Çalışma psikoloji

7/26/2019 alma Psikoloji

1/227

T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2756

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1714

ALIfiMA PSKOLOJS

Yazarlar

Prof.Dr. M. Yaflar TINAR (nite 1, 8)

Do.Dr. Sibel GK (nite 2)

Prof.Dr. Neslihan OKAKIN (nite 3)Do.Dr. Aflkn KESER (nite 4)

Do.Dr. Nihal MAMATOLU (nite 5, 6)

Prof.Dr. Tun DEMRBLEK(nite 7)

Editrler

Prof.Dr. S. Leman BLGNYrd.Do.Dr. A. Ayfle ZDEMR

ANADOLU NVERSTES


2/227

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.

lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kaytveya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.

Copyright 2013 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel KoordinatrDo.Dr. Mjgan Bozkaya

Genel Koordinatr YardmcsArfl.Gr.Dr. rem Erdem Aydn

retim Tasarmcsr.Gr.Dr. Zekiye Rende

Grafik Tasarm YnetmenleriProf. Tevfik Fikret Uar

r.Gr. Cemalettin Yldzr.Gr. Nilgn Salur

Dil Yazm DanflmanlarEmine KoyuncuFunda Grbz

GrafikerlerAyflegl DibekAysun fiavl

Kitap Koordinasyon BirimiUzm. Nermin zgr

Kapak Dzeni

Prof. Tevfik Fikret Uarr.Gr. Cemalettin Yldz

DizgiAkretim Fakltesi Dizgi Ekibi

alflma Psikolojisi

ISBN978-975-06-1427-9

1. Bask

Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 30.000 adet baslmfltr.ESKfiEHR, Ocak 2013


3/227

indekiler

nsz ............................................................................................................ ix

fl, alflma Yaflam ve fl Analizi............................................. 2fiN TANIMI, ALIfiMANIN ANLAM VE NEM......................................... 3flin Tanm ve alflma Kavramndan Fark................................................. 3alflmann fllevleri ve Bireysel Adan nemi .......................................... 6ALIfiMA YAfiAMI VE KAPSAMI .................................................................. 7alflma Yaflamna liflkin Deer ve Tutumlar ............................................. 7alflma Yaflam ve zel Yaflam Arasndaki liflki ...................................... 9Grgl Arafltrmalardan Sonular ................................................................. 10ALIfiMA KOfiULLARI VE NSANA YAKIfiIR fi ...................................... 11

Avrupa alflma Koflullar Arafltrmas ......................................................... 11

Yklenme - Zorlanma Kavram.................................................................... 13nsana Yakflr fl ......................................................................................... 15PSKOLOJK fi ANALZ ............................................................................. 16

Amalar ve Kullanld Alanlar................................................................... 16Kuramsal Temeller ........................................................................................ 18fl Analizi Sreci............................................................................................. 18fi ANALZ YNTEMLER ............................................................................ 19

Anketler.......................................................................................................... 20Gzlem........................................................................................................... 20Gzlemli Mlakat .......................................................................................... 21Fiziksel-Kimyasal lmler .......................................................................... 21Fizyolojik lmler....................................................................................... 22Laboratuvar Arafltrmalar .............................................................................. 22fi TASARIMI VE LTLER ...................................................................... 22zet ............................................................................................................... 25Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 27Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 28Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 28

Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 29

Personel Seimi ....................................................................... 32ADAY TEMN VE PERSONEL SEM ....................................................... 33PERSONEL SEMNN AMACI VE NEM ................................................ 35PERSONEL SEM SRECNN AfiAMALARI .............................................. 36Baflvurularn ncelenmesi ............................................................................ 36n Grflme ................................................................................................. 37Baflvuru Formunun Doldurulmas .............................................................. 37Seim Ynteminin Belirlenmesi ve Uygulanmas ...................................... 38fl Grflmesi ................................................................................................ 38Referanslarn Kontrol ................................................................................. 38Karar Verme Grflmesi .............................................................................. 39Salk Kontrol ............................................................................................ 39

fle Alm Karar ............................................................................................. 39PERSONEL SEM YNTEMLER................................................................. 39Grflme (Mlakat) ...................................................................................... 40

indek i ler iii

1. NTE

2. NTE


4/227

Grflmenin Aflamalar .......................................................................... 40

Grflme Yntem ve Teknikleri ........................................................... 41

Grflmeci Hatalar ................................................................................ 42

Grflmenin Hazrlanmasnda ve Yrtlmesinde DikkatEdilmesi Gereken Konular .................................................................... 43

Testler ........................................................................................................... 44

Personel Seiminde Uygulanan Testler ................................................. 44

Testlerde Bulunmas Gereken zellikler ............................................. 46

Biyoveriler .................................................................................................... 48

Grup Tartflmalar ......................................................................................... 49

Deerlendirme Merkezleri ........................................................................... 49

Dier Seim Yntemleri ............................................................................. 49

zet................................................................................................................ 51

Kendimizi Snayalm...................................................................................... 52

Okuma Paras .............................................................................................. 53Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 53

Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................. 54


Performans Deerlendirmenin Psikolojik Boyutu ............... 56PERFORMANS DEERLENDRME................................................................ 57

Performans Deerlendirme Kavram............................................................ 57

Performans Deerlendirmenin Amac ve nemi ........................................ 58

Performans Deerlendirme Sreci ............................................................... 59

Performans ltlerinin Oluflturulmas ................................................. 59

Performans Deerlendirmenin Uygulanmas ....................................... 59Geribildirim Grflmesi........................................................................... 60

Etkili Bir Performans Deerlendirme Sisteminin Oluflturulmas................. 61

PERFORMANS DEERLENDRME YNTEMLER ...................................... 61

Kiflinin Tek Baflna Deerlendirmesinin Yapld Yntemler.................... 62

Derecelendirme Yntemi ...................................................................... 62

Zorunlu Seim Yntemi.......................................................................... 62

Tanmlayc Metin.................................................................................... 63

Kritik Boyutlar Yntemi.......................................................................... 63

Kontrol Listesi Yntemi .......................................................................... 63

Kyaslamal Deerlendirme Yntemleri ....................................................... 64

Sralama Yntemi ................................................................................... 64Alternatif Sralama Yntemi .................................................................... 64

Adam Adama Kyaslama Yntemi.......................................................... 64

Zorunlu Dalm Yntemi....................................................................... 64

Dier Yntemler............................................................................................ 65

Davranflsal Temellere Dayal Dayanflma ............................................. 65

Amalara Gre Performans Deerlendirme........................................... 65

360 Derece Geri Bildirim (ok Kaynakl Performans

Deerlendirme) ....................................................................................... 65

Takma Dayal Performans Deerlendirme ........................................... 65

PERFORMANS DEERLENDRMEDE YAPILAN HATALAR........................ 66

Teknik Hatalar ............................................................................................... 66Aflr Olumluluk ya da Olumsuzluk Eilimi................................................. 66

Ortalama Puan Verme Eilimi ...................................................................... 66

indek i leriv

3. NTE


5/227

En Son Davranfl Etkisi.................................................................................. 67Hale Etkisi...................................................................................................... 67Kiflisel nyarglar ......................................................................................... 67

PERFORMANS DEERLENDRME SSTEMNN BREY ZERNDEKETKLER........................................................................................................ 68Performans Deerlendirme Srecinin Yaratt Bask................................. 68fl Kanunu Kapsamnda Performans Dflkl NedeniyleGereklefltirilebilecek Feshin (flten Atlmann) Yaratt Bask ................. 69PERFORMANS DEERLENDRME LE RGTSEL ADALET LfiKS ...... 71rgtsel Adalet ve rgtsel Adaletin Boyutlar.......................................... 71Performans Deerlendirme Srecinde Oluflan Adalet Algs ...................... 73zet ............................................................................................................... 74Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 75

Yaflamn inden ........................................................................................... 76

Okuma Paras ........................................................................................... .. 76Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 77Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 77


fle Gdlenme ve fl Tatmini ................................................. 78GDLENME KAVRAMI ............................................................................. 79GDLENME TEORLER............................................................................. 81erik Teorileri ............................................................................................... 81

Maslowun htiyalar Hiyerarflisi ........................................................... 81Herzbergin ki Faktr Teorisi ............................................................... 85

Alderferin ERG Teorisi ........................................................................... 87Frommun htiya Teorisi........................................................................ 89McClellandn Baflar Gds Teorisi..................................................... 89zerklik Teorisi....................................................................................... 90

Sre Teorileri ............................................................................................... 90Vroomun Beklenti Teorisi .................................................................... 90Porter ve Lawlerin Beklenti Teorisi ...................................................... 92

Adamsn Eflitlik (Hakkaniyet) Teorisi.................................................... 94Lockeun Ama Teorisi ........................................................................... 95

fi TATMN.................................................................................................... 96fl Tatmininin Boyutlar ................................................................................. 97

cret......................................................................................................... 97flin zellii ............................................................................................. 97alflma Koflullar..................................................................................... 97

Ynetim Politikalar................................................................................. 97Kariyer Frsatlar (lerleme Olanaklar) .................................................. 98

fi TATMNSZLNN SONULARI ............................................................ 98Bireysel Sonular........................................................................................... 98

Performansn Dflmesi ............................................................................ 98Yaflam Tatmininin Olumsuz Etkilenmesi............................................... 99

rgtsel Sonular.......................................................................................... 99flgc Devir Hznn Ykselmesi........................................................... 99

flte Devamszln Artmas ..................................................................... 100zet ............................................................................................................... 101Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 102

indek i ler v

4. NTE


6/227

Yaflamn inden ........................................................................................... 103Okuma Paras ........................................................................................... .. 104Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 105

Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 106Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 106

Personel Eitimi ve Gelifltirme .............................................. 108PERSONEL ETM VE GELfiTRME ........................................................ 109PERSONEL ETM ALANLARI..................................................................... 109Oryantasyon Programlar .............................................................................. 109Tazeleme Eitimleri ve Srekli Eitim Programlar ................................... 110

Yurt Dfl Grevlere Atananlar in Eitimler .............................................. 110rgtsel eflitlilik, flyerinde Taciz ve flyeri EtiiEitim Programlar......................................................................................... 111

Takm alflmas Eitimi................................................................................ 112Kariyer Gelifltirme Eitimleri......................................................................... 113Emeklilik Planlamas ve Hazrlk.................................................................. 113ETM HTYALARININ ANALZ ............................................................ 113rgtsel Dzey Eitim htiya Analizi......................................................... 114Demografik Dzey Eitim htiya Analizi ................................................... 114Grev Dzeyinde Eitim htiya Analizi ..................................................... 114Kiflisel Dzey Eitim htiya Analizi ............................................................ 115RENME LKELER..................................................................................... 115Eitim Hedeflerinin Konulmas .................................................................... 116Eitim Katlmcsnn Hazr Bulunuflu ve Motivasyonu............................... 116

Eitimin fl Davranfllarna Aktarlmas ........................................................ 117Eitim Programnn Yaps ............................................................................ 118Eitmenin Rol .............................................................................................. 119ETM YNTEM VE TEKNKLER ............................................................. 119flyerinde Eitim............................................................................................. 119

fl zerinde renme ............................................................................. 120Girifl Eitimi ............................................................................................. 120fl Ynergesi Eitimi ................................................................................ 120fl Rotasyonu............................................................................................ 121raklk Eitimi........................................................................................ 121

flyeri Dflnda Eitim..................................................................................... 122

Seminer .................................................................................................... 122Rol Oynama ........................................................................................... 123Davranfl Model Alma ............................................................................ 123Duyarllk Eitimi .................................................................................... 123

Ak Alan Eitimleri ............................................................................... 124Benzeflim/Simlasyon Eitimleri ............................................................ 125Programlanmfl Ynerge Yntemi .......................................................... 125Grsel flitsel/Odyovizel Eitim............................................................ 125Bilgisayar Destekli Eitim....................................................................... 126

YNETM GELfiTRME ETM YNTEMLER.......................................... 127ETM SRECNN PLANLANMASI ............................................................ 129

zet................................................................................................................ 131Kendimizi Snayalm...................................................................................... 132

Yaflamn inden............................................................................................ 133

indek i lervi

5. NTE


7/227

Okuma Paras .............................................................................................. 133Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 134Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 134


fl evresinin Psikolojik Sonular .......................................... 138fi EVRESNN PSKOLOJK KOfiULLARI .................................................. 139FZKSEL fi KOfiULLARI............................................................................... 139flyerinin Yerleflkesi ....................................................................................... 140alflma Alanlarnn Dzenlenmesi............................................................... 141

Iflklandrma ............................................................................................ 143Grlt..................................................................................................... 144Renk......................................................................................................... 145Mzik ....................................................................................................... 145

Is ve Nem .............................................................................................. 146ALIfiMA SAATLER VE fi PROGRAMI ...................................................... 146alflma Saatleri ............................................................................................. 146

Yar Zamanl ve Tam Zamanl alflma ................................................. 147Drt fl Gn Uygulamas....................................................................... 148Esnek alflma ......................................................................................... 148Dinlenme Molalar ................................................................................. 149

Vardiyal/ Postalar Halinde alflma....................................................... 150Evde alflma ........................................................................................... 151

fiN NTEL................................................................................................ 152fl Basitlefltirme............................................................................................... 152

flin Monotonluu.......................................................................................... 154fiYERNDE YORGUNLUK............................................................................ 155fiYERNDE LfiKLER................................................................................... 156flyerinde fiiddet............................................................................................. 156zet................................................................................................................ 159Kendimizi Snayalm...................................................................................... 160

Yaflamn inden............................................................................................ 161Okuma Paras .............................................................................................. 161Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 162Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 163


Toplu Pazarlk Psikolojisi........................................................ 166TOPLU PAZARLIK KAVRAMI VE NTEL ............................................... 167Toplu Pazarlk Tanm, Dzeyi ve Aflamalar ............................................. 167Toplu Pazarln Nitelii .............................................................................. 170TOPLU PAZARLIIN DAVRANIfiSAL ALT SRELER .............................. 171Blfltrc Pazarlk .................................................................................... 172Birlefltirici Pazarlk ....................................................................................... 173Tutum Biimlendirmesi Pazarl ................................................................ 173rgt i Pazarlk ......................................................................................... 174TOPLU GRfiMENN PSKOLOJK BOYUTU ......................................... 174

Toplu Grflme Kavram ve Nitelii ........................................................... 174Toplu Grflme Aflamalar ........................................................................... 176

Toplu Grflmelere Hazrlk Aflamas ................................................... 176

indek i ler vii

7. NTE

6. NTE


8/227

Toplu Grflmelerin Yrtm Aflamas ................................................ 177Toplu Grflmeci Nitelikleri ........................................................................ 179PSKOLOJK YNYLE TOPLU fi UYUfiMAZLII ................................... 181

Genel Olarak ................................................................................................ 181Barfl zm Yolu rnei Olarak Arabuluculuk .................................... 182fl Mcadelesi rnei Olarak Grev ............................................................. 185zet................................................................................................................ 190Kendimizi Snayalm...................................................................................... 192Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 193Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 193


Emeklilik ve flsizlik Psikolojisi................................................ 198ALIfiMA YAfiAMINDAN AYRILMA VE DIfiLANMA ................................... 199

Emeklilik Kavram ve Farkl Anlamlar ........................................................ 200flsizlik Kavram, flsizliin Nedenleri ve Trleri ........................................ 201EMEKLLK SRECNE PSKOLOJK BAKIfi ................................................ 202Emeklilie Hazrlk ve lk Adm .................................................................. 203Emeklilik Yaflam Dnemi ........................................................................... 203Mutlu Bir Emeklilik Yaflamnn Temelleri .................................................. 206fiSZLN PSKOLOJK ETKLER ............................................................. 207flsizlik ve Bedensel Salk Sorunlar .......................................................... 208flsizlik ve Ruhsal Sorunlar .......................................................................... 209

Alglanan flsizlik Riski ve Etkileri ............................................................... 212fiSZLN TOPLUMSAL MALYET ........................................................... 213

zet................................................................................................................ 215Kendimizi Snayalm...................................................................................... 216Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 217Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 217


indek i lerviii

8. NTE


9/227

nsz

alflma Psikolojisi, psikolojinin bilgi birikimini bireyin alflma yaflamn ak-

lamada kullanr ve bireyin alflma yaflamna iliflkin yeni bilgiler retir. alflann

tatminini ve verimini arttrmaya, onun ifliyle ve alflt iflletmeyle btnleflmesini,

zaman geldiinde ise salkl biimde ayrlmasn salamaya, ifl baflnda yaflayabi-

lecei stres ve sknty azaltmaya ynelik abalarn tm bu bilim dalnn kapsa-

mna girer.

Bu abalar alflan ile ifli arasnda en iyi uyuma ulaflmaya yneliktir. Bunun yo-

lu ise ifl analizi, personel seimi, performans deerlemesi, ifle gdleme, personel

eitimi ve ifl evresi koflullarnn alflana uyarlanma srelerinde etkinliin sa-

lanmasndan geer.alflma Psikolojisi, insan kaynaklar yaklaflmnn yan sra endstri iliflkileri

yaklaflmn da benimseyerek, alflma yaflamnda dier alflanlarla rekabet ve

kendi baflna pazarlk gc olmayan alt dzey alflanlarn da insanca ve adil ko-

flullar altnda alflp yaflayabilmelerini salamada iflyeri ynetimini zorlayc etki

yapan toplu pazarlk sisteminin iflleyiflindeki insan iliflkilerini konu alan toplu pa-

zarlk psikolojisini de ierir.

fl iliflkisi iinde bulunduu sre sonunda emekli olan veya iflsiz kalan alfla-

nn biliflsel, duygusal ve sosyal durumu, sorunlar ve bu konudaki yaklaflmlar da

bu bilim dal kapsamnda incelenir.

Yukarda sz edilen bu konular, farkl niversitelerin alflma Ekonomisi ve

Endstri liflkileri Blm, Ynetim ve alflma Psikolojisi Anabilim Dal retim

yeleri tarafndan sekiz nite halinde kaleme alnmfltr. zverili abalarndan ve

ok deerli katklarndan dolay teflekkr ederiz.

Editrler

Prof.Dr. S. Leman BLGNYrd.Do.Dr. A. Ayfle ZDEMR

nsz ix


10/227

Bu niteyi tamamladktan sonra;fl ve alflma kavramlarn, alflmann ifllev ve nemini aklayabilecek,alflma yaflamn, ilgili deer ve tutumlar tanmlayarak, zel yaflamla iliflki-lendirebilecek,alflma koflullarnn nelerden olufltuunu, hangi kuramsal aralarla deer-lendirildiini aklayabilecek,Psikolojik ifl analizini, amalar, ilgili kuramlar ve sreciyle tanmlayabilecek,fl analizi yntemlerini listeleyebilecek,fl tasarm ve bu sreteki insancllk ltlerini aklayabilecekbilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.

indekiler

fl alflma alflma Yaflam Deer ve Tutumlar alflma Yaflam-zel Yaflam alflma Koflullar nsana Yakflr fl

Yklenme Zorlanma fl Analizi fl Analizi Yntemleri fl Tasarm flin nsancllk ltleri

Anahtar Kavramlar

Amalarmz

alflma Psikolojisifl, alflma Yaflamve fl Analizi

fiN TANIMI, ALIfiMANIN ANLAMVE NEM

ALIfiMA YAfiAMI VE KAPSAMI

ALIfiMA KOfiULLARI VE NSANAYAKIfiIR fi

PSKOLOJK fi ANALZ

fi ANALZ YNTEMLER

fi TASARIMI VE LTLER

1ALIfiMA PSKOLOJS


11/227

fiN TANIMI, ALIfiMANIN ANLAM VE NEMfl ve alflma insanlk tarihi kadar eski, gnlk yaflammzn ayrlmaz paras ol-mufl kavramlardr. Bu nedenle ne anlama geldikleri ve nasl alglandklar da pekmerak edilmez. Oysa bu kavramlarn nasl alglandn bilmek ve bu konudaki bil-gilerimizi derinlefltirmek, alflma yaflamna girdiimizde nmze gelen grevle-rin nasl tasarlanmfl olduunu anlamamz, alflma koflullarn inceleyip deerlen-direbilmemizi salayan nemli bir gerekliliktir.

flin Tanm ve alflma Kavramndan Farkfl, yaflamn en merkezi alanlarndan biri olarak insan yaflam iin byk nem ta-

flmaktadr. Ekonomik ve sosyal yaflamn en temel unsurlarndan biri olan ifl, biryandan alflan insana ve bakmakla ykml olduu yaknlarna gelir yoluyla ya-flamn srdrme olana tanmakta, dier yandan mesleki sosyalleflme yoluylaonun deerlerini, yaflam tarzn, toplum iindeki yerini etkilemektedir.

fl, ok genel olarak gsterilen urafl, aba fleklinde tanmlanabilir. Trk DilKurumu, farkl boyutlara da yer vermekle birlikte, ifli bir ama elde etmek, her-hangi bir fley ortaya koymak iin g harcayarak yaplan etkinlik, alflma olaraktanmlamaktadr (TDK, 2012). Buna gre ifl, yaflamn her alan ve evresinde rastla-nabilen genifl bir ierie sahiptir ve bakfl asna gre farkl flekillerde tanmlana-bilmektedir. zellikle Din, Fizik, Felsefe ve Ekonomi alanlarnda, iflin farkl flekil-lerde tanmland grlmektedir. Burada, kitabn amacna uygun olarak ekonomi

ve psikoloji bilimlerindeki tanm ve yaklaflmlar zerinde durulacaktr. Ekonomideifl, retim amaldr ve fiziksel olduu kadar (bedensel aba) zihinsel ve psikolojik(zihinsel aba) bir sretir. Tanm bu adan bakarak snrlandnda bile, ifl kavra-mnn ieriinin gemiflten bugne bir evrim geirdii sylenebilir.

fl ile ortaya konulan ekonomik geliflme ve sanayileflme, tarihin her evresindekavrama verilen anlam da deifltirmifltir. Eski Yunan ve Roma flehirlerinde ifl, k-lelerin yapmak zorunda olduu bir olgu olarak grlmekteydi. Gnmzn aksi-ne iflsizlik bir prestij nedeniydi. ngilizce, Almanca ve Franszcadaki ifl kavram-larnn etimolojik kkenleri de iflin eskiden bir eziyet, bir yk ve aresizlik olarakalglandn gstermektedir. ngilizcedeki labour ve talyancadaki lavorarekavramlar, ac ekmek anlamna gelen laborare kavramna, Almancann Ar-

beit kavram, terk edilmifl, eziyetli, yklenmifl anlamlarna gelen erebeitkavramna, Franszcadaki travailler ve spanyolcadaki trabajo kavramlar da

fl, alflma Yaflam vefl Analizi


12/227

iflkence yapmak, eziyet etmek anlamlarna gelen tribuler kavramna dayan-maktadrlar (Neuberger, 1985: 2).

fl kavram, Orta an sonlarna doru Lutherin Reformasyonu ile olumsuz

ieriinden kurtulmufl, olumlu ynde bir deer olmaya bafllamfltr. Avrupa lkele-rinin ekonomik adan geliflmifl olmasnn ardnda Protestan Etii denilen ifl ah-lak ilkeleri ve ifl anlayflnn olduu ilgili yaynlarda sk vurgulanan bir konudur.Protestanln doufluyla, ifl Tanr iin faaliyet gstermenin tek yolu olarak grl-mfl, Luther, insanlarn en yce ykmllnn ifllerini vicdanlarnn sesini din-leyerek yerine getirmeleri olduunu sylemifltir. Max Weber, din sosyolojisi ala-nndaki Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu isimli nl eseriyle sz konusudeerlerin kapitalizmin geliflmesini kolaylafltrc nemli bir unsur olduunu orta-

ya koymufltur (Weber, 2010). Geleneksel toplumlardaki deerler sistemi, modernbir ekonomi iin gerekli tipik davranfl biimlerini hofl grmezken, Protestanlnperformans ve baflary n plana karan ifl ahlak, yapsal dnflmlerin nemli

bir kayna olmufltur. Katbafl, konuya bir boyut daha getirerek, Protestanlnve kapitalizmin ykseliflinin temelinde Bat Avrupada eskiden beri var olan birey-ci gelerin bulunduunu ileri srmektedir (Katbafl, 1990: 89-90).

slam dininde ifl kavramn ve ifle verilen deeri ya da bu deerlerin toplumzerinde ne derece etkili olduunu ayrntl bir flekilde inceleyen bilimsel eserlerepek rastlanamamakla birlikte, Yavuzun alflma Hayat ve slam isimli eseri (Ya-

vuz, 1992) ile Zaimin klasik iktisat kuramlarnn nl kavram Homo Economi-custan esinlenerek ortaya att, alflma yaflamnda Mslman Adam (nsan) ta-nmlamas, bu yndeki giriflimlerden olarak grlebilir. Zaime gre, Mslmanadam ilim, fazilet ve ahlakla donatlmfl bir kiflidir ve hem direksiyonu hem de mo-toru gl bir araca benzer. Direksiyon, slam ahlak ve fazileti, motoru bilgisidir.

(Zaim, 1994: 111).Psikoloji biliminde iflin tanmna, ifli ilgi alanna alan uygulamal psikoloji dalla-

rndaki eserlerde rastlanmaktadr. Klasik anlamda fl Psikolojisinin temsilcilerindenHoyos, ifli belirli bir grev erevesinde gelifltirilen, bir kurallar sistemiyle deer-lendirilebilen, bedensel, ruhsal ve zihinsel g gerektiren ve maddi ya da manevibir sonuca yol aan etkinlik veya meflguliyet olarak tanmlamaktadr (Hoyos, 1974:24). Amaca yneliklik, toplumsallk ve iflin kiflilik zerindeki etkilerini de vur-gulayarak kavramn ufkunu geniflleten Hacker ise bir retim srecinin paras ola-rak grd ve amaca ynelik kendi iinde btnlk taflyan eylemlerden olufl-tuunu belirttii iflte, psikolojik adan nem taflyan flu zelliklerin olduunu be-lirtmektedir (Hacker, 2005: 47-48):

1. fl, bilinli ve amaca ynelik bir faaliyettir;2. Amalarda ifade edilen sonular elde etmeye yneliktir;3. Bu nedenle, ifli gereklefltirme eyleminden nce dflnsel olarak mevcuttur;4. Bilinli olarak ama dorultusunda sistemlefltirilen, kurallafltrlan bir ey-

lemdir;5. stenen sonucun elde edilmesi srecinden ayn zamanda ifli yapann kiflilii

de etkilenir; sre sadece bilgi ve becerileri deil, tutumlar ve uzun vade-de deerleri de etkiler;

6. Her ifl, toplumsal iflblmnden soyutlanmfl dahi olsa, ana unsurlaryla top-lumsal ihtiyalarla iliflkilidir ve anlamn byk lde buradan kazanr;

7. fl ierisinde koflullardan kaynaklanan, amaca ynelik olmayan gelerin de

varl sz konusudur (rnein; yaratclk gerektiren ifllerde alt amalarnnceden belirlenemeyip sre iinde konumlandrlmas).

4 alflma Psikolojisi

Uygulamal psikolojialannda iflin kavramsalierii, alflan insannkiflilii zerindeki etkileri dekapsama alnarakgeniflletilmektedir.


13/227

Hackerin (2005) tanm, getirdii yeni boyutlarla iflin insan ihtiyalar ve bek-lentileri dorultusunda tasarlanmas iin genifl bir alan amaktadr.

flin bugne kadar yaplan tanmlarnda ortaya konulan, ksmen birbiriyle kesi-

flen bafllca zellikleri flyle sralanabilir: fl bir faaliyettir, Toplumsal boyutu vardr (iflblm, hiyerarflik organizasyon, baml ve ba-

msz alflanlar vb. zellikleri ierir), fl, grlme srecinde bir yk, zahmet, stres ve kayg kayna olarak yafla-

nabilecei gibi, bir gurur nedeni, bir sevin ve mutluluk kayna olarak daalglanabilir,

nsann bedensel, zihinsel ve manevi gcnn kullanmn gerektirir, Kurallar erevesinde, planl abalarla belirli bir amaca hizmet eder, Mal ve/veya hizmet retimi salar, bu ynyle iinde yaflanlan evreyi, top-

lumu deifltirir,

Bireysel ve toplumsal ihtiyalarn giderilmesini salar, Ayn zamanda ifli yapan insana bilgi, beceri ve yetkinlik kazandrmann te-sinde onun kifliliini, deer ve tutumlarn da deifltirebilen zellikler taflr,

fl bir baflka kifli veya kurumun plan ve denetiminde yaplyorsa maddive/veya manevi karfll olan bir eylemdir.

Bu zelliklerden yola karak ifli, belirli amalar dorultusunda, insann beden-sel, zihinsel ve manevi gcn kullanarak oluflturduu, bireysel ve toplumsal a-dan deer ifade eden, deiflim ve geliflme ile mutluluk ve kayg potansiyeli taflyansistemli eylemler btn olarak tanmlayabiliriz. fl kavram, sadece bir eylemlerbtn olarak alglanabilecei gibi, eylemin sonucu olarak ortaya konulan eser(ortaya karlan ifl) ve gereklefltirilmesi gerekli grev (ykmllk) ya da yakn

bir anlamda mesleki faaliyet olarak da toplam farkl boyutta grlebilir.

fl hangi zellikleri nedeniyle alflan insanda kayg ve mutluluk kayna olabilir?

alflma kavram, ifl kavramnn ieriiyle nemli lde rtflmesine ve lke-mizde ou kez ayn anlamda kullanlmasna ramen, yukardaki boyuttan g-rev ya da mesleki faaliyet ile daha yakndan iliflkilidir ve daha ok belirli bir r-gtlenme kapsamndaki baml veya bamsz ifl iliflkisiyle yklenilen eylem-leri yerine getirme srecini ifade eder. fl, yerine getirilmeyi bekleyen amal ey-lemler btn iken alflma bu eylemlerin birey tarafndan stlenilip yerine geti-rilme srecidir. Deiflen yaflam koflullarna paralel olarak alflma kavramnn he-

nz rgtlenmemifl gnll sosyal alflmay ve ev ifllerini de kapsayacak flekil-de genifl tutulmasnda yarar vardr. Hukuki anlamda ifl iliflkisiyle balantlandrld- durumlarda alflma, ifl yapma karfllnda maddi ve/veya manevi yarar sala-mak amacn da taflyan bir grev sorumluluu haline gelmektedir ve toplumu-muzda yaygn ifl sahibi olmak ifadesiyle efl anlamldr. Bir yerde alflmak, birfley iin alflmak ifadeleri de alflmann rgtsel boyutunu ifade eden rneklerolarak grlebilir.

alflma kavramna farkl bakfl ve yaklaflmlar iin Aflkn Keserin alflma Psikolojisi isim-li kitabnda (Ekin Basm Yayn Datm, Bursa, 2009) alflma Kavramna liflkin Grfl-ler (s. 43-54) bafllkl blm inceleyebilirsiniz.

51. nite - fl, alflma Yaflam ve fl Analizi

S IRA SZDE

1

K T A P


14/227

Sonu olarak ifl kavram eylemler btn olmasna ramen duraan, alflmaise dinamik ve sresel bir ierie sahiptir. fl, Trkede ancak yanna bir fiil ek-lendiinde (ifl grmek, ifl yapmak gibi) alflma kavram ile efl anlaml olmaktadr.

alflmann fllevleri ve Bireysel Adan neminsann bir ifl sahibi olmas ya da alflmak istemesinin temelinde kuflkusuz nceliklegeim kaygs, bunun da gerisinde yaflamn srdrme drts bulunmaktadr. alfl-mak, bireysel ve toplumsal ihtiyalarmzn karfllanmasnn vazgeilmez bir kofluludur.

Acaba insanda doufltan alflma ihtiyac denilebilecek bir gdnn varln-dan sz edilebilir mi? Gdlenme ve renme alanndaki arafltrmalar, alflma g-dsnn doufltan deil, ancak ikincil bir konumda, sosyal yaflamda renilmiflgdlerden olduu tezini daha ok desteklemektedir. nsann doufltan bofl dur-mama, bir faaliyette bulunma ynnde davranfl eilimi iinde olduu, eflitli

Aktivasyon Kuramlar tarafndan ortaya konulmufltur (Rainer, 2002). Ancak, bu fa-

aliyetin ne lde ve hangi ynde olaca, byk lde sosyal evreden edinilendeerler sistemi ve uyarlar tarafndan belirlenmektedir. Baz kltrlerde aba, a-lflkanlk daha ok dllendirilirken bir baflkasnda tembellik daha rabet gren birdavranfl biimi olabilmektedir. Baz kltrler insan enerjisini toplum iin yarar ge-tirici faaliyetlere ynlendirirken bir dieri zeka ve enerjiyi bofla harcayan faaliyet-leri marifet olarak gsterebilir.

alflma isteinin nemli nedenlerinden biri de kuflkusuz bu yndeki toplum-sal beklentilerdir. Topluma yararl insan olmak, baflarl olmak gibi hedefler,sosyalleflme sreci ierisinde her insann isellefltirdii, toplumsal rolnn bir par-as olarak alglad yaflam izgileridir. Performans toplumu olarak nitelendirile-bilecek, alflmann ve performansn yksek deer olarak algland toplumlar-

da bu eilim ok daha belirgindir.alflmay sadece ekonomik ynyle grme yanlgsna dflmemek gerekir. flin

ve alflma yaflamnn anlam zerindeki alflmalarda, gemiflte uzun yllar iflinekonomik ve toplumsal ifllevleri zerinde durulmufltur. Oysa, alflma ve ifl iliflkisi,ayn zamanda psikososyal ihtiyalar yantlayan, kifliliin geliflmesine katk sala-

yan nemli birer olgudur. alflmann bireyler asndan salad faydalar flu flekil-de zetlenebilir:

flyeri, baflka insanlarla tanfllan, yeni arkadafllklarn ve sosyal iletiflimin ku-rulduu bir mekandr; bu zelliiyle iflbirlii kurma, dayanflma, paylaflma

vb. gibi sosyal yeteneklerin geliflmesine araclk eder, fl sahibi olmak, alflan insana ve onun ailesine bir sosyal stat salar,

alflmak, insann kendine saygsnn, toplum iindeki yerinin, yararl bir-fleyler gereklefltirme duygusunun nemli bir kaynadr,

nsann bir aidiyet ve kimlik duygusu oluflturmasnda alflmann rol okbyktr; bir iflin yaplabilmesi iin gerekli bilgi, beceri ve yeteneklere sa-hip olma deneyimi, bireysel kimliin geliflmesi iin ok nemli bir zemindir,

alflma yaflam, insann belirli bir dzen iinde yaflama ihtiyacn yantlar vezamann periyodik alglanmasn salar,

alflma, salad gelir ile zel yaflamn maddi temelini oluflturmakta, onunnitelii ve bofl zamanlar flekillendirme biiminin de nemli bir belirleyicisiolmaktadr; bu balamda, yaplan iflin ierii ve mesleki sosyalleflme olgusubyk nem taflmaktadr.

alflma, sadece ekonomik ynyle aklanamaz. ok boyutlu bir sretir.


D K K A T


15/227

lkemizde yaplan eflitli arafltrmalar da iflin ve alflma yaflamnn sadece eko-nomik ynyle deil, ok ynl olarak alglandn ortaya koymaktadr. Tnar,Gray ve Demirbilekin gereklefltirdikleri bir alan arafltrmasnda ifli cazip klan

faktrlere iliflkin bir soruya verilen yantlar, iflin salad prestij, sosyal stat vesaygnln, gelir salama ifllevinden daha nde yer aldn ortaya koymufltur (T-nar, Gray ve Demirbilek, 1997).

ALIfiMA YAfiAMI VE KAPSAMIBirey asndan alflma yaflam, genellikle ifl iliflkisinin gerekleri dorultusunda bi-reyin ifliyle uraflarak geen zamanlarn ifade etmek iin kullanlan bir kavramdr.

Ancak, konuya derinlik vererek bakldnda, alflma yaflamnn bir mr boyu in-san zerinde etkisi byk olan, zel yaflamn geliflimi ve planlanmasnda da bas-kn role sahip, merkezi bir ilgi alan olduu grlmektedir. lkretimden bafllaya-rak tm renimini ncelikle alflma yaflamna hazrlk olarak alglayan, en azn-

dan 20 ylnda gnlk yaflamnn te birini ifline adayan ve emeklilik yaflantsnifl yaflamnda geen srelere ve bu sre iinde gsterdii performansa borlu olanbir kiflinin yaflamnda, ifl grerek geen srelerin tartfllmaz bir arl vardr. a-lflma yaflamnda her boyutu tekrar tekrar yaflanarak geen anlarn iz brakmama-s mmkn deildir. Bu nedenle, alflma yaflam kavramn mmkn olduuncagenifl bir flekilde tanmlamak, zellikle psikolojik arafltrmalarda daha salkl so-nulara ulafllmas asndan yararl olacaktr.

Bu dflnceler dorultusunda alflma yaflam, insann merkezi bir yaflam ke-siti olmasndan yola karak, ilk defa bir ifl sahibi olma (alflma) istei ile bafllaypaktif alflmann sona ermesinden sonra, ifle iliflkin maddi-manevi kazan, deer,tutum ve yarglar etkisini srdrd mddete devam eder. Bu flekliyle, alflma

yaflam, Sadece bir kuruma baml olarak maafl ya da cret karfll alflanlar de-

il, esnaflar ya da siparifl zerine alflanlar gibi bamsz alflan kesimler ilecretsiz aile iflileri ve gnll alflanlar da iine almaktadr,

Sadece ifl iliflkisinde bulunulan zaman deil, bu zamann ncesi ve sonrasile arasnda iflsiz geebilen zamanlar da byk lde kapsamaktadr.

alflma Yaflamna liflkin Deer ve TutumlarDeerler ve tutumlar, insann evresini alglamas ve yorumlamasnda nemli biretkiye sahiptirler. htiyalar, bireyin genetik zelliklerini de kapsam iine alrkendeer ve tutumlar daha ok renilmifl llerdir, ancak ihtiyalarla sk bir ba

iindedirler. Ksmen de olsa, iinde yaflanlan toplumdaki ya da ait olunan grupta-ki geerli deer yarglarnn etkisi altnda geliflen bireysel deerler sistemi, hangidurumlar ve davranfl biimlerinin birey tarafndan ulafllmaya deer ya da ula-fllmak zorunda olarak alglandn belirtir. Olduka genel nitelikli ve srekliliiolan deerler zerinde oluflan tutumlar ise somut olarak belirli bir kifli, nesne yada duruma ynelmifllerdir; onlarla edinilen dorudan veya dolayl deneyimler, szkonusu kifli, nesne ya da durum karflsnda nasl bir tepki gsterilecei hakkndafikir verirler (Tnar, 1986: 78). Deerler ve tutumlar, toplumsal deiflimlerden etki-lenirler ve yaflam koflullarnn deiflmesine paralel olarak zaman iinde farkl bir

yapya dnflebilirler.flin, alflmann ve alflma yaflamnn bir toplumda nasl tanmland, alglan-

d, amalanan sonulara nasl ve ne derece ulafllabilecei, nemli lde birey-lerin alflma yaflamna iliflkin deerleri, tutumlar ile alflma yaflamnn koflullar



16/227

arasndaki iliflkiye baldr. alflma koflullar bireysel ve dolaysyla toplumsal bek-lentileri yantlayabildii lde amaca ulafllacaktr. te yandan, bireysel beklenti-lerin de byk lde toplumsal adan dllendirilen deerler dorultusunda fle-

killendii sylenebilir. alflkanln ve performansn dllendirildii, tembelliinhofl grlmedii bir toplumda (performans toplumu) insanlar ancak alflarak ken-dilerini kantladklarnda bir fleye ya da yere ulaflabileceini nceden grr ve a-lflma hayatndan beklentilerini bu geree gre flekillendirirler.

Performans toplumunun psikolojik adan getirecei olumsuz ve olumlu sonular nelerolabilir?

alflma yaflamna iliflkin deer ve tutumlarn neler olduu konusunda bir genel-leme yapmak son derece gtr. fle verilen anlam sadece kltrden kltre deil,gruptan gruba ve hatta, ayn deerleri paylaflyor grnseler bile, bireyden bireye

de deifliklikler gsterebilmektedir. Bununla beraber, yaygn olarak alflma hayat-na iliflkin beklentilerde anlamn bulan deerlerden bafllcalar flyle sralanabilir: flin iyi bir gelir getirmesi, fl gvencesi, Yaplan iflin ilgi ekici olmas ve anlaml bir fleyler yapld hissini vermesi, flin kendi baflna yaplabilen, sorumluluk bilinci gerektiren nitelikte olmas, flin modern aletler ve yardmc materyal ile donatlmfl olmas, alflma arkadafllaryla iyi iliflkiler, Ykselme olanaklarnn varl, Yaplan iflin sayg ve kabul grmesi, alflma zamanlarnn ve bofl zamanlarn bireysel ihtiyalara uygun olmas,

flin alflan insana kendini (bilgi, beceri ve yeteneklerini) gelifltirme olanavermesi.

70li ve 80li yllarda, Avrupa lkelerinde ve ABDde yaplan arafltrmalar, eko-nomik geliflme sreci boyunca, refah artflna paralel olarak alflma yaflamna ilifl-kin deer ve tutumlarda nemli deifliklikler olduunu ortaya koymufltur. Sonu-lar, refah toplumu iinde doup byyen, daha iyi bir eitim alan yeni nesil al-flanlarn, eski nesle kyasla alflma yaflamndan olduka deiflik beklentiler iindeolduklarn gstermifltir. Sosyalleflme dnemlerini ekonomik sknt ve krizler ieri-sinde geirmifl eski nesil iin iyi bir kazan ve ifl gvencesi ile ifl sorumluluu nplanda iken yeni nesil iin iflin ilgi ekicilii, ifl arkadafllarnn nitelii, kendini ge-lifltirme ve ykselme olanaklar gibi post materyal deerler daha ok nem ka-

zanmfltr. 90l yllar ve 2000li yllarn ilk on ylnda artan ekonomik sorunlar er-evesinde deerlerde bir lde eskiye dnfl beklense de flu aflamada sadece de-erlerin ilerlemesinde duraklamadan sz edilebilir. Nitekim 2004 ylnda Alman-

yada gereklefltirilen kapsaml bir grgl arafltrmada alflanlarn iyi bir ifl iin n-grdkleri en nemli iki koflulun, kesintisiz ve gvenilir bir gelir ile sresiz ifl ilifl-kisi olduu ortaya kmfltr (INQA, 2008: 10).

lkemizde alflma yaflamna iliflkin hangi tr deer ve tutumlarn hakim oldu-u konusuna flk tutacak alflmalar maalesef yeterli dzeyde deildir. Ergder,Es-mer ve Kalaycolu tarafndan 90l yllarn baflnda yaplan Trk Toplumunun De-erleri konulu bir arafltrmaya gre, arafltrma kapsamndaki kiflilerin % 60 alfl-may kazantan bamsz, hofllanlarak veya profesyonelce yaplmas gereken ifl

olarak grmektedir. % 36s iin ise alflmak ya hayatta kalmak iin katlanlan birklfet ya da ancak kazanla orantl olarak yrtlmesi gereken faaliyetlerden iba-


SIRA SZDE 2


17/227

rettir (Ergder, Esmer ve Kalaycolu, 1991: 26-27). Ayn eserde, alflma ve bafla-r arasndaki iliflkiye iliflkin tutumlar da arafltrlmfltr. Baflarnn daha ok alflma-

ya, kiflisel yetenek ve abaya m, yoksa bunlarn dflndaki nedenlere mi atfedildi-

ini saptamaya alflan soruya alnan yantlarda, daha ok alflma ile olacanainananlarn oran % 55 iken baflary kendi dflndaki faktrlere (flansa ve tanflklk-lara) balayanlarn oran % 33 gibi hi de kmsenemeyecek bir dzeydedir (Er-gder, Esmer ve Kalaycolu, 1991: 28).

Son yllarda lkemiz genliine ynelik olarak Y Kufla tartflmalar dikkatle-ri ekiyor olsa da alflma yaflamna iliflkin hakim deerlerin genel ekonomik kon-jonktrden dier lkelerdekine benzer flekilde etkilendikleri grlmektedir. KON-DA ve stanbul Kltr niversitesinin 2011de aklanan Trkiye Genlii Arafltr-mas sonularna gre, mutlu olarak alflaca ifl iin en nemli unsur hangisi?sorusuna genlerin % 45,9 orannda gelecek garantisi cevabn vermeleri ve in-sani alflma koflullar seeneini % 26lk oranla ikinci sraya itmeleri, Avrupada-

ki gibi gvence kayglarnn ne ktn gstermektedir (KONDA, 2011: 16).

KONDA ve stanbul Kltr niversitesinin Trkiye Genlii Arafltrmas sonularnn ve-rildii sunumun tamamna http://www.konda.com.tr/tr/raporlar.php adresinden ulaflabi-lirsiniz.

alflma Yaflam ve zel Yaflam Arasndaki liflkialflma yaflamnda ve dflnda geen zamanlar arasndaki iliflki, alflan insanniflinden elde ettii doyumun anlafllmas, ifle gdlenmesindeki sorunlarn saptan-mas ve alflma yaflamnn bofl zamana uzanan etkilerinin belirlenebilmesi asn-dan dikkatle incelenmesi gereken bir olgudur. Bu balamda, alflmayla geen za-

man ve alflma dfl zaman arasndaki oran ile toplumsal refah dzeyinin geliflme-si de nem kazanmaktadr. 1825 yllarnda 82 saat olan haftalk alflma sreleriningnmzde baz Avrupa lkelerinde 40 saatin altna kadar inmifl olmas ve tke-tim alflkanlklarndaki byk deiflmeler, o gnden bugne alflma yaflam vezel yaflam arasndaki iliflkiyi derinden etkilemifltir.

alflma yaflam ve zel yaflam arasndaki iliflkiyi inceleyen eserlerin nemli birksm, alflma yaflamnn dier alanlar zerindeki ezici basknlndan yola k-maktadrlar. Buna gre, zellikle alflma yaflam ve mesleki faaliyet iin geerliperformans ve baflar tutkusu, zel yaflama da taflnmakta, bu alanda da belirle-

yiciliini srdrmektedir. Sosyolojide Frankfurt Okulunun nemli temsilcilerin-den biri olan Habermas, alflma dfl zamanlarn giderek iflin etkisi altna girdiini,

ifl esnasnda edinilen davranfl biimleri ve tutumlarn ifl dfl yaflamdaki davranflla-r da etkilediini ne srmektedir. Habermasa gre alflma zamanlarnn ksalma-s, ifl dfl zamann alflma yaflamnn basksndan kurtulmas iin bir frsat niteliin-dedir (Habermas, 1958).

Baz dflnrler ise tam tersi bir etkiden sz etmekte, ifl dfl zamanlar ve tke-tim alflkanlklarnn, alflma zamanlarndaki azalmann da etkisiyle, daha basknhale geldiklerini, bylece edinilen yaflam stilinin alflma yaflamna taflndn vur-gulamaktadrlar (Wiswede, 1980: 23-24).

alflma yaflam ve zel yaflam iliflkisinde befl temel varsaymdan sz edilebilir(Ulich, 1991: 307den deifltirerek):

1. Etkisizlik Varsaym: Buna gre, alflma zamanlar ve bofl zamanlardaki

yaflam ve davranfl biimlerinin birbiriyle ilgisi yoktur. alflma yaflam vezel yaflam birbirlerinden bamsz olarak geliflirler,


N T E R N E T


18/227

2. Etkileflim Varsaym: alflma zamanlar ve bofl zamanlardaki yaflam vedavranfl biimleri karfllkl olarak birbirlerini etkilerler,

3. kame Varsaym: alflma yaflam veya zel yaflamda yant bulamayan ih-

tiyalar dier tarafa ynelir,4. Pekifltirme Varsaym: alflma yaflam veya zel yaflamda edinilen deer,tutum ve davranfl biimleri, bir dierindeki deer, tutum ve davranfllarglendirerek pekifltirir,

5. akflma Varsaym: alflma srecinde ve bofl zamanlardaki yaflam ve dav-ranfl biimleri akflmalar gstermektedir, ancak bunun nedeni iki alann bir-birini etkilemesi olmayp nc bir deiflkenin varl sz konusudur.

Grgl Arafltrmalardan SonularDeiflkenlerin okluu ve yntem gelifltirmede yaflanan skntlar nedeniyle alflma

yaflam ve zel yaflam arasndaki iliflkiyi konu edinen grgl arafltrmalarn yukarda-

ki tezlerden herhangi birini ounlukla destekler nitelikte olmad sylenebilir.Konuyla ilgili arafltrmalardan baz ilgin sonular flyle sralanabilir (Bkz. T-nar, 1996: 14-16):

flin gerei olarak kendilerinden daha fazla bilgi, beceri ve yetenek isteneniflilerin, dierlerine kyasla ifl dfl yaflamlarnda da daha aktif ve yaratc ol-duklarn saptanmfltr,

Bedensel ve zihinsel adan kstlayc alflma koflullarna sahip alflanlarn,sadece bedensel adan kstlayc alflma koflullarna sahip olanlara kyasla,zel yaflamlarnda daha kstl bir faaliyet eiliminde olduklar grlmfltr,

Mesleki eitimini tamamlamfl kasaplarn, bir et rnleri fabrikasnda, bantsistemiyle gereklefltirilen sucuk imalatnn sadece bir kesitinde alfltklarn-

dan, alflma yaflamnda eitimini grdkleri kasap kimliinin onayn g-rememeleri nedeniyle, zel yaflamlarnda farkl kimlikler peflinde kofltuklarortaya konulmufltur,

Kanadann bir kasabasndaki marangozhanede, 206 aa iflleme iflisi ze-rinde alflma koflullar ve zel yaflamdaki eilimler arasndaki iliflki arafltrl-mfl, iflleri teknik ve rgtsel zorunluluklar nedeniyle iflbaflnda sosyal iliflki

ve iletiflime ok az olanak veren iflilerin, zel yaflamlarnda da olduka s-nrl bir sosyal iletiflim eiliminde olduklar grlmfltr. Buna karfllk alfl-ma srecinde sosyal iliflkileri daha ok olan iflilerin alflma ortam dflnda-ki sosyal yaflantlar da benzer flekildedir.

Btn gvenilirliklerine ramen, arafltrmalarn ortaya koyduklar sonularn

dikkatle yorumlanmas gerei aktr. nk, rnein sosyal iletiflime olanak ver-meyen ifllerin sosyal iletiflimden fazla hofllanmayan kiflilerce daha ok tercih edile-bilecei gerei de gzard edilmemelidir. Byle bir durumda, alflma yaflam n-cesinde var olan bir eilim, alflma yaflamndaki deneyimlerle daha da pekifltiril-mifl olmaktadr. Bunun tersi de elbette mmkndr. Sosyal iliflkilerden hofllanma-

yan birisi, iliflkilerin youn olduu bir ortamda ald grev sonucu, zamanla buzelliini deifltirebilir.

Yakn dnem arafltrmalar da alflanlarn gznde bofl zamanlarn nemininarttn, bununla beraber kreselleflme, teknolojik geliflmeler, yeni alflma biim-leri vb. nedenlerle zaman ve mekan alglarnn deiflmekte olduunu, bu nedenlealflma yaflam ve zel yaflam arasndaki izgilerin giderek daha da inceldiini

gstermektedir (GFS, 2002: 2; Rump ve Biegel, 2011: 376). Dnyann birok yerin-de fl-Yaflam Dengesi (Work-Life Balance) bafll altnda srdrlen alflmalar,


alflma yaflam ve zelyaflam arasndaki

geiflkenlik artmaktadr.


19/227

iki alan arasnda artan geiflkenlikten yola karak alflma yaflam ve zel yaflamarasnda optimal bir dengenin kurulmas yollarn arafltrmaktadrlar.

ALIfiMA KOfiULLARI VE NSANA YAKIfiIR fialflan insan asndan alflma koflullar, genel olarak alflma iliflkisinden, ifl or-ganizasyonundan, fiziki mekandan ve iflyerindeki insan iliflkilerinden kaynakla-nan, iflgrme ya da bunun karflln almakla ilgili konular ile alflma sreci bo-

yunca ortaya kan, alflma ortam ya da ifl sonucu zerinde etkili olan unsurlarolarak tanmlanabilir. Sz konusu gereklilikler ve etkiler, bireyin zellikleri ile et-kileflim halinde ifl davranfllarnn fleklini ve ynn etkilemekte, ifl ortamnda bi-rey tarafndan stlenilen roln baflar dzeyini belirlemektedir.

Hacker, psikolojik bakfl asyla alflan insan zerinde etkili olan koflullar,genel nitelikli, pozisyona bal ve ifle zg alflma koflullar olarak e ayr-makta, iflgrme sreci boyunca bunlarla etkileflim halinde olan bireysel zellikleri

de performans bileflenleri bafll altnda iki ana grupta (Temel ve fl SrecineBal) deerlendirmektedir (Hacker, 2005: 91-92). fiekil 1.1de bu snflandrma te-mel alnarak bir alflma Koflullar ve flgrme Sreci Modeli oluflturulmaya al-fllmfltr.

alflma koflullar ve iflgrme srecinden beklentiler, genelde iki alanda youn-laflmaktadr. Bunlardan ilki, alflan bireyden optimum verimi almak, dieri ise bi-reye zarar vermeyecek, onu gelifltirecek insancl alflma ortam ve koflullar suna-bilmektir. Hedeflerden her ikisi de ayn derecede nemli olup ifl-birey uyumununkfl noktasn oluflturmaktadrlar. Her iki hedefe de birlikte ulaflmay salayacak

yollar arafltrmak, alflma psikolojisi bilim dalnn en heyecan verici faaliyet alan-n oluflturmaktadr. Bunun iin de ncelikle alflma koflullarnn bireyi nasl etki-

ledii, insana uygun ifl ve alflma ortamlarnn hangi zellikleri taflmas gerektiigibi sorulara yant aramak gerekmektedir.

fl-birey uyumu, verimli olduu kadar insancl alflma koflullarnn varln gerektirir.

Avrupa alflma Koflullar ArafltrmasBir Avrupa Birlii kuruluflu olan, Eurofound (Yaflam ve alflma Koflullarnn yi-lefltirilmesi Vakf), 1990 ylndan bu yana befler yllk aralarla Avrupa Birlii yele-ri ile aday lkeler baflta olmak zere Avrupa lkelerinde alflma koflullarn arafl-trmakta, raporlarn kamuoyuna aklamaktadr. En son 2010 ylnda yaplan geniflarafltrmann erevesi ve arafltrlan alflma koflullar katalou da bu konuda r-

nek alnabilecek dzeyde kapsaml bir snflandrma sunmaktadr. Her biri en az 5soru ile alflanlarn deerlendirmesine sunulan alflma koflullar flu bafllklar altn-da toplanmfltr (Eurofound, 2010):

alflma iliflkisi ve yaps: alflma zamanlar, gelir, teknolojik deiflim, ifli kay-betme olasl (algs) vb.

alflma zamanlar: Haftalk-aylk alflma sreleri, vardiya durumu, fazlamesai, alflma zamanlarnda esneklik olup olmad vb.

alflma temposu: Yksek tempoda alflma skl, alflma temposunun ne-lerden kaynakland vb.

Fizyolojik faktrler: Grlt, titreflim, kimyasallar, ifl esnasnda vcudun du-ruflu, yk taflma zorunluluu vb.

Biliflsel faktrler: flin ne lde karmaflk ya da monoton olduu, bilgisayarkullanma durumu, iflbaflnda renme olanaklar vb.


D K K A T


20/227

Psikososyal faktrler: nsanlarla dorudan muhatap olup olmama, iflbaflndaduygulara bask (duygusal emek), ifl kazas olasl, hatalarn telafi edilipedilemeyecei vb.

Salk ve iyilik hali: Riskler hakknda bilgilendirilme, iflin sala zararnailiflkin alg, hastalk nedeniyle alfllamayan gnler vb.

Kalifikasyon, meslek ii eitim ve mesleki gelecek: flin yeteneklere uygunolup olmadna iliflkin alg, eitimlere katlma durumu ve eitimlerin etkin-lii, kariyer beklentileri vb.

fl organizasyonu: fl organizasyonunu etkileme durumu, ifle ara vermede es-neklikler, ifl arkadafllarnn belirlenmesinde sz hakk vb.

Sosyal iliflkiler: Yneticilerin geribildirim verme ve cesaretlendirmesi, iflba-flnda yardmlaflma vb.

flten hoflnutluk: flin anlam, ifl faktrlerinden hoflnutluk vb. alflma yaflam-zel yaflam dengesi ve finansal gvence: alflma koflullar-

nn zel yaflamn kk zorunluluklarn yerine getirmeye ne lde izin

verdii, uzun sreli hastalkta sosyal gvence durumu vb. fiiddet, mobbing/rahatsz etme ve ayrmclk: flbaflnda fliddet, tehdit, haka-

rete urama durumu vb.

Eurofound arafltrmalarna afladaki linkten ulaflabilirsiniz: http://www.eurofound.euro-pa.eu/surveys/ewcs/index_tr.htm


N T E R N E T

Genel Koflullar

fl liflkisialflma Biimifl PiyasasTopluSzleflmelerfl Gvenliicret SistemiMekanIflkGrltklimvb.

Pozisyon Koflullar

Kalc-DeiflkenTeknolojiEkipmanMalzemeOrganizasyonHiyerarfliflbirliiletiflimfl Durufluvb.

fle zg Koflullar

fl AkflProgramlarZaman BasksEsnekliklerfle zg letiflimfle zg flbirliivb.

Temel Nitelikler

Fiziki YapSalkfle UygunlukBilgiBeceriDeneyimTutumlarvb.

fl SrecineBal Olgular

Sre DeneyimiGdlenmeYorgunlukMonotonlukAktiflikStresvb.

Bireyden Beklenen Performans(Grev/Rol Beklentisi)

- Yklenme -

Grevin/RolnAlglanmas

fl Davranfl -Zorlanma-

fl Sonucu Ksa ve Uzun Vadeli

Zorlanma Sonular

Birey (Performans Bileflenleri)Bireye Etkide Bulunan alflma Koflullar

fiekil 1.1

alflmaKoflullar veflgrmeSreci

Modeli


21/227

fl ortamnda beklenen performansn yerine getirilebilmesi iin hangi koflullarn oluflmasgerekir?

Yklenme - Zorlanma Kavramalflma koflullarnn insan zerindeki etkilerini arafltrmaya yarayan nemli kav-ramsal temellerden biri, yklenme ve zorlanma olgusudur. alflma koflullar birbtn olarak etkisini bireyden performans beklentisi (stlenilen rol) fleklindegsterir (Bkz.fiekil 1.1). Bu etkiyeyklenme, etkinin bireyin zelliklerine (temelnitelikler ve ifl srecine bal olgular) baml olarak rol yerine getirme (iflgrme)esnasnda ve sonrasnda bireyde oluflturduu bedensel ve psiflik tepkiler ile dav-ranfl deiflikliine de zorlanmadenilmektedir. Zorlanma iflin getirdii yklenimsonucu ortaya kan bir bedensel (fizyolojik), ruhsal ve davranflsal tepki, alglama,duygu, deerlendirme srecidir. Ayn alflma koflullar ve ayn yklenim, bireysel

farkllklar sonucu, birbirinden farkl zorlanma trleri ve derecelerine neden olabil-mektedir. Sz konusu farkllklar iinde bireye zg alg ve deerlendirmeler denemli yer tutmaktadr (Mittelstaedt, 2004: 15). rnein, yorgunluk her iflte g-rlebilen bir zorlanma sonucudur ve kifliden kifliye farkl flekillerde ve zamanlardaortaya kabilir. Baz zorlanma sonularnn ortaya kfl uzun vadeli olabilmekte-dir. Bunlar rnein, salk sorunlar, davranfl bozukluklar ve iflten hoflnutsuzlukfleklinde ortaya kabilirler. Tablo 1.1de baz olumsuz zorlanma sonular fizyolo-jik, ruhsal ve davranflsal boyutlarda bir arada grlmektedir (Kaufmann, Porns-chlegel ve Udris, 1982: 23).

Zorlanmalar ve bunun sonularnn, alflan insanda her zaman olumsuz etki vetepkilere neden olaca sylenemez. flin gerektirdii ifllemlerin ve yklenmenin,alflan bireyin nitelikleri ile uyum iinde olmas ve ilgili tarafndan baflarl bir fle-

kilde yerine getirilmesi, olumlu zorlanma sonular denilen tepkileri beraberindegetirebilmektedir (rnein, iflinde baflarl olan bir alflann kendi yeteneklerine

KISA VADEL TEPKLERORTA VE UZUN VADEL,KRONK TEPKLER

SOMATK

Kalp atfllarnn hzlanmas Tansiyonun ykselmesi Adrenalin (stres hormonu)

salgsnn artfl Psikosomatik flikayetler ve hastalklar Hoflnutsuzluk, ie kapanma,

depresyon

RUHSAL

Gerilim Hayal krkl Kzgnlk Yorgunluk, monotonluk,

bkknlk duygusu

BREYSEL DAVRANIfi

Performans dalgalanmas Konsantrasyon bozukluu Hata artfl Sensomotorik

koordinasyonda bozukluk

Nikotin, alkol ve ila tketiminde artfl

flten uzak kalma eiliminde artfl

SOSYAL DAVRANIfi

atflmalar Kavga Baflkalarna saldrganlk eilimi flte ve ifl dfl zamanda iine

kapanma


S IRA SZDE

3

Tablo 1.1Zorlanma ve

Olumsuz Sonular

Kaynak: Kaufmann,Pornschlegel, veUdris,1982: 24


22/227

olan gveninin artmas). flin baflaryla yerine getirilebilmesi iin belirli lde yk-lenme ve zorlanmann gerekli olduu sylenebilir.

Yklenme ve zorlanma srecine psikolojik adan bakldnda, bireyin algla-

malar, duygular, dflnceleri, deerlendirmeleri ve davranfllar n plana kmak-tadr. flin nitelii ve bireysel zelliklerin uyumsuzluunda, ruhsal zorlanma, bire-yin yetenekleri ve beklentilerini aflan (aflr ykleme) ya da onun altnda kalan (ek-sik ykleme) bir rol beklentisi dzeyini ortaya karr. Beklenti dzeyi, iflin gerek-lerini, alflan insana ynelik taleplerini belirten bir kavramdr.

Yklenme ve zorlanmann birey zerindeki etkileri, bireysel zelliklerle uyumu ve dozunagre olumlu ya da olumsuz olabilmektedir.

Aflr ykleme ve eksik (yetersiz) ykleme ile sonular, ruhsal zorlanmann ikiana tr olarak, iflin nicelik (zamanla iliflkilendirilmifl ifl miktar) ve nitelik (iflin ie-

rii, glk derecesi vb.) zellikleri de dikkate alnarak drt temel grupta incele-nebilir (Udris, 1982: 118-120, 142) : Nicel Aflr Ykleme: Belirli bir zaman dilimi iinde istenilen ifl miktarnn

fazlal ve zaman basks ile ortaya kar. Zaman kstl, miktar istemi fazlatek ynl ifller (rnein; retim bandnda montaj ifli) bu kategoride grle-bilir. Nicel adan fazla ykleme, genellikle vcutta kalp atfllarnn artmas,stres hormonlarnn gereinden fazla salglanmas gibi bedensel tepkilere,tkenmifllik (burnout) hissine ve psikosomatik rahatszlklara neden olabil-mektedir.

Nitel Aflr Ykleme: alflan insann yeteneklerini ve beklentilerini aflanglkte karmaflk zelliklere sahip ifllerin neden olduu zorlanma trdr.

Bunun yannda stlenilen grevlerin birbiriyle uyuflmamas ya da farkl yn-lere ekilebilecek anlamlar iermesi de bu tr zorlanma nedeni olarak gr-lebilir. flten hoflnutsuzluk, sinirsel gerginlik, tkenmifllik ve azalan zdeereilimi gibi belirtiler bu tr zorlanmann neden olabilecei bireysel sorun-lardr. Hem nicel hem de nitel adan aflr yklemenin, kalp ve dolaflm has-talklaryla da balantl olduu tezi, eflitli arafltrmalar tarafndan desteklen-mektedir.

Nicel Eksik Ykleme: alflana kapasitesinden az miktarda ifl verilmesi, tekynl, srekli ayn ifllemin tekrarndan ibaret ifller ve nadiren sinyal uyarla-r veren gzetim ifllerinin rnek verilebilecei, miktar yklemesinin gerein-den az olmas sonucunda ortaya kan ruhsal zorlanma trdr. Eksik yk-

lenme ve monotonluk, bkknlk hissi ve tkenmeye (burnout) neden olabi-len nemli sorunlardr. Vcudun fizyolojik ifllevleri ok alt dzeyde talepedilmesine ramen, yeterli performansn gsterilebilmesi iin gerekli ruhsalg harcamas yksektir. Bunun da aflr yklemede grlen rahatszlklarabenzer sonular olmaktadr.

Nitel Eksik Ykleme: alflan insann potansiyel olarak yapabilecekleriile yapmak zorunda olduklar arasndaki uyuflmazlk bu tr zorlanma kap-samna girer. alflann mevcut yetenekleri ve kalifikasyonu iflgrme sre-cinde talep edilmemekte ve gelifltirilmemektedir. Deerlendirilme olanabulunmayan yeteneklerin zamanla kreldikleri bilinen bir gerektir. Bu trruhsal zorlanmann sorunlar nicel eksik yklemenin sorunlar ile rtflmek-

tedir.


D K K A T


23/227

nsana Yakflr flBaml alflmada daha belirgin olmak zere, tarih boyunca insan alflma koflul-lar karflsnda ounlukla mevcut koflullara uyan esnek taraf olmufltur. Ergono-

minin geliflmesiyle insan yapsyla uyumlu ifllerde daha fazla verim alnabileceianlafllmfl, zamanla insana uygun (insancl) alflma koflullarnn oluflturulmas bafl-l baflna bir ama olarak da benimsenmeye bafllanmfltr. 70li yllarn ikinci ve 80li

yllarn ilk yarsnda Almanya Federal Cumhuriyetinde o zamanki hkmetlerin dedesteiyle bafllatlan alflma Yaflamnn nsancllafltrlmas bafll altnda topla-nan alflmalar, bu konuda verilebilecek gzel bir rnektir.

Bu balamda alflma koflullarnn hangi durumlarda insancl olarak deerlen-dirilecei ya da iyi veya insana uygun olaca sorusu, yantlanmas gereken ennemli soru olmufltur. alflma yaflamnda insan haklar konusunu 1919 ylndakikuruluflundan bu yana en merkezi ilgi alan yapmfl bir kurulufl olan Uluslararasalflma rgt (U), 2009 ylnda yaymlad Yeni Milenyum Geliflme Hedefle-

ri Belgesi ile konuya gncel bir yaklaflm getirmifl, insana yakflr ifl (decent work)olarak tanmlad insana uygun alflma koflullarnn gstergelerini sralamfltr(U, 2009: 41-45). Buna gre, insana yakflr alflma koflullarnn varlndan flugerekliliklerin tatmin edici dzeyde yerine getirilmesi durumunda sz edilebilir:

stihdam olanaklar; Uygun koflullarda verimli retim ve olas zararlarn telafisi, nsan gzeten alflma zamanlar, fl, aile ve zel yaflam uyumluluu, nsana yakflmayan ifllerin tasfiyesi (rnein ocuk iflilii), flte sreklilik ve gvence, stihdamda eflit koflullar ve eflit davranma,

fl gvenliinin salanmas, Sosyal gvenlik, Sosyal diyalog, ifli ve iflverenlerin temsili, nsancl alflma koflullarn destekleyen makro dzeyde ekonomik ve sos-

yal koflullar.fiekil 1.1deki alflma Koflullar ve flgrme Sreci Modeli gz nnde tutuldu-

unda, Unn nsana Yakflr fl konseptinde sralanan gstergelerin pozisyonkoflullar ve ifle zg koflullardan ok makro llerdeki genel koflullar kap-samnda deerlendirilebilecek unsurlardan olduu grlmektedir. Buna karfllk

Avrupa alflma Koflullar Anketindeki alflma koflullar daha kapsaml olup gr-len iflin temel zelliklerinin arafltrlmasna daha ok yer vermektedir.

Burada ayrntsna girilmeyecek bir baflka alflma koflullar arafltrmas da Al-man Sendikalar Birlii DGBnin her yl 4000i aflkn saydaki baml alflana yap-lan ankete dayal olarak sonular aklanan yi fl Endeksidir. Sz konusu endek-sin amac Almanyadaki alflma koflullarnn kalitesini lmek olup genel koflullarolduu kadar pozisyon koflullar ve ifle zg koflullar da kapsamaya alflan 15gstergeye iliflkin yantlardan her yl karfllafltrmal endeks deerleri bulunmakta-dr (DGB, 2010: 8-9).

alflma koflullarn kavramak ve elde edilen verilerden alflma koflullarn iyi-lefltirmeye ynelik sonular karmaya odaklanan, yukarda rnekleri verilen alfl-malardan anlafllmaktadr ki ama ister daha verimli, ister daha insancl alflma ko-flullar oluflturmak olsun, alflma koflullarnn niteliini, etkilerini lmek iin ya-

plmas gereken ilk ifl, mevcut alflma koflullarn arafltrarak analiz etmek, sonu-larndan ifl tasarm programlar gelifltirmektir.


Ergonomi, genel olarakalflma yaflamnda fizikselve psikolojik ortam koflullarile insan arasndaki uyumuarafltran ok disiplinli birbilim daldr.


24/227

PSKOLOJK fi ANALZok genel olarak ifl analizi, bilgi toplama amacyla alflma sistemlerinin ve koflul-larnn incelenmesi fleklinde tanmlanabilir. Sz konusu inceleme, henz kurulma-

mfl bir alflma sistemini oluflturma, rgtleme (ifl sentezi) amal olabilecei gibi,mevcut bir sistemi yeniden flekillendirmek (tasarlamak) amacyla da yaplabilir. Butanma gre, bir nceki blmde sz edilen alflma koflullarn arafltrma amalalflmalar da kabaca birer ifl analizi alflmas olarak grlebilirler. Ancak, psikolo-jik ifl analizi daha ok grev (rol beklentisi) zerinde younlaflmakta, tamamnarol eylem sistemi diyebileceimiz, grev ve onun zerinde etkili olan durumsalfaktrlerin (genel koflullar, pozisyon koflullar ve ifle zg koflullar) psikolojik a-dan nemli unsurlar zerinde durmaktadr. Buradan yola karak psikolojik iflanalizi, grevi etkileyen evre koflullar ile grevin psikolojik adan yaps ve ye-rine getirilme srecinin sistematik olarak kavranmas ve deerlendirilmesi ifllemiolarak tanmlanabilir (Kauffeld ve Mertens 2011: 196).

Psikolojik ifl analizi grev ve ieriine odaklanmaktadr.

Amaca ve ynteme gre deifliklikler gsterse de bir psikolojik ifl analizindegrevin flu unsurlar arafltrlmakta ve tanmlanmaktadr (Schaper, 2011: 328):

Grevin ierii, sreci, Grevle ilgili beklentiler/davranfl biimleri, alflan insann makine, malzeme ve aletlerle etkileflimi, Grev sonular (rnler), evre koflullar (alflma zamanlar, tempo, grlt, iklim vb.), Sosyal koflullar (sosyal iliflki olanaklar, rgt iklimi vb.), Kalite gvence yntemleri (fire oranlar, verimlilik dzeyi vb.),

flin grlmesi iin gerekli performans beklentileri (bilgi, yetenek, beceri vb.).Grlecei gibi, bu unsurlar grev/rol beklentisini oluflturan, alflmann genel,

pozisyon ve ifle zg koflullarn kapsamaktadr (Bkz. fiekil 1.1). Grevin yerinegetirilmesi sreci boyunca sz konusu koflullar ile alflan bireyin temel nitelikleri

ve ifl srecine bal olgular arasnda srekli olarak bir etkileflim olduundan, bire-yin ifl davranfl sadece zerinde alfllan rn deil, iinde bulunulan koflullarda deifltirmektedir (Frieling, 1999: 468). Bylece srece etkide bulunan faktrlerikontrol etmek gleflmekte, bunun sonucu olarak da ifl analizi ile sonrasndaki g-revi ve ortam (yeniden) tasarlama sreci zorlu bir urafla dnflmektedir.

Amalar ve Kullanld Alanlar

Psikolojik ifl analizinin kullanm amalar arasnda, alflma sistemlerinin optimizas-yonu, zayf noktalarn saptanmas, sistemlerin kyaslanmas, birey-grev uyumunusalamaya ynelik olarak ifl organizasyonunun (yeniden) tasarlanmas, ifl sal vegvenliinin iyilefltirilmesi, personel gelifltirme faaliyetleri iin bilgi toplanmas, bi-reyden beklenen performans koflullarnn belirlenmesi gibi hedefler saylabilir(Schaper, 2011: 330-331). alflan odakl bir yaklaflmla ama, insancllafltrmakavramyla zetleyebileceimiz, ifl ortamnda sal, ifl gvenliini salamak-koru-mak ve kifliliin geliflmesini desteklemek olarak da snrlanabilir.

Grlecei gibi ifl analizi, gdlen amalara gre deiflen hedef ve yntemleresahip olabilmektedir. Sonuta, Taylorizm olarak isimlendirilen, deiflen ala bir-likte elefltirilmeye bafllanan, Frederick Winslow Taylor tarafndan ortaya atlan Bi-limsel Ynetim (flletmecilik) lkeleri (Taylor, 2007: 19-97) de ifl analizine dayan-maktadr. Buna alternatif olarak gelifltirilen alflan insann ifl baflndaki zgrlk ve


D K K A T

Taylorizme gre alflanlarsadece kendilerine verilengrevi yapmaklaykmldr; teknik ve iflstandardnn dflna

kamazlar.


25/227

kiflisel geliflim alann geniflletmeyi hedefleyen insancllafltrma programlar veyntemlerinin ncesinde de ifl analizi gerekmektedir. Buna gre ifl analizinde ikiu nokta arasnda yer alabilecek bir ama yelpazesinden sz edilebilir (Schp-bach, 1993: 172) :

1. fllev Odakl fl Analizi2. zerklik Odakl fl AnaliziBu iki u arasnda, dayandklar rgtlenme modeli, insan karakteri varsay-

m gibi temel alnan varsaymlar ile analiz modeli unsurlar asndan byk fark-llklar bulunmaktadr (Tablo 1.2). Uygulamada kullanlan ifl analizi yntemleri, buiki u arasndaki genifl mesafe zerinde konumlandrlabilirler.

Psikolojik ifl analizinin en ok kullanld alanlar afladaki flekilde sralanabilir(Kauffeld ve Mertens, 2011: 196-197den deifltirilerek) :

alflma sistemlerini ve rgt yapsn tasarlamak, ifl srelerindeki zayfnoktalar saptamak,

Rol ierikleri ile rol ve nitelik beklentilerinin belirlenmesi,

alflma sistemlerinin snflandrlmas ve karfllafltrlmas, cret ve maafl sisteminin belirlenmesi, Performans deerlendirme sisteminin oluflturulmas, Teknolojik etkilerin analizi ve tahmini, fli sal ve ifl gvenliinin salanmas-korunmas, dllendirme sistemlerinin gelifltirilmesi, Bilimsel kuramlarn snanmas.Bu alanlarn her birini, hangi ierikle ifl analizi alflmasna sahne olaca ve g-

dlen amalara gre ifllev odakl, zerklik odakl veya ikisinin arasnda herhan-gi bir yerde konumlandrmak mmkndr.


Tablo 1.2

fllev Odakl ve zerklik Odakl fl Analizinin zelliklerifiLEV ODAKLI fi ANALZ ZERKLK ODAKLI fi ANALZ

TEMELLER

rgtlenme ModeliBtn ifl akfllarnn merkezi planlanmas (ifldezihinsel ve bedensel alflmann birbirindenayrlmas)

Merkezi bir ereve plan dahilinde yerel alflmazerkliklerinin verilmesi (zihinsel ve bedensel alflmannbtnl)

nsan KarakteriVarsaym

nsan sk kurallara bal alfltrld vesk denetlendiinde iyi performans gsterir

nsan zerk bir varlktr. Kendi kendini ynetmeye vegelifltirmeye eilimlidir

nsan-Teknik liflkisi nsann teknolojik sreler tarafndan denetimi Teknolojik srelerin insan tarafndan denetimi

ANALZ MODEL

Ama

alflmann tek en iyi yolunu saptayarak buna

en uygun iflgcnn bulunmas

nsan, teknik ve organizasyonun optimal uyumunu

arafltrarak iflgcnn kapsaml flekilde eitilmesinisalamak

StratejiAnalitik fl Analizi: alflma srelerinin kkparalara blnmesi; nsan, teknik veorganizasyonun ayr ayr ele alnmas

Sentezci fl Analizi: alflma srelerinin btncl biryaklaflmla ele alnmas; nsan, teknik ve organizasyonunbtnlefltirilmesi

KapsamBedensel alflma gerektiren basit ifller veteknik donanm

alflma sistemleri: Karmaflk grevler ve tekniksistemler

BoyutlarYaplar; Temel ifllevler ve bunlarn dorusalbalantlandrlmas; alflanda aranacak gereklinitelikler

Sreler ve srelerin ynetimi; Karmaflk balantlar vegeri bildirimler; Karar ve eylem alanlar; Nitelikgelifltirme olanaklar

Kuramsal TemelleriUyar-tepkiye dayal davranfl modeli; Tekniksre ynetimi modelleri

Sistem Modelleri: Sosyo-teknik sistemler yaklaflm;Eylem kuramlar

Temel AnalizYntemi

Deneysel analizler Gzlem ve grflmeler (deneysel analizler, ek olaraktamamlayc faktr)

Kaynak: Schpbach, 1993: 172.

fllev odakl ifl analizindealflanlarn sk denetimleverimli olacaklarna, bir ifliyapmann tek bir yoluolduuna inanlr. zerklikodakl ifl analizi isealflanlarn kendikendilerini yneteceklerineinanr.


26/227

Kuramsal Temellerfl analizi uygulamalar ve yntemleri de amalara paralel flekilde farkllklar gs-termektedir. nsan davranfllaryla ilgili temel alnan kurama gre bakfl as deifl-

mekte, alflan insann, alflma sreci ve koflullarnn farkl ynlerine odaklanl-makta, kuramsal varsaymlar sonularn yorumlanmasnda da etkili olmaktadr.

fllev Odakl fl Analizinden bafllayarak zerklik Odakl fl Analizine doru in-san davranflna iliflkin baz kuramsal yaklaflmlar flyle sralamak mmkndr(Schaper, 2011: 331-332) :

Uyar-Tepki Modeline Dayal Davranfl Kuram: Psikolojide davranfllkkuramnn temel varsaym olan bu modele gre, davranfl tamamen bir uyaryagsterilen tepki olarak tanmlanmakta, uyardan gzlemlenen davranfla kadar bi-reyde hangi psikolojik srelerin etkili olduu sorusu ilgi alannn dflnda tutul-maktadr. fl analizinin odanda belirli snrlarla yaplandrlmfl, ounlukla kendi-ni tekrar eden grev alanlar bulunmaktadr.

Biliflsel Kuramlar: Bu kuramlar insann enformasyon iflleme zelliini ve zi-hinsel srelerini n planda tutmaktadrlar. Sz konusu kuramlar temel alan ifl ana-lizinde grevin biliflsel rol beklentileri hakknda ayrntl alflmalar yaplmaktadr.

Gdlenme Kuramlar: nsann belirli bir davranfla ynelme nedenleri ve s-recini aklamaya alflan bu kuramlardan yola kan ifl analizi uygulamalar, gre-

vin gdleyici ve performans teflvik edici, ama ayn zamanda insann gelifliminiteflvik edecek flekilde nasl tasarlanmas gerektii sorusuna yant aramaktadrlar.

Stres Kuramlar: Stres kuramlar, stres olgusunu ve nedenlerini ve bafla kmayollarn arafltrmaktadrlar. Bu kuramlar temel alan ifl analizinde temel hedef, a-lflma srecinde strese neden olan faktrleri saptamak, tanmlamak ve analiz et-mektir.

Btnsel Faaliyet Kuramlar: Bu kuramlar, grev baflndaki aktiviteleri anla-yabilmek iin alflma srecine btnsel bir bakfln gerekli olduunu kfl noktasyapmfllardr. Buna gre, faaliyetlerin farkl deneyim dzeyleri (duyusal estetii,mantkll, anlam ifade etmesi) yannda, yapsal ve sresel ynleri de (rnein,faaliyetin zne ve nesne arasndaki balant kurucu ifllevi) ifl analizine dahil edil-melidir.

Eylem Kuramlar: Buradaki kfl noktas, alflan insann belirli temel talimat-lar erevesinde grevini kendisinin planlayp kendi grev unsurlarn (eylemleri-ni) ynetebileceidir. fl analizinde buna uygun olarak grev unsurlarnn dzen-lenebilirlii (regulation) ve farkl ykleme younluklarnn zorlanma zerindeki et-kisi ile alflan insann nitelik geliflimi zerinde durulmaktadr.

Sosyo-Teknik Sistem Yaklaflm: nsan, teknik ve rgtn etkilefliminden yo-la kan bu kuramsal yaklaflm temel alan ifl analizi uygulamalar, faktr arasn-daki uyumlu entegrasyon gereini ne karmakta ve alflana zerklik tannabile-cek alanlar da arafltrarak faktrler arasndaki optimizasyonu hedeflemektedirler.

Taylorizm ne demektir ? Taylorizmi yukardaki kuramlarla iliflkilendirip konumland-rnz.

fl Analizi Srecifl analizi sreci, ideal koflullarda birbiri ardndan gelen sekiz admdan oluflur (Ka-uffeld ve Martens, 2011: 197-198):


SIRA SZDE 4


27/227

1. Arafltrma amalarnn belirlenmesi: lk olarak ifl analizinin amalar ve kap-

sam rgt yetkilileri ile birlikte belirlenir; rgtn tm hakknda fikir edi-

nilir, ifl analizinin yaplaca alan/birim snrlanr,

2. Arafltrma yntem ve aralarnn seimi: Kullanlabilir ve amaca uygun yn-temler arasndan seim yaplr; yntem ve aralar arafltrma yaplacak alana

uyarlanr; uygulayclar eitilir,

3. fl analizinin gereklefltirilmesi: Psikolojik grev ve faaliyet analizi uygulanr

(malzeme ve enformasyon akfl, alflma srecini kesintiye uratan neden-

ler, zayf noktalarn saptanmas vb.),

4. Verilerin deerlendirilmesi: Veriler amalar dorultusunda snflandrlr, su-

numa hazr hale getirilir,

5. Sonularn rgt ynetimine aktarlmas: Analizin yapld rgtn ilgilile-

rine sonular sunulur, tartfllr,

6. alflma srelerini (yeniden) tasarlama nlemlerinin gelifltirilmesi: fl anali-

zine zemin oluflturan alanlar/birimler iin zerinde alfllan sonular ve bafl-lang amalar dorultusunda alflma sistemini (yeniden) tasarlama nlem-

leri gelifltirilir; nlemler yazl olarak sabitlenir,

7. fl tasarmnn uygulanmas: Gelifltirilen nlemler ilgili birimde hayata geirilir;

8. Uygulanmfl ifl tasarmnn deerlendirilmesi: fl tasarm hedefler flnda de-

erlendirilir; yeni bir ifl analizine ihtiya olup olmadna karar verilir.

fi ANALZ YNTEMLERfl analizi yntemleri, ifllev odakl ve zerklik odakl ayrmna benzer flekilde,

ancak burada grev sahibi alflann analiz srecine katlm durumunu n planda

tutarak, genel olarak alflma koflullar ynelimli ve alflan ynelimli yntem-ler olarak ikiye ayrlmaktadr. alflma koflullar ynelimli yntemler iin grev

ynelimli kavram da kullanlmaktadr.

alflma koflullar ynelimli yntemlerle grev (rol) beklentileri ve alflma s-

recini kuflatan koflullar, gzlem ve anket alflmalar yoluyla grevi stlenen birey-

lerden bamsz olarak kavranp analiz edilmektedirler. Grev unsurlarnn dzen-

lenebilirlik gerekleri, roln gdleme potansiyeli ve grevi baflaryla yerine getir-

menin koflullar, grevin bireysel farkllklara gre deiflen ynleri arafltrma dfln-

da braklarak genellefltirmeler yoluyla analiz edilir (Schaper, 2011: 336).

alflan ynelimli yntemlerde ise, alflan bireyin grev unsurlarn ve grevi

yerine getirme koflullarn nasl alglad ve deerlendirdii n plandadr. Daha

ok standartlafltrlmfl anket yntemiyle toplanmaya alfllan ifle iliflkin znel bilgi-ler, ifl organizasyonunu yapanlarn ortaya koyduu rol ve koflullarn alflan birey

tarafndan yeniden tanmlanmfl halini ifade etmektedirler. Analizle, grevin stres

potansiyeli gibi zorlanma koflullar da bireyden bireye deiflen flekliyle saptana-

bilmektedir.

fl analizi yntemleri bunun dflnda Anketler, Gzlem, Fizyolojik lmler, Fi-

ziksel-Kimyasal lm Yntemleri ve Laboratuvar Arafltrmalar olmak zere 5 ay-

r flekilde de snflandrlmaktadr (Schaper, 2011: 332-336; Kauffeld ve Martens,

2011: 198-201).



28/227

AnketlerAnketler, uygulamada en ok kullanlan yaplandrlmfl bir yntemdir. Anketler,

yazl ve szl olarak dzenlenebilirler. Yazl anketler soru formunun ilgili tarafn-

dan tek baflna doldurulmasn salayarak, szl anketler de, grflme fleklinde uy-gulanmaktadr. Grev sahibi srece katlabilecei gibi, sre dflnda da tutulabilir.

Bununla beraber, ou anket alflmasnda grev sahibi sorularn en nemli yant-

laycsdr.

Grevi en iyi yapan bilir varsaymndan hareket edilerek hazrlanan bir yn-

temdir. Grevin ierii, alflma sreci, ifl baflndaki sosyal iliflkiler, zorlanmalar ve

gzlemlenmesi zor dier konularn analizinde kullanlmaktadr. Psikolojik sreler

ve yklenme konusunda alflanlarn znel deerlendirmelerini ilk elden ren-

mek iin en uygun yntem grnmndedir. Bunun yan sra, dier yntemlere

gre maliyetinin dflk olmas, ksa zamanda ok sayda alflana uygulanabilmesi

ve olduka kolay hazrlanabilmeleri gibi yararlar vardr. Buna karfllk anket yn-

teminde, yant seeneklerinin ifadesi ve anlafllmasnda yaflanan sorunlar, yantlar

toplumsal beklentilere gre verme ve u yantlardan kanma eilimi, bireyde i-

sel srelerin ifadesindeki glkler gibi sakncalar bulunmaktadr.

fl analizi uygulamalarnda anket yntemine rnek olarak Hackman ve Oldham

tarafndan gelifltirilen fl Nitelikleri Belirleme Anketi (Job Diagnostic Survey) ve-

rilebilir (Hackman ve Oldham, 1975).

GzlemGzlem yntemi, grevin unsurlar, rol beklentisi (yklenme), bireyin ifl davranfl

hakknda bilgi edinmek iin kullanlr. Sistematik flekilde ve belirli bir zaman dili-

mi iinde gereklefltirilir. Anket yoluyla elde edilen bilgilerin kontrol, eksiklikle-rin tamamlanmas ya da analizde objektiflii artrmak amacn da gdebilir. Gz-

lemler dorudan, dolayl veya aracl gzlem olarak ayr flekilde yaplabilir.

Dorudan gzlem, gzlemleyicinin bizzat grevin yapld mekanda bulunduu

bir yntemdir. Dolayl gzlemde gzlemlenecek davranfl ve sreler filme alnr,

sonradan deerlendirilir. Aracl gzlemde ise davranfl ve sreler teknik cihazla-

rn yardmyla lmler yaplarak izlenir.

Buna ramen bu yntemin de baz sakncal ynleri bulunmaktadr. Alglanan

zaman basks, isel sreler gibi alflma srecinin baz ynleri, dflardan gzleme

ya ok kstl olarak aktr ya da tamamen kapaldr. Ayrca, nceden eitilmemifl

gzlemcilerle daha ok grlen bir saknca, gzlemcilerin deerlendirmelerinde

olduka znel yarglara varabildikleridir.

Gzlem ynteminde gzlemcilerin ok iyi eitilmifl olmalar gerekmektedir.

Tablo 1.3te toparland gibi, sonu olarak uygulamada ok kullanlan bu iki

yntemin de yararlar ve sakncalar bulunmaktadr. Sakncalar azaltmak iin her iki

yntemin karflm olarak grlebilecek gzlemli grflme yntemi kullanlabilir.


D K K A T

Anketler, uygulamada en okkarfllafllan ifl analiziyntemidir.

Yaplandrlmfl soruformunda sorulacak sorularve sorulma sras ncedenbelirlenmifltir. Bu sorularndflnda bir soru yneltmekmmkn deildir.


29/227

Gzlemli GrflmeBu yntemde ifl analizinden sorumlu kifli yar standartlafltrlmfl bir program ere-vesinde alflma srecini gzlemler; sre boyunca yine yar standartlafltrlmfl birsoru formu ile alflana sorular yneltir, onun greve iliflkin deerlendirme ve so-runlarn, yklenmeyi nasl algladn (zorlanma) lmeye alflr.

Ayn ifli yapan iki fark

Çalışma psikoloji

Documents