunmutum. Bu kolordunun Bulgarlarla ongri'de yapt

sava yakndan grerek o kargaalk arasnda mensup olduum karargahla atalca'ya dnmtm. Daha sonra blmletekrar tatbikat mektebine gittim. Orada birka ay kalarak Bandr-ma'da ailemin yanna geldim. Fiili olarak askerlik hayatm bundanibarettir. Teorik olarak ise iki byk kardeim Harbiye mektebinden her sene izinli olarak geldiklerinde beraberlerinde getirdikleriaskerlik kitaplarn, iftlikte okurdum.

Birinci Dnya Sava'nn ilk senesinde byk kardeim Reit

Bey'in kendi bana askeri ve politik bir amac olan, Krtlerden vebaka milletlerden toplanm "Tekilat- Mahsusa" kuvvetleri ileRuslara kar, daha sonra ran'n gneyinde ngiliz blgesinde veEfgan sefer heyetinde bulundum. Pek uzun srecek olan bu maceralardan bahsetmeyeceim.

Ben kuvvetlerim iin talim ve terbiye frsat bulamadm. Fakatonlar kahramanca dtrmeye altrdm. Ve devaml olaraksilah elimde yaadm. Askerlerim de her zaman silahl idiler. HeleBirinci Dnya Sava bozgunundan sonraki milli blnme, fikir

7


8/151

deitirme, silah azl dikkate alnrsa, ahslar semekte ne kadar isabetli olmak gerektii meydana kar.

Bana kar iki itham ileri srlmtr. dam cezalan vermekve hara almak. Kuvvetlerimin bulunduu yerlerde irtikap, rvet,

gasp, hrszlk pek az olurdu. Bunun sebebi, sulular ara sra seh-pay- adalete havale etmekliimdir. Ne gibi hallerde nasl cezalarverdiimi, Yozgat ve Dzce isyan hareketleri srasnda anlatacam. syan olan yerlerde greve yolladm baz mfreze komutanlar uygunsuzluk yapm olabilirler. Bunu da kaydederim.

Seyyar haldeki kuvvetlerimin iaelerini kendi yntemlerimletemin ederdim. Bir yerde kaldmz zamanlarda da zmir'in Yunanllar tarafndan igalinden nce Mdafaa-i Hukuk, ve igaldensonra da Redd-i lhak ve daha sonralar Mdafaa-i Milliye cemi

yetleri vastasyla askerlerimi besletirdim.Maalarm da bu cemiyetler vastasyla verirdim. galden

nce Yunan tehlikesi belirdii zaman zmir Valisi Rahmi Bey'denelli bin lira ve isyanlar bastrma srasnda Adapazar tccarlarndan Arapzade bilmem kimden elli bin lira, bir de Karacabey erafndan birisinden be bin lira almtm. Cepheleri tekil etmek,kuvvetlerimi tutmak, itilaf devletlerinin igalindeki Afyon ve Ktahya mhimmat depolanndan gizlice cephane alabilmek iin bana

para lazmd.Ktahya-cephaneliinin karlmas mcadelemiz iin bykkayp olmutur. Hafz Bey komutasnda Akhisar ve Salihli'denyolladm bir svari birliinin nmayii ile Ktahya'daki ngilizleri rkterek cephanelii kendi nezaretimiz altna almtk. FakatHafz bana lazm olduundan kendisini geri aldm.

Bir mddet sonra cephaneliin ngilizler tarafndan zmit'e tandn haber alarak beynimden vurulmua dndm. Bana buhaberi veren alay komutan "Gebe" lakapl Haydar bir ay sren

nakil iini bizden gizli tutmutu. Bu cephanelik bylece elden gitti.

Birgi:

1919 Kasm sonlarna doru Sivas'tan Ankara'ya gelen Heyet-iTemsiliye'nin de tamimi ile zmir milli cephesi merkezlerinde vebtn Anadolu vilayetlerinde milletvekili seimlerine balanm-

8


9/151

t. Yunan ordusu da tam bu srada demi'den kuzeye doru Boz-da yaylalarn hedef tutan bir askeri harekete girimiti. Yunanllarn bu taarruzdan maksatlar Nazilli'den idare edilen gney cephesi ile merkezi Salihli olan bat ve merkez cephesi arasndakidalk ve az meskun yerleri elde ederek hem Kuva-y Milliyealeyhine kkrtmak, hem de bir seneden beri sren savalar sonunda Avrupa ve Yunan gazetelerinde tek tk grlen baarszlkhaberlerinin tesirini gidermekti.

Yunanllar Bozda' igal edecek olurlarsa Yunan ordusu gerilerini tehdit eden aknc kollarmz desteksiz brakacaklar, kendilerini de O grnmez tehlikeden kurtarm bulunacaklard.

Yunanllar demi'in kuzeydousunda Birgi nahiye merkeziniiki piyade taburu ile igal ettiler. Zaten demi ilk zamanlarda

Yunan eline dm bulunuyordu. Birgi, merkezi Salihli olan batcephesi ile gney cephesinin birleme noktasn tekil eden biryerde olup Bozda yaylasna yakndr ve Demirci Efe'nin adamlarndan Mestan Efe'nin idaresinde bulunuyordu.

Demirci Efe ile muhabere ederek Yunan birliklerine kar ortak bir harekete gemeyi kararlatrdk. Ben Salihli'den drt yzmevcutlu bir mfreze yolladm. Bu mfrezenin bana tecrbeliarkadalardan Gavur Ali'yi tayin ettim. Harekete o zamana kadarKuva-y Milliyeci grnen Alaehirli Mustafa Bey de katlacakt.Bozda grup komutan Sar Efe(Albay Edip Bey) demi'in kuzeyindeki Salihli cephesinin sol kanadna hcum eden bir baka Yunan kolu ile arpyordu.

Birgi zerine taarruz eden birliklerimiz ilk basknda Yunanlla-n kovmay baardlarsa da geriden yetien imdat kuvvetlerinekar yenilerek ekildiler. Birgi Sava'nda ehit olanlardan baka Gavur Ali Bey de dahil olmak zere on be kadar arkadamzyaral olarak esir dmlerdi. O gnlere kadar Yunanllarn eline

esir den subay ve askerlerimiz zmir'e gtrlr, basit bir soru -turmadan sonra kuruna dizilirdi. Biz de doal olarak birliklerimizin esir ettii Yunan subay ve askerlerini ldrrdk. Ben iki tarafiin de insanlk d olan bu duruma engel olmak iin adn hatrlayamadm, Salihli'ye kontrol iin gelen ve zmir'e serbeste seyahat edebilen bir Fransz subay vastasyla Yunan olaanstkomiseri skirkiyadis'e haber yollamtm. Fransz subay, olaanst komiserin Yunan bakomutanl ile muhabere ederek mbadele usuln kabul ettirmeye alacan vaadettiini syledi.

Fakat bu teebbs hayli zaman nce olmutu.

9


10/151

Hl da iki taraf esirleri ldrmeye devam ediyordu. Birgi Sa-va'nda esir den arkadalarm, zellikle Gavur Ali Bey, namuslu ve fedakar savalar olduu iin ok zlmtm. Franszsubayn tekrar karargahma ardm. Ayn gn "Sart" tarafnda

bize esir den ve henz karargahma gelen yaral bir Yunan s

vari subay ile iki Yunan askerini kendisine gstererek mbadelehakkndaki eski teebbslerini tekrarlamasn rica ettim. YaralYunan subay olaanst komiserin akrabas olduunu da sylyordu.

Fransz subaynn bu yaral subay da alarak zmir'e gtrmesine izin vermitim. te bylece aramzda ilk defa esir mcadelesibalamtr. Ertesi gn idam edilecek olan Gavur Ali Bey ve arkadalar trenle bize iade edildiler.

Poyraz Ve Alaehir eteleri:

Tam bu srada Salihli merkez cephesi yaknlarnda ve gerilerinde bir uygunsuzluk bagsterdi. Silahl olarak muhalefete geen "Poyraz" ve "Alaehir" eteleri beylii sorunu kt.

Bunlar milli cephemize hizmet edeceklerini syleyerek teek

kl etmiler ve birka defa da bizimle savalara katlr gibi grnmlerdir. Birka gn devam eden hastalmdan yararlanarakvaziyet aldlar. Mevcutlar beer yz kiiden bin silahl, ksmenAlaehir erafndan Mtevellizade Mustafa Bey'le, Poyraz erafndan Hac Ali Bey namlanndaki iki fesatnn idaresindeydiler.

Aralarna baz kimlikleri mehul subaylar da katlmt. HattaPoyraz asilerinin komutan Ahmet Bey isminde bir binba benhasta iken, Salihli'ye girerek karargah kurmu, baz eraf kandrm, gizli toplantlar tertiplemiti. Alaehirli Mustafa Bey ise, ay

n zamanda kandrarak kendi tarafna ektii bir kuvvetle Alaehir'e ekilerek orasn merkez tayin etmi, kuvvetini arttrmayaalyordu. Ben evvelce bunlarn baz hallerinden pheye dmtm ve bu pheyi halletmek istemitim. Fakat aabeyim Reit Bey'in mdahalesi bu teebbsme engel olmutu. Bunlar Reit Bey'i samimi vatansever olduklarna kandrmlard.

Hastalktan kalktktan sonra bunlar kesin olarak cezalandrmaya karar verdim. Ancak karar ve tertiplerimi Reit Bey'e hissettirmedim. nk hl aabeyimi kandrabilmekteydiler. Oysa Salih-

10


11/151

li'ye sokulup ayr ayr yollarla kandrmakta olan Poyraz komutanyanmdaki adamlarm ve cephedeki baz kimseleri dahi kandrarak kendi taratma ekmeye alyordu. Maiyetimden ona katlanlar olmuyor deildi.

Bu kurnaz muhaliflerimin gizli amalarn renmek, ne yap

mak istediklerine iyice vakf olabilmek iin sadk adamlarmdanbazlarn bana isyan etmi ekilde gsterip aralarna soktum.Hatt bunlar arasndaki en dirayetli iki arkadam da karargahlarna kadar girdiler. Btn srlarn renebilecek bir duruma girdiler. Artk her karar ve gizli teebbslerinden haberim oluyordu.

Anlaldna gre bu muhalefet zmresi stanbul Ferit PaaHkmeti ve ngiliz Muhipler Cemiyeti ile ilikideydi. Ve hemenhepsi de ttihat ve tilaf zihniyetinin esiriydiler. Kstah ve kimliimehul bu isyan karargahndan son szan bilgi sonucu, zmir yoluyla Uak tarafna gemi bulunan yzba Rfat (hatrmda kaldna gre) ve polis bakomiseri olduu anlalan ve ad hatrmda kalmayan dier bir arkada da Uak civarnda bir kerestebksnda fesat samakla megulken yakalanmlar ve mahfuzenSalihli'ye karargahma gnderilmilerdi.

Suikast Giriimi:

Bu "muzr tekilatlarn cephemizi iten datmaya uratklar anlalyordu. Son plan ve tertibatlarndan biri de beni ldrmek suretiyle maskeyi atmakt. Bu suikast plan, Salihli'den karargaha hastalm srasnda bir baskn yapmak suretiyle

balayacakdysa da, her naslsa buna cesaret edemedikleri anlalyor. Herhalde ihtiyatl hareket dncesi ve tedbirleri buna uygun deildi.

Nihayet iyiletim ve kalktm. Kurnaz (!) muhalifler aradakiyanl anlamann kaldrlmas iin, beni, kardeim Reit ve karargah komutanm Yusuf Beyleri bir ziyafete davet ettiler. Davetars geldi. Reit ve Yusuf Beyler daha nceki temaslarnda budavete katlmak konusunda ikna edilmiler. Onlar da katlacaklarcevabn vermiler. Reit ve Yusuf Beyler bu davete gitmemiziin ok srar ettiler. Ben hastalktan yeni kalktm, doktor tarafndan yemek ve imekten men edildiimi ileri srerek her ikisinden de zr diledim, affetmelerini rica ettim. Fakat onlar srardan

11


12/151

vazgemiyorlard. "Biz sizi bu davete getireceimize dair sz verdik. Gitmemeniz ok ayp olur, biz szmz yerine getirememidurumuna deriz" diye sylendiler. Buna ramen ben asla gitmeyeceimi bildirdim. Ve kendilerine de unu syledim: "Tedbirli

olunuz ve hatt davet saatinden bir saat sonra gidiniz." Onlar benim bu szlerime hayret ettiler. Dudak bkerek bir ey anlamadklarn sylediler. Fakat ilerine de bir phe dm olacak, kitedbirli olmalar nerime de uymay ihmal etmediler.

Halbuki ben konuurken, btn suikast plann oktan ren-mitim. Davet, her mz de ldrmek iin hazrlanmt. Benise buna kar tertibatm oktan aldrm bulunuyordum. Bu ikiyzl suikast kumpanyasnn plan yleydi:

Davet akam karargahlarnn bulunduu kmaz sokaktan geerken, yani davete giderken, sol taraftaki cami mezarlnn du

var arkasnda pusuya drlecektim. Burada Kel mer, GebeliOsman, allky'den baka bir Osman ve Tekeinli bilmem kim

bana ate aacaklard. Eer planlan baarl olmazsa sofra banda ldrlecektim.

Bize pusu kuracak olanlar gerekten cretli ve ok cesur adamlard. Komplo baarl olursa ve onlar ilerini tamamlayabilirlersekendilerine hem ykl maa balanacak, hem de ayrca nakit ola

rak dl verilecekti. Garip olan taraf u ki, bunlar bizim ekmeimizi yemilerdi. zellikle ikisi Genel Sava sralarnda ReitBey'in himayesine snarak cepheden kurtulmulard. Salihli'deiftlikte koruculukla urayorlard.

Pusu yerinin tam karsnda iki katl bir han vard. Buras kuvvetlerimizin erzak deposu gibi kullanlyordu. Suikast tertibini renince, oraya Halil Efe ve Ali avu namnda gvenilir iki arkadamn idaresinde on kiiyi bir gn nce gizlice yerletirmitim.Suikastlar mezarlk arkasnda pusuya girince, bunlar han pence

relerinden ani bir ate aarak onlar ldreceklerdi. Bundan sonraki durumun ne olaca da dnlmt.

Reit ve Yusuf Beyler yarim saatlik bir gecikme ile yola ktlar. Fakat onlar sokaa girmeden nce, suikastlar baskna uram, silahlar patlamt. Bu yaylm ateinden sonra bir sokak sava balad. Halil Efe grevini tam zamannda baarm,suikastlar daha ilk yaylm ateinde imha edilmilerdi. Birazsonra ben de makineli tfekle donalm olarak maiyetimle birlikte derhal ehre girdim. Zaten ehir, karargahma ok yaknd. B-

12


13/151

tn endiem, Reit ve Yusuf Beylerin tehlikeli durumda bulunmalarndan ileri geliyordu. Fakat ikisini de selamette buldum. Yzleriglyordu. Yarm saatlik gecikme onlar lmden kurtarmt.

Akam zeri balayan ehir iindeki atma sabaha kadar

srd, iki taraf ta epey kayp verdi. Cepheye buradan telefon ettim.Bir svari mfrezesi istedim. Bu kuvvet geldikten sonra asileri ehir kenarna srdk. Orada savunmaya getiler. Ayn zamandaAlaehir'de bulunan asi taraftarlarnn imdatlarna geleceini dnerek Alaehir yolunu kestirmitim.

Bir mahalleye sktrlan asileri her taraftan bir ate emberiiine aldmz srada, Ahmetli cephesinden bir Yunan mfrezesinin ileri harekete getii haberini aldm. Bu, bizim iki ate arasnda kalmamza neden olacakt. Bereket versin, ehirde skanlar

atekes talebinde bulunmulard. Beni, ehir ileri gelenlerininaraya girmesi deil, cepheden gelen haber atekes teklifini kabulemecbur ediyordu. Bu arada asilerin komutan olan binba Ahmet,karargahnda Reit ve Yusuf Beylerin eline esir dmt. Asilerin atekes tekliflerine raz olduktan sonra ehirden serbeste kp gitmelerine mani olmadk. Onlar da ylece gittiler.

ehirde skunet salannca ben hemen cepheye gittim. Yunanllar, "Bin Tepeler"de kanl bir savatan sonra Ahmetli'ye ekil

milerdi. Bunu grdkten sonra yz elli kadar svari ile Salihli'yedndm. Asileri tutan ve onlar bizim aleyhimize tevik eden ikikiinin evlerine ate ettirdim. Evlerini yaktm. Ele geenleri cezalandryordum. Mfrezemle geri kalan firari asilerin pelerinedtm. Gece Alaehir'e gelen ve giden yollara pusular kurdum.Poyraz grubu ile temas eden Alaehir'den Hac Mustafa ile drtarkada pusularmza dtler. Alaehirli Mustafa Bey kuvvetlerinin de hazrlandklar, ancak savunma tertibat almakta olduklaranlalyordu.

Mfrezem ertesi gn asileri Poyraz dalarnda iddetle takipetti. Kar koymakta devam edenlerin evlerini yakyordum. Niha

yet af istediler. "Silahlar ile gelsin teslim olurlarsa af ederim" dedim. Kabul ettiler, teslim oldular. Bunun zerine de ben Salihli'yedndm.

"Alaehirli Mustafa Bey de gelsin, bize snsn" diye haberyolladm. Ancak baz artlarm vard: Cephede bizimle beraberYunanllara kar dmeliydi! Alaehir'de gadrine urayanlarn tazminatn tamamen vermeli, mallarn iade etmeliydi. Ve bu,

13


14/151

onlarn rzas alnmak suretiyle yerine getirilmeliydi. Alaehir'detyler rpertici cinayetler ilediini de iitiyordum.

Mustafa Bey yant vermedi, bununla beraber cepheye de gelmedi. Bir gn bir subaymzn muhafazas altnda getirttiim cep

hane sandklarmza Alaehir istasyonunda Mustafa Bey'in adamlar tarafndan el konulduu haberi geldi. Artk bunlarn da baezilmeliydi! Bu zorunluydu.

Alaehir, Salihli cephesinden yedi saatlik bir mesafede ve gerimizde bulunuyordu. Son aldm haberlere gre Afyon tmenininAlaehir'deki nokta ve irtibat memuru Gebe Haydar Bey adndaki askeri kaymakam ile mlkiye kaymakam da Mustafa Bey'in rezalet ve cinayetlerine boyun emi, gz yumuyorlard. Alaehir'deki milli heyet yeleri bu durum zerine birer ikier

Salihli'ye snyorlard.Kuvvetlerine ok gvenen Mustafa Bey'e kar bir akam ze

ri harekete getim. Sabaha kar ehri kuattm. Doal olarakMustafa Bey tertibatsz deildi. Nitekim bir subay komutasmda80 kiilik bir karakol mfrezesiyle karlatk. Fakat silah kullanmalarna frsat brakmadan tesirsiz hale getirdik; Bu 80 kiiyihesap edemedikleri bir tertiple bylece yakalamtk.

Bomba ile donanm sekin 150 kiiden oluan bir hcum

mfrezesinin ehre hcum etmesiyle, ehir iinde ve kenarndaatma balad. Kuvvetlerinin zayf dtn grmesi zerineMustafa Bey ehrin da tarafndan krk kadar maiyetiyle kat.Sonradan rendiime gre Afyonkarahisar'a kadar firar edenMustafa Bey orada kyafet deitirerek soluu stanbul'da alm!

Buradaki atmay da kazanmtm. Asilerin birou yakalanm, aman dileyenlerin pimanlklar kabul olunmu, askerikaymakam Gebe Haydar ile kaza kaymakam da tevkif edilmilerdi. Bu isyan belas da bylece kapand.

adli icraat safhasna gelmiti. Afyon'da bulunan tmen komutan mer Ltf Bey, telgrafla Gebe Haydar'n serbest braklmasn rica ediyordu. Ricasn kabul edip braktm. Kaza kaymakam da mahkemede beraat etti.

Alaehir'de, para vermedikleri iin yataklarnda boulan kan-koca, rzlarna tecavzden sonra ldrlp gmlen kzlarn vebaz Akehirlilerin cesetlerini gml bulunduklar yerlerden karttk. Bu arada gaspedilen para ve mcevherler de yine gml

dkleri yerlerden karld.

14


15/151

Btn bunlar yapanlar, Mustafa Beyle adamlarndan Alae-hirli reji kolcubas Salih ve yirmi be kiiydiler. Salih ile onadam atma srasnda ele geirilmilerdi. Bir ksm ldrl-m, bir ksm da Mustafa Bey'le kamlard. Cinayet eserlerinikendi elleriyle kuyulardan karttm. Ondan sonra da idam sehpa-

larnn bana getirttim. Bunlar aslmak suretiyle idama mahkumolmulard.

lerinden en metin grneni Salih'ti. p nce bunun boynunataklacakt. Cellat bir eliyle Salih'in bal koluna yapm, diereliyle de ipi tutuyordu. Salih'e "Son szn nedir, syle?" denilincekolcuba sandalye zerine metanetle kt ve yksek sesle ylededi:

"Ey, beni grmeye gelenler! Ben bu cezaya ve bu kt sonaoktan mstehak olmutum. Yoldan ve insanlktan kmtm. Ba

na insanlk, vatanseverlik telkin edecek yerde yoldan kmamaneden olanlara da lanet ediniz, komuluk hakkn helal ediniz."

Salih, szlerinin bittiini celladn yzne bakarak anlatt ve bunun zerine ipi ekildi. Bunu dierlerinin iplerinin ekilmesi izledi.

Bundan sonra teslim olanlardan bir mfreze kurdum ve hemenCepheye gnderdim. O zamanlar iin suu hafif olanlara ceza, cepheye gndermekti. Drt gn sonra kuvvetlerimle Salihli'ye dn

dm.zmir'den trenle gelen ve geen yolcularn kontroluna daha

ok nem vermek gerekiyordu. zmir'den karargahm ziyaret etmek iin, zel izin isteyen baz yabanclara izin verirdim. Tam buzamanda idik ki, skoyal bir ngiliz albay ikinci defa Salihli'yegeldi ve karargahmda iki gn kadar misafir kald, dnd.

Yunan genelkurmay Birgi'yi igalden sonra Bozda cihetinden dnd plann uygulamaya devam ediyordu. Nihayetbaz mhim mevkilerimizi eline geirdi ve Salihli merkez cephesi

ni sol taraftan tehdide balad. Edip Bey grubu tepeler'e ekilmi, merkezden Ahmet'i cephemizin sol kanadn korumaya alyordu. Bu arada, karargah Afyon'da bulunan dzenli tmeninkomutanlarndan kaymakam mer Ltf Bey'den de yardm grmeye balamtk. Yunan birliklerinin aldklar son tehditkar durum zerine, svari kaymakamlarndan Arif Bey.'in komutasnda

bir piyade mfrezesini yardmmza gnderdi. Bu mfrezeyi Salihli merkez cephesinin sol kanadn tehdit eden ve Bozda yayla-

15


16/151

sn igal etmi bulunan Yunanllarn karsna sevkettim.

Fakat, nce grevini iyi yerine geti ren Arif Bey'in birka gnsonra bir Yunan hcumu karsnda savunma noktalarn brakarak Alaehir'e ekildii haberini aldm.

Doal olarak bu ricat Yunanllarn iine ok yaramt. lerleyen ve cephemizin sol geri kanadna den Yunan svarileri ilekeif birliimiz arasnda Salihli'nin dou ve yakn istikametindeatma balad. Bunu hayretle grdk. Bu svariler ayn gnpskrtld ise de, daha gerilerde geceden hakim noktalar ellerine geimi bulunan dmann piyade birlikleri yerlerinde sebatla mukavemet ettiler. On be kilometre ilerdeki Ahmetli cephemizi tehlikede brakm olduklarndan, ova ksmn savunan

birliklerimizi geri ekmeye mecbur kaldk. Hatt bir mddet

iin Salihli'yi bile boaltmaya mecburiyet hasl olduysa da, geridetuttuumuz hattn tehlikesi karsnda dman birlikleri ehregiremediler.

O gnlerde Alaehir'e gelmi olan mer Ltf Bey'e bir telgraf ekerek, Arif Bey'in kandan dolay tevkifi gerektiini bildirdim. mer Ltf Bey bunun zerine karargahma geldi, aldm vaziyetin iyi olduunu syledi. O da kaymakam Arif Bey'incepheden kana teessf ediyordu. Mfrezesiyle kaan ve buzor durumu yaratan Arif Bey'in tevkif ine hal ve durum gerei

yanaamayacan ifade ediyordu. Halbuki ben daima bu gibihogrlerin aleyhinde bir ruh ve fikir sahibi idim. Ve emsalineibret olmas iin hata sahiplerinin derhal cezalandrlmas fikrinisavunurdum. Bununla beraber mer Ltf Bey'in szlerine karses karmadm. nk karmzda dman vard, kaybedilecekfrsatlarn telafisi lazmd. Birlikte hareket ederek Salihli ehriniyakndan tehdit eden Yunan birliklerini ricata mecbur ettik. Birgn sonra da beraberce ehre girdik. Bu sefer ehrin be kilometre gneyinde savunma hatlarmz tekil ettik. Fakat gerek Yunanllarn ve gerek karlarnda bizim tuttuumuz hatlar ve askeri durum her iki taraf iin emniyet verici halde deildi. Bintepegrubumuz eski durumunu koruyor, Yunan hatlarn daima yanate altnda tutuyordu.

Beri yanda ise Salihli ehri bile dman top mermilerinin tesiri altndayd. Den mermiler tahribat yapyordu. Yunanllaryan ateten kurtulmak amacyla birka gn sonra Papasl tarafndan Bintepe grubumuza kar taarruza getiler. iddetli ve kanl

bir sava ile bu taarruzu krdk. Dman birlikleri geri srld.

16


17/151

Bintepe grubu ile ova cephemiz arasndaki Gediz nehri bir faslave engel tekil ediyordu. Baarszlklar zerine Yunanllar Sarthattn kendiliklerinden braktlar, ova ksmndan da Ahmetli veMersin dere hattna ekildiler. Bu, eski vaziyetlerine girileri demekti. Bozda gney yaylalarn ise daha bir mddet brakmad

lar.

Anzavur Ahmet:

Bu sralarda stanbul Hkmeti adna Anadolu'da seim sonairmi, milletvekilleri stanbul'da toplanmak zereydiler. Kardeim Reit Bey de Manisa milletvekili seilmiti. Ve stanbul'ahareket etmiti. Tmen komutan mer Ltf Bey de grevindenayrlmt. Yerine genelkurmay kaymakamlarndan Ar Bey tmen komutanlna tayin edilerek gnderilmiti. Tmeni de Af-yondan Alaehir'e nakledilmiti. Bu, dzenli bir tmenin ilk ola-rak cephemize yaklatrlmas demekti ve bu tmen, cephemizinyedek kuvvetini tekil ediyordu.

stanbul'da Meclis-i Mebusan ok devam edemedi. Yabancigal kumandanlnn fiili mdahalesiyle 16 Mart 1920'de da

tld, gal kuvvetleri bir yandan Meclis-i Mebusan' datrken,Vahdettin'in iradesiyle tekrar sadrazam olan Damat Ferit, hk-metine eyhlislam olarak ald Drri Zade Abdullah Efendi'ye,Kuva-y Milliyecilerin ekiya olduklarna dair fetva kartm,

bunu oaltarak her tarafa datm bulunuyordu. Ve Anadolu'yada on binlerce fetva sureti gelmiti.

stanbul Hkmeti, halk milli hareket aleyhine tahrik ve tevik ediyor, bir yandan da Anzavur Ahmet'i, Marmara'nn gneyblgesine sevketmi bulunuyordu. Bununla milli kuvvetler cephe

sinin kuzeyden ve arkadan tehdit altna girmesi tehlikesi bagste-riyordu. Anzavur ilk olarak Biga ve civarn kolaylkla igal etti.Ve Biga'da tekilat vcuda getirmekle megul bulunan eski Edremit kaymakam Hamdi Bey'i, ve arkadalarn ldrtt. HamdiBey Biga'ya tekilat kurmak zere gnderilmi bulunuyordu. Kara Hasan adnda birisi, etrafna toplad baz kimselerle bu mntkaya hakim olmutu. Hem milli kuvvetlere, hem de stanbul H-kmeti'ne taraftar grnd. Mesleksiz bir insand. Hamdi Bey ise,Ayvalk ehrini Yunanllara kar savunan kaymakamlardan bi-

17


18/151

riydi. Biga'ya gidince nce Kara Hasan temizlemi, ehri onunerrinden kurtarmt. Bir ara bir miktar maiyetiyle Gelibolu'ya dageerek Franszlarn igali altnda bulunan Osmanl askeri silahdepolarn basm, hayli silah ve cephaneyi Biga'ya geirmeyi baarmt. Anzavur Biga'ya doru yrrken btn bu silah ve cep

haneleri yaktrm. Anzavur ile savanda yenilip de esir dnce ldrlmt.

Yine bu sralarda stanbul'da Sleyman efik Paa'nn komutasnda Halife ordusu Kuva-y nzibatiye tekil olunarak zmit'egnderilmi, asker ve sivil bir ksm insanlar, yine Ferit Paa Hkmeti tarafndan Anadolu'ya tekilat iin yollanmt. Yabanclarn bu tekilatn vcuda getirilmesi iin Bab- Ali emrine birmilyon verdikleri syleniyordu.

Anadolu'ya datlan tekilat kiilerin yer yer isyanlar kartmay baardklar grld. Ve bu ayaklanmalar ksa zamanda bymek ve yaylmak eilimim gsterdi. Durum zorlayor-du. Ankara'da yeni toplanan Millet Meclisi, dier taraftancephelerde Yunanllara kar den milli kuvvetler birbirlerineyardm etmek suretiyle isyanlar bastrmak iin ellerinden gelenbtn abalan esirgemiyorlard. Fakat bu isyanlarn sndrlmesimmkn olmuyor, tersine Anadolu vatansever hareketini dehetesalyordu. Her tarafta endie ve tela vard. Benden yardm iste

yen telgraflar karsnda iin dehetini gryordum ve moralimsarslyordu.

syanlarn en kuvvetlisi gney Marmara mntkasndayd. Burada stanbul'dan gnderilen tekilat ahslar rollerini iyi baarmlard. zmit, Adapazar, Gerede, Dzce, Mudurnu, Bolu isyanmntkasnda idi. zmit'e gnderilen Kuva-y nzibatiye de buradaki isyan takviye ediyordu. Dier baz yerlerde de isyan belirtilerivard. Suriye snrnda airet reisi brahim Paazadeler ayaklanmt. Fakat bu isyan Viranehir kaymakam Hseyin Bey tara

fndan genilemesine meydan verilmeden bastrld.Biga'y ve civarn ele geirmi bulunan Anzavur'un zerine

Balkesir ve Bandrma'dan Yusuf zzet Paa kolordusundan yedibin kiilik bir kuvvet gnderilmise de, bu kuvvet yenilmi, toplarm Anzavur'a brakarak ricat etmi, kuvvetin banda bulunanKurmay binba Dervi Bey ile svari kaymakam Sleyman Sami Bey, pek az bir maiyetleriyle Balkesir'e dnmlerdi.

Bu baar Anzavur'a byk bir cesaret vermiti. Bu srada ku-

18


19/151

zey cephesi komutan albay Kazm Bey(General Kazm zalp.Ed.)'in mracaat zerine kendisine imdat olarak Edip Bey'in (SarEfe.Ed.) komutasnda drt yz mevcutlu bir svari mfrezesiniSalihli'den Balkesir'e yolladm. Benim cepheden ayrlp Anzavurzerine yrmem isteini ise yerine getiremiyordum. Bunu gecik

tiren neden uydu: Salihli cephesinin kuruluundan beri fiilendayanacak yerleri bulunan Uak, Kula, Demirci, Borlu, Alaehir

vs. Mdafaa-i Milliye cemiyetleri benim cepheden ayrlmamamistiyorlard. Sekiz ay nce Anzavur'un birinci isyan hadisesi srasnda cepheden bir buuk ay kadar ayrlm zerine, YunanllarSalihli cephesine mevzii bir taarruzda bulunmular, hem cepheyi

ve hem de gerisini tehdit etmilerdi. Bu arada bir iki baar daelde etmilerdi.

Kuzey cephemiz ve 28. tmen komutam albay KazmBey'den acil ve ifreli bir telgraf aldm, yle diyordu:

Salihli Komutan Ethem Beyefendiye10 Mart 1920

Her tarafta, hatt cephemize yakn ve geri mntkalarnda vaziyet had ve vahim bir ekil almtr. Biga civarnda kuvvetlerimizibozmay baaran Anzavur melunu birka gn nce Gnen zerineilerleyerek kaymakam Rahmi Bey alayn yenmi, alay komutanRahmi dahil olduu halde baz subaylarn ehit olmas zerinealay dalm, dier asiler Gnen ehrine ve civarna hakim olmulardr. Anzavur, bu sefer ustaca ve kurnazca hareket ediyor.Esir etlii subaylar ve askerleri halife adna yemin ettiriyor, sonra serbest brakyor. Bylelikle zihinlerini kartryor ve Kuva-yMilliye aleyhine tahrik ediyor. Durumu tehlikeli gren kolordu komutanmz Yusuf zzet Paa Bandrma'dan ekilmi, Anzavur isedirenmesiz bulduu Bandrma 'ya girmitir. Hatt Bandrma'da

kalan baz subaylar ve bir ksm halk tarafndan Anzavur karlanmtr.

Anzavur kuvvetleri imdi iki koldan Bandrma zerine ynelmilerdir. Bir kolu Balya istikametinde ilerlemektedir. Bu kuvvetler Gavur mam'n komutasndadr. Bunlarn karsnda EdipBey, kuvvetlerinin maneviyatszlndan szlanmaktadr. Dierkoldan yani bizzat Anzavur'un emrinde bulunan asilerin bir mfre

zesi dn Karacabey'i igal etmitir.

Yusuf zzet Paa ile ekilmeyen ve Bandrma'da kalan baz su-

19


20/151

baylarn tmenime katlmalar gerektiini, aksi taktirde iddetlecezalandrlacaklarn kendilerine bildirdim. Ben civardaki birlikleri Balkesir'e toplamakla megulm. Yusuf zzet Paa'nnBursa'ya ani olarak ekilii, tmenimizin durumunu tehlikeye d

rd gibi bu, moral zerinde de fena tesirler yaratmtr. Bize,

ne Bekir Sami Bey tmeninden, ne de bir baka taraftan yardmolana olmadn biliniz.

Asilerin Balkesir'i ellerine geirmeleri, Yunanllarla iliki kurmalarna olanak salayacakt ki, bunun ne kadar vahim bir sonudouracan tahmin edebilirsiniz. Geri ben son itaat eden neferim kalncaya kadar deceim. Vaziyeti Balkesir'de savunma

ya ve yle bir hale meydan vermemeye alacam. nk amakiisel eref deil mterek ve mukaddes bir davadr. Durum

tehlikelidir. Bu yzden bizzat ve herhalde kafi bir kuvvetle ve sratle Balkesir'e hareket ediniz. Kuvvetlerinizin Akhisar istasyonundan trenle Balkesir'e kadar sevki mmkndr. Ve sratle gelmenize yardm eder. Telgraf banda kabul yantnzbekliyorum.

Bu telgraf aldktan iki gn sonra karargahmla Salihli'den ayrldm. Kuvvetlerimi trenle ksm ksm Balkesir'e sevkettim.

Kardeim Tevfik Bey ile baz subaylarm da kuvvetlerim arasn-daydlar. Bir ksm kuvvetlerimi de alay komutan Ar Bey'indorudan komutasna braktm.

Balkesir'e vardktan sonra yaylmakta olan isyanlar hakkndaaldm resmi ve zel bilgilere gre, durum ok ar, tehlike b

ykt. Bir an nce Anzavur kuvvetlerini yenip datmakla, diermntkalardaki asilerin de maneviyatlar krlacakt. Durum o kadar feciydi ki, Balkesir'in iinde bile Anzavurun lehinde propagandalar yaplyor, kamuoyu zehirleniyordu. Bu arada Anzavur'u

karlamak zere gizli hazrlklar da bulunuyordu. Bunlardan Anzavur haberdar edilmiti bile!

Balkesir'de ancak iki gn kalabildim. Fazla zaman geirmeyeimkan yoktu. Albay Kazm Bey ile birlikte birliklerimizi teftiettikten sonra, Balkesir'den Susurluk'a gitmek zere ayrldk. Busrada Anzavur, Karacabey'i igalden sonra ilerleyerek Kirmastkasabasn savunmaya memur ve 56. tmene mensup kaymakamOsman Bey'in alay ile arparak datm, Kirmast'ya girmi

ve daha da ilerlemiti.

20


21/151

Albay Kazm Bey, Anzavur kuvvetleriyle sava dorudandoruya benim ynetmemi teklif etti, kabul ettim. Kendisi ufakbir mfrezeyle sol ve geri kanadmza den Manyas isyan mntkasndan gelmesi mmkn tehlikeye kar rtme ve emniyet grevini yapmak zere geride kald. merky istasyonu merkez ol

mak zere gerekli yerleri tutacakt. Albay Kazm Bey, tmeninemensup birliklerin ounu, Susurluk'a emrime gndermiti. Su-surluk'a varmzn ertesi sabah, Anzavur kuvvetleriyle temasagelmek ve savaa tutumak iin, Susurluk'un kuzeydousuna sevkettiim ileri birliklerimizin sevk ve komutasn byk kardeim Tevfk Bey zerine almt. ehrin 4-5 kilometre kuzeydousunda Takpr hattnda Anzavur kuvvetleriyle karlald.Sava, gn doarken balamt. Anzavur kuvvetlerinde mitral-

yz ve top vard. Kanl mcadele gittike iddetlendi. Aralksz 9-10 saat srd. phesiz iki taraf da top ve mitralyzlerini kullanyor, btn kuvvet ve varln sarfediyor, hasmm yenmek hususunda elinden gelen gayreti sarfediyordu.

Sonuta Anzavur kuvvetleri fena halde bozuldu, dald. Topve mitralyzleri elimize geti. Bu derece hezimetleri svarileriminarkadan yldrm gibi zerlerine saldrmalaryla gerekleti. Anza-

vur'un kuvvetlerinden bir ksmm esir etmitik. Bir ksm da sonradan piman olarak bize katldlar. Bu sava srasnda paala

terfi ettiini rendiim Anzavur ise alt arkadayla Bandrma'yadoru kat ve yakasn kurtarabildi.

Anzavur Paa'nn bizim elimizden yakasn kurtarmasyla tehlike bitmi saylmazd. Zira, ellerine geirdikleri mntka ok geniti. anakkale dahil -Bursa'nn ii hari- btn gney Marmaramntkas igalleri altndayd. Bandrma'da bulunan kolordununmhimmat depolarn da almt. Bu itibarla kat yerlerde bumhimmattan ve zehirledii insanlardan faydalanr ve yine kar

mza kabilirdi. Buna meydan brakmamak gerekirdi. Ceza birliklerimiz sratle takiplerine devam etmeliydi. Birliklerimiz bunemli grevini yapmakta kusur etmedi. Ceza kuvvetleri Kir-mast ve Karacabey ehri ve yresinin emniyet ve asayiini geriye brakt ufak mfrezelerle iade ve temin ederken, byk kuvvetler sratle Bandrma'ya girdiler. Sokak savalanyla yenidentoplanmaya balayan Anzavur kuvvetlerini dattlar, Bandrma'ygeri aldlar. Anzavur buradan da, on kiilik maiyetiyle atl olarakGnen ve Biga istikametine ka't.

21


22/151

Kirmast'da geen garip bir olay burada nakledeyim:Anzavur, Takpr hezimetinden sonra, Kirmast nnde ileri

mfrezelerimize kar direnirken, kardeim bunlar yenerek ehre girmi, ehri ikiye ayran kpr zerinde kurulmu sehpagrm.

Bunlarn altnda da, Anzavur'un divan- harbi tarafndan idama

mahkum edilen kii elleri kollar bal durmaktadr. Bunlardanbiri kuvvetlerimizden olup Anzavur'a esir denlerdendir. Kardeim Tevfik Bey, her nn de yarm saat nce idama mahkumedildiklerini, divan- harp heyetinin henz ehirde bulunduunurenmi, aratrma sonunda da divan- harp heyeti ele geirilmitir. Bu heyetin reisi askeri kaymakamlardan Tatar HasanBey'dir. Genel Sava srasnda Bandrma'da rvet suundan dolay askerlik mesleinden uzaklatrlmtr. Bu uzaklatrma kararn veren de aabeyim Tevfik Bey'dir. Kendisini grnce, artkuzun uzadya inceleme gerei duymadan, ayn sehpada idam ettirmitir. Tatar Hasan'n ipini, yarm saat nce idama mahkum ettii kiiden biri ekmitir.

Susurluk baarsndan sonra albay Kazm Bey memnun olarakBalkesir'e dnmt. Tmenine mensup emrime vermi olduutaburlar da kendisine yolladm. Zaten bu taburlar savaa sokmamtm.

Bandrma'y da almak bizim iin pek zor olmad. Ancak bura

da karmza baka aprak bir sorun km.Anzavurcularn bir ksm Bandrma hezimeti zerine, limanda

demirli bulunan galip devletlere ait bir sava gemisine snmlard. Kaarlarken bindikleri sandallardan sahildeki takipilerimizekar ate anca, bizimkiler de karlk vermilerdi. Mfrezemizin hedefini aran baz mermileri ksmen baz gemilere ve gemilerin gvertelerinde bulunan mrettabatna isabet etmiti.

Filo komutan bunu tarafmzdan bilerek yaplm bir hareket

kabul edip filosuna emir vermi, ehre ve bize kar tehdit edicivaziyet aldrmt. Ayn zamanda tercmann bana gndererekkendi gemilerine silah atmzn nedenini renmek istemiti.

Amiralin bizim ilerimize karmasn gerektiren bir baka neden daha grlyordu. O da uydu:

Anzavur'un milli kuvvetlere kar baarlarna dl olmakzere paalm bildirmek amacyla stanbul'dan gelen drt su-

22


23/151

baylk zel bir heyet, Anzavur'un Susurluk yenilgisi zerine Bandrma'ya dnm, burada da arkadan yetien takip mfrezelerimiztarafndan yakalanarak ayn gn seyyar divan- harbimiz tarafndan verilen karar zerine Bandrma Belediye Meydan'ndaidam edilmilerdir. ngiliz amirali, bu idamlara engel olmak ze

re eitli giriimlerde bulunmusa da, bu mdahalesi dikkatealnmayarak, idam hkmleri infaz olunmutur.

Tercman, amiralin benimle konumak istediini bildirdi. Gemide bir ay ziyafetine davet ediliyordum. Buna kar, denizdenok korktuumu, kendisi ile sahildeki hkmet konanda konuacam, tenezzl ederse terif etmesini rica ettim. Amiral bunu ka

bul edip sahile kt ve konaktaki bulumamzda aramzda u konuma geti:

Amiral: Sahillerinizdeki grevimiz, antlama hkmleri gereince tefti ve Hristiyan ahalinin can ve mallarna bir tecavzvuku bulup bulmadn anlamak, st makamlarmza bilgi vermekle beraber, bu tecavze engel de olmaktr. Komutanzdaki birliklerin Bandrmay igali arpma ile olmasna ramen, askerlerinizin silahl kartlarnzdan bakasna tecavz etmemesi,heyecan yattrmtr. Asayie nem vermeleri ise takdire ayan

grlmtr. atma srasnda denizcilerimize isabet eden mer

milerin kastl atlmadna dair zr dilemenizi de kabul ediyorum. unu da bildirmek isterim ki, sava gemilerimize snanhasmlarnz kabul ve himaye etmek medeni grevimizdir. Onlarn yerinde sizler olsaydnz ayn muameleyi grecektiniz.

Ben: Takdirinize teekkr ederim ve az hata etmekle iftiharederim. Milli gururumuzu inemek isteyen istila ordularna karmilli varln ve bamszln korumaya azimli bulunan bu millet pek hakl olarak galeyandadr. Milletin bu meru savunmasn

ihlal iin hakimiyeti stanbul'la snrl, daha dorusu esareti kabuletmi Bab- Ali hkmetinin bize saldrtt gayesizler, hibir zaman milleti azminden eviremeyecektir. Genel Sava'n ac sonucu olarak elimizde kalan topraklarda anari yaratmaya gayreteden bir fesat zmresini siyasi mlteci olarak himaye etmeniz doru olmasa gerek. Amiral cenaplar bizim onlardan korkumuz yoktur.

23


24/151

Bundan sonra amiralle el skarak ayrldk. Ve ertesi gnBandrma'dan birliklerimle ayrldm. Edincik ve Gnen'e direnigrmeden girdim ve getim. nk Anzavur'un izini bulmu vetakibine koyulmutum. nc gn Anzavur'un Biga civarndakurduu savunma hattnda tekrar savaa tututuk. Anzavur burada

saattan fazla dayanamad. Hile ve evirme harekatlarmz karsnda yine hezimet bagsterdi. Kuvvetinin bir ksmn esir aldk. Geri kalan perian bir halde dald, yeni toplar ele geirdik.Anzavur yine yakasn kurtarmt. Karabiga limannda demirlibulunan yabanc filosu arasndaki bir stanbul vapuruna binerekstanbul'a kamt.

Cezalandrma kuvvetlerimiz bu direnii de dattktan sonra,o blgede adli icraat yaparken, dier taraftan da Gavur mam' takibe koyulmu, Ezine taraflarnda yakalayarak hepsini tepelemi,son bir sahra topunu da almtk. Anzavur'dan aldmz silah vemhimmatn miktar bir kolorduyu silahlandrabilecek miktardayd. Bunlarn ounu arabalarla Biga'dan Balkesir'e ve dier gereken mntka komutanlarna gnderttim. Bir ksmyla da birliklerimize yeni mfrezeler ilave ederek onlar silahlandrdm. Adil vemsamahasz olan icraatmz sonucu geici olarak karargah kurduum Biga ehrine de kapsaml bir af ilan ettirdim.

Artk herkes iine gcne dnmt. Bir taraftan da Ankara'ya

gnderilmek zere milletvekili seimlerine giriilmiti. Tam busrada Genelkurmay Bakam Albay smet Bey'in(smet n-n.Ed.) beni telgraf bana artt haberi geldi. Bunun zerineBiga telgrafhanesine gittim. Aramzda yle bir grme geti:

smet Bey: Merhaba Ethem Bey, naslsnz, iyisiniz inallah.Gazanz mbarek olsun.

Ben: Merhaba efendim. Teekkr ederim. Ben iyiyim, siz nasl

snz?smet Bey: Genel durumumuz iyi deil. Mustafa Kemal Paa

ve Reit Bey yanmdalar. Makine bandayz. Size genel durumuizah ederken baz ac haberler de vereceim.

Ben: Syleyiniz efendim. Ac da olsa gerei bilmek daha iyidir.

smet Bey: Sizinle u grmeyi temin edebilmek iin ok zorlua uradk. Baz yerlerde imendifer tellerinden yararlandk.

24


25/151

Birok yerlerle irtibatmz hemen hemen yoktur. Merkezde ise kuvvetimiz kalmad. Albay Mahmut Bey tmeni Hendek Boaz'ndanDzce'ye geerken, asilerin hcumuna urad.

Mahmut Bey ve baz subaylar ehit ve bir ksm da esir dt.

Tmenin silahlar, mhimmat ve hayvanlar asilere geti.Ankara'nn kuzeybat cihetindeki dier isyan sahasna gnder

diimiz kaymakam Arif Bey'in komutasndaki bir mfrezemize aitfelaket haberi de geldi: Arif Bey nce asilere kar Gerede'de biriki mevzi baar elde etmiti. Fakat sonraki yenilgi zerine Ankara'ya doru ekilirken, bir suikasta kurban gitti. Mfrezesinden birksm isyanclara katld, bir ksm da dald. Geyve Boaz'nasilere kar savunan 22. Kolordu Komutan Ali Fuat Paa'nn dadurumu tehlike gstermekte ve gnden gne sktrlmaktadr.

Byle bir srada baarnz byk bir gzel tesadftr. Sizi tebrik ederiz. Bulunduunuz yerde ikinci derecedeki ileri tmen komutan Kazm Bey'e brakarak en kestirme yolla ve svari birliklerinizle birlikte Geyve Boaz'nda Ali Fuat Paa'nn yardmnakomanz rica ederiz. Durumu Ali Fuat Paaya bildirmek iin

sizin onaynz bekliyoruz.

19 Nisan 1920 tarihindeki bu grmeye kar karar ve yantm u oldu:

"Yarn Geyve'ye hareket edeceim."

Nitekim yle de yaptm. te yandan albay Kazm Bey'e de meseleyi telgrafla bildirdim. Biga mutasarrflna(Tanzimattan sonra

ynetim blmlerinde ileyle il arasndaki idare birimi. Ed.) daBalkesir'de bulunan jandarma albaylarndan Avni Bey'in gnderilmesini istedim, ki Gnen'de kendisiyle karlatm.

Gnen'den getikten sonra yolumuza sapa dmesine ramen,Manyas mntkasna uramak ve orada nezaretim altnda icraatta

bulunmak zorunluydu. nk bu havaliye Susurluk savandankaan ve Anzavur'dan ayr den kimseler snmlard. Bu Anzavur dkntleri, benim Anzavur'dan korkarak Manyas'a girmediimi yayarak halk tehdit ve teciyle ayaklanma hazrlna girimilerdi. Bunlara hadlerini bildirmek istiyordum. Kendilerinimerhametsizce cezalandrmak kararllndaydm. te bu amave mecburiyetle Biga'dan Gnen'e vardm zaman albay Kazm

Bey'e u telgraf ektim:

25


26/151

"Ufak iken byk olmak ihtimalini tayan Manyas muhitini cezalandrmak iin Gnen'den oraya hareket ettim. Burann kuzeyve dou cihetlerini sk kordon altna aldrnz."

Albay Kazm Bey gerekli noktalara mfrezeler gnderirken,biz de kuvvetlerimizle ve bir gece yryyle bat ynndenManyas'a girdik. Hemen icraata baladk. ki gn sren tazyikimizsonucunda at ve silahlaryla 600 kii bize snd ve katld. Benasl reislerini aryordum. Bunlardan bir ksm ldrlm, bir ksm da kamay baarmt. Saylan 40-50 olan bu kaaklar Karacabey'e bal Emreler kynde babamn evini, dier emlakini vedeirmenlerini yaktlar, iftlikte bulduklar 3-4 adammz ldrdler ve stanbul'a firar ettiler.

Manyas'da bize teslim olanlardan kurduum svari mfrezesiyle toplam kuvvetim 5000 kiiyi geiyordu. Yeni svari mfrezesi-nin bana arkadalarmdan evket Bey'i komutan tayin ettim.500 mevcutlu piyade taburundan baka, dier kuvvetlerimin hepsiatl idiler, tehizatlar mkemmeldi. Edip Bey mfrezesini Biga ci-

vannda brakmtm.

Manyas'a varmzn nc gn sabahleyin erkenden Bur-sa'ya doru yola ktk. Karacabey kazas merkezinde geceledik.

Burada Balkesir heyet-i merkeziye yelerinden Vehbi Bey ile Karacabey erafndan baz kimseleri bir arada buldum. Vehbi Bey,Karacabey'de yardm toplamaya gelmiti. Kendisine Karacabeylizenginlerin nasl davrandklarn sordum. Elindeki bir listeyi banauzatt. Bazlarn ahsen tandm kimselerin isimlerini dikkatlice gzden geirince grdm ki, burann en zengin adamlarndan

biri olan Arnavut Galip Paa'nn ismi hizasnda 150 rakam yazlyd. Bu parann altn m, yoksa kat m olduunu sordum. Veh

bi Bey:

"Nerede altn verecek hamiyetli zengin" diye hayfland. Parann hepsi katt. Vehbi Bey bunlar toplarken bile itirazlarla karlatn, bin minnetle bu rakamlar kabul ettirebildiini banagizlice syledi. Halbuki milli kuvvetler adna byle bir yardmteklifiyle Karacabeyliler ilk kez karlayorlard.

Galip Paa toplulukta hazr bulunuyordu. Kendisine dedim ki:"Paa, bu her zamandan ok himmet, hamiyet ve gayret za

mandr. Millet yaamak ve bamszln korumak uruna kan

26


27/151

ve ate iinde rpnyor. Byle bir zamanda herkes, vatann selameti ve kurtuluu iin varln feda etmelidir. Sen ise, teessfle

gryorum ki, servete senden ok aa durumda olanlara fenabir rnek olmakta devam ve srar ediyorsun. Kald ki ben senin

gemiini de ve seni de pek iyi biliyorum. Haksz bir davay kazanmak iin onbinlerce lira rvet veren bir adamsn. 50 lira gibiaz bir paray stanbul birahanelerinde, Bursa'da bir gecede harca

yan hovarda bir insansn. Vatan urunda bu cimriliin hayret venefrete ayan deil midir?"

Galip Paa bu szlerime ok sinirlendi. Fakat bunu belli etmemeye alarak u yant verdi:

"Beyim bu bir yardmdr. Ve yardm da arzuya ve istee baldr. Ve ben de fazlasn veremem."

Galip Paa'nn bu szne fena halde kzdm ve hemen yanmda duran adamlarma kendisini tevkif edip gtrmelerini emrettim.Paa tela ve korku iinde dar karld. Bir gece hapiste kald.Ertesi sabah erkenden kendisinin ilerine bakan bir adam beni gelip grd ve Paann namna 5 bin liray teslim etti. Bu paray aldm. Adamna bir makbuz verdim. Bunun zerine Paann da ser

best braklmasn bildirdim.

Karacabey'deki dinlenmeden soma cebri yrye geip ak

am zeri Bursa'ya vardk. Piyade hcum taburumuz Karacabey'den itibaren beygir arabalaryla bize yetiebiliyorlard. Arzum, birliklerime Bursa'da iki gn olsun istirahat vermekti. Ben,bu dncedeyken, Ali Fuat Paa'dan aldm bir telgraf btndnce ve planlarm alt st etti. Paa mfrezelerin dinlenme ihtiyacn kabul etmekle beraber, durumun vehameti dolaysyladurmakszn Geyve'ye ulamamz istiyordu.

Bu mhim ifrenin tarihi 27 Nisan 1920'ydi. 27-28 Nisan gece

si Ali Fuat Paa'ya u telgrafla yant verdim:

Yarn Bursa'da bize katlmasn beklediim bir mfrezinin geliini mteakip Bursa'dan Geyve'ye hemen hareket edeceim.

Salihli Cephesi ve Kuva-y Tedibiye KomutanEthem.

Ertesi gn Bursa'dan ayrlarak Geyve'ye vardk. Aym gece Ali

27


28/151

Fuat Paa ile grtm. Kendisinden aldm bilgi zerine arkadalarmla da mzakerede bulundum. Kar taraftaki Halife ordusu Geyve Boaz'na hakim bir durum almak zereydi. Arkadalarmzla vardmz sonu, bunlara kar hemen ertesi sabah

taarruza gemekti. Bunu Ali Fuat Paa'ya da syledim. Paa ise,byle acele bir taarruzun, baarsndan tamamyla phe ediyordu. Ankara'da Genelkurmayn baka bir plan ve kararndan bahsediyordu. Bunun zerine Genelkurmay Bakan smet ve Mustafa Kemal Paa ile geceleyin telgraf banda grtk. Onlarnplan ve kararlar yleydi:

Onlar Boaz'dan dorudan doruya saldrya gememize taraftar deildiler. Yn deitirmemiz ve 3 gnlk bir yryten sonra isyan blgesinin kuzeydou tarafndan ve Ankara ynnden hcum etmemiz daha doru olacakt. Bu plan bizim iin de nispetendaha tehlikesizdi. Fakat kuvvetlerimiz iki gn cebri yryte bulunurken karmzdaki hasmlarmz Geyve Boaz'n tamamenele geirebilirlerdi ve biz onlara bu yrymz mddetince frsat vermi olurduk. Taarruz bizim iin ar kayplara neden olsada sratli ve kati teebbse ve crete mutlak ihtiya vard. Bundanbaka her frsattan yararlanmaya hazr olan Yunan igal ordusunu ve onun karsnda braktmz boluu da hesaba katmak

gnn zaruret ve gereklerindendi. Ben bu dncelerime dayanarak taarruzda srar ettim.

Sonuta bunu onlara da kabul ettirdim ve ertesi sabah erkendenGeyve Boaz'nn bulunduumuz gney giri noktasndan itibarengerekli emniyet tertibat ile kuvvetlerimi, Kuva-y nzibatiye, yaniHalife birlikleriyle yardmcs olan babozuklar zerine taarruzageirdim. Boazn bat k noktasnda iddetli bir kar koymaya ramen kuvvetlerim hasmlarn bozguna urattlar ve bu ilkbaar srasnda bize kar kullanlan iki da topuyla eitli makineli tfekler, bir blk saysnda esirle birlikte elimize geti. Birliklerimiz takiplerine ufak tefek kar koymalar krarak durmakszn devam etti. Dman tam bozguna uramt. Elimize

yeniden bol miktarda mhimmat ve silah gemi bulunuyordu.Akam zeri Adapazar ile Sapanca ve civarlar da temizlenmiti.

arpmada Kuva-y nzibatiye'ye mensup bir ksm subaylarla asi reisleri yakalanp, Adapazar'nda kurulan seyyar harp divanna verilmi ve yarglanmalarna balanmt. Geyve Boaz

sava ile Marmara'nn kuzey mntkas Ankara'nn bat ve kuzey-

28


29/151

batsndaki isyan gailesi esas itibariyle sndrlm saylabilirdi.Geni bir mntkann elimize gemesi sonunda birbirlerinden ayrlan ve dolaysyla manevi kuvvetleri krlm bulunan Sleymanefik Paa komutasndaki snrl kuvvet zmit limanndaki yabanc sava gemilerine snmaya mecbur ve daha nceki frsatlar

zerine Gerede ve Mudurnu ynnden Ankara civarlarna kadarilerlemi bulunan asi kollan basz ve dayanksz kaldklarndankendi kendilerine dalmlard. Bu ileri karakollar idare eden stanbul'dan gnderilmi teviki subaylarn hepsi de sonradan yakay ele vermi maiyetlerindeki yzlerce asi bize katlmt.

Adapazan'nda bize esir den baz subaylar ben o sralardadivan- harbe vermeyerek affa ayan olduklarna dair ellerine belgeler vermi Ankara'ya gndermitim. Bu gen subaylarn orduya

faydal olacaklanna kanaat getirmitim. Adapazan askerlik ubesi bakan ile bir piyade binbas Adapazar'nda jandarma blkkomutan yzba Mustafa Efendi, halk camilerdeki vaizleriyleKuva-y Milliye aleyhine kkrtan bir hoca ve dier muhalefetefleri divan- harp karar ile asldlar. Bunlarn saylan on ikiyi

buluyordu.

Adapazan'n ilk igal ettiimiz srada sivil bir ngiliz, karsyla birlikte savuurken yakalanp karargahma getirilmiti. Kadn

byk bir korku iinde titriyordu. Bu ngiliz kadnn haline ok

acdm. Kocasn yanndan ayrmayarak bir beygir arabasna bindirdim. kisini de zmit'e gnderdim. Oraya salimen vardklar haberini adamlarm bir gn sonra getirdiler. Bu ngilizleri serbest brakrken tercmanm aracyla kendilerine yle demitim:

"Grdklerinizi arkadalarnza ve byklerinize syleyiniz.Bir daha da bizim i ilerimize karmaynz."

Kuvvetlerimin byk bir ksmyla Adapazar'nda kaldmnikinci gn gecesi Dzce telgrafhanesinden acele olarak makine

bana arldm. Bana bu haberi getiren bir telgraf memuruydu."Beni kimler aryor?" diye sordum.

"Bilmiyorum" dedi.

Merakla kalkp gittim.

Benimle konumak isteyenlerin kimler olduunu sordum. Bunlar Dzce ihtilal merkez heyeti bakan Safer Bey'le dava vekili

Abdlvehap Bey'mi. Konumalarnn zeti uydu:

"Biz Ankara ile iliki kurduk, anlamak zereyiz. Bakn biz size

29


30/151


31/151

amamlard. Yakalandlar.

Albay Mahmut Bey tmenine ait birka makineli tfek ile mhimmat da hkmet konann alt katnda depo edilmi olarakbulduk. Tmenin dier eyalar ile hayvanlarn civar kylerden

toplattk. Birka saatlik duraklamadan sonra, Mahmut Bey tmenini yiyen boaz, iki tarafl hakim noktalarn tarayarak getik veertesi sabah yine atmasz Dzce'ye girdik. Buraya vardktansoma rendik ki, asilerin amac Mahmut Bey tmenine yaptklar gibi bize de ihanette bulunmakt. Geri bu suikast zerindeDzce merkez heyeti yeleri henz tamamyla anlaamam bulunuyorlard. Bununla beraber byle bir suikaste kurban gitmemizkuvvetle muhtemeldi.

Dzce'ye girdiimiz gnden itibaren bize katlmak arzusunugsteren, heberler yollayan silahl asi kafileleri oalmt. Bunlarya teker teker veya guruplar halinde geliyorlard. Bunlardan kuvvetlerimiz arasna katlmasnda fayda grdklerimizi silahlarylabirlikte kuvvetlerimiz arasna sokuyor, kimisini de silahlarn ellerinden aldktan soma serbest brakyorduk.

Bu mfrezelerden biri Rfat Bey adnda birisinin komutasn-dayd. Svari olan bu mfrezenin mevcudu iki yz kiiyi ayordu. Dier bir mfreze ise Mehmet Bey isminde birinin komutasn-

dayd. Bunun mevcudu da yz kiilikti. Bu yzba MehmetBey sonralar Yozgat isyann bastrmakta ve daha sonra da Yunanllar karsnda deerli hizmetlerde bulunmakla kendini gsterdi. Kendisi Genel Sava srasnda Irak'ta bulunan orduda grevliydi. Ordu Badat'n kuzeyine ekilirken kendisi bir noktannsavunmasnda bulunuyordu. Az bir kuvvetle bu noktay savunmaya teebbs etmi, fakat binbas bu savunmann aleyhinde bulununca, onu asarak mevkiini ay tutmutu. Dman bu direni

karsnda kendisine bir slam heyeti gndermi, ordusuna katlmas hususunda vaatte bulunmu, bylelikle direnii nlenmitir.

Badat'a getirilen yzba, igal komutan tarafndan takdiredilmi olmasna ramen, Hindistan'da bir esir kampnasevkedilmitir. te bu yzbay mfrezesiyle birlikte aramzaaldm.

Anszn Hendek Boaz'ndan Dzce ovasna indiimizi grenihtilal reislerinden bir ksm kaabilmi olmalarna ramen birksm da arp kalmlar ve elimize dmlerdi. Bunlarnarasnda Safer ve Abdlvehap da vard. Adapazar'ndan

31


32/151

balayarak aldmz tertipler karsnda geri ekilme hatlarnnkesildiini anlayan Gerede ve Bolu cihetlerinden stanbul'a firarateebbs eden baz ihtilal reisleri birka subay, sahili kordonaltna alan mfrezelerimizin kucana dmler, Dzce'ye

gnderilmilerdi. Hayri Bey adnda bir kurmay kaymakam, birbinba, drt subay, Dzceli Abdlvehap ve Safer, Bolumilletvekili Vehap yarglanarak idam olundular. Yakalananlardan

beraat edenler de vard.

Biz Dzce'ye girmeden nce, asilerin eline gemi bulunankurmay kaymakamlarndan ve Ankara Byk Millet Meclisiyesi Hsrev Bey, svari yzbas Avni Bey, Lazistanmilletvekili Gen Osman ve daha baz Kuva-y Milliye taraftankimseleri esaretten ve hakaretten kurtardk. Hsrev Bey ve

arkadalar nasihat heyeti ad altnda isyanclan tuttuklar yoldanvazgeirmek amacyla gnderilmilerdi ve kendileri sonra tayamuruna tutulduktan sonra yakalanp hapse atlmlard. Buarada Hendek Boaznda ehit den albay Mahmut Bey tmenisubaylarndan bir ksmnn hakaret ve ikence iindeldrldklerini de rendik. Asiler, Mahmut Bey'in cesedinigmmemiler ve bir dereye atmlard. Vahi hayvanlar cesediparalamlard.

dam hkm benim yaadm zamanlarn zorunlunlemlerindendi. Bununla beraber ben ikinci, nc derecedekisulularn idam edilmelerine asla taraftar olmazdm. Daha okslah edilmeleri gereine nem verirdim. Dzce ihtilal heyetiyelerinden Safer Bey iin baz efaatlar bana gelmilerdi.Kendilerine yantm; "Hkm ve af keyfiyeti, vicdanndan bakabir ey tanmayan divan- harbe aittir" olmu ve divan- harbinadli olan idam hkmn imzalamtm.

Halide Hanmefendi ile hemfikir olarak, Safer Bey'in idam

sorunu dolaysyla beni ar bulanlara ve hemcins katili diyenhemerilere, Kafkasllarn daima iftihar ettikleri eyh amilmerhumun cihad- vataniyyesine dair hayat tarihini okumalarntavsiye ederim. Ve sonra ben srf fikri muhalefetinden dolay oolaanst hal zamanlarnda bile hibir vatanda kahren vecebren kendi fikrime teslim olmaya alm deilim. Daimavatandalarma o zamanki stanbul hkmetinin ald olumsuzpolitikaya aldanmamalarn bilvasta veya dorudan doruya rica

ederdim. Saiderun baz erkeslerin merkez-i hilafet olmak

32


33/151

itibaryla, stanbul'a ynelik eilimlerine ve samimi ballklarnaerkes olmam nedeniyle vakf bulunuyordum. Halbuki vatann veheyet-i itimaiyenin bamszln kaybetmek zere bulunduubir memlekette, tercihan yce hilafet makamnn arkasndakomann manas kalr myd? Bu garip eilim ve anlay ozamanlar yalnz erkeslerle snrl deil, geneldi. Ve daimapadiahn etrafnda toplanmay tavsiye eden yaynlarn adedi pekoktu. Ve ayrca muhalefetin banda yer alan hkmet dahi,millet huzurunda eski bir gelenee dayanarak meruiyet arzediyor, yahut da halk yle kabul ediyordu.

te bu nedenle de vatann varl aleyhinde bir durum ihdaseden u efkara ben sadece klla deil, halk uyarma veaydnlatma cihetlerine de pek ok nem verirdim.

te bu fikir ve mlahazaya binaen idi ki, ezcmle zmit,Adapazar, Dzce muhitlerinde sakin Mslmanlar arasnda icapeden zevat uyar amacyla Yunan istila ordusu karsnda ilkmilli cepheleri tekil ve tesise alrken, mesai arkadalarmdanYusuf Bey'i Salihli'den zel bir grevle sz konusu havaliyegndermitim. Oralarda temas edebildii kimselere vatannsavunmasna ve milli cephelere komalar gereini, bu da olmazsahi olmazsa tarafsz kalmalar, silahl olarak muzr bir durumagememeleri yolunda nerilerde bulunmutum.

Geri Anzavur Ahmet Bey, zmit mutasarrf bulunduucihetle Yusuf Bey o havalide bu aydnlatma ve bildirimi ky kydolaarak uygulamay baaramamsa da yine de memleketgrevini yapabilmitir.

Bu srada stanbul Hkmeti'nin kaytsz ve artsz mutasarrfbulunan Anzavur, Yusuf Bey'i takibe koyulmutu. Bu Yusuf Beyki, bu gezisinden sene sonra Ankara'dan stanbul'a getiignler boyunca, yakn arkada Bigal smail Bey'le beraberotelde ah smail adnda serseri bir erkes tarafndanldrlmt. Suu ise, vatann savunmasz kald zamanlardanberi ounlukla aydn erkesler arasnda ve milli mcadelesaflarnda fikren ve fiilen hizmetinin gemesiydi.

Siyasetinde iflas etmi olan stanbul Hkmeti ve muhalefeti,ah smail'e o srada icra ettirdikleri bu cinayetle sanki bu zavallhamiyetli erkeslerden intikam almtlar. Geri ah smail, usuretle cezasz braklmamt: Adliye nezaretinde yarglanrkendier taraf erkesler, yani akrabalar tarafndan hakim huzurunda

33


34/151

ldrlmt. nk o zaman stanbul'u igalleri altndabulunduran yabanclarn tesiri ve nfuzuyla, stanbul Hkmeti vemuhalefetin yoldan k ve yol gstermesiyle hakimler heyetiah smail'in beraatine karar vermiti.

Bu mnasebetle u hususu da burada ksaca aklamay bir

gerekseverin grevi bilirim.Ben Kuva-y Milliye'den ayrldktan sonra, ah smail rnei

az da olsa baz mesleksiz hemerilerin dahilde ve hariteyaptklar gibi, ihtilal zamanlarnda Trkiye'de sakin erkeslerounlukla hibir zaman Kuva-y Milliye'miz aleyhindebulunmamlardr. Ksmen tarafsz ve ounlukla milli hareketehadim ve taraftardlar ki, ben bu ciheti en zor zamanlarda veAnadolu'da cezalandrma kuvvetleri genel komutanl grevinibaaryla yerine getiren bir ahs sfatyla kantlayabilirim.Aksini iddia edenler ise, o vatanda sakin karde unsurlar hesabnatarihsel kurtulu ve bamszln insafl adaletine tecavzetmi olurlar.

Aslan Safer Bey, evresindeki kiisel nfuzunu stanbulHkmetinden ald telkinlere kaytsz artsz balanmaksuretiyle o kadar gayretkelik etmitir. Ve daha da devam etmekeilimini korumakta olduu grlmt. Bilhassa bu husus affaayan ve ho grlemedii, bu zavall cahil hemeri sadece

stanbul'un olumsuz siyasetine kt bir alet olmakla da kalmam,albay Mahmut Bey ve Ferzek Sait Bey ve arkadalar gibi samimierkeslik ruhuyla donanm hemerilerine kar, lmlgrnerek, onlar kallee ldren bir grubun atmalarndabirinci dereceden ilgili bulunmutur. te bu affa laykolmadn, kendisinin asla hogrlemeyecek derecede zararlbir insan olduunu ortaya koymutur. Ben ise yle makul olmayanhogrlere zaten daha nceki ac tecrbeler sonucu vedaetmitim. Zira bu gibi hogr sonucu iflas eden, baarlolamayan dava arkadalarmdan baz komutanlarn ac son veyenilgisi gzmn nndeydi.

Geri ben o adil icraatmla hem vatanma ve hem de yalnzTrk unsuruna deil, erkes vatandalarma da hizmet ettiimeeminim. Ve bu vatan grevini yerine getirirken, erkes olsun veyaolmasn, taraftar veya aleyhtar iki taraftan hayatn feda edenlerle,iki tarafn birer suretle imha ettikleri, mukayese ve mukabeleedilecek olursa, herhalde benim nisbeten ok insafl ve lml

34


35/151

olduum aa kar. Her neyse olaylara geelim:

Yozgat'ta apanoullar syan:

Kuvvetlerimin Dzce'den daha ileriye, yani Bolu vs. gibiisyanclarn daldklar mntkalara gitmesine gerek kalmamt.Hatt evvelce karlarnda bulunan isyanclar cephesinindaldm haber alan Refet Bey(General Refet Bele, Ed.) vekaymakam Ayc Arif Beyler de mfrezeleriyle Dzce'ye geldiler

ve bizimle konutular. Son duruma gre, Kuva-y Milliye'ningenel durumunu cidden tehlikeye sokan bu Anadolu isyan belalar

artk ortadan kalkm saylabilirdi. Fakat Ankara'dan Ali FuatPaa araclyla bana ekilen yeni bir telgraf, Yozgat ve Ziletaraflarnda bir isyandan sz ediyordu: apanoullar Yozgat'taayaklanm ve Yozgat' ele geirmilerdi. Buras birmutasarrflkt. Bu isyan mnkasma gnderilen baz mfrezelerasiler tarafndan yenilmiti. Ankara, bu kez dou tarafndan tehditolunuyordu.

Bu telgraf kardeim Reit'in Adapazar'na gelmesi takip etti.Benim acele Yozgat mntkasna gemem isteniyordu. Ben iseDzce'den doruca zmir cephesine, yani asl grevim olandman karsna gitmeyi dnyordum.

nk cepheden aldm haberler, Yunan ordusunun bir ileriharekete hazrlandn ve Salihli cephesini kendisine braktmkaymakam Air Bey komutasndaki dzenli tmenin cepheilerine hakim olmadm bildiriyordu. Dzce'den cepheyednmem gerektiini gerek Ankara'ya, gerekse zmit civarnda

bulunan kolordu komutan Ali Fuat Paa'ya bildirmitim.

Cephedeki duruma ilikin ilk ikayet telgrafn Bursa'danGeyve'ye hareket edeceim srada almtm. Geyve Boaz'ntakip eden baarszlklar sonucu olarak Ali Fuat Paa ile

Adapazar'nda grrken, kendisine cephe durumunun nemliolduunu bildirmi, zellikle cephelere ait birlik ve zapt- raptntemini ve salamlatrlmas hususunda Bat Cephesi GenelKomutanl'nn oluturularak bu grevi kendisinin kabuletmesini rica etmitim. Ali Fuat Paa, hamiyet gerei, bu teklifimikabul edeceini sylemiti. Fakat Demirci Mehmet Efe ile albay

35


36/151

Kazm Bey'in itirazlarna meydan brakmamam da bendenistemiti ki bu ciheti ben temin eylemitim. Ali Fuat Paa ilekararlatrdmz bu sorun zerine, o merciine mracaat ederek,uygundur yantn da almt. u kadar ki, zmit krfezindegemilerin himayesinde kalan Kuva-y nzibatiye'nin arta kalanlar

nnde mcadele grevini, uhdesine devretmek zere davet ettiikaymakam Atf Bey'i bekliyordu. Bu nedenle Ali Fuat Paazmit, Adapazar havalisinden henz hareket etmemibulunuyordu. te bu srada paa vastasyla millet meclisinamna, Mustafa Kemal Paa'dan u telgraf aldm:

Ada'da Kolordu KomutanAli Fuat Paa Hazretlerine

Ankara 2 Mays 1920

Ethem Bey kuvvetlerinin Eskiehir'de toplanmalarhususundaki grlerinize katlyoruz. Baarlar ve hizmetlerikurtulu tarihimizde en parlak satrlar igal edecektir.

Pek samimi tebrik ve teekkrlerimizin btn millet meclisinamna kendilerine ulatrlmas hususunda delalet-idevletlerinizi rica ederiz efendim.

Dzce'de Cezalandrma Kuvvetleri KomutanEthem Beyefendi'ye

12-13 Mays 1920

Byk Millet Meclisi bakanlk makamndan gelen tebrik veteekkrleri tayan telgraf suretini aynen iletirim. Ben de sizitebrik eder, vatana daha byk hizmetlerde bulunmanz temenni

ederim.Ada'da Kolordu Komutan

Tugeneral Ali Fuat

Mays'm ortasnda Dzce'den dndk. Ayc Arif Bey'imfrezesiyle orada brakmtm. Btn kuvvetlerimleAdapazar-Bilecik yolu ile Eskiehir'e geldim. Buradan bizim iinherhangi iki pheli taraftan kabilecek bir tehlikeyi daha

kolaylkla karlamak mmkn olabilecekti. nk Eskiehir'den

36


37/151

gerek Salihli'ye, gerek Ankara yolu ile Yozgat civarna kadarimendiferle gereinde kuvvetlerimi sevkedebilecektim. Bunedenle hem durumu incelemeye, hem de ok yorgun olan

birliklerimi burada birka gn istirahat ettirmeye frsat bulmugibiydim.

Eskiehir'de, stanbul'dan ve stanbul yoluyla Avrupaaleminden zel ve genel bilgi almak, gazete bulup okumak dammkn olabiliyordu. Bu nedenle, Eskiehir'de kaldm birkagn zarfnda, resmi ve gayri resmi elde edebildiim i ve ddurumumuza ilikin bilgilere gre, baaryla birbirini takip edencezalandrma harekatmzn her tarafta ok iyi tesirler yapt

anlalyordu. Hele gerek Damat Ferit Hkmeti'nin ve gerekkoruyucusu olan yabanclarn, harekatmz aleyhinde mitlerisnm gibiydi. D politikamza dair bunu dorulayanhaberlerden biri de, birka gn ncesine kadar, Ankara'dan Avrupaalemine gnderilen siyasi temsilcilerimizin uzatt elleritutmaktan ekinen yabanc siyasi kurullar, imdi aym elleritutmaya, hatt hararetle skmaya balam bulunduklar keyfiyetiidi. Bundan baka, Anadolu milli hareketini karalayarak yazyazmakta devam edegelen stanbul'da kan ve yabanc ajanl

yapan hemen btn gazeteler az deitirmilerdi. Bar vebarmadan aksi halde genel tehlikenin geleceinden, AnadoluKuva-y Milliye'sinin kuvvetlendiinden, her eyin kendisinden

beklenen Yunan ordusunun gittike zor duruma dtndenbahsediyorlard. Kilikya sorununu bar yoldan zmek zereFransz heyeti de bu arada Ankara'ya gelmi bulunuyordu. Buheyet atekes ve bar istiyordu.

Uygun i ve d duruma ramen, Ankara Genelkurmay

Bakanl ve Byk Millet Meclisi Hkmeti bir Yozgat derdinedm, szlanp duruyorlard.Ben Eskiehir'e varmn Beinci gn birliklerimden hcum

taburu bata olmak zere, piyade ve svari iki bin miktarndabulunan bir ksm kuvvetimi trenle Salihli cephesinegndermitim. nk ben Yunan ordusunun bir taarruzahazrlandna inanyordum. Ankara Hkmeti bu sevkyatmhaber alnca telaland ve Yozgat isyan zerine tekrar dikkatimiekti.

Cepheye olan bu asker sevkimin genel olmadn Ankara'yaizah etmemitim. Bundan amacm ise, hissi mecburiyetle Ankara

37


38/151

merkezini dua edici halinden kartp bir gayretle onlara, Yozgatisyannn sndrlmesi grevini grdrmek ve Ankara'y faaliyetealtrmakt. Ve bu suretle de btn kuvvetimle cepheye dnerekolabilecek Yunan genel taarruzunu yerinde ve zamanndakarlamak istiyordum.

Maalesef Ankara'ya gidip durumu, Ankara'daki aresizlieyklenen moral bozukluunu, Ankara'nn deil mevzi bir yreselisyan, hatt kuvvetlice bir ekiya etesini cezalandrma ve

bastrmadan aciz bulunduunu grm ve anlamtm.Israrl davetler zerine Eskiehir'den trene binerek Ankara'ya

vardm. Orada bata Mustafa Kemal Paa olmak zere mazharolduum karlamalar ve kaldm birka gn boyunca grdmiltifatlar denilebilir ki haddinden kat kat stnd. Bu iltifat ve

gsteriler bana hibir gurur vermiyordu. Hatt bunlardanutanyordum bile.

Ankara istasyonunda, beni ayakta karlayan baz zevatla elsktktan sonra, Mustafa Kemal Paa beni otomobiline ald vedoruca Ziraat Mektebi'ne vardk ve indik. Bu binaGenelkurmay'n ve Milli Savunma Bakanl'nn dairesiyaplmt. Mustafa Kemal, smet ve Fevzi Paalar da ayn binadaalr ve geceleri de orada kalrlarm. Nitekim ilk gece de beniorada alkoydular.

O binaya vardmzda kanepelerle deli bir odada MustafaKemal Paa ile kar karya oturmutuk. Az mddet sonrabulunduumuz odaya, Milli Savunma Bakan Fevzi veGenelkurmay Bakan albay smet Bey ve byk kardeimTevfik Bey birlikte odaya girdiler. Ben etrafmda oturan ve ltfengereinden fazla tevazu gsteren bu zevatla yz yze ilk defagryor ve merref oluyordum. Ve bu grmemnasebetiyle onlar da benim kadar ve belki daha ok memnun

grnyorlard. smet Bey, ok zaman kaybna meydan brakmadve bana hitapla yle dedi:

"stirahata olan ihtiyacnza ramen, ziyaretiler meden,mevcut nemli sorunlar hakknda ltfen grmelerebalayalm. Bilhassa malum olan u isyan meselesi hakknda

yolumuzu ve kararmz tesbit edelim ki, istiharat-i kalp veskunet-i fikirle hem istiharatinizin teminine ve hem de diermusahabemize sra gelsin."

smet Bey yant vermemi beklemeden unlar ilave etti:

38


39/151

"Son istirhammz zerine, Eskiehir'den cepheyesevkiyatnzn geri braklmasna dair emir vermeyi herhaldeunutmamsnzdr."

Ben kendisine u yant verdim:

"Evet, cepheye olan asker sevkimiz zaten genel deildi. Yozgatcihetine ilikin dncenizi dikkate alarak kuvvetlerimin ounuEskiehir'de tutuyorum. Zaten Ankara'y ziyaretten maksadm da,daha ok benim nemsiz grdm ve sizin pek ok nemverdiiniz Yozgat cihetlerindeki isyann derecesini hakkylaanlamak, sonra Yunan cephesine dair istihbarat ve tehlike arzeden

phelerimle mukayese ederek, ona gre ok nemlisini tercihederek yahut mmkn mertebe her iki ciheti de ihmal etmeyerekhataszca bir karar vermemiz iindir."

Mustafa Kemal Paa, tam bir skunet iinde dinliyor. FevziPaa ise, ara sra benim ve smet Bey'in szlerine "Evet efendim"demek suretiyle her iki tarafa da hak veriyordu. Fevzi Paa bir arasze kararak yle konutu:

"Biz hi ihtimal vermeyiz ki, Yunan ordusunun ciddi birtaarruzu karsnda bulunmu olalm. Eer Yunanllarn yle birniyeti ve yetenei olsayd, bu taarruzu aydr devam eden iihtilallerimizin iddetli geen safhalar srasnda yapmalar

lazm gelirdi."smet Bey, tekrar sz ald, konumasna devam etti:"Bununla beraber biz cepheleri de ihmal etmek taraftar

deiliz. Asl gaye ve amacmz, vatan dman ayandantemizlemektir. Yunan ordusu en tehlikelisidir. Bu byle olmakla-beraber, i sorunlar da ok nemli bir esas tekil eder. BizimYozgat ve civarndaki isyan kknden sndrmeye maalesef birkuvvetimiz kalmamtr. Bu gerekleri ac da olsa, aramzda itirafetmeliyiz. Evet, Yozgat cihetindeki bela, nemsizdir denilebilir.

Fakat birlikleriniz gibi morali yerinde olan bir kuvvet iin.Hamdolsun, i durumumuzla beraber d politikamz da

memnuniyet verici bir safha gsteriyor, ezcmle Franszlar ilkdefa olarak milli hkmetimizle atekes yapmay ve tutsakdeiimini istiyorlar. galleri altnda bulundurduklar Adana vecivarn boaltmak istiyorlar. Anlalan u ki, yabanclar her

eyden ok mide dren i uygunsuzluklarmz, karihtilallermi.

Gerekten ben de diyorum ki, Yozgat ve civarndaki isyan

39


40/151

sorunu dier bastrmay baardmz malum isyan mntkasnagre halen dediiniz gibi, nemsiz olabilirse de, son vaatlerdedaha ok genileme istidadn gsterdii son gelen telgrafhaberlerinden anlalmaktadr. Yozgat mutasarrfln vecivarn igalleri altnda bulunduran isyanclar Konyallar drt

gzle beklemekte, ve imdiki bu isyan muhitinin bir ucuAnkara'nn dou cihetinden Krehir'e kadar yaylmbulunmaktadr. Hatt Byk Millet Meclisi azasndan bulunan vekendisinden istifade edilir midiyle isyan mntkasna evvelcegnderilen Krehir milletvekili Keskinli Rza Bey'in de durumupheli grnmektedir. Ben Genelkurmay Bakan sfatylagrlerimi ve durumu akladm. Yani kanaatim, bu isyanbelasn tamamyla ortadan kaldrmadan, ne sizin ve ne de

kuvvetlerinizin cepheye dnmenizin doru olmayacamerkezindedir."Albay smet Bey bu suretle szlerine son vermi bulunuyordu.

Meclisimizde bulunan Mustafa Kemal Paa ile Fevzi Paa ise,gzlerini gzlerime dikmi, vereceim yant sabrszlkla

beklediklerini hal ve tavrlar ile gsteriyorlard. Fakat benonlarca istenen ve beklenen yant geri brakarak, bundan nceortaya yle bir sual attm:

"Hayret ediyorum ki, Sivas'ta Heyet-i Temsiliye ve Ankara'da

Millet Meclisi sfatyla toplanma ve teekkl olunal bir seneyigetii halde, bu sre boyunca koca Anadolu'da milli hareketimizadna neden esaslca bir hareket grlemedi. Ve niin merkezinizitakviye eylemediniz? Ve sonra en mhim ve esas olan cephelereait imdiye kadar bir eseri himmet ve desteinize dahi ahitolamadk, desem itiraf buyurulur, zannederim. Nihayet bizleridman cephesinden gerilere ayrlmaya ve srf gerilerde sizeden grevlerle bizi igale mecbur braktnz.

Simdi gryor ve siz de itiraf buyuruyorsunuz ki, OrtaAnadolu'da ve bir kede hibir yabanc ve stanbul Hkmeti ileirtibat kalmayan Yozgat isyann sndrmekten acizsiniz.

Anladm udur ki, balangtan beri hl durumukavrayamadnz ve yahut kiisel ve daha nemsiz eylerleurayorsunuz. Ve belki de Heyet-i Temsiliye ve AnkaraHkmeti namna yaptnz tamimlerle, teblilerle,konferanslarla her ey olup bitiverecek sandnz ve aldandnz. Afbuyurursunuz, bu serzeniten muradm, bu gafletler tekerrr

40


41/151

etmesin dileine yneliktir. Ben bu kalan isyan meselesini deemriniz zerine, uhdeme alyorum. Ve sizleri bu beladankurtaracam sanyorum.

Fakat ben bu grevi yerine getirip dnnceye kadar Yunan

cephesinin sorumluluunu nzden biriniz kabulbuyurmaksnz. u artla ki, nefsi Salihli'de bulunmak, cephekomutan Ali Fuat Paa'ya tabi olmak zere. Zira, bir nsezi,diyeceim, u gnlerde Yunan ordusu tarafndan bir taarruzhareketi bagsterse gerektir. Ve ayan- hayrettir ki, imdiyekadar bu i sorunlarmzdan yararlanamadlar."

Ben bu konuda byle konutum. Ve bu konuma zerinetartma ald. Tetkikat devam etti. Bu geen uzun saatlerzarfnda Mustafa Kemal Paa bir ey sylemiyor, sadece

dinliyordu. Ve nihayet yle dedi:"Yozgat yresindeki isyann mahiyeti ve nemi ne olursa olsun,

himmetinize ok ihtiyac var demektir. Bu zahmeti de kabulbuyurduunuza gre, daha nce olduu gibi be on gn zarfndabastracanza eminim. Bu tip hareketinizin devam sresincezmir milli cephemizin nezaret ve teftii grevini Fevzi Paahazretlerinin sorumluluuna vermemiz ve ltfen bunu zerinealmalar pek uygun olur kanaatndaym. Fevzi Paa hazretlerinin

zeka ve iktidarlarndan, nfuz-u nazar ve liyakatlerinden siz deemin olabilirsiniz.Ve inallah cephede Yunanllarn lehinde yeni bir gelime

olmadan baaryla dnersiniz de, ondan sonraki btnabalarmz elbirliiyle Yunan ordusuna kar boy lmemizkeyfiyeti olacaktr.

Evet, bugn ve gemie ait eylemsizliimizi hedef tutanikayetinizde hakknz yok deildir. nk kendileri ile igrmeye altmz arkadalar ve Millet Meclisi yelerinin

ounlukla ne derecelere kadar tereddtkar, mklpesent, hattbir ksmnn fesatlkla malul olduuna vakf deilsiniz. MilletMeclisi yelerinin arasnda kalben stanbul Hkmeti'ne taraftarve olumsuz bir siyaset takip eden halifeye bal kimseler de vardr.

Vatansz ve baml Hilafet makamnn manaszlnkavramaktan aciz kimseler, eski ve alelade zamanlara ait kanunlardnda hareket edilmemelidir, diyorlar. Hatt oktan beri zorunlugrdmz Vatana hanet Kanunu'nu kabul ettirinceye kadar

gbeimiz atlad. Bereket versin ki, ayn kanunlara temas

41


42/151

eyleyen, sratli bastrmalarnz ve hayrl sonularnn tesirialtnda sz konusu kanunu nihayet ve henz kabul ettirebildik.

Kar taraf da btn varlyla ve her vastaya bavurarak,meru savunmamz ierden ve dardan felce uratmak iin en

kt ihanetleri yapyorlar. Son fetvalar ile ve fesat hareketleriyleimdiye kadar az ok tekil ettiimiz kuvvetleri dattlar.Faaliyetimizi sekteye urattlar. Onun iin sizin kuvvetlerinizicepheden ayrmaya mecbur ettiler. D dmanlarn idurumumuza ok nem verdikleri meydandadr. Zaten bu pekdoal deil miydi? Birliimizin temini, btn baarmzn esasntekile biricik are olacak ve ierde en ufak bir uygunsuzluk, bizidaima gayeden uzaklatracaktr. Bundan da fesatlar midedecektir."

Mustafa Kemal Paa, szlerini bylece bitirdikten sonra FevziPaa konutu, kendisine nerilen yeni ve geici grev teklifinikabul ettiini syledi.

imdi burackta bir duru yapalm: u bahsettiimiz zorartlar iinde bu ekilde acizlerini gsteren Mustafa Kemal Paa,nutkunda o zamanlardan bahsederken yle diyor:

"syanlarn mthi olan ve aylarca devam eden boucudalgalar, Ankara'daki karargahmzn duvarlarna arpyordu.

Bu ihtill hareketlerini sndrmek iin, drt aydan fazla kan veate iinde rpndk. Vatana hanet Kanunu'nu ortaya koyduk.Komutanlarmza yetkiler verdik. stiklal Mahkemelerini ihdas vetekil ettik. Nihayet stiklal Mahkemeleri isyanlarnbastrlmasnda byk hizmetler grmt."

Buna yantm stiklal Mahkemelerinin tesis tarihi ve tekilininihtilallerden sonra olduudur. hanet-i Vataniye Kanunu'nunMeclis tarafndan kabul tarihi ise bellidir. Bir de o nutukta "YeilOrdu"dan bahsediyor. Ve biz kardeler hakknda yle diyor:

"Yeil Ordu tekilatn memlekete ve gayeye yararl olurdncesiyle beraber tekil etmitik. Fakat bu tekilat Ethem vekardeleri yava yava nfuzlar altna aldlar. Bu nedenleYeil Ordu tekilatnn datlmasna mecburiyet hasl oldu.Bununla beraber Ethem ve kardeleri bu tekilat yine bir hafiyetekilat eklinde beslediler ve genilettiler."

Bu namda Kuva-y Milliye'nin bandan sonuna kadar,herhangi bir safhas arasnda bu nam ve isimde, resmi, zel, gizli,

ak bir tekilat ve teekkln kaydna ve izine rastlanmaz.

42


43/151

Mustafa Kemal Paa ve arkadalar ile bulumamza gelelim:Benim, Yozgat isyann bastrmay kabul ediim kendilerini

pek sevindirmiti. Bu karar sonucu olarak Eskiehir'deki cezabirliklerinin hemen zel trenlerle Ankara'ya sevkedilmeleri

hakknda smet Bey'in kaleme ald telgraf orackta imzaladm.Bu telgraf hemen telgrafhaneye gnderildi. Milli Savunma BakanFevzi Paa da derhal Salihli'ye hareket edeceini syledi vecepheleri tefti ettikten sonra alaca bilgileri telgrafla bana

bildireceini vaadetti.Gizli toplantmz bittikten sonra, odaya ilk olarak Halide

Hanm girdi. smet Bey ile kardeim Tevfik Bey, haritaya bakmakzere yandaki odaya gemilerdi. Fevzi Paa da hareket hazrlyapmak iin ayrlmt. Ben, Mustafa Kemal Paa ve Halide

Edip Hanm odada yalnz kalmtk. Halide Hanm ile ilk defatanyordum. Evet, hatrmdayd, stanbul'da ve en uursuzzamanlarda Anadolu'da ve ilkel halde bulunan vatanperverharekatmz teci amacyla Sultanahmet meydanndaki mitingenclk etmi olduunu duymutum ki, o zamandan berikendisine kar gyaben hrmet beslemekteydim. Bu hrmetimAnkara'y ziyaret ve kendisiyle konutuktan sonra daha okartmt. Bunun da nedeni, Ankara'da bulduum moralsizlieramen, o moralini sarsmam, gelecekten emin bir halde idi.Eskiehir'deki kuvvetlerimin Ankara'ya sevki hakkndakitelgrafnameyi imzaladmda Mustafa Kemal Paa ile albay smetBey'in yzlerindeki sevinci grdm zaman kendi kendimehayret etmitim. Sonradan rendiime gre, smet Bey,kardeim Tevfik Bey'e bir ara, "Tevfik, kardeini Yozgat meselesihakknda ikna etmezsen ite bavullarnz" demi. Hatt bu hayretnedeniyle onlardan taan sevinler karsnda kendi kendimednyordum ki, acaba ben bu zevat mzakere srasnda

kabalmla fazla m rktmtm diye bir an iin dnmektenkendimi alamamtm. Bugn ve gemie ait onlar eylemsizlikleitham eklindeki serzeniim, ne kendinden gsze acma ve nede hakaret kasdyla deildi.

Her neyse, Halide Hanm bir saat kadar kaldktan sonra aynld.Bu srada Millet Meclisi yelerinden bazlar da gelmi, onlarlada grlmt. Akam olduu iin zaten ziyaretilerin dearkas kesilmiti.

Yemee davet edildik. Yemek srasnda bilmem neden gerek

43


44/151

grdler. Mustafa Kemal Paa ile smet Bey, birbirleriyle yaredercesine karmda oturan Fevzi Paa'nn iktidar-askeriyesinden, nfuz-u nazarndan bahsettiler. Bu, herhalde

benim Yunan cephesine ait endiemden uzaklamak iin olacakt.

Ve haylice bu bahsi dinlettiler. Gerekten, bu zeki dostlar ognlerde btn fikrimi igal eden eyin cephenin durumuolduunu kefetmilerdi. Evet ilerdeki izahtan anlalaca zere,ceza kuvvetlerim bu son grevini de yerine getirmi bulunacaksada, maalesef cephelere dair korkularm gerekleecek, MilliSavunma Bakan Fevzi Paa'nn bu tarihten bir hafta sonracepheler hakknda bana Yozgat cihetinde iken, "Cephede birtehlike tasavvur etmeyiniz. ayet Yunanllar saldrrlarsa defemuktediriz." anlamnda bana ekmi olduu telgrafm takiben

gerekleen olaylar btnyle Fevzi Paa'nn tahminlerinin vekeiflerinin aksine tecelli edecei ilerde grlecektir.

Ertesi gn sabahleyin erken Ziraat Mektebi'nden bana tahsisedilen otomobille Ankara ehrine indim. Eskiehir'dekikuvvetlerimizin bir ksm ilk trenle gelmi, geri kalan ksmnn dayola karlmak zere olduu hakknda elime bir telgrafverilmiti.

Ben bundan sonra, yani Yozgat'a hareketimden nceki

gnlerimi Tahan'da oturan Diyarbakr Milletvekili Hac krBey'in zel dairesinde geiriyor ve geceleri de Meclis binasiinde bana ayrlan odada kalyordum. Bu birka gnlkmisafirliim srasnda Byk Millet Meclisi yelerinden ncedentandm ve tanmadm birok kimselerle grtm. Bunlarnou sohbet srasnda Mustafa Kemal Paa'nn halinden ikayetediyorlard. te tarafn da onlardan ikayeti olduklarn dahance sylemitim. Herhalde ben her iki tarafn da birbirlerialeyhindeki ikayetlerini ihtiyatla kaydediyor ve btn bu

dedikodularn, Ankara'da dikkatimi eken moralsizlikten ilerigeldiini tahmin ederek, kendilerini teci ve teselli ediyordum.

Bu dankln giderilmesi hususunda, zerime aldmYozgat isyannn bastrlmasn nemli gryor ve bu gaileyihemen bastrp cepheye dnmeyi arzuluyordum. Temennim de buidi. Evet, Ankara'da samimi birok dava arkadalar dabulmutum ki uygun bir zamann gelmesini can- gnldenistiyorlar ve dua ediyorlard. O zamanki haliyle Ankara, hereyden ziyade tehlikelerden uzak kalmak isteyen kimselere adeta

44


45/151

bir snak manzaras gstermekteydi.Yine Ankara'da kaldm birka gn boyunca grtm

dou illeri milletvekillerinin ifadelerine gre dou ordumuzbirliklerinin mevcutlar firarlar yznden eksilmekteydi. EerOrta Anadolu'daki isyanlar birka gn iinde bastrlmazsa,Sivas'n dou taraflarna da yaylacak olursa Kazm KarabekirPaa'nn dahi zor durumda kalacandan dolay zlyorlard.Ksacas Ankara'da dert ve dertli oktu. mit ve kurtulunazarlar ise, hep cezalandrma birliklerinin zerinde toplanmt.

Her neyse 19 Haziran 1920 tarihinde Ankara'da beklediimynak tamamlanm ve 20 Haziranda Ankara'dan isyanmntkasna hareket etmitim. Bu isyan mntkasnn durumuhakknda Genelkurmay Bakanl'nn bana gnderdii resmiyaz udur:

Ankara'da Cezalandrma Kuvvetleri Genel KomutanEthem Bey'e

19 Haziran 19201) Yozgat, Zile mntkasndaki son isyan durumu yledir:

A: Akdamadeni, Yozgat, Alaca mevkileri isyanclarnelindedir. Yenihan, Tokat, Mecitz, orum, Sungurlu, Keskin,Mecidiye mevkileri bizim elimizdedir,

B: Fevzi Bey adnda birinin komutasnda bulunan asiler 14Haziranda Sivas-arkla arasndaki Kayadibi nahiyesinibasmlardr. Bu Fevzi Bey, Yenihan olaynn balad tarihteasilerle birlikti. Sonra "Direi" nahiyesinde ve "i" nahiyesindehkmet erkann ifal ederek, gya lehimize asayi teminiamacyla krk be atl toplam, ondan sonra nahiye mdrn,iki jandarmay ve bir polisi de beraber alarak Kayadibi nahiyesinibasmlardr.

C: Yozgat'n dmesinden sonra asiler Mecidiye istikametinesarktlar. Mecidiye'ye bir saat mesafeye kadar yaklatlar. FakatMecidiye'ye giremediler. Mecidiye halk bata kaymakam olmakzere asilerle direnie hazrlanmlardr.

D: Tokat civarnda Glbahar kynde Tokat'a taarruz etmekzere toplanan iki yz akn asi, Zile'den gnderilen takipmfrezemiz tarafndan kuatlarak, reisleri ele geirildi veaskerlerden evvelce aldklar silahlar ksmen geri alnd.

45


46/151

E: orum'un Ortaky nahiyesinde toplanan asiler zerineZile'den gnderilen topu binbas Mehmet Bey kumutasndakisvari mfrezesi "ayky" ve "pek" kylerinde 17 Hazirandaasilerle attktan sonra "Cevizlik" e ekilmeye mecbur

olmulardr. orum'dan Alaca'ya bir miktar asker ve jandarmagnderilmesine teebbs olunmutur.F: Yozgat'n asiler tarafndan igal ekli ile igalden sonra

cereyan eden hallere, tertipi ve tevikiler hakknda Yozgatmilletvekilleri tarafndan Kayseri'den yazlan telgraf sureti ile enson alnan raporlar ekli olarak gnderilmitir.

2) syan mntkasnda ve dorudan doruya GenelkurmayBakanl'nn emrinde bulunan kuvvetler unlardr:

A: ankr'da, iki yz piyade, alt makineli tfek, elli svaridenibaret 59. alay komutan Vasfi Bey'in emri altnda bir mfrezemizvardr. Albay Refet Bey, 18 Haziranda iki yz atl ile erkes'tenankr istikametine hareket edeceini bildirmitir.

B: Zile'de 5. tmen komutan Cemil Cahit Bey emrindeki ekipmfrezelerimiz ve birliklerimiz vardr. Bunlardan bir svarimfrezesi Ortaky kuzeyinde Cevizlik'tedir. Geri kalan ksmen

Zile ve ksmen Tokat civarndadr.C: Boazlyan'da altm atldan oluan Kl Ali mfrezesi

vardr. Saray ve Yenihan taraflarnda da milli mfrezelerimizbulunmaktadr.

3) Cezalandrma Birliklerimiz 20 Haziran 1920 sabahAnkara'dan hareketle Yahihan-Sekili umumi istikametindenYozgat'a gitmeleri grevleri gereidir.

4) Cezalandrma Birlikleri Genel Komutanl'nn grevi,isyan mntkalarnda toplanm olan asi kuvvetleri datp genelasayii temin ve iade, fesat tekilatn esasndan imha ile asilerintahrikiye tevikilerini cezalandrmaktr.

5) Mfrezeler iin Ankara'dan verilen iki gnlk erzak ve yemihtiyat olarak beraber tanacak, Yahihan mevkiinde Kllar veKeskin'de mfrezelerin iaesi iin lazm olacak erzak ve hayvanlariin yem depo edilmektedir.

6) Harekat hakknda gerektike Genelkurmay Bakanlirtibatn muhafazas iin, telgraf hatlarnn kesik bulunduu

yerlerde en yakn telgraf merkezlerine haber gnderilmek vetelgraf merkezlerinin dnda seyyar makineden istifade olunmak

lazm geldiinin gerekli yerlere emir ve ihtar ve her gn birer

46


47/151

rapor verilmesi rica olunur.Byk Millet Meclisi Genelkurmay Bakan

smet

Genelkurmay Bakanl'nn isyan mntkas hakkndaki buresmi tebligatnn yanl istihbarata ve noksan bilgileredayandn, o blgedeki harekatlarmz srasnda renmi,grmtk. Hatt baz yerlerin belirtildii gibi Kuva-y Milliyeelinde olmayp asilerin elinde olduunu, resmi yazda saylanbirlikler komutanlarnn ksmen tehlikesiz grdkleri yerlereekilmi bulunduklar ve hatt asiler nnde dalm

bulunduklarn da anlamtk. Ezcmle Boazlyan'daki Kl AliBey'in komutasnda bulunan piyade taburu ile atl kuvvetleri,Boazlyan civarnda zayf bir asi topluluu tarafndan tamamendatlmt.

orum'dan Alaca'ya gnderilmek zere olduu bildirilenmfreze gerekten sevkedilmi, fakat Alaca'nn yaknndamfrezenin komutan bulunan bir binba da dahil olduu haldebir tek kii kurtulmamak zere hepsi asiler tarafndan imhaedilmilerdi. Albay Refet Bey de yz kiilik milli ve zeybekmfrezesiyle orumun iinde gizlenmi bulunuyordu. Ve bu

havalideki cezalandrmalarmza en ufak bir destektebulunmamt.Yalnz Zile ve Tokat civarlarnda bulunan Cemil Cahit Bey'in

yararlklar grlm ve bu komutan isyann douya dorugenileyip yaylmasn nlemiti. Bereket versin ki, cezalandrmakuvvetlerimiz, Genelkurmay Bakanl'nn raporunu ihtiyatkaydyla kabul etmi, baka bir birliin desteini beklemeninbouna olacan anlam, ona gre tecrbelerine ve kendisoruturmalarna dayanarak isyan mntkasna girmilerdir.

Ankara'dan ayrlmzn nc gn, leden sonra ilkolarak Yozgat ehri civarnda asilerin ilk topluluu ile temasedilmi, ok kanl bir sava sonunda asiler perian edilmi, buatma gnnn gecesi de sokak savalar yaplmak suretiyleehir ksa zamanda asilerden temizlenmitir.

Bu ehri kendilerine merkez sayan ve bu hal isyann idareedenlerin banda apanolu Celal ve Edip Beyler bulunuyordu.Bununla beraber Yozgat'taki bu ilk mcadeleye bizzat

yetiememilerdi, civarlardan kuvvet topluyorlarm. Ertesi gn

47


48/151

vakit geirmeksizin Yozgat ehrinde Kuva-y Tedibiye Divan-Harbi kurulurken ve bu adli uygulamasn sratlendirirken, diertaraftan da kuvvetlerimizin bir ksm daha kuzeyde bulunanasilerin byk kuvvetleriyle temasa gemek ve keiflerde

bulunmak zere harekete geirilmiti.

Yozgat ehrinde ele geirilen teviki ve tahrikilerden 12kiinin yarglamalar yaplp asldlar. Bunlar arasnda Yozgatkads ile kuvvetlerimiz arasna Dzce'de yalvarlar kabuledilerek alnm bulunan Abaza Rfat Bey mfrezesinden drtkii de bulunuyordu. Bunlardan baka, bizzat Abaza Rfat Beydahil olmak zere, drt kii de sank olarak tutuklanmlard.

Rfat Bey mfrezesinden idam olunanlarn suu, ehir iindeilk atma gecesi kargaalktan yararlanarak, Rfat Bey'in izniyle

baz evlere girip sahiplerini tazyik etmek ve bu suretle birka yzlirasn almakt. Ayn zamanda bir Ermeni kznn da kzln

bozmakt.syan dolaysyla divan- harbimizin tutuklad dier kimseler

arasnda mahalli savc ile Yozgat'a biz girdikten sonra, gizlendiiyerden kp geldiini syleyen Yozgat mutasarrf dabulunuyordu. smini" hatrlayamadm bu mutasarrfn isyanmerkezi olan Yozgat'ta haftalarca gizlenmeyi baarmas pheligrlm ve o nedenle tutuklanmt.

Yozgat'a ilk girdiimiz gece, biraz ne ad geen Kl AliBey'in Boazlyan'daki hezimeti hakknda bana Kayseri'dentelgrafla verdii bilgi meselesi yledir:

Karargahmla gece Yozgat'a girip de hkmet konanaindiim zaman bir telgraf memuru geldi ve "Kl Ali Bey siziKayseri'den makine bana davet ediyor" dedi. Bu haberingetirildii srada ehirde hl yer yer atmalar oluyor ve silahsesleri duyuluyordu. Ben derhal telgrafhaneye gittim.

Hazr bulunduumu telgraf memuru Kayseri'ye syledi. KlAli Bey yle diyordu:

Kl Ali Bey: Efendim, mfrezemin bilinen ihaneti sonucuBoazlyan'daki atma srasnda bozuldum. Snrl birka

yardmcmla Kayseri'ye geldim. Gerek svari mfrezem ve gerekbundan baka Boazlyan'da bulunan piyade taburu tamamenbozuldu.. Ksmen asilere katld. Halen Boazlyan asilerin elinedm bulunuyor.

Ben: Teessf edilecek bir hezimet! Fakat ben bu gibi

48


49/151

rezaletlerden bktm. Elinizdeki top ve tfeklerle sopal asileridonatyor, martyorsunuz. Size ne gibi bir emir vereyim?midim iki gne kadar bu yrede asayiin temin edileceidir. Bu

yzden doruca Ankara'ya git!

Sz daha fazla uzatmayarak telgraf grmesini kestim.Yozgat ehrinden ilerilere kadar takip ve keif iin gnderilenmfreze komutanlarndan gelen raporlara uyularak, ikinci gnkuvvetlerimin btn mevcudu ile, Yozgat'tan hareket ederek kuzey

ve kuzeydou taraflarm taradk ve bir gece Alaca'y ablukayaaldrdm. Sabahleyin hcuma getik ve iki saatlik bir arpmasonunda ehre girdik. Burada bize kar koyan asilerden pek azkurtulmutu.

Bundan sonra gerekli keiflerde bulunmak zere civardabraktm keif kollarmz dnda btn birliklerimi Alaca'datopladm. Yozgat'n iinde yalnz iki yz kiilik bir mfreze

brakmtm. Alaca'da keiflerin ve istihbaratn sonucunu almakiin iki gn kaldk. Bu iki gn boyunca Alaca ile orum veSungurlu arasnda tahrip edilmi bulunan telgraf hatlar tamiredildi.

Bu srada Celal ve Edip Beyler idaresindeki asi topluluklarnnAlaca'nn kuzeydou taraflarndaki Arap Seyfi Boaz'na yakn

yerlerde toplandklar gelen raporlar ve zel istihbaratmzlaanlalyordu. Zaten Alaca'daki iki gnlk bekleyite aslamacmz asilerin toplanmasna meydan ve frsat vermek, heyet-iumumiyesine bir arada ldrc bir darbe indirmek suretiyle ksabir mddet zarfnda buralarda kkleen isyan belasn

Çerkes ethem - anılarım

Documents