bİyolojİk ve psİkososyal rİsk etmenlerİ

1

BİYOLOJİK VE PSİKOSOSYAL RİSK

ETMENLERİ

2

İnsan Sağlığına Etki Eden Çevresel Etmenler

1) Psikolojik EtmenlerStres, vardiyalı çalışma,ücret, insan ilişkileri

3) Kaza EtmenleriZarar verici durumlar,sürat, alkol, ilaçlar

2) Biyolojik EtmenlerParazitler, virüsler,bakteriler

4) Fiziksel EtmenlerGürültü, iklim, aşırı çalışma,ışıklandırma, radyasyon, ergonomi

5) Kimyasal EtmenlerTozlar, kimyasallar, ilaçlar, tütün, cilt iritanları, gıda katkı maddeleri

3

Meslek Hastalığı;

• Çalışanın, çalışma yaşamında karşılaştığı etken(men)lernedeniyle meydana gelen hastalıklar, meslek hastalığı olarak tanımlanmaktadır

• Meslek hastalığı, karşılaşılan etmenlere göre;

1. Fiziksel etmenlerle meydana gelen meslek hastalıkları

2. Kimyasal etmenlerle meydana gelen meslek hastalıkları

3. Tozlarla meydana gelen akciğer hastalıkları

4. Biyolojik etmenlerle meydana gelen enfeksiyon hastalıkları

5. Ergonomik etmenlerle meydana gelen meslek hastalıkları olarak sınıflandırılmaktadır

4

Biyolojik Etmenler- Tanım

• Herhangi bir enfeksiyona, alerjiye veya zehirlenmeye neden olabilen

• Genetik olarak değiştirilmiş olanlar da dahil olmak üzere • Mikroorganizmaları, hücre kültürlerini ve insan

endoparazitlerini ifade eder.

• Biyolojik etmenlerle ilgili yürürlükteki mevzuat: 6331sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu’na göre düzenlenen “Biyolojik etkenlere maruziyet risklerinin önlenmesi hakkında yönetmelik”tir. (15.06.2013, RG: 28678)

5

Biyolojik Etmenler

• Sağlık personeli ile tarım ve hayvancılıkla uğraşanlarda enfeksiyon hastalıklarına neden olmaktadır

• Bazı sanayi işkollarında da biyolojik etmenlere bağlı enfeksiyon hastalıkları görülebilmektedir

Bu hastalıklar;

1. Ani ve çabuk gelişen enfeksiyon hastalıkları

1. Kronik seyirli enfeksiyon hastalıkları

2. Parazitlerin neden olduğu hastalıklardır

6

Biyolojik Etmenler

Biyolojik etmenler, enfeksiyon risk düzeyine göre 4 gruba ayrılmaktadır;

Grup 1 Biyolojik etmenler: İnsanda hastalığa yol açma olasılığı bulunmayan etmenler

Grup 2 Biyolojik etmenler: İnsanda hastalığa neden olabilen,çalışanlara zarar verebilen; ancak, toplumda yayılma olasılığı olmayan, genellikle etkili korunma veya tedavi olanağı bulunanetmenler

7

Biyolojik Etmenler

Grup 3 Biyolojik etkenler: İnsanda ağır hastalığa neden olan, çalışanlar için ciddi tehlike oluşturan, toplumda yayılma riski bulunabilen, ancak etkili korunma ve tedavi olanağı bulunanetmenler

Grup 4 Biyolojik etkenler: İnsanda ağır hastalığa neden olan, çalışanlar için ciddi tehlike oluşturan, toplumda yayılma riski bulunabilen, ancak etkili korunma ve tedavi olanağı bulunmayan biyolojik etmenler (risin, stafilokoksik enterotoksin, mikotoksin)

8

Biyolojik Etmenler

• Grup 3 ve Grup 4’te yer alan biyolojik etmenler için acil eylem planı hazırlanır

• 2. 3. ve 4. grup etmenler ilk kez kullanımda ise, işe başlanmadan en az 30 gün önce, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’na bildirilir

9

Biyolojik Etmenler

Enfeksiyon hastalığının meslek hastalığı olarak kabul edilmesiiçin;

1. Çalışanın, enfeksiyon riski taşıyan çalışma ortamında hastalanması

2. Hastalığın, çalışılan ortamdaki enfeksiyon etkenlerindenkaynaklandığının kanıtlanması

3. Çalışanın maruziyet düzeyi ve

4. Maruziyet süresinin belirlenmesi gerekmektedir

10

Sağlık Çalışanlarında Görülen Biyolojik Etmenler

• Sağlık çalışanlarında görülen biyolojik etmenler, iş yerinde bulunan ve

• Yapılan işten kaynaklanan etmenler olup, dış kaynaklı (ekzojen) enfeksiyonlara neden olmaktadır

11

Biyolojik Etmenler

Enfeksiyon hastalığının meydana gelmesi için;

1. Biyolojik etmen / etken

2. Duyarlı (Çalışan)

3. Bulaşma yolu’na gerek vardır

Bu üçlü etkileşime ENFEKSİYON ZİNCİRİ denmektedir

Enfeksiyon Zinciri- Etmen

• Biyolojik etmenin hastalık yapabilme yeteneği patojenite (primer atak hızı)

• Etmenin meydana getirdiği hastalığın şiddeti / düzeyi virülansolarak tanımlanmaktadır (vaka/ölüm oranı, engelli/vaka oranı)

• Sağlık hizmeti verilen birimlerde, patojenite ve virülansıyüksek, dirençli mikroorganizmalar, hastane enfeksiyonuna yol açmakta

• Hastalarla birlikte, sağlık çalışanlarını da tehdit etmektedir

12

13

Enfeksiyon Zinciri- Bulaşma Yolu• Hava

• Kontamine aletlerle kesici, delici yaralanmalarla meydana gelen temas

• Ortak kullanılan giysi, araç ve gereçler

• Kontamine kan ve kan ürünleri ile temas ve

• Vektörlerle bulaşabilir

Çalışma ortamı, enfeksiyon zincirinin tüm halkalarını içermektedir- Ayaktan ve yataklı tedavi kurumları- Tanı ve araştırma laboratuvarları, bu etmenlerin bulaşması için elverişli

ortamlardır

14

Enfeksiyon Zinciri- Duyarlı (Çalışan)

• Enfeksiyon zincirinin son halkasıdır

• Özgün olan ve olmayan kişisel savunma mekanizmalarının,

• Ağır çalışma koşullarının yarattığı stres

• Beslenme yetersizliği gibi nedenlerle yeterince işlev göremediği durumlarda, çalışanın enfeksiyon hastalıklarına olan duyarlılığı artmaktadır

15


Bunlar;

1. Virüsler

2. Bakteriler

3. Parazitler

4. Biyolojik toksinlerdir

16


Sık görülen virüsler;

• Hepatit virüsleri (Karaciğerin enfeksiyonu)

• İnsan immun yetmezlik virüsü-HIV (AIDS)

• İnfluenza (Grip)

• Solunum yolu ile bulaşan diğer virüsler (Kızamık, kızamıkçık, kabakulak, suçiçeği)

17


Sık görülen bakteriler;

• Tüberküloz (Verem)

• Salmonella (Tifo)

• Menengokok (Menenjit)

• Shigella (Dizanteri-İshal)

18


En çok risk altında olanlar;

• Enfeksiyon, cerrahi, patoloji, kan bankası, hemodiyaliz bölümünde çalışanlar

• Birinci basamak sağlık kuruluşlarında (ASM, TSM) çalışanlar

• Diş hekimleri

• Yaşlı bakım yurtları, bebek ve çocuk bakımevinde çalışanlar

19


Biyolojik etmenler nedeniyle en sık görülen hastalık;

• Hepatit B enfeksiyonudur

• Enfeksiyon etkeni, enfekte kan ve kan ürünleri ile

• Enfekte iğne veya kesici aletle yaralanma sonucu alınmaktadır

• Enfekte olanların % 5 - 10’unda enfeksiyon kronikleşmekte

• Kronik taşıyıcıların da % 30’unda kronik aktif hepatit gelişmektedir

20


• Hepatit B enfeksiyonundan korunmak için, risk altındaki çalışanlara Hepatit B aşısı uygulanması gerekir

• Aşı, 0. 6. ve 12. aylarda olmak üzere 3 doz yapılır

• Ayrıca, işlemler sırasında eldiven giyilmeli

• Kişisel temizlik

• Dezenfeksiyon ve sterilizasyon

• Koruyucu giysi kullanılmalı

21


• Sağlık çalışanlarında sık görülen diğer bir enfeksiyon hastalığı da Tüberküloz (Verem) dur

• Enfeksiyonun sağlık çalışanlarına bulaşması, Tüberküloz hastasına tanı konana kadar geçen sürede meydana gelmektedir

• Bu nedenle, ilgili sağlık çalışanlarına, belirli aralıklarla PPD (tüberkülin cilt testi) yapılarak enfekte olup olmadıkları belirlenmeli ve

• Değişiklikler izlenmelidir

22


• Sağlık çalışanlarında sık görülen diğer bir hastalık da AIDS’tir

• Hemşire, hekim ve teknisyenler risk altındadır

• Sıklıkla kontamine aletlerle yaralanma sonucu bulaşmaktadır

• AIDS’in giderek daha sık görülmesi, Tüberkülozun da sıklığını arttırmaktadır

23

Mesleki Bulaşıcı Hastalıklar

• SSK mevzuatında yer alan Sosyal Sigorta Sağlık İşlemleri Tüzüğü’ndeki Meslek Hastalıkları listesinde “D”grubunda yer almaktadır

• Bu grupta yer alan enfeksiyon hastalıkları, 4 grup halinde ve 30 hastalık olarak belirtilmektedir

24

Tablo 1. Sosyal Sigorta Sağlık İşlemleri Tüzüğünde Mesleksel Bulaşıcı HastalıklarGrup Hastalık Yükümlülük Süresi Riskli İşler

D-1 Helminthiasis AnkilostomiasisNecatoriasis

3 ay3 ay

Tünel, yer altı, maden işleri, killi ve nemli toprakta çalışma

D-2 Tropik Hastalıklar MalaryaAmebiasisSarı HummaVebaRekürrent AteşDankLeismaniasisFramboesiaLepraLekeli HummaRiketsiyoz

40 gün30 gün10 gün10 gün12 gün10 gün7 ay8 hafta25 yıl20 gün20 gün

İlgili sağlık kuruluşları ve laboratuvarlar

D-3 Hayvanlardan insanlara bulaşan hastalıklar (zoonoz)

BrusellozŞarbonSalmonella enf.Weil HastalığıKuduzOrnithozlar,PsittakozRekürrent AteşŞap HastalığıÇiçekQ HummasıLekeli HummaEkinokok HummasıRuamBovin tipi Tüberküloz

6 ay30gün30 gün30 gün14 gün2 yıl30 gün12 gün10 gün12 gün30 gün20 gün1 yıl1 ay1 yıl

Hayvan bakıcılığı, hayvan ürünleri ile ilgili işler, hayvan hastaneleri, veteriner hekimler,kasaplar, sakatat işleri, süt ve süt ürünleri işleme tesisleri

D-4 Meslek gereği enfeksiyon hastalıklarına özellikle maruz kişilerdeki enfeksiyon hastalıkları

Viral HepatitTüberküloz

6 ay1 yıl

Hastane, verem savaş dispanserleri, poliklinikaraştırma laboratuvarı

25

Korunma

• Maruz kalınan biyolojik etmenlerin tümüne yönelik risk değerlendirmeleri yapılmalı

• Değerlendirmeler periyodik olarak tekrarlanmalı

• Etmenlerin risk oluşturması durumunda, çalışanın maruziyeti önlenmeli

• Teknik olarak bu mümkün değilse maruziyet en aza indirilmeli

• Çalışan sayısı, mümkün olan en az düzeyde tutulmalı

• Ortam, bulaşmayı önleyecek şekilde düzenlenmeli

• Toplu korunma önlemleri alınmalı

• Olanaklı değilse; maske, eldiven, koruyucu giysi gibi kişisel korunma teknikleri uygulanmalı

• Etmenlerin dışarıya sızması, taşınması önlenmeli

26

Korunma

• İş yerindeki atıklar, uygun sistemler kullanılarak sağlığa zararsız bir şekilde depolanmalı, taşınmalı ve uzaklaştırılmalı

• İş ortamında yemek yenmesi ve sigara içilmesi önlenmeli

• Koruyucu giysiler kullanılmalı

• Göz yıkama, el yıkama (cilt antiseptikleri) gibi hijyenik işlemlerin uygulanacağı uygun temizlik malzemeleri

• Yıkanma ve tuvalet olanakları sağlanmalı

27

Korunma- Eğitim

• Olası sağlık riskleri

• Alınacak önlemler

• Hijyen kuralları

• Koruyucu ekipman ve giysilerin kullanımına yönelik

1. Biyolojik etmenlerle çalışmalara başlanmadan önce2. Değişen koşullara göre uyarlanabilecek3. Gerektiğinde periyodik olarak tekrarlanabilecek eğitimler

düzenlenmelidir

28

Önleme

• Enfeksiyona neden olan etmenin kontrolü için, enfeksiyon yayılımı ve epidemiyolojik ilkelerin bilinmesi

• Biyolojik etmenlere bağlı meslek hastalıklarının tanısı için, çalışanların işe giriş ve muayenelerinin düzenli vesistematik olarak uygulanması gerekir

28

30

Psikososyal Etmenler

31

İş Yerinde Görülen Psikososyal Etmenler1. Çalışanlar arasındaki ilişkileri içermekte

2. Çalışanın, ruhsal ve sosyal iyilik durumunu doğrudan etkilemektedir;

Bu etmenler;

• Çalışma ortamı• Çalışma süresi• Ücretler • Yönetsel ve çalışanlarla ilgili faktörler • Sendikalaşma

32

İş Yerinde Görülen Psikososyal Etmenler

• Mobbing

• İzinlerin durumu

• Mesleki becerilerin geliştirilmesine yönelik destek programlarının varlığı

• Çalışma ortamının fiziksel koşulları

• İşlerin organize edilme durumu

• Kurum kültürü

33


• Gece mesaisi

• Sık nöbet

• Hasta ve iş yükü

Psikososyal etmenlerin iyileştirilmesiiş yeri ortamındaki tehlikelerin

kontrol altına alınmasına da yardımcı olacaktır

34


Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ)’ne göre işten kaynaklanan stres;

• Çalışanın; bilgi, beceri ve baş etme kapasitesini aşan talep ve baskı karşısında verdiği cevap olarak tanımlanmaktadır

• Çalışan, meslektaşları ve iş verenden yeterince destek alamadığı

• İşle ilgili işlemlerde, kontrol sahibi olamadığında, olumsuz sonuçlara yol açmaktadır

• Baskı ve rekabet, genellikle birbiriyle karıştırılmakta ve bazen de kötü yönetimin bahanesi / mazareti olarak kullanılmaktadır

• Dozunda bir baskı, verimi arttırabilir

35


İş yerindeki baskı;

• Çalışanın yetenek ve kaynakları ile uygun düzeydeyse

• Çalışanın, işini kontrol etmesini sağlıyorsa

• Diğer çalışanlardan destek görmesine olanak tanıyorsaverimi arttırmaktadır

İş yerinde, sağlığı tehdit eden herhangi bir etmen bulunmamalı, aynı zamanda koşullar, sağlığın geliştirilmesine olanak tanımalıdır (DSÖ, 1986)

36


İş yerindeki stres;

• Zayıf iş organizasyonundan

• Zayıf ve kötü yönetimden

• Uygun olmayan çalışma koşullarından

• Üstlerin yetersiz desteğinden

• Çalışanın kararlara katılmamasından

• Çalışanın dışlanmasından

37


• İşin içeriğinden

• Çalışanın, kariyer düzeyinden

• Çalışanın, iş içindeki rolünün tanımlanmamasından

• Kurum kültürünün durumundan

• İş ve yaşamla ilişkili sorunların çözülmemesinden kaynaklanmaktadır

38


Stres;

• Başarısızlık

• Uyumsuzluk

• Kaygı, depresyon gibi psiko-fizyolojik bozukluklar

• Tükenme ve benzeri durumlar

• Uzun dönemde de davranış bozukluklarına neden olabilmektedir

39


Ayrıca;

• Dolaşım sistemi hastalıklarına (aritmi, göğüs ağrısı, hipertansiyon)

• Sindirim sistemi hastalıkları ve bozukluklarına (aşırı yeme, iştahsızlık, hazımsızlık, gastrit, ülser, kolit)

• Endokrinolojik hastalıklara (tip 2 diyabet, hipertiroidi)

• Üreme bozukluklarına (sekonder infertilite)

• İmmun sistemin direncinin düşmesine yol açmaktadır

40


Stresin kurumdaki etkileri;

1. Performansın düşüklüğü: Stresin belirli bir noktaya kadar performansı arttırdığı, belirli bir noktadan sonra performansı düşürdüğü savunulmaktadır

Aşırı stres, hem psikolojik hem de fizyolojik bozukluklara yol açtığı için, performansın düşmesine neden olmaktadır

41



2. Çalışan devir hızının (turn over) artması: Sürekli stres altında çalışmak, çalışanın kurumla bütünleşmesini ve iş doyumunu engellemektedir

Bu da uzun erimde, işten ayrılmaların artmasına neden olmaktadır

42



3. İşe Devamsızlık (abstentizm): Çalışan, stresle başa çıkabilmek için, işe gitmeyerek bulunduğu ortamdan uzaklaşmaktadır

Devamsız olanların % 40’ında, stresten kaynaklanan bozukluklar olduğu gösterilmiştir

Abstentizmin ortadan kaldırılması için, devamsızlığa neden olan bozuklukların kurumsal kaynaklarına inilmesi ve düzeltilmesi gerekmektedir

43



4. Yabancılaşma: Yabancılaşma kavramı;

• İş doyumsuzluğu

• Toplumsal uyumsuzluk

• Moral eksikliği

• Kuruma karşı olumsuz duygusal tepkileri ifade etmektedir

44

Çözüm

• Üstlerin desteğinin sağlanması

• İşin iyi yapıldığında takdir edilmesi

• Çalışanın görevinin tanımlanması

• Organizasyonun düzeltilmesi

• İş yeri ortam koşullarının iyileştirilmesi

• Çalışma süresi ve izinlerin düzenlenmesi

• Maddi sorunların çözülmesi

• Hizmet içi eğitim programlarının düzenlenmesi

• Açık iletişimin gerçekleştirilmesi ile sağlanabilir

45

Kaynaklar

1. İş sağlığı ve iş güvenliği. Nazmi Bilir, Ali Naci Yıldız. Hacettepe Üniversitesi Yayınları, 2004.

2. Halk Sağlığı Temel Bilgiler. II. Cilt. Çağatay Güler, Levent Akın. Hacettepe Üniversitesi Yayınları, 2012.

3. DSÖ, 2014: www.who.int.en

4. Bulaşıcı Hastalıklarla Savaşım. Gazanfer Aksakoğlu. DEÜ Yayını, 2008.

5. 6331 Sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu.,2012

http://www.who.int.en/

bİyolojİk ve psİkososyal rİsk etmenlerİ

Documents