Ivstiniana Prima - Caričin GradBernard Bavant – Vujadin Ivanišević

Beograd 2003.

PREDGOVOR

Prvo istraživanje u Srbiji jednog ranovizantijskog grada iz VI veka obavljeno je 1912. godine, kada je Vladimir Petković, tada još kustos Narodnog muzeja u Beogradu, započeo iskopavanje Caričinog grada kod Lebana. Balkanski ratovi i Prvi svetski rat prekidaju ovaj posao i tek 30-ih godina 20. veka iskopavanja su nastavljena. Tada Petković iznosi hipotezu da se Caričin grad može identifikovati sa Justinijanovom zadužbinom Iustiniana Prima, podignutoj u blizini njegovog rodnog mesta Taurisiona i Bederijane, rodnog mesta njegovog ujaka cara Justina I. Pisac Prokopije, koji u svom delu "O građevinama" (De aedificiis) panegirički opisuje Justinijanove građevinske poduhvate, u četvrtoj knjizi odslikava ovim rečima Justinijanu Primu: « sazidavši tamo vodovod, postiže da grad neprekidno obiluje nepresušnom vodom. I mnogo drugih znatnih i pomena dostojnih (građevina) sagradio je osnivač grada. Nije lako pobrojati sve hramove božje, nemoguće je opisati sve zgrade za nadleštva, veličinu tremova, lepotu trgova, česme, ulice, kupatila, prodavnice. Beše to prosto naprosto grad velik i mnogoljudan....». Na približno takve ostatke naišli su arheolozi koji su i posle II svetskog rata nastavili istraživanje ovog zaista prelepog arheološkog nalazišta. Zato nije neobično da su i naši francuski prijatelji i kolege bili zaneti i njegovom lepotom i naučnim problemima koje Justinijana Prima krije u svojim nedrima. Pominjemo, sa velikom zahvalnošću, na prvom mestu profesore Noela Divala i Žan Mišel Spizera, koji su zajedno sa Vladislavom Popovićem i Vladimirom Kondićem oformili značajan naučni projekat čiji su rezultati delom publikovani u dve sveske edicije Caričin Grad. Posebno se zahvaljujemo Bernaru Bavanu, istraživaču CNRS-a, koji je imao smelosti i snage da u najtežim trenucima za Srbiju hrabro nastavi sa Vujadinom Ivaniševićem, višim naučnim saradnikom u Arheološkom institutu, iskopavanja ovog izuzetnog nalazišta. Sasvim je sigurno da i njihova dobra volja i hrabrost ne bi bili dovoljni da nije bilo razumevanja nadležne administracije u Francuskoj, kao i francuske Ambasade i francuskog Kulturnog centra u Beogradu, kroz sve vreme nedaća koje su potresale našu zemlju. I ova izložba, plod zajedničkog rada srpskih i francuskih naučnika, na najbolji način pokazuje koliko su i dalje čvrste i neraskidive veze između naša dva naroda.

Dr Miloje VasićDirektor Arheološkog instituta

1 - Istorijat istraživanja

Caričin Grad leži na blagim padinama koje se spuštaju od planine Radan ka Leskovačkoj kotlini, na mestu van glavnih putnih tokova. Ovo je jedan od osnovnih razloga što su se tek krajem XIX veka pojavile prve vesti o značajnim ostacima grada izgubljenog u dolini Puste reke, na tromeđi između Bojnika, Medveđe i Lebana. Ruševine je prvi opisao Mita Rakić 1880. godine u listu Otadžbina.

Ostaci grada, koji su vekovima budili maštu meštana, dospeli su u žižu interesovanja naučne javnosti nakon prvih arheoloških iskopavanja, sprovedenih u predvečerje balkanskih

ratova 1912. godine. Vladimir Petković izabrao je za početak radova najvišu tačku, dominantan plato na kome je otkrio ostatke episkopske bazilike. Ponesen veličinom grada, otkrićem velike crkve, mnoštvom arhitektonske plastike i ostacima mozaika, izneo je prve hipoteze o imenu naseobine i njenom trajanju, koje i danas zaokupljaju pažnju stručnjaka. Pretpostavio je da je reč o Justinijani Primi koju je podigao vizantijski car Justinijan I (527-565) u blizini mesta svog rođenja, dok je njen nestanak sa istorijske pozornice vezao za vreme cara Iraklija (610-641) i najezde Slovena.

Ratni vihori i ekonomske teškoće mlade države sprečili su nastavak istraživanja koja su obnovljena tek 1936. godine pod pokroviteljstvom dveju ključnih institucija, Srpske kraljevske akademije i Univerziteta u Beogradu, a pod vođstvom prvog istraživača Vladimira Petkovića. Godine 1937. radovima se priključio France Mesesnel. Nova sistematska iskopavanja, stručno osmišljena i sprovedena, prekinuta su 1940. godine Drugim svetskim ratom. U ovom periodu, jednom od ključnih u istraživanju grada, otkriven je kompleks Akropolja sa bedemima, kulama, istočnom kapijom, Episkopskom bazilikom, krstionicom, “Konsignatorijumom”, centralnom ulicom sa porticima i “Episkopskom palatom i ankesima”. Godine 1938. započeta su i iskopavanja Gornjeg grada. Na ovom prostoru su u roku od tri godine istraženi kružni trg, delimično ulice sa porticima, južna kapija i deo fortifikacije, delovi objekata uz južnu ulicu, krstoobrazna crkva i crkva sa kriptom. Pažnju naučnika privukli su i objekti u neposrednoj i daljoj okolini grada, kao što su brana na Caričinskoj reci, utvrđenje kod crkve Sv. Ilije, bazilika u Svinjarici, bazilika i terme u Radinovcu, ruševine Zlate. Veliki broj otkrivenih građevina u ovom kratkom periodu ukazao je na važnost Caričinog Grada i na njegov značaj u istoriji vizantijskog urbanizma. Zahvaljujući ovim iskopavanjima Caričin Grad je zauzeo svoje zasluženo mesto u naučnim krugovima.

Nakon prekida od 7 godina, istraživanja su obnovljena 1947. i trajala su sve do 1970, sa manjim prekidima 1948, 1967. i 1969. godine. Tokom ovog perioda iskopavanja su proširena i na prostor Donjeg grada, kao i na objekte podignute van gradskog jezgra, u neposrednoj okolini. Radovi na lokalitetu povereni su novoosnovanom Arheološkom institutu Srpske akademije nauka. Za rukovodioce prve kampanje istraživanja bili su određeni Aleksandar Deroko i Svetozar Radojčić, dok je ostalim rukovodio Đorđe Mano-Zisi, kome se kasnije pridružila Nevenka Spremo-Petrović. Pomenuti autori otvorili su novu stranicu u proučavanju grada ostavivši vidan pečat u njegovoj spoznaji.

Godine 1947. nastavljena su obimna iskopavanja u četvrtima oko kružnog trga, istočne ulice u njenoj celoj dužini i istočne kapije Gornjeg grada, kao i dela severne ulice. Ovom prilikom privedena su, praktično kraju, istraživanja bazilike sa kriptom, gde su u podzemnoj prostoriji otkriveni urušeni stubovi i kapiteli, delovi mozaika i fresaka koji su krasili crkvu. Za vreme ove kampanje istraživanja su po prvi put izvedena na prostoru Donjeg grada na južnom bedemu, sa ciljem definisanja obima gradskog jezgra. Otkopani su delovi ugaonih kula i delimično južna kapija, a radovi su sprovedeni i na brani na Caričinskoj reci. A. Deroko i S. Radojčić skrenuli su pažnju na postojenje “Podgrađa” koje je bilo branjeno zemljano-palisadnom fortifikacijom. Ova istraživanja, usmerena na niz odvojenih celina, jasno su ukazala na svu slojevitost Caričinog Grada, koja nije ograničena samo na utvrđenjeno urbano jezgro, već i na njegovu neposrednu okolinu.

Prilikom preuzimanja iskopavanja 1949. godine, Đorđe Mano-Zisi postavio je novi, planski program istraživanja, koji je imao za cilj upotpunjavanje osnova građevina i plana grada. On se ogledao u dopuni ranije otkrivenih građevinskih celina i njihovom povezivanju, kao i otkrivanju novih spomenika.

Sledeći ovaj program, nakon analiza avionskih snimaka i topografije terena, započeto je istraživanje novih građevinskih celina. Od 1949. do 1950. godine otkrivena je trobrodna bazilika sa transeptom u Donjem gradu, sa značajnim ostacima kamene plastike i vanrednim mozaicima u centralnom brodu. Godine 1952. započeto je iskopavanje trikonhalne bazilike podignute van bedema, gde su takođe otkriveni ostaci mozaika, kao i fresaka u visini sokla. U ovom periodu upotpunjen je plan kružnog trga i građevina uz severnu, istočnu i zapadnu ulicu

Gornjeg grada, a dovršena su i istraživanja crkve sa kriptom, zapadne i istočne ulice, istočne kapije zajedno sa severnom kulom, južne ulice i trema krstoobrazne crkve.

Nakon intenzivnih radova obim istraživanja se, između 1954. i 1959. godine, smanjuje. U ovom periodu iskopano je nekoliko važnih objekata, bazilika ispod Akropolja i terme van grada, dok je u Donjem gradu samo delimično ispitan jedan od najvećih objekata na Caričinom Gradu, za koji se ispostavilo da predstavlja veliku cisternu. Od 1959. do 1968. godine aktivnosti na istraživanju Caričinog Grada se i dalje smanjuju. U pomenutom razdoblju istraženi su delimično "villa urbana" u Gornjem gradu, dvojna bazilika, terme, istočna ulica i istočna kapija, kao i objekti severno od bazilike sa transeptom u Donjem gradu.

Nakon višegodišnjeg prekida, iskopavanja su obnovljena 1975. godine pod rukovodstvom Vladimira Kondića i Vladislava Popovića. U periodu od 1975. do 1977. godine dopunjeni su podaci o ranije istraženim objektima: južnoj kapiji Gornjeg grada, dvojnoj bazilici u Donjem gradu i trikonhalnoj bazilici van bedema, a započeto je iskopavanje prostora uz južni bedem Gornjeg grada, kao i ugaone jugozapadne kule rezervoara. Pored ovoga, otkrivena je nova građevina - jednobrodna bazilika na južnom platou van grada, istočno od trase akvedukta. Godine 1976. proučeni su i objekti u bližoj okolini - utvrđenje na prostoru crkve Sv. Ilije i ciglarska peć u podnožju Caričinog Grada uz Svinjaričku reku.

Značaj grada u antici, kao sedišta arhiepiskopa severnog Ilirika, i njegova očuvanost bili su od presudnog značaja za pokretanje novog programa istraživanja i uspostavljanje naučne saradnje između francuskih i srpskih stručnjaka, na čelu sa Noel Divalom, Vladislavom Popovićem, Žan Mišel Spizerom i Vladimirom Kondićem.

U prvoj fazi naučne saradnje, u razdoblju od 1978. do 1984. godine, istraživanja su bila razdeljena na dva naučna programa. Prvi je obuhvatao istraživanja sakralne arhitekture – episkopske bazilike i njenog kompleksa, kao i drugih crkava otkrivenih prethodnih decenija. Radilo se o revizionim iskopavanjima koja su imala za cilj prikupljanje neophodne građe, radi publikovanja pomenutih objekata. Drugi program bio je fokusiran na istraživanje novih spomenika profanog karaktera. Izabran je kvart u Gornjem gradu uz južni i zapadni bedem, čije je istraživanje započeto još 1975. godine. Na pomenutom prostoru iskopan je kompleks koji je protumačen kao sedište vojnog komandanta - principia.

Od 1981, odnosno 1984. godine, započet je novi program iskopavanja koji je imao za cilj istraživanje stambenog kvarta grada. Ideja je potekla iz činjenice da u svetu ovoj problematici nije bila posvećena dužna pažnja i da su dosadašnja istraživanja bila usredsređena prvenstveno na izučavanje sakralnih objekata - bazilika i fortifikacije, a manje na profane građevine.

Pre početka arheoloških iskopavanja, ekipa na čelu sa Alanom Kermovranom sprovela je elektro-magnetsko istraživanje južnog dela Donjeg grada, radi izbora povoljne lokacije za iskopavanja. Pored ovog, tokom nekoliko kampanja, pomenuta ekipa ispitala je veliku površinu van gradskih bedema, pogodnu za naseljavanje. Istražen je plato na južnom prilazu grada, kao i istočne padine podno istočnog bedema Donjeg i Gornjeg grada.

Prva iskopavanja u naselju u Donjem gradu započeta su pod rukovodstvom Žan Mišel Spizera i Vladimira Kondića 1981. godine, i trajala sve do 1990, kada su prekinuta zbog međunarodne izolacije Jugoslavije. Radovi su obnovljeni 1997. godine, sa novim rukovodiocima Bernarom Bavanom i Vujadinom Ivaniševićem. Novi tim revidirao je program i proširio ga istraživanjima koja su obuhvatila ceo prostor jugozapadnog dela Donjeg grada, zajedno sa fortifikacijom - južnim i zapadnim bedemom, južnom kapijom, portikom, ulicom, akveduktom, uključujući sve objekte na pomenutom prostoru. Zahvaljujući upravo ovoj činjenici, istraženo je u celosti naselje koje se razvijalo na prostoru između zapadnog bedema i glavne ulice Donjeg grada, sa jedne strane, i južnog bedema sa druge. Još uvek nije utvrđena severna granica koja je, najverovatnije, bila određena položajem velike cisterne.

2 - Prikaz grada

Utvrđeno naselje na Caričinom Gradu, dužine preko 500 m, podignuto je na izduženoj i uzvišenoj gredi koju sa istočne strane uokviruje Caričinska, a sa zapadne Svinjarička reka. Urbano jezgro sačinjeno je od tri celine Akropolja, Gornjeg i Donjeg grada, na koje se nadovezuju široko podgrađe i spomenici u bližoj i daljoj okolini. Na najvišem platou, na severnom završetku grede, koji dominira nad okolinom, postavljen je Akropolj nepravilnog poligonalnog oblika, okvirnih dimenzija 100 x 100 m. Ispod njega, na blagim padinama koje se u širokom luku spuštaju ka istoku, severu i jugu, leži Gornji grad dužine oko 300 m, i širine od 230 m u severnom do 100 m u južnom delu. Na južni deo Gornjeg grada naslanja se nova celina - Donji grad, koji zauzima izduženi ravan plato nepravilnog pravougaonog oblika, dužine oko 220 m i širine od 120 do 100 m. Na platoima i padinama oko utvrđenog grada nalazilo se podgrađe branjeno sa južne strane velikim odbrambenim rovom, dok ga je sa istočne i severne strane štitila zemljana fortifikacija. Obe pomenute linije odbrane bile su, najverovatnije, ojačane palisadom. U okviru ovog branjenog prostora, ali i izvan njega, bilo je podignuto niz građevina, dok su na obalama reka bile smeštene zanatske radionice. Na Caričinskoj rečici nalazila se brana-most iznad koje se, na jednom ćuviku, uzdizalo manje utvrđenje pravougaonog oblika. Mrežu neposredne odbrane grada činile su još tri fortifikacije: na istoku osmatračnica na lokalitetu Kulište-Jezero, na severu utvrđenje kod Sakicola i na jugozapadu Gornje Gradište.

Uži prostor grada, branjen moćnim kamenim bedemima, bio je veličine oko 10 hektara, dok je podgrađe zauzimalo znatno veću površinu. Gradskom arealu pripadao je i zanatski centar smešten u podnožju grada, na obalama reka. Prema urbanističkoj shemi, sa Akropoljem, centralnim trgom i nizom ulica sa porticima, Caričin Grad je predstavljao tip naselja nastalog po uzoru na istočne gradove, dok projektovani blokovi – insule, kojima su rešeni unutrašnji prostori, svoje nasleđe duguju rimskoj tradiciji.

Akropolj

Zaravnjeni plato Akropolja opasan je bedemom ojačanim isturenim potkovičastim kulama, smeštenim sa jedne i druge strane istočne kapije (1), kao i na severnom bedemu i pravougaonim isturenim kulama na južnoj i severnoj kurtini. Ceo prostor Akropolja, podeljen na dva dela centralnom ulicom sa porticima postavljenom u osi severoistok – jugozapad (2), bio je namenski određen za sakralni prostor, za smeštaj episkopskog sedišta. Na južnoj polovini podignuta je katedralna crkva sa baptisterijumom i jednim manjim objektom, protumečenim kao “Konsignatorijum”, dok se na severnom delu nalazio kompleks od tri građevine, u literaturi poznat kao “Episkopska palata”.

Episkopska bazilika je među prvim spomenicima otkrivenim na Caričinom Gradu, još 1912. godine (3). Reč je o impresivnoj trobrodnoj i troapsidalnoj crkvi sa narteksom i atrijumom sa velikom piscinom. Ukupna dužina bazilike iznosila je 64, a širina 22 m. Unutrašnji prostor bio je izdeljen sa dva niza od po pet stubova sa kompozitnim kapitelima, sa redovima uvijenog akantovog lišća i protomima na mestu voluta, na centralni deo i bočne brodove. Oltarski prostor, koji je komunicirao sa po jednim manjim pravougaonim prostorom, protumačenim kao protezis i đakonikon u završetku bočnih brodova, završavao se polukružnom apsidom sa unutrašnje strane i tročlanom sa spoljne. Apsidiole ovih prostorija završavale su se polukružno. Podovi centralnog broda, a verovatno i bočnih, kao i narteksa, bili su pokriveni mozaicima koji su očuvani samo fragmentarno, dok su ostale prostorije bile popločane opekama. Atrijum bazilike, sa velikom piscinom usečenom u steni, bio je okružen porticima sa stubovima sa jonskim impost kapitelima. Sudeći prema nalazima kockica od staklene paste, zidovi atrijuma bili su ukrašeni zidnim mozaicima. Velika piscina u atrijumu crkve, koja se punila kišnicom, predstavljala je neku vrstu otvorene cisterne - važnog objekta za oblast poznatu po nedostatku vode.

Na baziliku se sa južne strane, jednim portikom, nadovezuje monumentalni baptisterijum koji predstavlja građevinu kvadratne osnove, dužine 17,5 m (4). Centralni

prostor je tetrakonhalne osnove, dok su u uglovima baptisterijuma postavljene četiri pravougaone prostorije nejednakih dimenzija. U središnjem prostoru, između konhi, uzdizali su se stubovi sa masivnim kompozitnim kapitelima koji su nosili kupolu. U centralnom prostoru, ispod kupole, smeštena je piscina u obliku krsta obložena mermerom. Baptisterijum je bio bogato ukrašen sudeći po nalazima mermerne oplate, mozaika od staklene paste i fresaka. Deo ovog dekora sačuvao se u konhama, gde su otkriveni dobro očuvani mozaici sa geometrijskim ornamentima u severnoj i južnoj i geometrijskim, životinjskim i biljnim motivima u istočnoj i zapadnoj konhi.

U južnom delu Akropolja, paralelno sa bedemom, nalazi se jedna građevina pravougaone osnove, približnih dimenzija 13 x 8 m, sa dva predvorja na južnoj i zapadnoj strani (5). Karakteristiku ovog objekta predstavlja pravougaona apsida na istoku koja sasvim jasno ukazuje na oficijelnu funkciju ove građevine. Prema dosadašnjim istraživačima, ovaj objekat je protumačen kao “Konsignatorijum”.

Sličan prostor, ali znatno razvijeniji, sa pravougaonom apsidom na severu i bočnim prostorijama, podignut je u severnom delu Akropolja (6). Reč je o središnjem objektu, ukupne dužine od preko 70 m, koji pripada jednom kompleksu od tri građevinske celine. Osnove druga dva objekta, istočnog sa dve prostorije nejednakih dimenzija i zapadnog sa nekoliko prostorija međusobno povezanih, bile su diktirane sa jedne strane severnim portikom, a sa druge blizinom bedema Akropolja. Između središnje i istočne prostorije nalazilo se popločano dvorište i ostaci stepeništa, koji ukazuju da su pomenuti objekti imali sprat. Ovaj građevinski kompleks protumačen je kao episkopski dvor sa pratećim objektima. Oficijelnost celog prostora jasno je podvučena reprezentativnom građevinom sa apsidom u središtu kompleksa.

Gornji grad

Najrazvijeniju celinu na Caričinom Gradu predstavlja, svakako, Gornji grad na čijem je najvišem, severozapadnom delu podignut Akropolj kao zasebna celina. Prema tumačenjima Čedomira Vasića, reč je o naknadnom preoblikovanom planu koji je u svom izvornom obliku predstavljao jedinstvenu celinu sa kružnim trgom ispred episkopske bazilike i sa glavnim osovinama, cardo-om i dekumanus-om, koje su se sustizale u središtu grada.

Trasa bedema Gornjeg grada, koja se jasno nazire u konfiguraciji terena je, u odnosu na topografiju terena, postavljena duž blagih padina severnog dela grede. Fortifikacija Gornjeg grada slabo je proučena i do sada su istražene dve kapije, istočna i južna, delovi bedema uz same kapije, kao i jedan broj kula, među kojima se izdvaja jugozapadna ugaona kula - rezervoar.

Istočna kapija, potkovičaste osnove, flankirana sa obe strane pravougaonim isturenim kulama, izdvaja se svojim rešenjima od ostalih objekata ove vrste na Caričinom Gradu (7). Postavljena na strmim padinama i sa stepenišnim prilazom, sudeći prema izveštajima, ova kapija nije bila namenjena za kolski prolaz. Sasvim drugu funkciju imala je južna kapija branjena isturenim petougaonim kulama, preko koje se odvijao glavni saobraćaj, dok su za pešake bile određene poterne smeštene sa suprotnih strana kula (8). Zapadni trakt južnog bedema istražen je sa unutrašnje strane do ugaone kule - cisterne (9). Reč je o vanrednom objektu, sa zidovima ojačanim impregniranim vodonepropustivim malterom, koji je predstavljao krajnje odredište akvedukta. U ovom rezervoaru voda se akumulirala i dalje sprovodila sistemom olovnih cevi ka severnom delu Gornjeg grada.

Središnji deo Gornjeg grada predstavljao je kružni trg, gde su se ukrštale glavne gradske komunikacije koje su delile površinu na četiri nejednaka prostora. Znatnog udela u komponovanju urbanističke strukture igrao je pad terena i terasasta rešenja prostora, kao i podizanje objekata u više nivoa. Oko trga, trijumfalnog karaktera, i duž ulica sa pokrivenim tremovima podignut je niz građevina kultnog, upravnog, trgovačkog i javnog sadržaja. Sam trg kružne osnove, prečnika oko 22 m, bio je opasan pokrivenim porticima, širine oko 3 m (10). Velike kamene ploče pokrivale su ceo prostor u čijem se središtu nalazila careva statua

postavljena na stub. Ovom spomeniku pripisani su fragmenti statue koji su prikazivali cara u odeždi i oklopu rimskog generala, nađeni u obližnjim građevinama.

Ulice Gornjeg grada istražene su u značajnoj meri, i to delovi uz kružni trg. Tako su u potpunosti iskopane istočna i zapadna ulica (11-12), a delimično severna i južna (13-14). Ulice su imale kolovoz, širine između 6,20 i 6,90 m, popločan velikim kamenim blokovima nepravilnog oblika i pokrivene portike, širine između 3 i 3,35 m, sa podovima od opeke. Portici su bili ukrašeni pravougaonim stupcima od opeka, od kojih su pojedini imali sa spoljne strane male pravougaone useke za oluke. Ispod ulica nalazili su se odvodni kanali - kloake koji su sprovodili otpadne vode van grada.

Prostor oko kružnog trga predstavlja jedan od najbolje istraženih celina na Caričinom Gradu, sa brojnim objektima čija funkcija još uvek nije dovoljno jasno utvrđena. Jugoistočno od trga smešten je kompleks od koga je poznato osam prostorija raspoređenih u dva niza (15). Sa druge strane, jugozapadno od trga, nalazi se kompleks građevina među kojima se izdvaja "kuća sa arkadama" dimenzija 17,50 x 15,50 m, sa dve veće i dve manje prostorije postavljene na terasama (17). Kuća je, sudeći prema nalazu stepeništa, imala i sprat. Južno od ove građevine, razdvojen ulicom, nalazi se drugi objekat, takođe na sprat, širine oko 20 m od koga su istražene tri prostorije sa podom od opeka i kanalima za zagrevanje. U severozapadnom delu otkrivena je izdužena "građevina sa stupcima" na koju se sa zapadne strane nadovezuju objekti podignuti u suhozidu, svakako kasnijeg datuma (18). U severoistočnom delu od trga nalazi se nekoliko jasno izdvojenih građevinskih celina (16). Prvu čini građevina dužine oko 40 m i širine oko 13 m, koja se sastoji od deset prostorija nejednake osnove raspoređenih u dva niza. Objekat je izlazio na istočnu ulicu, a bio je povezan i sa obližnjom bazilikom koja predstavlja zaseban sklop.

Bazilika sa kriptom, podignuta na terasama, vanredan je primer graditeljskog umeća (19). Sama crkva, dimenzija 35 x 15,50 m, sastoji se od tri dela: centralnog i bočnih brodova, kripte - smeštene ispod brodova i atrijuma. Posebnost crkve predstavlja kripta sa masivnim zidovima, sastavljena od centralne i dve bočne prostorije koje su bile pokrivene poluobličastim svodovima. Kripta nije bila direktno povezana sa centralnim prostorom crkve, ako je suditi po nepostojanju stepeništa. Gornji centralni i bočni brodovi činili su centralni deo crkve, podeljen sa dva niza stubova sa jonskim impost kapitelima, koji pokazuju najviše sličnosti sa kapitelima iz atrijuma episkopske bazilike. Crkva je bila bogato ukrašena freskama, zidnim i podnim mozaicima, o čemu svedoče fragmentarni nalazi u slojevima rušenja. Na crkvu se nadovezuje atrijum sa pokrivenim tremovima i sa popločanim središnjim prostorom.

Uz južnu ulicu, u istočnoj polovini Gornjeg grada, uzdizala se krstoobrazna crkva, dimenzija 29,50 x 17,50 m, koja predstavlja jednu od najslabije očuvanih građevina (20). Plan objekta je sa centralnim prostorom u obliku grčkog krsta, sa polukružnom apsidom, na koji se nastavlja otvoren atrijum pokriven tremovima sa istočne, severne i južne strane. Crkvi se pristupalo sa ulice preko istočnog portika, ukrašenog stubovima, velikim stepenišnim prilazom. Pored nalaza jednostvanih jonskih impost kapitela koji su krasili portik atrijuma, otkrivena su i dva manja sa stilizovanim akantovim lišćem koji ,verovatno, pripadaju ciborijumu.

Sa suprotne strane ulice, podno Akropolja, podignuta je manja trobrodna bazilika, sa narteksom sa pastoforijama i otvorenim portikom, ukupne dužine 24,80 m (21). Unutrašnji prostor crkve je, za razliku od drugih bazilika, izdeljen na brodove sa dva niza od po tri zidana stupca, od kojih se centralni završava polukružnom apsidom. Otvoreni trem je, slično unutrašnjem prostoru, imao zidane stupce. Unutrašnjost cele crkve bila je popločana opekama. U crkvi su nađeni ukopani grobovi, među kojima se ističe grob sa sarkofagom sa uklesanim latinskim krstom na poklopcu. On se nalazi u jugozapadnom uglu centralnog broda.

Južno od bazilike delimično je otkrivena jedna građevina opredeljena kao "Villa Urbana" (22). Reč je o objektu dužine preko 25 i širine oko 22 m, sastavljenom od niza

izdvojenih prostora. Građevini se prilazilo sa južne strane, odakle se ulazilo u predvorje koje je odvojeno od atrijuma nizom od dva stuba sa jednostavnim impost kapitelima sa medaljonima sa predstavom krsta. Iz atrijuma, popločanog u prvoj fazi opekama, a u drugoj velikim kamenim pločama, pristupalo se ostalim delovima građevine. Sa zapadne i severne strane poznate su samo po jedna prostorija, odnosno trem, dok je sa istočne istražen trakt od tri prostorije, od kojih se južna završava polukružnom apsidom. Kuća je, sudeći po nalazu stepeništa, imala i sprat. Bogato ukrašen objekat, o čemu svedoče ostaci mozaika, fresaka, ali i štukature, doživeo je kasnije znatne promene i adaptacije prostora. Funkciju građevine, koja još nije istražena u potpunosti, teško je pouzdano odrediti. Njena orijentacija ka jugu mogla bi govoriti u prilog veze sa principijom, istraženom na prostoru između južnog i zapadnog bedema i južne ulice Gornjeg grada.

Objekat koji je identifikovan kao principia - sedište vojnog komandanta garnizona, predstavlja kompleks građevina čiji je prvobitni plan doživeo znatne izmene (23). Inicijalni objekat predstavlja u osnovi trobrodnu građevinu, dužine skoro 37 i širine 18,80 m, podignutu uz južni i zapadni bedem, sa kojima je povezana pregradnim zidovima. Reč je o građevini koja je podeljena u dva osnovna bloka. Prvi čini južni deo, gde se nalazio glavni ulaz, sa tri izdužene pravougaone prostorije istih dimenzija, na koje se nadovezuju trobrodna dispozicija prostora sa centralnim, širim i bočnim, užim brodovima. Drugi, severni deo građevine podeljen je na predvorje sa središnjom i bočnim prostorijama i na centralni deo sa velikom svečanom salom, sa pravougaonom apsidom na severu i sa po dve manje prostorije u bočnim brodovima. Izgradnjom dva nova trakta, upravna na prvobitni objekat, jednog atrijuma između njih i novog probijenog ulaza kroz radnje uz zapadni portik, ceo kompleks je znatno proširen, praktično do portika južne ulice. U tu svrhu srušeni su središnji i južni deo istočnog broda, kao i istočna prostorija ulaznog dela prvobitne građevine, radi izgradnje dve izdužene prostorije, od kojih je jedna imala sprat, i trema, preko kojeg se pristupalo u centralnu građevinu sa svečanom salom, sa pravougaonom apsidom.

Na kraju ovog šturog opisa Gornjeg grada potrebno je napomenuti da je još u kampanjama iskopavanja pred Drugi svetski rat otkriven samo delimično, jednim dugačkim rovom, niz pregradnih zidova uz zapadni portik južne ulice. One iniciraju postojanje niza prostorija uz portik od kojih je jedan deo, krajnji južni uz samu kapiju, istražen uz principiju. Pomenuti objekat bio je povezan sa celim kompleksom. U sporednoj prostoriji pronađeno je stepenište iz čega jasno proizilazi da je imao i sprat.

Donji grad

Donji grad zauzima izdužen zaravnjen plato opasan bedemima ojačanim kulama i velikim odbrambenim rovom - valumom sa južne, lako pristupačne strane. Fortifikacija Donjeg grada je, zahvaljujući novim istraživanjima sprovedenim u poslednjih nekoliko godina, istražena u znatnoj meri, poglavito ako se ima u vidu južna kurtina. Otkrivene su i dve kapije, istočna i južna, približno sličnih osnova, obe flankirane isturenim pravougaonim kulama i sa stepenišnim prilazima (24-25). Kod južne kapije, bolje istražene, uz zapadnu kulu konstatovana je i poterna. Kule su otkrivene, do sada, uz zapadni i južni bedem. Reč je o pravougaonim isturenim odbrambenim objektima. Najbolje proučeni primer fortifikacije na Caričinom Gradu predstavlja zapadni trakt južnog bedema sa kapijom, kulom, poternom i stepeništem, malom pravougaonom središnjom kulom i ugaonom, jugozapadnom kulom sa akveduktom. Svakako najzanimljiviji objekat predstavlja ugaona kula kroz koju je prolazio akvedukt koji je sa južne strane prilazio gradu. Akvedukt je dalje, kako su pokazala istraživanja, išao ispod šetne staze zapadnog bedema do velike cisterne u Donjem gradu i ugaone, jugozapadne kule - rezervoara Gornjeg grada. Ovo otkriće, kao i datovani slojevi, doveli su pod sumnju ranije iznete pretpostavke da je Donji grad podignut kasnije. Sasvim je moguće da Donji grad, zajedno sa bedemima i velikom cisternom, pripada jedinstvenom arhitektonskom projektu i da je realizovan paralelno sa ostalim prvobitnim celinama grada. Poslednji proučeni fortifikacioni objekat u Donjem gradu je ugaona, jugoistočna kula koja je,

suprotno ranijim mišljenjima, pravougaone osnove sa jednim kružnim vestibulom i stepenišnim prilazom.

U Donjem gradu istražena je u potpunosti istočna ulica i samo delimično južna koja je ovaj deo grada delila na dve praktično jednake celine. Istočna ulica ima kolovoz, širine 7,50 m, izgrađen od velikih kamenih blokova i severni portik, širine 4 m, sa zidanim pravougaonim stupcima (26). Južni portik nije konstatovan tokom istraživanja, budući da su na njegovoj trasi u poznijoj fazi života grada podignuti objekti. Nešto drugačiji arhitektonski sklop srećemo kod južne ulice (27). Sama ulica se, naime, znatno lomi u svom gornjem delu, što je diktirano orijentacijom dva ključna objekta u Donjem gradu, bazilike sa transeptom i velike cisterne. Povrh ovoga, a kako su pokazala najnovija istraživanja, stilobat portika krasili su, u južnoj polovini ulice, stubovi sa jonskim impost kapitelima. Ispod obe ulice konstatovana je kloaka - veliki odvodni kanal.

Uz južnu ulicu, naslonjena na severni portik istočne ulice, podignuta je dvojna bazilika nepravilne osnove koja je bila diktirana pravcem pružanja komunikacija (28). Crkva je jednostavnog plana sa dve dugačke prostorije nejednakih dužina preko 19 i 18 m i širina 5,70 i 5 m, koje se završavaju polukružnim apsidama i pravougaonim predvorjem, dimenzija 12 x 5,40 m. U okviru bazilike konstatovana su sedišta u apsidama, u severnoj prostoriji, kao i u predvorju. Dvojna crkva doživela je znatne promene koje su se ogledale kako u promeni njenog osnovnog plana - tom prilikom dozidano je pomenuto predvorje, tako i u izmenama unutrašnjeg prostora - probijanjem novih vrata, dogradnjama u apsidama, itd...

Jednu od najreprezentativnijih građevina na Caričinom Gradu predstavlja bazilika sa transeptom, koja se od ostalih objekata izdvaja svojim dobro očuvanim podnim mozaicima, otkrivenim u naosu (29). Sam objekat slabo je očuvan budući da je građevinski materijal, kao i sa drugih građevina, razvlačen od strane meštana. Reč je o trobrodnoj crkvi sa narteksom i atrijumom, ukupne dužine oko 45 i širine 18,50 m. Unutrašnjost je izdeljena sa dva niza od po šest stubova, na centralni brod širine oko 9 m, koji se završava polukružnom apsidom sa unutrašnje strane i tročlanom sa spoljne, i bočne brodove širine oko 3 m. Južno i severno krilo transepta predstavljaju pravougaone prostorije dimenzija oko 5,80 x 4 m. Baziliku krasi prostrani atrijum sa trostranim pokrivenim portikom na koji se sa severne i južne strane nadovezuju dve pravougaone prostorije, od kojih se severna završava polukružnom apsidom. Centralni prostor atrijuma, sa bunarom u svom središtu, pokriven je nepravilnim pločama od škriljca. Zidovi bazilike bili su bogato ukrašeni mermernim pločama, zidnim mozaicima, kao i freskama. O njenoj dekoraciji najbolje svedoče podni mozaici očuvani u narteksu i srednjem brodu, a delom i u oltarskom prostoru. Podovi bočnih brodova, transepta i portika atrijuma, bili su popločani opekama.

Mozaik u bazilici sa transeptom podeljen je na niz zasebnih polja. U narteksu se izdvaja motiv prepleta sa poljima u kojima srećemo predstave ptica i posuda. Zasebnu celinu čini prepravljeni i dodati tepih u južnom delu samog narteksa, gde su prikazane četiri hidrije sa pticom sa svake strane koje simbolizuju četiri izvora. Dalje, u srednjem brodu, predstave se dele na više celina. U južnoj polovini srednjeg broda, u njegovom zapadnom delu, nalazimo dugačak tepih sa predstavama ptica i posuda, raspoređenim u dijagonalnim nizovima, dok je u središnjem delu prikazana predstava dobrog pastira. U severnoj polovini nalazimo dva niza pravilnih polja sa predstavama ratnika, kentaura, amazonki i životinja. Zasebnu celinu čine dva polja ispred presbiterijuma, gde je u južnom prikazan lovac koji ubija lava, a u severnom lovac ubija mečku sa mladunčetom. Mozaik u oltarskom prostoru praktično nije sačuvan, ako izuzmemo trake po spoljnom obodu. Među nalazima brojne kamene plastike izdvaja se fragmentovani jonski impost kapitel sa uklesanim latinskim monogramom cara Justinijana I.

Severno od bazilike sa transeptom nalazi se kompleks građevina koje su, za razliku od javnih i crkvenih objekata, zidane u suhozidu (30). Prema V. Popoviću, radi se o objektima iz poslednjih decenija života grada.

Zapadno od bazilike sa transeptom i pomenutih građevina nalazi se velika gradska cisterna okvirnih dimenzija 40 x 40 m, podignuta između zapadnog bedema i južne ulice (32).

U okviru jedne sonde otkriveno je nekoliko krstastih stubaca od opeka, kao i delovi lukova koji jasno ukazuju da je cisterna bila zasvedena. Cisterna je ukopana, naslanjala se na zapadni bedem i bila je ojačana moćnim zidovima sa ostalih strana koji se naziru u konfiguraciji terena.

Severno od cisterne i podno južnog bedema Gornjeg grada, nalaze se terme izgrađene delom preko zapadnog portika južne ulice (31). Objekat nije otkriven u celini. Na portik južne ulice naleže jedna trikonhalna prostorija koja predstavlja svlačionicu - apodyterium, iz koje se pristupalo u izduženu pravougaonu sobu sa kadama za hladnu vodu - frigidarium, a zatim u dve sobe za toplu vodu - caldarium. U zapadnoj prostoriji otkriven je hipokaust, a ispod druge ložište - preafurnium. Terme su u kasnijoj fazi, prema Đ. Mano-Zisiju, pretvorene u crkvu. Ovu svoju tvrdnju autor je bazirao na osnovu činjenice da je istočna konha svlačionice naknadno dozidana, kao i nalaza jednog groba u okviru samih termi.

Pored niza javnih i sakralnih objekata u Donjem grada postojao je kvart sa nizom privatnih objekata (33). Reč je o prostoru uz južni i zapadni bedem, gde je otkriveno nekoliko objekata raspoređenih u dva niza. Prvi čine kuće sa razvijenijom osnovom okrenute ka portiku, a drugi čine pojedinačni objekti postavljeni uz zapadni bedem. Međuprostor je bio predviđen za ekonomske zgrade. U ovom delu grada mali je broj objekata koji se mogu vezati za javne građevine, što bi ukazivalo da ovaj prostor nije bio urbanizovan do kraja i prema zamislima njegovih naručilaca. Otkrivene kuće pokazuju svu raznovrsnost stambene arhitekture od jednostavnih kuća sa jednom prostorijom do razvijenih sa unutrašnjim atrijumom, tremovima, predvorjem i centralnom odajom. Mnoge od kuća bile su na sprat. Potrebno je naglasiti da se one od javnih objekata razlikuju i tehnikom zidanja - reč je o objektima sa prizemljem građenim u sohozidu i sa spratom od lakih materijala - pleteri, lepa i dr.

Prostor van utvrđenog gradskog jezgra

Van gradskih bedema postojalo je naselje koje se razvijalo na ravnom platou sa južne strane grada, kao i na blagim padinama sa istočne i zapadne strane. Uz dve reke u podnožju nalazio se zanatski centar u okviru koga su konstatovani ostaci ciglarskih peći, a raniji istraživači pominjali su postojanje i peći za topljenje. Jedan od ključnih objekata na prostoru van grada predstavljao je akvedukt koji je preko zapadnog oboda južnog platoa dovodio vodu u grad. Ovome treba dodati i branu na Caričinskoj reci koja je imala važnu ulogu u sakupljanju vode u sušnom kraju, kao i manje utvrđenje iznad same brane. Ostaci nekropole otkriveni su na južnom platou.

Podgrađe Caričinog Grada bilo je branjeno sa južne, lako pristupačne strane velikim odbrambenim rovom koji se u luku spušta ka istoku, kao i jednim suhozidnim bedemom, koji se nazire u topografiji terena, sa severne (34). Prema nekim indicijama pomenuti bedem se prostirao dalje braneći istočne padine podno samog grada. Ovaj fortifikacioni sistem bio je ojačan, verujemo, palisadom.

U okviru podgrađa, ali i izvan njega, otkriveno je nekoliko sakralnih i javnih objekata. Van grada, ispod same istočne kapije Donjeg grada istražene su terme, južno - trikonhalna bazilika, a van branjenog prostora, na južnom platou, jednobrodna crkva.

Terme van gradskih bedema znatno su većih dimenzija nego one smeštene u Donjem gradu. Reč je o građevini, dimenzija oko 36 x 20 m, sa velikim prostorom za svlačenje – apodyterium , u vidu atrijuma krstaste osnove, gde su smeštene kade za hladnu vodu - frigidarium i manjim pravougaonim prostorom za pranje nogu – tepidarium (35). Terme se završavaju velikom salom, sa pravougaonim proširenjima sa hipokaustom, koja je bila podeljena na dve prostorije, zapadnu za preznojavanje - laconicum i istočnu sa toplom vodom - caldarium, ispod koje se nalazila prostororija gde je bilo smešteno ložište – preafurnium. Građevina se nalazi na blagoj padini, što je omogućilo smeštanje sistema za zagrevanje i ložišta na istočnoj strani. Atrijum, sa natkrivenim tremovima uokvirenim stubovima sa jednostavnim jonskim impost kapitelima, bio je pokriven podnim mozaikom smeštenim u

centralnom prostoru gde su u kvadratnim poljima, oivičenim pletenicama, prikazane životinje - paun, noj, ovca, srna i panter. Mozaici na tremovima bili su sa geometrijskim motivima.

Nedaleko od jugoistočne ugaone kule Donjeg grada podignuta je trikonhalna crkva, veličine oko 39 x 16,5 m, sa jednobrodnim naosom, narteksom sa aneksima i atrijumom sa pokrivenim tremovima sa zapadne, severne i južne strane (36). Oltarska apsida, polukružna iznutra i tročlana spolja, bila je oivičena kancelom u nivou bočnih konhi. Crkva je bila bogato ukrašena štukaturom, freskama, zidnim i podnim mozaicima. Otkriveni su samo fragmenti fresko slikarstva sa imitacijom mermerne oplate, kao i delovi podnog mozaika, koji je pokrivao nekada celu unutrašnjost, ispred ulaza u naos. Dekor čine geometrijski motivi, meandri i prepleti, kao i predstave ptica i flore. U okviru crkve, u južnoj konhi naosa, nalazila se zidana grobnica.

Pregled sakralnih objekata otkrivenih na Caričinom Gradu završavamo jednobrodnom bazilikom otkrivenom na južnom platou, van prostora branjenog zemljano-palisadnom fortifikacijom (37). Reč je o crkvi, dimenzija 34 x 16.5 m, nepravilne osnove, sa jednobrodnim naosom, narteksom i atrijumom. Prostor naosa, koji se završava oltarskom apsidom polukružne osnove sa unutrašnje strane i tročlane sa spoljne, bio je popločan opekama kvadratne i trapezoidalne osnove, kao i narteks sa pastoforijama i portici atrijuma. Sam atrijum, sa tremovima odeljenim pravougaonim zidanim stupcima, bio je popločan velikim nepravilnim pločama od škriljca.

Duž zapadne strane južnog platoa prati se trasa akvedukta čiji su delovi delimično istraženi na delu nadzemne trase, kao i pored jugozapadne kule Donjeg grada (38). Akvedukt je, suprotno ranijim mišljenjima, bio nadzeman, postavljen na stupcima i lukovima koji su nosili vodovodni kanal. Razmak između stubaca iznosio je oko 3 m.

U blizini akvedukta otkriven je, sistemom sondi, deo nekropole u kojoj su se sahranjivali žitelji Caričinig Grada. Radi se o svega 10 grobova odraslih osoba i dece. Areal nekropole nije poznat i on bi trebao biti utrvđen budućim istraživanjima.

U podnožju grada, uz obale reka nalazio se zanatski centar. Na obalama Svinjaričke reke konstatovane su ciglarske peći, a jedna je istražena na njenoj zapadnoj obali. Otkriven je deo peći pravougaone osnove, dimenzija 5,50 x 4,60 m, sa dva ložišta na istočnoj strani. Osnovu peći činila su dva masivna zida, dok su u unutrašnjosti otkriveni otvori za topli vazduh. Deo zanatskog centra prostirao se i duž Caričinske reke, gde su u blizini brane, prema V. Petkoviću, postojale topioničarske peći.

Na Caričinskoj reci nalaze se ostaci brane-mosta, lučne osnove, čiji zidovi, debljine 4 m, zatvaraju tok reke između zapadnih padina grada i manjeg ćuvika sa istočne strane, na kome se nalazilo utvrđenje. Pomenuta fortifikacija je jedna u nizu utvrda koje su branile pristup gradu. Reč je o manjem utvrđenju nepravilne četvorougaone osnove, dimenzija oko 60 x 50 m, čiji se tragovi naziru u konfiguraciji terena. Uglovi bedema bili su, najverovatnije, ojačani isturenim kulama.

Otkrivene fortifikacije i građevine na Caričinom Gradu, kao i u njegovoj neposrednoj okolini, vanredan su spomenik kasnoantičke civilizacije nastale na tlu Ilirika u odsutnim istorijskim trenutcima. Svojim kratkim, ali blistavim sjajem, ostavili su važno svedočanstvo o duhovnom životu, organizaciji društva i graditeljskim stremljenjima i umećima njenih žitelja.

4 - Arhitektonske restitucije

Caričin Grad predstavlja vanredan spomenik antičkog urbanizma i arhitekture. Ruševine fortifikacija, ulica sa porticima, bazilika, javnih i privatnih građevina, odaju nekadašnji izgled grada i predstavljaju odraz dostignuća paleovizantijske civilizacije, nastale na grčko-rimskim tekovinama.

Višedecenijska istraživanja iznela su pred stručnjake sliku grada koja se postepeno dopunjuje zahvaljujući novim iskopavanjima, kao i primeni savremene metodologije prilikom

otkrivanja građevina. Ovaj metod podrazumeva isti pristup istraživanju, kako kulturnih slojeva, tako i slojeva rušenja, koji često kriju urušene delove građevina i arhitektonske plastike. Nađeni elementi, kao i njihov položaj, mogu doprineti sagledavanju izgleda, ali i rekonstrukciji spomenika. U slučaju Caričinog Grada, koji je nastao kao plod duhovnih i političkih stremljenja, znanja i umeća vizantijskih graditelja, ovaj pristup pruža izuzetne mogućnosti u proučavanju fortifikacije i građevina podignutih u VI veku, tačnije posle 535. godine. Temeljna istraživanja mogu takođe izneti na svetlo dana i rekonstrukcije građevina, kao i promenu njihove namene, tokom trajanja grada sve do 615. godine. Radi se o važnim podacima koji mogu odslikati, ne samo arhitektonske promene na objektima, već i političko-društvene prilike.

Prve arhitektonske rekonstrukcije spomenika Caričinog Grada pojavile su se 1955. godine i delo su Nevenke Spremo-Petrović, značajnog istraživača grada. Ona je, stidljivo, prikazala rekonstrukciju podužnog i poprečnog preseka bazilike sa kriptom, objekta podignutog na terasama i sa dobro očuvanom donjom strukturom građevine.

Značajan pomak u spoznaji spomenika Caričinog Grada učiniće isti autor u svom delu "Proporcijski odnosi u bazilikama Ilirske prefekture" u kome su analizirani moduli i proporcije crkvenih objekata, kao i termi van grada na Caričinom Gradu i u široj oblasti prefekture.

Novi podsticaj u restituciji spomenika Caričinog Grada dolazi nakon uspostavljanja saradnje francuskih i srpskih istraživača 1978. godine. Novoformiran projekat je među ostalim ciljevima istraživanja podrazumevao i rad na arhitektonskim rekonstrukcijama građevina otkrivenih tokom ranijih iskopavanja, kao i novoistraženih spomenika. U tu svrhu započet je program revizionih radova radi prikupljanja potrebnih podataka za restituciju građevina.

Plod istraživačkog rada predstavljaju objavljivanja krstoobrazne crkve u Gornjem gradu, otkopane još 1938. i dopunski istražene 1980-1981. godine i jednobrodne bazilike extra muros, istražene u periodu od 1975. do 1978. godine. Nakon svesrdnih analiza plana krstoobrazne bazilike, njenih zidova, ostataka plastike i analogija predložena je restitucija objekta (Caričin Grad I, 68-69, fig. 66-67). Isti metodološki pristup primenjen je i prilikom restitucije jednobrodne bazilike (Caričin Grad I, 127, fig. 127).

Sledeći ovaj princip i zahvaljujući podrobnim arheološkim iskopavanjima koja su uključivala temeljna istraživanja slojeva rušenja i analizu srušenih zidnih platna, predložena je restitucija kompleksa građevina opredeljenog kao principia – sedište vojnog komandanta. Ovom prilikom izdvojene su dve osnovne faze koje su prikazane sa izgledima, presecima i aksonometrijama građevina (Caričin Grad II, Pl. VI-IX).

Značaj Caričinog Grada u arhitekturi paleovizantijskog perioda, veliki broj otkrivenih spomenika i uzak hronološki okvir, predstavljali su snažan izazov za grupu entuzijasta sa Arhitektonskog fakulteta u Beograd, na čelu sa arhitektama Milenom Stavrić i Đorđem Đorđevićem i Vladanom Zdravkovićem da pokrenu projekat “Vizuelizacija i komjuterska prezentacija kulturno-istorijskih lokaliteta". U okviru Arhitektonskog fakulteta i u saradnji sa Arheološkim institutom, započeto je kompjutersko 3D modelovanje i prezentacija lokaliteta "Caričin Grad – Ivstiniana Prima" koji su se izvodili sa odabranom grupom studenata na "Katedri za vizuelne komunikacije u arhitekturi", u okviru nastavnog plana i programa za 2001-2002. godinu. Osnovi cilj ovog Projekta bio je da se unapredi rad na restituciji spomenika sa Caričinog Grada, kao i da se studentima približi nasleđe antičke arhitekture.

Na osnovu objavljenih građevina, dokumentacije i novih analiza i restitucija spomenika urađeni su 3D modeli fortifikacije i pojedinih sakralnih i javnih objekata.

Nakon završetka Projekta rad je nastavljen na prezentaciji 3D modela. Na osnovu obimne dokumentacije, vezane prvenstveno za restitucije spomenika podignutih na Akropolju, episkopske bazilike, baptisterijuma, “Konsignatorijuma, “Episkopske palate”, ulice sa portikom i bedema sa kulama i kapijom, koje su predložili arhitekte Miroslav Jeremić, Čedomir Vasić u saradnji sa profesorom Noelom Divalom, nastavljen je program 3D

modelovanja. Modele u 3D Akropolja, fortifikacije i pojedinih građevina izradili su Vladan Zdravković i Miloš Urošević, koji su nam, svojim darom, predočili sliku "idealnog" grada.

5 - Svakodnevni život i privredne aktivnosti

Predmeti predstavljaju jedan od osnovnih izvora kojima arheolog raspolaže i na osnovu kojih rasvetljava život ljudi. Dekor svakodnevnog života, oblačenja i kićenja, radova u polju ili u radionici, kulta i ratovanja, umetnosti i zabave, i drugih delatnosti, predmeti dopunjuju i preciziraju podatke pisanih izvora, prestajući time da budu samo prazan okvir. Stoga rekonstrukcija prošlosti treba da počiva, da bi smo izbegli svaki anahronizam, na precizno datovanim nalazima.

Materijalna kultura se razvijala svojim tokom, koji je retko sledio istorijske epohe. Ona je delo nesvakidašnjeg trajanja i velikih skokova. Evolucija predmeta zavisila je od brojnih faktora, što podrazumeva da je njihovo precizno datovanje, često, vrlo delikatno. Pored ovoga prisutan je i dobro poznat problem sa kojim se susreću istraživači višeslojnih lokaliteta, a to je da sve dok predmet nije pronađen na precizno datovanom podu, teško je znati da li pripada arheološkom sloju u kojem je nađen ili predstavlja upad, tj. pripada mlađem periodu. U tom slučaju je, radi datovanja, potrebno tražiti paralele na drugim lokalitetima, otkrivajući sličnosti i vezu sa jednorodnim predmetima.

Sa ove tačke gledišta, Caričin Grad predstavlja pravu poslasticu za paleovizantijsku arheologiju, pošto je grad stvoren ex nihil, i trajao je nekih 80 godina. Na osnovu ove činjenice možemo sa sigurnošću da kažemo da su nađeni predmeti korišćeni, okvirno, između 535. i 615. godine. Caričin Grad, predstavlja, dakle jedinstvenu referencu, tačku oslonca za sve istraživače ovog razdoblja, naročito za one na Balkanu. Ove činjenice obavezuju njegove istraživače da sav materijal bude integralno publikovan uključujući i one nalaze objavljene u poslednjim publikacijama i u studijama posvećenim pojedinim grupama predmeta. Nalazi otkriveni pre 1978. godine često su objavljeni samo sumarno ili sa skicama bez razmernika u preliminarnim izveštajima, ili jednostavno nisu publikovani. Za najveći deo ovih predmeta, koji se čuvaju u muzejima u Beogradu i Leskovcu, započeta je priprema sistematskog katalog koji bi trebalo uskoro da se nađe u štampi.

Izbor prikazanih predmeta podređen je dvostukom cilju: sa jedne strane treba da odslika pojedine aspekte svakodnevnog života i određene aktivnosti vezane za proizvodnju na Caričinom Gradu, a sa druge da prikaže neke od očišćenih i konzerviranih predmeta koji će biti objavljeni u generalnom katalogu. Prilikom sastavljanja kataloga za ovu izložbu nismo mogli da izbegnemo a da ne prikažemo predmete koji su već bili izloženi u Beogradu i Nišu 1978. godine, kao ni one objavljene u jednom od dva toma serije Caričin Grad ili u drugim publikacijama. I pored ovoga, većina prikazanih predmeta (35 od 66) nije do sada objavljivana.

Predmeti direktno vezani za kult i za sferu politike predstavljaju svakako izuzetne nalaze. Posebno treba naglasiti dva izuzetna fragmenta bronzane statue, svakako carske, koja je verovatno krasila kružni trg (br. 3-4). Istoj statui mogao bi pripadati jedan manji fragment sa sačuvanim tragovima pozlate, nađen u Donjem gradu. Drugi predmeti su svakako skromniji, a među njima je i pečat od olova (br. 5) koji je služio za pečaćenje zvanične prepiske. On ukazuje na važnost crkvene administracije na Caričinom Gradu, kao i na direktne veze sa prestonicom Carstva.

Većina predmeta vezanih za pokućstvo nas obaveštava o sistemima za zaključavanje i osvetljavanje. Podvlačimo raznolikost ključeva i brava (sa otvaračem od drveta ili metala, sa klizačem ili oprugom) (br. 6-9). Krstevi s kandila (br. 12-13) pripadaju velikim lusterima - polijelejima koji su osvetljavali javne objekte, naročito crkve, dok držači kandila, bilo da su od žice (br. 10) ili sastavljeni od lamela (br. 11), potvrđuju široku upotrebu lampi od stakla sa tri drške u domaćinstvima.

Alati zidara i tesara ne predstavljaju retkost na jednom lokalitetu koji je tokom prvog perioda svog postojanja, bio veliko gradilište. Ako nas nalaz jedne mistrije (br. 20) ili alatke za obradu kamena (br. 18-19) ne iznenađuju, isto tako nam i strugač, dleto i bradva (br. 15-17) ukazuju na široku upotrebu drveta, ne samo za konstrukcije, nego i za gornje delove privatnih kuća (zidovi od drveta).

Poljoprivreda, kojoj treba dodati stočarstvo i ribolov (br. 27), predstavljala je, kao i kod većine paleovizantijskih gradova, glavnu aktivnost. Potrebno je naglasiti nalaz motike (br. 22) koja je korišćena za krčenje zemljišta, u oblasti bogatoj šumama. Motika sa dva zubca i motika sa sečicom (br. 23-24) korišćene su za obradu polja, kosir (br. 25) za podrezivanje voćnjaka i vinove loze, a kosa (br. 26) za prikupljanje cerealija. Sve ove predmete možemo vezati za rimsku tradiciju.

Nisu svi zanati bili skoncentrisani u prostoru intra muros, pošto su proizvođači opeka, keramike, metalurzi, kožari i obrađivači vune bili prinuđeni da koriste protočnu vodu. Oni su svoje aktivnosti obavljali u kvartu u podnožju grada, na obalama reka. Pojedine profesije, čije delovanje možemo vezati za poslednju fazu, obavljale su svoje aktivnosti unutar grada. Reč je o kovačima, stolarima, pekarima.

Izdvajamo četiri zanata za čiju delatnost je bio dovoljan mali prostor i koje nisu zagađivale okolini. U pitanju su delatnosti koje su često bile smeštene u okviru naselja, čak i izvan zanatskih kvartova: obrada tekstila (češljanje, predenje i tkanje lana, konoplje, vune i kozje dlake, br. 28-30) koji je predstavljalo tradicionalno žensko zanimanje; obrada kože (br. 31-32), kao i drugih materijala za šivenje odeće i cipela; obrada kosti za izradu uglavnom skromnih predmeta kao što su drške (br. 57), češljevi (br. 59-60) ili kutije; i na kraju zlatarstvo, odnosno izrada ukrasnih predmeta za različite kategorije stanovništva. Ovde prikazan kalup (br. 33), koji je služio za izradu garnitura za višedelne kaiševe konjanika, odslikava raznorodan karakter vizantijske civilizacije u VI veku. U pitanju su predmeti koje srećemo, kako kod tursko-mongolskih nomada sa Altaja, tako i kod Sasanida i Vizantinaca, koje su kasnije prihvatili Avari i Sloveni, a za njima i pojedini germanski narodi (Langobardi, Alamani, Bavarci).

Napadno oružje podrazumeva mačeve, koplja i strelice rimske tradicije (br. 34-36, 38-39), kao i kratke refleksne lukove i njihove trorepe strelice nomadskog porekla, koji su činili sastavni deo opreme vizantijske armije (br. 37, 44). Defanzivno oružje se sastoji od pločastih oklopa koje su koristili Vizantinci i Sasanidi (br. 42), štitova sa središnjim umbom, u širokoj upotrebi od Istoka do merovinškog sveta (br. 43) i luksuznih šlemova sa sponama tipa Baldenhajm (br. 40-41). Ovi poslednji predmeti imaju za prototip sasanidske šlemove za koje se dugo smatralo da su germanskog porekla, ali su novi nalazi (iz Caričinog Grada, kao i iz Herakleje Linkestis i Nova) pokazali da su činili sastavni deo opreme vizantijskih oficira.

Među nakitom izdavajuju se delovi ženske nošnje (br. 54-56), kao i pređice, pločaste pređice i fibule. Prvi predmeti ukazuju na trajanje oblika V veka (br. 47), kao i na široku upotrebu uobičajenih tipova za vizantijski svet VI stoleća (br. 48-49) i za prvu polovinu VII veka (br. 50). Tri prikazane fibule predstavljene su sa kružnom kopčom (br. 52) vizantijske tradicije, fibulom sa pseudoposuvraćenom nogom (br.52) naročito čestim nakitom na Dunavskom limesu, ali koje su proizvođene na samom Caričinom Gradu i lučnom fibulom sa ljudskom maskom (br. 53), koje se obično dovode u vezu sa slovenskim upadima, ali za koje se može reći da nisu bile isključivo deo slovenske nošnje.

I na kraju pomenimo prisustvo vaga (br. 62-63) i bronzanih tegova (br.64-65) koji nam ukazuju da je merenje, vezano za razmenu dobara, bilo pod striktnom kontrolom države tokom svog vremena trajanja vizantijske uprave.

6 - Odabrana bibliografija - Bibliographie selective

N. Spremo-Petrović, Proporcijski odnosi u bazilikama Ilirske prefekture (rés. franç. Proportions architecturales dans les plans des basiliques de la préfecture de l’Illyricum), Posebna izdanja Arheološkog instituta knjiga 7, Beograd 1971.

V. Kondić, V. Popović, Caričin Grad, utvrđeni grad u vizantijskom Iliriku (rés. franç. Caričin Grad, site fortifié dans l'Illyricum byzantin), Beograd 1977.

N. Duval, V. Popović, Caričin Grad I : Les basiliques B et J de Caričin Grad, quatre objets remarquables de Caričin Grad, le trésor de Hajdučka Vodenica (Collection de l'École française de Rome, 75), Belgrade-Rome, 1984.

B. Bavant, V. Kondić, J.-M. Spieser, Caričin Grad II : Le quartier sud-ouest de la Ville Haute (Collection de l'École française de Rome, 75), Belgrade-Rome, 1990.