Gimnazija, aakSeminarski rad

aak u XIX veku

Mentor :

Dragana Jeki,prof.istorije Anela Milievi,3/9

Uenica :

Poetak XIX veka,ne samo za aak,ve i za okolinu je obeleio poetak Prvog srpskog ustanka,1804.godine. Ustanici su pod komandom Lazara Mutapa i Milia Drinia uli u aak 5. aprila. Kako predanje kae, anac i damiju su uruili do temelja. U prolee 1807. iz aka je Milan Obrenovi upravljao celom jugozapadnom Srbijom. Varo je 1808. imala 250 stanovnika. U ancu oko crkve nalazila se stalna posada sa dva topa. Poetkom 1809. prvi put se pominje varoka kola. Propast Prvog srpskog ustanka zaustavio je polet sa kojim je aak poeo svoj razvoj.Nova stradanja donela je neuspela Hadi Prodanova buna u Trnavi 1814.godine. Turci su je svirepo uguili pa je u Be javljeno : na Vraaru od Tamajdana do Stambol kapije s obe strane stoji parada od ljudi na kolje nabijenih. Poetkom 1815.godine aak je postao sredite priprema i poprite najvee bitke u Drugom srpskom ustanku. Velika bitka na aku trajala je od 25. aprila do 13. juna 1815. Reena je u nekoliko uzastopnih bojeva na prostoru izmeu brda Ljubia i varokog anca. U bici su izginuli vojvode Lazar Mutap i Tanasko Raji i turski zapovednik Imir-paa a takoe je unitena glavnina turske vojske u beogradskom paaluku. aak se posle Drugog srpskog ustanka razvijao kao nahijsko sedite. U srpskom delu grada 1820.godine sagraena je crkva Sv. ora, zadubina gospodara Jovana Obrenovia. Varo je imala magistrat i osnovnu kolu. U njoj je iveo vei broj zanatlija i trgovaca.

Poetkom tridesetih godina XIX veka,kada se aak konano oslobodio turske vlasti imao je samo 900 stanovnika i bio jedna od najmanjih varoi u Srbiji. Od 1831. bio je sedite uikog episkopa. Kada su 1832.godine spojene Rudnika i Poeka nahija pod upravom gospodara Jovana Obrenovia postao je administrativni centar jugozapadne Srbije. Posle obnove crkve 1834. u njenoj blizini svoje konake sagradili su najvii predstavnici dravne i crkvene uprave. Jovan Obrenovi, knez poeke nahije i brat Miloa Obrenovia,1835.godine izgradio je konak u aku u kome je danas smeten Narodni muzej. Na ulazu u konak sauvan je na zidu originalan grb Obrenovia. U gradu je 1837. poela sa radom gimnazija. Gradski centar sa sabornom crkvom i objektima balkanske arhitekture podseao je na doba prve vlade kneza Miloa Obrenovia. Urbanistiki razvoj i ekonomski uspon ovog gradskog centra zaustavio je dolazak ustavobranitelja na vlast i preseljenje dravnih i prosvetnih institucija u susedne gradove. aanska varo dobila je 12.januara 1848. godine Drutvo za itanje novina,koja je predstavljala prvu ustanovu kulture na Zapadnoj Moravi.Usledilo je osnivanje itaonice, Knjinice i Biblioteke. Sredinom XIX veka aak je imao 1500 stanovnika. U gradskoj privredi pod okriljem esnafa pojavila se pivara, osnovana 1854.godine i Okruna tedionica 1872. godine.

Urbanistiki preobraaj vezan za okretanje srednjoevropskim uzorima ogleda se u klasicistikim zdanjima podignutim 1875. godine. U vreme Srpsko-Turskih ratova koji su trajali od 1876. do 1878.godine u aku je bilo sedite Zapadnomoravske divizije. Varo je imala 2290 stanovnika. aanska brigada I i II klase uestvovale su u borbama na Javoru 1876.godine, zauzimanju Prokuplja, Kurumlije i na Samokovskim poloajima 1877. i 1878. godine. aak je fizionomiju grada dobio u poslednjoj etvrtini XIX veka,a dobio je i prvi parni mlin 1889.godine. Prosecanje novih ulica i ubrzana izgradnja dovedeni su u sklad donoenjem prvog urbanistikog plana 1893. godine. Agrarno podruje i dalje je davalo osnovno obeleje privrednim aktivnostima, pre svega izvoznoj trgovini. U gradu je od 1899. izlazio list Ljubi, a zatim jo nekoliko slubenih, partijskih i kulturnih listova.Takodje,poee gradnja modernog hotela,gradjenog u stilu secesije,koga ce 1900.podignuti Stevan Kren,industrijalac.Danas ta gradjevina i dalje krasi centar aka, promenila je samo ime u hotel "Beograd". aak e XX vek doekati sa 4.232 stanovnika.

Kao to je pomenuto,1834.godine izvrena je prva obnova crkve u aku,dok je 1856.godine izvrena druga obnova,znatno obimnija.Radikalno je promenjen spoljanji izgled hrama. Uverenje da barokni stil ne odgovara staroj aanskoj crkvi, pokrenulo je novu restauraciju da bi joj se vratio srednjevekovni oblik.

Pria o aku ne bi bila potpuna ukoliko u njoj nije pomenut izuzetan kompleks koji ine Ovarsko-kablarski manastiri,takodje poznati kao Srpska Sveta Gora,a za neke od tih manastira XIX vek je takodje bio od velike vanosti. ~Manastir Nikolje je najstariji manastir Srpske Svete Gore obnovljen 1817.godine,uz pomo kneza Miloa dobio je novi ikonostas 1826.godine a uskoro potom i konak, lep primerak narodnog graditeljstva XIX veka. ~Manastir Sretenje lei pod samim vrhom Ovara.Bio je u ruevinama sve do 1818. kada je zahvaljujui igumanu Niiforu Maksimoviu podignuta njegova jednobrodna crkva.

Freske su uraene 1844. u konzervativnoj tradiciji po instrukcijama vrlo pobonog igumana koji nije eleo nikakve novine u svom manastiru. Pored Srpske Svete Gore,u aku ili okolini aka se takodje nalaze: ~ Manastir Trnava koji se nalazi na vrelu istoimene reke,na obroncima planine Jelica. Posveen je Blagovetenju. Stari manastir na ijim je temeljima izgraen ovaj hram osnovali su Nemanjii u srednjem veku. Obnova hrama izvrena je 1554. godine. U istorijskom smislu ovaj hram je izuzetno znaajan jer je u njemu podignuta 1814. godine uvena Hadi-Prodanova buna u kojoj su aktivno uestvovali i monasi. Novija obnova izvrena je 1837. godine. Konzervacijom hrama otkriveni su samo fragmenti ivopisa. ~ Kaenica se nalazi na desnoj obali Zapadne Morave, kilometar uzvodno od Ovar Banje.Prilaz peini je ureen, a glavna dvorana, sa naznakom peinskog nakita, istovremeno je i sakralnospomeniki prostor.Dva kamena sarkofaga i Hristovo raspee obeleavaju nemio dogaaj iz vremena Hadi-Prodanove bune 1814. godine. U peinu se u tim krvavim vremenima, sakrio zbeg naroda iz okolnih sela. Turci su zbeg otkrili, na ulaz nagomilali granje i slamu i zapalili. Sav narod se uguio kadom, tj. dimom. Od tada se ovo mesto zove Kaenica. ~ Spomenik Tanasku Rajiu se nalazi na brdu Ljubiu i uva uspomenu na ovog legendarnog tobdiju koji je poginuo 1815. godine.

~ Spomenik uesnicima Hadi-Prodanove bune se nalazi u porti stare crkve u Trnavi.Ima oblik razvijenog barjaka i trajno podsea na one koji su se borili pod barjakom Hadi-Prodana Gligorijevia 1814. godine. Inae,zanimljivo ime grada ima vie izvora porekla. Jedan od srpskih izvora o poreklu imena nalazimo kod Vuka Stefanovia Karadia koji je oko 1820. godine posetio manastire u Ovaru i Kablaru.Vuk je tada zapisao: Govori se da je manastir Vavedenje gradio sveti Sava i njegov otac Simeun. Jos se pripoveda da je nekakav njihov sluga, od svakih kola, koja su vukla kamen kroz polje uz Moravu, ostavljao po jedan kamen na mestu gde je sada aak, pa od ovog kamenja onde zidao crkvu. Kad su ga zapitali ta radi, on odgovarae: "Eto, akam neto"...I tako osta ime - aak. Ta crkva koja je vie puta turena i krtavana, stoji i danas i mnogo je vea i lepa od manastira ovarskih... Danas,nakon osam vekova postojanja, delei sudbinu balkanskog prostora i srpskog naroda, aak je obgrlio levu i desnu obalu Zapadne Morave. Nalazi se na 242 metra nadmorske visine, aanska optina zauzima 636 kilometra kvadratnih prostora i osim grada obuhvata jos 58 naseljenih mesta. U optini ivi oko 120.000 stanovnika.

1.Dr Slobodan Ristanovi,Prvi srpski ustanak u istoriji i tradiciji,Beograd 2000.godine 1.Miodrag Maticki,Citanka Prvog srpskog ustanka,Beograd 2004.godine 2. http://sr.wikipedia.org/ http://www.ovcarbanja.com/ www.cacak.co.rs/ www.gradcacak.com/