các vị thuốc Đông y

48

Çc vÞ thuèc §«ng y Ch¬ng I

§¹i c¬ng vÒ thuèc I- Nguån gèc. Thuèc §«ng y gåm çc lo¹i thùc vËt, ®éng vËt, kho¸ng vËt vµ mét sè chÕ phÈm ho¸ häc:

§«ng y dïng çc thuèc sau: Thuèc lµ thùc vËt ®· l©u dïng nhiÒu. Kho¸ng vËt, ®éng vËt kh«ng nhiÒu, ChÕ phÈm cµng Ýt, nãi ®Òu kh«ng sai.

Sù xuÊt hiÖn cña thuèc lµ do kinh nghiÖm thùc tiÔn ®Êu tranh víi bÖnh tËt cña nh©n d©n mµ lµm ra. Sè lîng, chÊt lîng tiÕn bé theo sù ph¸t triÓn cña nÒn s¶n xuÊt x· héi:

Sù xuÊt hiÖn thuèc do lµ: Kinh nghiÖm thùc tiÔn, tr¶i qua l©u ®êi. §Êu tranh ch÷a bÖnh kÞp thêi, Nh©n d©n, thÇy thuèc nhiÒu ®êi truyÒn nhau. Sè lîng, chÊt lîng tiÕp nhau, Theo sù ph¸t triÓn vÒ sau thªm nhiÒu…

* * * II- Thu h¸i b¶o qu¶n. 1- Thu h¸i. Çc bé phËn c©y thuèc cã thêi kú sinh trëng nhÊt ®Þnh nªn thêi gian thu h¸i kh¸c nhau ®Ó ®¶m b¶o tû lÖ ho¹t chÊt cao nhÊt:

C©y thuèc sinh trëng kh¸c nhau, Thêi gian thu h¸i kh¸c nhau còng nhiÒu. Tû lÖ ho¹t chÊt cÇn nhiÒu, Thu h¸i, b¶o qu¶n dïng nhiÒu vÒ sau…

* * * III-Bµo chÕ ®¬n gi¶n. 1- Môc ®Ých. a- CÇn lµm mÊt hoÆc lµm gi¶m chÊt ®éc cña thuèc. ThÝ dô: B¸n h¹ dïng sèng g©y ngøa, nªn ph¶i chÕ víi níc Gõng. Ba ®Ëu cã dÇu g©y Øa ch¶y d÷ déi, cÇn bµo chÕ lµm mÊt chÊt dÇu, gi¶m ®éc tÝnh:

“B¸n h¹” dïng sèng ngøa v« cïng, Nªn ph¶i chÕ biÕn víi “níc Gõng”, “Ba ®Ëu” cã dÇu g©y Øa ch¶y, Lµm hÕt chÊt dÇu, Øa ch¶y ngõng…

* * * IV- TÝnh n¨ng dîc vËt. TÝnh n¨ng Dîc vËt lµ t¸c dông dîc lý cña vÞ thuèc ®Ó ®iÒu chØnh l¹i sù mÊt th¨ng b»ng vÒ ¢m, D¬ng trong c¬ thÓ. TÝnh n¨ng cña thuèc gåm: KhÝ- VÞ, th¨ng- gi¸ng, phï- trÇm vµ bæ - t¶.

T¸c dông Dîc vËt, tÝnh n¨ng, §iÒu chØnh sù mÊt th¨ng b»ng D¬ng, ¢m. Th¨ng - gi¸ng, KhÝ- VÞ, phï- trÇm, Cïng víi bæ - t¶ thuéc phÇn tÝnh n¨ng…

* * *

49

V- Sù quy kinh cña thuèc. Quy kinh lµ t¸c dông ®Æc biÖc cña çc vÞ thuèc ®èi víi çc bé phËn kh¸c nhau cña c¬ thÓ, tuy vÒ tÝnh n¨ng ®îc vËt (KhÝ, vÞ, bæ, t¶) cã thÓ gièng nhau, nhng t¸c dông ch÷a bÖnh ë çc vÞ trÝ l¹i kh¸c nhau. ThÝ dô: BÖnh NhiÖt ph¶i sö dông thuèc Hµn l¬ng; nhng NhiÖt ë PhÕ, VÞ, §¹i trêng kh¸c nhau, ph¶i sö dông thuèc kh¸c nhau:

BÖnh NhiÖt dïng thuèc Hµn l¬ng, Nhng NhiÖt ë PhÕ, §¹i trêng kh¸c nhau. Sö dông thuèc còng kh¸c nhau, Thuèc cÇn sö dông tríc, sau hµi hoµ…

* * * VI- Sù phèi hîp cña çc vÞ thuèc. Phèi ngò lµ viÖc sö dông hai vÞ thuèc trë lªn, nã lµ c¬ së cho viÖc t¹o thµnh çc bµi thuèc dïng trªn l©m sµng. Môc ®Ých cña sù phèi ngò çc vÞ thuèc lµ ®Ó ph¸t huy hiÖu lùc ch÷a bÖnh, h¹n chÕ t¸c dông sÊu cña vÞ thuèc, mÆt kh¸c thÝch øng víi nh÷ng chøng hËu gåm nhiÒu triÖu chøng phøc t¹p trong qu¸ tr×nh bÖnh tËt:

Môc ®Ých phèi ngò, ®ã lµ: Ph¸t huy hiÖu lùc thuèc mµ tèt lªn. Thuèc t¸c dông xÊu gi¶m liÒn, ThÝch øng ch÷a bÖnh, thuèc thªm ®iÒu hoµ…

* * * VII- Sù cÊm kþ trong khi dïng thuèc. 1- Nh÷ng vÞ thuèc cÊm kþ khi cã thai. Lo¹i cÊm dïng: Çc lo¹i thuèc cã t¸c dông: Trôc thuû, t¶ h¹, ph¸ KhÝ, ph¸ HuyÕt:

Ba ®Ëu (t¶ h¹) Manh trïng (ph¸ huyÕt) Khiªn ngu (trôc thuû) Thuû diÖt (ph¸ HuyÕt) §¹i kÝch (trôc thuû) Tam thÊt (ho¹t HuyÕt) Th¬ng lôc (trôc thuû) X¹ h¬ng (ph¸ KhÝ) Nga truËt (ph¸ HuyÕt)

2- Lo¹i dïng thËn träng: Çc vÞ thuèc cã t¸c dông ph¸ KhÝ, t¶ h¹, ho¹t HuyÕt, ®¹i NhiÖt: §µo nh©n (ho¹t HuyÕt) ChØ thùc (ph¸ KhÝ) Hång hoa (ho¹t HuyÕt) Phô tö (®¹i nhiÖt) B¸n h¹ (t¶ h¹) Can kh¬ng (®¹i nhiÖt) §¹i hoµng (t¶ h¹) Nhôc quÕ (®¹i nhiÖt)

* * *

VIII- Quy chÕ thuèc ®éc ®«ng y. (Quy ®Þnh ban hµnh ngµy 4/4/1963 cña Bé Y tÕ). 1-B¶ng s¾p xÕp thuèc ®éc vµ liÒu lîng tèi ®a. 1.1- B¶ng A. 1.2- B¶ng B… * * *

50

Ch¬ng II

thuèc gi¶i biÓu I- §¹i c¬ng. 1- §Þnh nghÜa. Thuèc gi¶i biÓu lµ nh÷ng thuèc ®a ngo¹i tµ (Phong, Hµn, ThÊp, NhiÖt) ra ngoµi b»ng ®êng må h«i, ch÷a nh÷ng bÖnh cßn ë bªn ngoµi (biÓu), lµm cho bÖnh kh«ng x©m nhËp vµo trong (lý). Çc vÞ thuèc nµy ®a sè cã vÞ cay, cay cã t¸c dông ph¸t t¸n g©y ra må h«i vµ qua ®êng nµy ®a tµ KhÝ ra ngoµi.

Gi¶i biÓu, thuèc thêng ®îc dïng, §Ó ®a tµ KhÝ kÕt ngng ra ngoµi. B»ng må h«i, h¬i thë dµi, Kh«ng cho vµo lý, ë ngoµi tan ngay. Nãi chung çc vÞ thuèc nµy, §a sè thuèc cã vÞ cay phÇn nhiÒu. T¸c dông ph¸t t¸n ®· nªu, G©y må h«i ®æ, thuèc nhiÒu l¹i hay. Tµ KhÝ tÝch tô bao ngµy, Må h«i mµ cã, ®êng nµy th¶i ra…

* * *

Kinh giíi Kinh giíi lµ th©n vµ l¸ c©y Kinh giíi, hä Hoa m«i. a- TÝnh vÞ quy kinh: Cay, Êm vµo kinh PhÕ, Can. b- T¸c dông: Ph¸t t¸n Phong hµn, t¸n ø chØ HuyÕt. c- øng dông l©m sµng: - Ch÷a c¶m m¹o do l¹nh: Çc chøng ®au d©y thÇn kinh do l¹nh, lµm mäc ban chÈn, gi¶i ®éc, gi¶i dÞ øng, ch÷a ngøa; cÇm m¸u: §¸i ra m¸u, ch¶y m¸u cam (hay dïng hoa Kinh giíi sao ®en):

Ch÷a chøng c¶m m¹o xÈy ra, Lµ do gÆp l¹nh, kÓ lµ ®· l©u. Ch÷a d©y thÇn kinh bÞ ®au, Lµm nèt ban chÈn thi nhau mäc ®Òu. Gi¶i ®éc, ch÷a ngøa, nhanh tiªu, Ch÷a ®¸i ra m¸u, ch¶y nhiÒu m¸u cam.

e- LiÒu lîng: 4g~10g/ ngµy, çc d¹ng thuèc: Kinh giíi th¸n (sao ®en); Kinh giíi tuÖ (hoa Kinh giíi), Giíi tuÖ sao, Giíi tuÖ sao ®en… * * *

51

Cñ hµnh (Th«ng b¹ch, Hµnh hoa, §¹i th«ng, Tø quý th«ng…)

a- TÝnh vÞ quy kinh: Cay, ®¾ng, Êm vµo kinh PhÕ, VÞ. b- T¸c dung: Ph¸t t¸n Phong hµn, lý KhÝ. c- øng dông l©m sµng: Ch÷a c¶m m¹o do l¹nh, thèng kinh (®au bông kinh) do gÆp l¹nh, ®au bông do gÆp l¹nh, ch÷a môn nhät khi míi bÞ viªm:

Ch÷a c¶m do nhiÔm l¹nh Hµn, HoÆc khi gÆp l¹nh nã lµm thèng kinh. Ch÷a chøng ®au bông ph¸t sinh, §¾p trõ môn nhät, lµm ®×nh viªm sng.

d-LiÒu lîng: 3g~ 6g/ ngµy. * * *

Ch¬ng III

thuèc thanh nhiÖt I- §¹i c¬ng 1- §Þnh nghÜa Thuèc thanh NhiÖt lµ nh÷ng thuèc cã tÝnh chÊt Hµn l¬ng ®Ó ch÷a bÖnh g©y chøng NhiÖt trong ngêi. Chøng NhiÖt ë ®©y thuéc lý, do nh÷ng nguyªn nh©n kh¸c nhau g©y ra.

Thanh NhiÖt, thuèc tÝnh Hµn l¬ng, §Ó ch÷a chøng NhiÖt, tæn th¬ng trong ngêi. Chøng NhiÖt thuéc lý biÕt råi, Kh¸c nhau g©y bÖnh, thuèc thêi kh¸c nhau…

* * * tróc diÖp

Tróc diÖp lµ l¸ c©y tre, hay c©y VÇu, hä Lóa. Dïng l¸ non t¬i hay ph¬i kh«. a- TÝnh vÞ quy kinh: Cay, ®¹m, ngät, l¹nh vµo kinh T©m, VÞ. b- T¸c dông: Thanh NhiÖt, t¶ Ho¶, trõ phiÒn, an thÇn. c- øng dông l©m sµng: - Ch÷a chøng sèt cao, miÖng lë loÐt; an thÇn khi sèt cao vËt v·; ch÷a n«n do sèt cao (VÞ nhiÖt); ch÷a ho, ®au häng, viªm PhÕ qu¶n:

Ch÷a loÐt miÖng, h¹ sèt cao, VÞ nhiÖt, n«n möa dïng vµo hÕt ngay. Ch÷a ho, ®au häng hµng ngµy, Ch÷a viªm PhÕ qu¶n, cã ngay khi cÇn. Thuèc cßn t¸c dông an thÇn, Ch÷a chøng vËt v· mçi lÇn sèt cao.

d- LiÒu lîng: 4g~24 g/ ngµy… * * *

52

Ch¬ng IV

thuèc lîi thuû thÈm thÊp I- §¹i c¬ng. 1- §Þnh nghÜa. Thuèc lîi thuû thÈm ThÊp lµ nh÷ng thuèc cã t¸c dông lîi niÖu, ®Ó bµi tiÕt thuû thÊp ø ®äng trong c¬ thÓ ra ngoµi. §a sè c¸c vÞ thuèc nµy tÝnh b×nh, vÞ ®¹m:

Lîi thuû, thÈm ThÊp thuèc lµ: Thñy thÊp ø ®äng cho ra bªn ngoµi. TÝnh b×nh, vÞ ®¹m c¶ hai, §Òu cã trong thuèc, víi vµi chøc n¨ng.

CÇn ph©n biÖt víi thuèc trôc thuû, lµ nh÷ng thuèc cã t¸c dông m¹nh ®a níc ra ngoµi b»ng 2 ®êng: TiÓu tiÖn vµ ®¹i tiÖn… * * *

kim tiÒn th¶o (C©y v¶y rång, m¾t tr©u)

Kim tiÒn th¶o lµ l¸ t¬i hay ph¬i kh« cña c©y Kim tiÒn th¶o, hä §Ëu. a- TÝnh vÞ quy kinh: H¬i mÆn, b×nh, vµo kinh Can, §ëm, ThËn. b- T¸c dông: Lîi thuû, th«ng l©m. c- øng dông l©m sµng: Ch÷a sái ThËn, sái ®êng dÉn MËt, hoµng ®¶n nhiÔm trïng, môn nhät:

Ch÷a chøng hoµng ®¶n nhiÔm trïng, Sái ®êng dÉn MËt ®· tõng xÈy ra. Lµm cho sái ThËn ph¶i ra, Cßn trõ môn nhät, sau lµ th«ng l©m.

d- LiÒu lîng: 40 g/ ngµy… * * *

Ch¬ng V

thuèc trôc thuû I- §¹i c¬ng 1- §Þnh nghi· Thuèc trôc thuû lµ nh÷ng vÞ thuèc cã t¸c dông ch÷a phï thòng, cæ tríng, ø níc ë mµng Phæi, mµng Tim mµ bÖnh thÓ kh¸ trÇm träng:

Trôc thuû, thuèc t¸c dông lµ: Ch÷a phï, cæ tríng xÈy ra bÊt thêng. Mµng Tim, mµng Phæi tæn th¬ng, Níc ø, ®äng l¹i bÖnh thêng nÆng thªm.

2- T¸c dông chung. Thuèc trôc thuû cã tÝnh n¨ng m¹nh, ®a níc ra ngoµi b»ng ®êng ®¹i tiÖn vµ tiÓu tiÖn:

TÝnh n¨ng thuèc trôc thuû lµ: RÊt m¹nh, ®a níc ®i ra bªn ngoµi. §¹i tiÖn, tiÓu tiÖn c¶ hai, Qua hai ®êng Êy, miÖt mµi diÔn ra.

V× vËy cã tµi liÖu xÕp ch¬ng nµy vµo môc thuèc t¶ h¹, cã tµi liÖu xÕp ch¬ng nµy vµo môc thuèc lîi ThÊp…

53

* * * II- Çc vÞ thuèc trôc thuû 1- Çc vÞ thuèc cã trong níc

khiªn ngu tö (H¾c söu, h¹t B×m b×m).

Khiªn ngu tö lµ h¹t c©y B×m b×m, hä B×m b×m, cã thø h¹t tr¾ng (B¹ch söu), cã thø h¹t ®en (H¾c söu), lo¹i ®en ®îc dïng nhiÒu h¬n. a- TÝnh vÞ quy kinh: §¾ng, l¹nh vµo kinh PhÕ, ThËn, Bµng quang. b- T¸c dông: TÈy, lîi niÖu, s¸t trïng. c- øng dông l©m sµng: - Trôc thuû trõ phï thòng: G©y khã thë, ch©n phï, t¸o bãn. TÈy, dïng liÒu nhÑ cã thÓ nhuËn trµng, ch÷a chøng t¸o bãn. Ch÷a ho, long ®êm, ch÷a giun ®òa:

Lîi niÖu, trôc thuû trõ phï, Ch÷a ho, khã thë, ch©n phï ®· l©u. NhuËn trµng, thuèc tÈy kh¸c nhau, Tríc ch÷a t¸o bãn, giun sau ®îc trõ.

d- LiÒu lîng: 4g~6 g/ ngµy. e- CÊm kþ: - Kh«ng dïng çc trêng hîp, sau ®©y: PhÕ h g©y suyÔn tøc suy h« hÊp ngêi giµ, T©m phÕ m¹n, Tú h phï thòng, phï dinh dìng, bÝ ®¸i do KhÝ h; ngêi sau khi mæ kh«ng tiÓu tiÖn ®îc:

Kh«ng dïng çc trêng hîp sau: PhÕ h g©y suyÔn, tøc ®au ngêi giµ. H« hÊp suy nhîc xÈy ra, T©m phÕ ®Òu m¹n, sau lµ Tú h. G©y ra l¾m chøng thòng phï, Do suy dinh dìng phï tõ ®Êy ra. KhÝ h, bÝ ®¸i sinh ra, Ngêi sau khi mæ, tiÓu mµ khã kh¨n.

f- Bµo chÕ.

Dïng sèng: Ph¬i kh«, khi bèc thuèc g· dËp hoÆc t¸n mÞn lµm hoµn th× t¸c dông m¹nh; dïng khi sao vµng t¸c dông kÐm h¬n:

Dïng sèng thuèc ph¶i ph¬i kh«, Cã thÓ gi· dËp, xay th« dïng dÇn. HoÆc lµ t¸n nhá khi cÇn, T¸c dông thuèc sèng, ®a phÇn m¹nh h¬n. Sao vµng t¸c dông nhÑ h¬n, Khi bµo chÕ thuèc, sím h«m mµ lµm… * * *

54

Ch¬ng VI

thuèc trõ hµn I- §¹i c¬ng.

1- §Þnh nghÜa. Thuèc trõ Hµn lµ nh÷ng thuèc tÝnh Êm vµ nãng ®Ó ch÷a çc chøng bÖnh g©y ra l¹nh trong c¬ thÓ do phÇn D¬ng khÝ bÞ gi¶m sót:

Nãi vÒ lo¹i thuèc trõ Hµn, Thuèc tÝnh nãng Êm, ®îc lµm m·i ra. Ch÷a çc chøng bÖnh g©y ra: L¹nh trong c¬ thÓ do lµ D¬ng suy… * * *

ng¶i cøu

Ng¶i cøu lµ l¸ ph¬i kh« cña c©y Ng¶i cøu, hä Cóc, l¸ kh« cµng ®Ó l©u cµng tèt. a- TÝnh vÞ quy kinh: §¾ng, Êm vµo kinh Can, Tú, ThËn. b- T¸c dông: ¤n kinh, ch÷a rong kinh do l¹nh, an thai, cÇm m¸u. c- øng dông l©m sµng: - Ch÷a ®au bông do gÆp l¹nh; ch÷a rong kinh, rong HuyÕt do Tú, VÞ h Hµn kh«ng thèng HuyÕt. - An thai do tö cung h hµn, Phong hµn g©y ®éng thai.

Ch÷a ®au bông, l¹nh g©y ra, Rong kinh, rong HuyÕt do lµ Tú h. An thai do tö cung h, §éng thai ch÷a tèt, cßn trõ Hµn, Phong.

d- LiÒu lîng: 4g ~ 8g/ ngµy… * * *

Ch¬ng VII

thuèc b×nh can tøc phong I- §¹i c¬ng. 1- §Þnh nghÜa. Thuèc b×nh Can (b×nh Can: Lµm cho ho¹t ®éng cña Can trë l¹i b×nh thêng) tøc Phong (tøc Phong: Lµm t¾t néi Phong) lµ çc vÞ thuèc ch÷a çc chøng bÖnh g©y ra do néi Phong cßn gäi lµ Can phong. Nguyªn nh©n sinh ra Can phong kh¸ nhiÒu, tÝnh chÊt cña Can phong biÕn chuyÓn mau lÑ nªn ph¶i cã sù phèi ngò kÞp thêi.

Çc thuèc b×nh Can, tøc Phong, Ch÷a çc chøng bÖnh Can phong g©y thµnh. Sinh ra l¾m bÖnh, l¹i nhanh, Can phong biÕn chuyÓn, ®ång hµnh víi nhau. Thuèc cÇn phèi ngò cho mau, Lµm Can ho¹t ®éng tríc sau b×nh thêng… * * *

55

II- Çc vÞ thuèc b×nh can tøc phong - Thuèc tÝnh Hµn, L¬ng: C©u ®»ng, ThuyÒn tho¸i dïng cho chøng NhiÖt. - Çc vÞ thuèc «n NhiÖt: Ng« c«ng, B¹ch tËt lª (sao) dïng cho chøng Hµn. - Çc vÞ thuèc tÝnh b×nh: C¬ng tµm, Thiªn ma, Toµn yÕt dïng cho c¶ hai chøng Hµn, NhiÖt.

1- Çc vÞ thuèc cã trong níc c©u ®»ng

C©u ®»ng lµ khóc th©n hay cµnh cã gai h×nh mãc c©u cña c©y C©u ®»ng, hä Cafe. Dïng gai non (s¾c xanh) m¹nh h¬n gai giµ.

a- TÝnh vÞ quy kinh: Ngät, b×nh vµo kinh Can, T©m bµo l¹c. b- T¸c dông: Thanh NhiÖt, b×nh Can tøc Phong, trÊn Kinh.

c- øng dông l©m sµng: - Ch÷a nhøc ®Çu, hoa m¾t do cao HuyÕt ¸p. - Ch÷a co giËt do sèt cao. - Lµm mäc çc nèt ban chÈn: Sëi, sèt ban.

Ch÷a chøng hoa m¾t, nhøc ®Çu, Do cao HuyÕt ¸p ®· l©u mµ thµnh. Lµm mäc ban chÈn rÊt nhanh, Ch÷a chøng co giËt, sèt hµnh mµ ra.

d- LiÒu lîng: 12g ~ 16 g/ ngµy… * * *

Ch¬ng VIII

thuèc an thÇn I- §¹i c¬ng. 1- §Þnh nghÜa. - Thuèc an thÇn lµ nh÷ng thuèc cã t¸c dông dìng T©m, an thÇn vµ b×nh Can, tiÒm D¬ng:

Nãi chung nh÷ng thuèc an thÇn, §Òu cã t¸c dông, dìng T©m, an thÇn. Thuèc cßn dïng ®Ó b×nh Can, TiÒm D¬ng, thu liÔm, thuèc cµng ch÷a hay… * * *

II- thuèc dìng t©m, an thÇn. Do ¢m h vµ HuyÕt h kh«ng dìng ®îc T©m, Can g©y çc triÖu chøng: Ýt ngñ, håi hép, çc vÞ thuèc nµy ®Òu t¸c dông dìng T©m huyÕt vµ Can huyÕt ®Ó phôc håi chøc n¨ng: T©m tµng thÇn, Can ®Þnh chÝ:

Do ¢m h vµ HuyÕt h, Dìng T©m kh«ng ®îc, Can h tøc thêi. Ngñ Ýt, håi hép kh«ng th«i, Dìng T©m, Can huyÕt phôc håi chøc n¨ng. Thuèc lu«n t thÕ s½n sµng, Lµm Can ®Þnh chÝ, T©m tµng thÇn ngay…

56

toan t¸o nh©n Toan t¸o nh©n lµ nh©n ph¬i kh« cña h¹t qu¶ T¸o chua, hä T¸o ta, ®em sao vµng. a- TÝnh vÞ quy kinh: Ngät, chua, b×nh vµo kinh Can, Tú, ThËn, §ëm. b- T¸c dông: Dìng T©m an thÇn, sinh T©n chØ kh¸t.

c- øng dông l©m sµng: An thÇn: Ch÷a mÊt ngñ, sî h·i, håi hép, bèc Ho¶.

- CÇm ra må h«i nhiÒu: Tù ra må h«i hay må h«i trém. T¸c dông dìng T©m, an thÇn, §Ó ch÷a mÊt ngñ, tinh thÇn bÊt yªn. Håi hép, sî h·i ngµy ®ªm, Lµ do Ho¶ bèc g©y nªn bÖnh nhiÒu. Må h«i cÇn ch÷a, khi nhiÒu, Nh må h«i trém, sím chiÒu ®Òu ra.

- Ch÷a bÖnh ®au çc khíp, lµm khoÎ g©n x¬ng. - Ch÷a kh¸t níc do ¢m h, HuyÕt h g©y thiÕu T©n dÞch.

Ch÷a chøng ®au khíp, ®au x¬ng, Cßn lµm m¹nh khoÎ g©n x¬ng thªm nhiÒu. Ch÷a khi T©n dÞch hao tiªu, Do h ¢m, HuyÕt kh¸t nhiÒu g©y nªn.

d- LiÒu lîng: 6 g ~ 12 g/ ngµy (sao ®en)… * * *

Ch¬ng IX

thuèc trõ ®µm I- ®¹i c¬ng. 1- §Þnh nghÜa. - Thuèc trõ §µm lµ çc thuèc cã t¸c dông ch÷a çc chøng bÖnh g©y ra do §µm träc:

T¸c dông cña thuèc trõ §µm, Ch÷a çc chøng bÖnh do §µm g©y ra.

- §µm lµ s¶n vËt bÖnh lý do nhiÒu nguyªn nh©n sinh ra, ph¹m vi rÊt réng r·i, trªn l©m sµng khi sö dông thuèc trõ §µm ph¶i tuú nguyªn nh©n mµ phèi hîp thuèc, tuú vÞ trÝ vµ tÝnh chÊt cña bÖnh ®Ó sö dông çc vÞ thuèc cho thÝch hîp:

S¶n vËt bÖnh lý lµ §µm, Nguyªn nh©n çc bÖnh do §µm sinh ra. TriÖu chøng bÖnh lý xÈy ra, Ph¹m vi rÊt réng, nh÷ng lµ kh¸c nhau. Thuèc ch÷a tõng bÖnh kh¸c nhau, Phèi thuèc thÝch hîp, cïng nhau trõ §µm… * * *

57

bèi mÉu Bèi mÉu lµ th©n cñ cña c©y Bèi mÉu, hä Hµnh Tái ph¬i kh«. a- TÝnh vÞ quy kinh: §¾ng, l¹nh vµo kinh T©m, PhÕ. b- T¸c dông: Thanh T¸o, nhuËn PhÕ, ho¸ §µm, t¸n kÕt. c- øng dông l©m sµng: - Ch÷a viªm PhÕ qu¶n, viªm Phæi, ®êm nhiÒu, dÝnh, khã kh¹c. - Ch÷a ho, lao h¹ch hay phèi hîp víi: Liªn kiÒu, Qua l©u c¨n. - Gi¶i ®éc: Ch÷a môn nhät, viªm tuyÕn vó.

Ch÷a Phæi hoÆc PhÕ qu¶n viªm, Ch÷a ¸p xe Phæi, cßn thªm trõ ®êm. Lµm cho kh¹c dÔ ra ®êm, Ch÷a ho, lao h¹ch §µm ®êm sinh ra. Cßn trõ môn nhät ph¸t ra, Ch÷a viªm truyÕn vó, dïng lµ khái lu«n.

d- LiÒu lîng: 4g ~ 6 g/ ngµy… * * * Ch¬ng X

thuèc ch÷a ho (ChØ kh¸i)

I- §¹i c¬ng. 1- §Þnh nghÜa. Thuèc ch÷a ho lµ nh÷ng thuèc lµm hÕt hay lµm gi¶m c¬n ho. Nguyªn nh©n g©y ra ho cã nhiÒu, nhng ®Òu thuéc PhÕ, v× vËy khi ch÷a ho ph¶i lÊy ch÷a PhÕ lµm chÝnh:

Thuèc lµm gi¶m, hÕt c¬n ho, Nguyªn nh©n cã l¾m, lµm cho ho nhiÒu. §a sè thuéc PhÕ phÇn nhiÒu, Ch÷a PhÕ lµm chÝnh, lµm ®iÒu ®Çu tiªn.

Ho vµ §µm cã quan hÖ mËt thiÕt, c¸c thuèc ch÷a ho cã t¸c dông trõ §µm, hay ngîc l¹i nh÷ng thuèc trõ §µm l¹i cã t¸c dông ch÷a ho:

Ho, §µm quan hÖ víi nhau, Ch÷a ho, thuèc l¹i cïng nhau trõ §µm. Ngîc l¹i thuèc ®Ó trõ §µm, Cßn cã t¸c dông, dïng lµm trõ ho.

V× vËy cã tµi liÖu nµy gép hai ch¬ng thuèc trõ §µm vµ ch÷a ho lµm mét… * * *

58

h¹nh nh©n

H¹nh nh©n lµ nh©n cña qu¶ c©y H¹nh, hä Hoa hång. a- TÝnh vÞ quy kinh: §¾ng, Êm, vµo kinh PhÕ, §¹i trêng. b- T¸c dông: Ch÷a ho, long ®êm, nhuËn trµng. c- øng dông l©m sµng: - Ch÷a ho vµ hen do l¹nh. - NhuËn trµng: Ch÷a t¸o bãn do thiÕu T©n dÞch hay gÆp ë ngêi giµ, phô n÷ sau khi ®Î.

Ch÷a ho, hen do l¹nh Hµn, Cßn ch÷a t¸o bãn, nhuËn trµng rÊt hay. Nh÷ng ngêi giµ yÕu l©u ngµy, Phô n÷ sau ®Î, xa nay vÉn dïng.

d- LiÒu lîng: 6 g~ 12 g/ ngµy; Ngêi Tú, VÞ h (Øa ch¶y ) kh«ng dïng… * * *

Ch¬ng XI

thuèc cè s¸p

I- §¹i c¬ng. 1- §Þnh nghÜa. Thuèc cè s¸p lµ nh÷ng thuèc cã t¸c dông thu liÔm, cè s¸p khi må h«i, m¸u, níc tiÓu, ph©n, khÝ h ra qu¸ nhiÒu hoÆc ch÷a nh÷ng ngêi bÞ sa trùc trµng, sa sinh dôc, c¸c vÕt th¬ng l©u ngµy kh«ng lµnh:

Cè s¸p, thuèc t¸c dông lµ: Thu liÔm, cè s¸p khi ra m¸u nhiÒu. Må h«i ra còng qu¸ nhiÒu, Ph©n vµ níc tiÓu lîng nhiÒu khi ra. Ch÷a ngêi bÞ trùc trµng sa, HoÆc ngêi sinh dôc bÞ sa ch÷a liÒn. VÕt th¬ng, môn nhät sng viªm, KhÝ h phô n÷ triÒn miªn ra nhiÒu… * * *

khiÕm thùc KhiÕm thùc lµ cñ c©y Sóng, ë níc ta cßn dïng cñ c©y Sóng, cïng hä Sóng. a- TÝnh vÞ quy kinh: §¾ng, ch¸t, m¸t vµo kinh Tú, ThËn. b- T¸c dông: Bæ ThËn, kiÖn Tú, cè tinh, s¸p niÖu, cÇm Øa ch¶y, ch÷a KhÝ h. c- øng dông l©m sµng: - Ch÷a di tinh do ThËn h. - Ch÷a tiÓu tiÖn kh«ng cÇm, tiÓu tiÖn nhiÒu lÇn, ®¸i dÇm. - CÇm Øa ch¶y do Tú h; ch÷a ra KhÝ h:

Ch÷a di tinh, do ThËn h, L¹i cÇm Øa ch¶y Tú h, ®¸i dÇm. Ch÷a chøng tiÓu tiÖn nhiÒu lÇn, Cßn ch÷a phô n÷ ra phÇn KhÝ h.

d- LiÒu lîng: 4 g ~ 8 g/ ngµy… * * *

59

Ch¬ng XII

thuèc tiªu ho¸ (Tiªu ®¹o)

I- §¹i c¬ng. 1- §Þnh nghÜa. Thuèc tiªu ho¸ lµ çc vÞ thuèc gióp cho viÖc tiªu ho¸ thøc ¨n bÞ ø trÖ (thuéc thùc chøng). NÕu do Tú, VÞ h mµ ¶nh hëng ®Õn tiªu ho¸ th× dïng çc thuèc kiÖn Tú (sÏ nªu ë ch¬ng thuèc bæ).

Tiªu ho¸, thuèc l¾m c«ng n¨ng, Gióp viÖc tiªu ho¸ thøc ¨n b×nh thêng. Tú, VÞ h nhîc, tæn th¬ng, Thøc ¨n ø trÖ nªn thêng sinh ra. Muèn cho tiªu ho¸ ®iÒu hoµ, KiÖn Tú, tiªu ®¹o ¾t lµ thµnh c«ng… * * *

II- Çc vÞ thuèc. s¬n tra

S¬n tra lµ qu¶ c©y S¬n tra, hä Hoa hång, kh«ng ph¶i lµ qu¶ Bå qu©n. a- TÝnh vÞ quy kinh: Chua, ngät, Êm, vµo kinh Tú, VÞ, Can. b- T¸c dông: Tiªu thùc, ho¸ tÝch. c- øng dông l©m sµng: Ch÷a ®Çy bông do ¨n thÞt, ¨n dÇu nhiÒu, hoÆc trÎ em uèng s÷a kh«ng tiªu, ®Çy bông î chua:

T¸c dông lµ ch÷a bông ®Çy, ¨n nhiÒu dÇu, thÞt hµng ngµy g©y nªn. TrÎ em uèng s÷a ngµy ®ªm, Tiªu ho¸ kh«ng ®îc, cµng thªm bông ®Çy.

- CÇm Øa ch¶y do ø ®äng thøc ¨n ¶nh hëng ®Õn Tú, VÞ: G©y Øa ch¶y, bông ®Çy. - Cßn ch÷a s¸n KhÝ: Phèi hîp víi Håi h¬ng.

Ch÷a do ø ®äng thøc ¨n, Tú, VÞ ¶nh hëng c«ng n¨ng bÊt thêng. G©y ra Øa ch¶y, bông tr¬ng, Thuèc cÇm Øa ch¶y, h·y nhêng“ S¬n tra”. Cßn ch÷a s¸n KhÝ xÈy ra, “Håi h¬ng” phèi hîp thuèc lµ rÊt hay.

d- LiÒu lîng: 6 g~ 12 g/ ngµy * * *

60

Ch¬ng XIII

thuèc t¶ h¹ I- §¹i c¬ng. 1- §Þnh nghÜa. Thuèc t¶ h¹ lµ nh÷ng thuèc lµm th«ng ®¹i tiÖn, ®Ó ®a bÖnh tµ ë trong ra ngoµi. 2- T¸c dông chung. Thuèc t¶ h¹ cã nh÷ng t¸c dông chÝnh sau ®©y: Lµm th«ng ®¹i tiÖn, dÉn tÝch trÖ: - Do NhiÖt kÕt hay lµm ngng l¹i, HuyÕt h, T©n dÞch gi¶m g©y t¸o bãn vµ v× t¸o bãn g©y nªn tÝch trÖ:

T¶ h¹, thuèc t¸c dông lµ: Lµm th«ng ®¹i tiÖn, bÖnh mµ tiªu ngay. Do NhiÖt kÕt l¹i l©u ngµy, Hay lµm ngng l¹i, HuyÕt nµy bÞ h. T©n dÞch gi¶m sót tõ tõ, T¸o bãn, tÝch trÖ còng tõ ®Êy ra… * * *

l« héi L« héi lµ nhùa c©y L« héi, hä Hµnh Tái, ®· nÊu chÝn. a- TÝnh vÞ quy kinh: §¾ng, l¹nh vµo kinh Can, Tú, VÞ, §¹i trêng. b- T¸c dông: NhuËn trµng, s¸t trïng, gi¶i ®éc. c- øng dông l©m sµng: - Ch÷a ®¹i t¸o bãn, sèt cao co giËt, trõ giun:

Ch÷a co giËt do sèt cao, Dïng ch÷a t¸o bãn, uèng vµo trõ giun.

- Ch÷a viªm mµng tiÕp hîp cÊp, môn nhät, c¸c vÕt loÐt do lao h¹ch:

Ch÷a mµng tiÕp hîp bÞ viªm, Môn nhät, vÕt loÐt, h¹ch viªm ch÷a liÒn.

- Ch÷a ngé ®éc Ba ®Ëu. d- LiÒu lîng: 4g~!2 g/ ngµy… * * *

Ch¬ng XIV

thuèc lý khÝ

I- §¹i c¬ng. 1- §Þnh nghÜa. Thuèc lý KhÝ lµ thuèc ®iÒu hoµ phÇn KhÝ trong c¬ thÓ. Cã 2 lo¹i bÖnh: KhÝ h vµ KhÝ trÖ (KhÝ h dïng thuèc bæ KhÝ, sÏ nãi ë ch¬ng thuèc bæ); KhÝ trÖ dïng thuèc hµnh KhÝ:

Lý KhÝ, thuèc t¸c dông lµ: §iÒu hoµ phÇn KhÝ vµo, ra nhÞp nhµng. Cã 2 lo¹i bÖnh râ rµng: KhÝ h, KhÝ trÖ nãi r»ng kh¸c nhau. KhÝ trÖ muèn ®îc hÕt mau, Dïng thuèc hµnh KhÝ, b¶o nhau mµ lµm… * * *

61

méc h¬ng Méc h¬ng lµ rÔ ph¬i kh« cña c©y Méc h¬ng, hä Cóc. a- TÝnh vÞ quy kinh: Cay, ®¾ng, Êm vµo kinh PhÕ, Can, Tú. b- T¸c dông: Hµnh KhÝ, chØ thèng, kiÖn Tú. c- øng dông l©m sµng: - Ch÷a çc c¬n ®au do KhÝ trÖ: §au D¹ dµy, co th¾t §¹i trêng do l¹nh, ®au çc c¬:

KhÝ trÖ g©y l¾m chøng ®au, §¹i trêng co th¾t, cßn ®au D¹ dµy. Çc c¬ gÆp l¹nh ®au ngay, “Méc h¬ng” hµnh KhÝ, thuèc hay ®em dïng.

- S¬ Can, gi¶i uÊt: Do Can khÝ uÊt kÕt g©y ®au m¹ng sên, ®au bông; cÇm Øa ch¶y m¹n tÝnh, lþ m¹n tÝnh do Tú h:

Ch÷a Can uÊt kÕt g©y ra: M¹n sên ®au tøc, cßn lµ bông ®au. CÇm Øa ch¶y m¹n rÊt mau, Ch÷a lþ m¹n tÝnh, tiÕp sau kiÖn Tú.

d- LiÒu lîng: 3 g~ 6 g/ ngµy… * * *

Ch¬ng XV

thuèc hµnh huyÕt I- §¹i c¬ng. 1- §Þnh nghÜa. Thuèc hµnh HuyÕt lµ nh÷ng thuèc dïng ®Ó ch÷a nh÷ng chøng bÖnh g©y ra HuyÕt ø. Nguyªn nh©n g©y ra HuyÕt ø cã nhiÒu: Do sang chÊn, do viªm nhiÔm, do co m¹ch ®Òu dïng thuèc hµnh HuyÕt ®Ó ch÷a.

Hµnh HuyÕt, thuèc t¸c dông lµ: Ch÷a bÖnh ø HuyÕt, g©y ra ®· nhiÒu. Nguyªn nh©n HuyÕt ø cã nhiÒu: Viªm nhiÔm, sang chÊn chóng ®Òu g©y ra. §Ó ch÷a HuyÕt ø xÈy ra, Dïng thuèc hµnh HuyÕt, ø lµ th«ng ngay… * * *

t¹o gi¸c thÝch

T¹o gi¸c thÝch lµ gai Bå kÕp. a- TÝnh vÞ quy kinh: VÞ cay, tÝnh Êm, vµo kinh Can, VÞ. b- T¸c dông: Tiªu viªm, trõ mñ. c- øng dông l©m sµng: - Ch÷a môn nhät, ch÷a dÞ øng næi ban, lë:

Dïng ch÷a dÞ øng, næi ban, Ch÷a lë, môn nhät, ¸c sang trong ngêi.


62

Ch¬ng XVI

thuèc cÇm m¸u (ChØ HuyÕt)

I- §¹i c¬ng. 1- §Þnh nghÜa vµ ph©n lo¹i. Thuèc cÇm m¸u dïng ®Ó ch÷a chøng ch¶y m¸u do nhiÒu nguyªn nh©n kh¸c nhau. C¨n cø vµo çc nguyªn nh©n, §«ng y chia thuèc cÇm m¸u ra lµm 3 lo¹i:

CÇm m¸u, thuèc t¸c dông nhiÒu, Ch÷a chøng ch¶y m¸u do nhiÒu nguyªn nh©n. C¨n cø vµo çc nguyªn nh©n, §«ng y chia thuèc ba phÇn kh¸c nhau… * * *

hoa hoÌ

Hoa hoÌ lµ hoa ph¬i kh« cña c©y Hoa hoÌ, hä §Ëu çnh bím. Hßa MÔ lµ Hoa hoÌ cßn ë thêi kú ngËm nô. a- TÝnh vÞ quy kinh: §¾ng, l¹nh vµo kinh Can, §¹i trêng. b- T¸c dông: Thanh NhiÖt l¬ng HuyÕt; chØ HuyÕt. c- øng dông l©m sµng: - CÇm m¸u do trÜ, lþ; ®¹i tiÖn ra m¸u, mòi;

- Ch÷a viªm häng, ho, mÊt tiÕng; ch÷a môn nhät: CÇm m¸u do trÜ g©y ra, §¹i tiÖn ra m¸u, lþ mµ g©y nªn. Khi nãi mÊt tiÕng ch÷a thªm, Lµ do viªm häng g©y nªn ®Êy mµ. Cßn ch÷a môn nhät sinh ra, M¸u ch¶y, viªm häng “HoÌ hoa” ®em dïng.


Ch¬ng XVII

thuèc bæ

I- §¹i c¬ng. 1- §Þnh nghÜa. Thuèc bæ lµ çc vÞ thuèc dïng ®Ó ch÷a çc chøng tr¹ng h nhîc cña chÝnh KhÝ c¬ thÓ do nguyªn nh©n bÈm sinh, do dinh dìng hay do hËu qu¶ bÖnh tËt khi g©y ra:

Çc vÞ thuèc bæ ®îc dïng, Ch÷a çc chøng tr¹ng ®· tõng nhîc h. ChÝnh KhÝ c¬ thÓ mµ h, Nguyªn do dinh dìng hay tõ bÈm sinh. HoÆc do çc bÖnh ph¸t sinh, HËu qu¶ bÖnh tËt qu¸ tr×nh g©y ra… * * *

63

s©m v«ng, s©m cau Dïng cñ c©y S©m cau, hä Thuû tiªn. - T¸c dông: KiÖn Tú, an thÇn. - LiÒu lîng: 8 g ~ 12 g/ ngµy.

S©m cao ly Bè chÝnh s©m S©m v«ng - S©m cau

S©m cao ly Bè chÝnh s©m S©m v«ng - S©m cau

* * * Ch¬ng XVIII

thuèc dïng ngoµi

Thêng gåm nh÷ng thuèc dïng ch÷a ngoµi da, nhng còng cã mét sè vÞ thuèc cã thÓ dïng uèng:

Thuèc thêng ch÷a bÖnh ngoµi da, Dïng ngoµi ®Ó ch÷a, cßn lµ uèng trong.

- T¸c dông chñ yÕu lµ s¸t trïng, thu liÔm, cÇm m¸u: T¸c dông chñ yÕu s¸t trïng, Thu liÔm, cÇm m¸u nÕu dïng còng hay.

- §a sè c¸c vÞ thuèc cã ®éc, tuy dïng ngoµi nÕu nhÇm lÉn cã thÓ g©y ngé ®éc. Mét sè vÞ thuèc nÕu dïng ®Ó uèng trong ph¶i hÕt søc chó träng ®Õn liÒu dïng tèi ®a mét lÇn vµ trong mét ngµy:

§a sè thuèc cã ®éc nhiÒu, NÕu dïng nhÇm lÉn lµ ®iÒu kh«ng hay. Chia ra liÒu lîng mçi ngµy, Mét lÇn uèng, víi mét ngµy bao nhiªu.

khinh phÊn

(Calomel- B¶ng B) a- TÝnh vÞ quy kinh: Cay, l¹nh, cã ®éc, vµo kinh Tú, VÞ, Can, ThËn. b- T¸c dông: S¸t trïng tiªu ®éc. c- øng dông l©m sµng: - Ch÷a môn nhät, ghÎ lë, giang mai. - NhuËn trµng, trôc thuû: Dïng tÈy giun, phï thòng, ®¹i tiÓu tiÖn bÝ.

Ch÷a nhät, ghÎ lë, giang mai, BÝ ®¸i, bÝ Øa nh÷ng ai bÖnh nµy. Trõ phï t¸c dông rÊt hay, NhuËn trµng, trôc thuû, giun ®Çy ph¶i ra.

d- LiÒu lîng: 0, 05g ~ 0,06 g/ ngµy. ®- CÊm dïng uèng: Phô n÷ cã thai. * * *

các vị thuốc Đông y

Art & Photos