byenvini nan klas kreyòl! - clas usersusers.clas.ufl.edu/hebble/hciii_03.pdfti koze sou istwa lang...

Haitian Creole III, Fall 2003 Benjamin Hebblethwaite, University of Florida at Gainesville 1. Prezante silabis la an kreyòl

Ranpli enfòmasyon

Byenvini nan klas kreyòl! 1) Name: 2) Age: 3) Year in school: 4) Major:

5) Language(s) spoken at home growing up: 6) Language(s) spoken at this time: 7) Interests:

8) In your opinion, what makes a language class fun and interesting?

9) What are your reasons for taking Haitian Creole? 10) How much Haitian Creole do you understand? 1 – 10

where 1 = none and 10 = fluently

None Fluently Speaking 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Reading 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Writing 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Listening 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

11) Do you listen to Haitian music? Ti prezantasyon liv n ap itilize nan klas la de Frans, Mari. 2001. Pyebwa frenn nan Fombrun, Odette Roy. 1989. Istwa Ayiti 2. Sidney, Champana. Istwa lavi konpè Champa. Ogis, Kanis. 1998. Mwen rele Kanis Ogis: mwen gen 123 lane. Freeman, Bryant. 2000. Foklo natifnatal peyi Dayiti, Liv 1: Yon

Sevyet, yon Bourik, epi yon Baton - ak 57 lot Kont ayisyen. Freeman, Bryant. Foklo natifnatal peyi Dayiti, Liv 2: Twa Chelbe - ak 88 lot

Kont ayisyen. Paultre, Carrié. 2000. Tonton Liben. Haïti Twoubadou volumes I and II 10.99 per volume (compact discs). 1

http://www.kubookstore.com/ePOS?wpd=21&store=104&item_number=0840055684&form=shared%2fgm%2fdetail%2ehtml&design=104http://www.kubookstore.com/ePOS?wpd=21&store=104&item_number=0840055692&form=shared%2fgm%2fdetail%2ehtml&design=104http://www.kubookstore.com/ePOS?wpd=21&store=104&item_number=0840055692&form=shared%2fgm%2fdetail%2ehtml&design=104

Kèk kesyon pou fè nou panse Ki kote yo pale kreyòl ayisyen an? Kisa yon dyaspora ye? Ki kote dyaspora ayisyen an ye? Ki kote gen plis ayisyen yo ak ayisyen-ameriken Ozetazini? Ki klasman enpòtans kreyòl ayisyen genyen Ozetazini? Ki klasman enpòtans kreyòl ayisyen genyen nan Florida? Ak ki lang èske ameriken vle bay imigran ayisyen yo sèvis? kreyòl oswa franse? Poukisa? Kounye a, mande patnè ou kesyon sa yo: Ki jan ou rele? Ki kote èske ou ap viv? Kisa ou ap etidye bo isi a? Ki sa ou renmen fè? Ki pastan èske ou genyen? Ki kote ou fèt? Ki kote ou leve? Ki nasyonalite ou genyen? Ki travay èske ou vle genyen?

Devwa yo Nan Pyebwa frenn nan li liy 1 rive 64 Sonje: liv sa a nan rèzèv bibliyotèk lwès la (WEST)

Pa gen okenn eskiz pa li sa, tande Dezyèm jou, senmenn 1 Benn H. Kesyon sou Pyebwa frenn nan 1) Kisa yon pyebwa frenn ye? 2) Eske Mari te envante kont sa a? 2

Ki jan nou konnen se pa li k te envante l? 3) Sa sa ye, yon chevalye? 4) Nan epòk Mari t ap viv la, ki ideyal yo te genyen pou gason?

Ki adjèktif Mari itilize pou dekri chevalye yo? 5) Konben pitit madanm chevalye a akouche? 6) Ki jan nou rele de pitit sa yo? 7) Eske papa sa a te kontan? 8) Ki onè li te bay zanmi li an? 9) Lè mesajè parèt, ki jès li fè pou lòt chevalye a? 10) Eske mesajè fè sa jounen jodi a? 11) Ki reyaksyon lòt chevalye a, zanmi an, te genyen poutèt nouvèl sa a? 12) Ki reyaksyon madanm li te genyen? 13) Ak ki adjèktif èske Mari dekri dam sa a? 14) Defini mantò, egoyis ak landjèz. Ki jan pou nou tradui yo an anglè? 15) Ki jan dam nan pale? Kisa l di? 16) Ki jan l akize lòt dam nan? 17) Lè mari l la tande sa, kisa l di l? 18) Kisa moun lakay nonm rich la tonbe fè? 19) Ki jan moun yo te wè dam nan apre sa? 20) Lè papa de pitit yo tande sa moun yo t ap di, ki jan l santi? 21) Ki jan l reyaji devan madanm li? 22) Kote kont sa a fèt? Vokabilè: Fè yon fraz avè l: ata toulede istwa Frenn nan istwa Frenn lan youn nan yo… yonn nan yo zanmi li an zanmi l ____ douvan devan Sinonim kouwè? tankou, konwè, kòm… Se ________ ni pou li ni pou mwen Kit … kit … kit … oswa … 3

Swa … swa … Sinonim pe bouch? Rayi … pèdi konfyans … kenbe yon moun nan kè … Ale wè fi a pa t merite sa vre Yo tout te pote pawòl sa a ale vini Ti koze sou istwa lang • Selèksyon yon nòm • Yon fonksyon maksimal nan yon fòm minimal • Elaborasyon (ogmantasyon tèks nan lang lan; grandisman nan fonksyon yo) • Kodifikasyon (gramè, diksyonnè, zouti lang) • Deplwaman (gouvènman, lekòl, lajistis, biznis, endistri) Devwa Koute Vwadlamerik sou entènèt Pwogram jedi, 11:30 a.m.: http://www.voanews.com/Creole/webcasts.cfm Ekri 150 mo sou twa pwen k ap domine aktyalite a Kontinye lekti nan Pyebwa frenn nan: liy 65 – 176 yo Kreyòl ayisyen Kesyon (65-235) 1. Sa k rive landjèz la? 2. Poukisa l pè? 3. Kisa tripotay vle di? Ki derive nou konnen? [tripote... tripotè] 4. Ki danje ki nan pale pwochen nou mal? 5. Kisa landjèz la vle fè ak pitit la? Kisa sèvant lan sijere? 6. Kisa landjèz la mete nan panyen pitit li? Poukisa? 7. Kote sèvant lan pote pitit la? Kote l kwoke pitit la? 8. Ki moun twouve pitit la? 9. Kote l pote pitit la? Sa l mande pitit fi li fè 10. Kisa Mè Siperyè a di l fè ak pitit la? 11. Pouki yo rele pitit la Frenn? 12. Kijan Mè Siperyè a trete pitit la? 13. Mè Siperyè a defann pòtye a fè kisa?

4

Itilize kreyòl la Kwak... Sinonim? Malgre / andepi (de) Revizyon atik defini an timoun______ lanp_____ [mont___; wont____; endepandans___] flè______ kreyòl______ gason_______ Klòz relativ (sijè) se moun ki te mouri____ se dam ki t ap vann_____ se poul ki t ap ponn____ se machin ki foul___ se kay ki bèl___ elèv ki aprann____ Klòz relativ (sijè) se lajan ou t ap pran ____ se machin yo t ap foul____ se frè nou te ede ____ timoun pwofesè t ap anseye___ Devwa yo: Vandredi Li jiska 370 5

Lendi: Ekri yon ti esè sou ki kontribisyon ou ta renmen fè nan devlopman lang kreyòl la. Demi paj. Gen yon ti kwiz sou Pyebwa frenn nan Koute yon pwogram, ou bezwen pare pou fè yon ti prezantasyon: http://www.voanews.com/Creole/webcasts.cfm

6

Ti koze sou istwa lang franse a (pou n gen bon bakgrawonn) Dyalèktalizasyon an

Selèksyon yon nòm Elaborasyon fonksyon yo

Kodifikasyon an Inivèsalizasyon an

• Kolonizasyon Woman (moun ki pale Laten) an Gol (Epòk Jezi) • Te gen lang sèltik, jèmanik ak bask sou teritwa a deja • Dyalèktalizasyon (0 – 800): fransyen, pika, chanpènwa, oksitan,

elat... • Selèksyon yon nòm (800 – 1500) • Gwo batay: fransyen kont laten • Goutènbèg • Kolèj de Frans 1530; Òdinans Vilè-Kòtrèt 1539 (Franswa I), elat... • Elaborasyon fonksyon yo

- Ogmantasyon tèks nan lang lan - Grandisman nan fonksyon yo Moun ap bay lang lan yon fonksyon maksimal nan yon fòm

minimal Plis aplikasyon/domèn kote lang lan antre... egzanp?

- lekòl, inivèsite legliz, enstitisyon, lajistis, piblikasyon liv yo...

• Kodifikasyon - gramè, diksyonnè, zouti lang - Richlye ~ Akademi fransèz (1635) - Vojla (1647)

• Inivèsalizasyon – Revolisyon franse a (1792) Abe Grègwa: 12 milyon moun pa konnen franse

3 milyon moun konnen franse Alfabetizasyon an Frans: 1792 10% konn li ekri 1892 80% konn li ekri 7

Ti prezantasyon yo Koute yon pwogram, ou bezwen pare pou fè yon ti prezantasyon:

8

Vokabilè: fè yon fraz avè l: ata Itilize l nan yon fraz pa ou. toulede Ki lòt varyan egziste? istwa Frenn nan Ki lòt jan nou kapab ekri atik la? youn nan yo… Ki lòt jan nou kapab ekri youn? zanmi li an peyi nou an bikini an matant ou an Pouki an epi pa a? zanmi l ____ Ki atik ki bon an? douvan Ki lòt varyan egziste? Sinonim kouwè? ni... ni... Itilize l nan yon fraz pa ou. Kit … kit … Itilize l nan yon fraz pa ou. kit … oswa … Itilize l nan yon fraz pa ou. Swa … swa … Itilize l nan yon fraz pa ou. Sinonim pe bouch ou? Rayi … pèdi konfyans … kenbe yon moun nan kè … Sa sa vle di? Ale wè fi a pa t merite sa vre Kisa ale wè vle di? Yo tout te pote pawòl sa a ale vini Ki kalite vèb nou wè la? Apa pito Itilize l nan yon fraz pa ou. Kè l sòte Ki lòt ekspresyon mache ak kè ? bouke kriye Kisa bouke vle di isit? kwak Itilize l nan yon fraz pa ou. Sinonim rakbwa? bon koutcha Kisa l vle di? san... pa Itilize l nan yon fraz pa ou. Yon jou antan m Itilize l nan yon fraz pa ou. pipirit chantan Kisa l vle di? Sinonim chouchoute? 9

Kwiz 1. Poukisa yo bay Frenn non sa a? 2. Kisa chevalye a fè pou l kapab wè Frenn lè l vle? 3. Chevalye a envite Frenn fè kisa avè l? 4. Kisa zanmi chevalye yo vle pou l fè? 5. Tradui an kreyòl:

“She was wise, welcoming and full of elegance”

6. Ti dikte:

Devwa: Li Frenn 370 - 475

10

Pyebwa Frenn nan 1. Kijan chevalye a rele? 2. Bay yon sinonim pou chabrak [zotobre, grannèg, zouzoun] 3. Kijan manman Lakòl wè Frenn? 4. Kijan Frenn reyaji devan boulvès sa yo? 5. Bay yon sinonim pou granjan 6. Kisa manman Lakòl vin panse pou kò l? 7. Kisa Frenn fè ak twal li a? 8. Bay yon sinonim pou anwetan 9. Se sa moun ki renmèt mwen bay mè a te ba l

Analize bay nan fraz anwo a 10. Sa sa vle di, kè l sou biskèt...? 11. Ki reyaksyon manman Frenn nan genyen vè mari li a? DEVWA Fini Frenn Nan Fòklò Peyi Dayiti Liv 1 li [at GTI or On Reserve at Library West] p. 1-6 p. 101-102 11

Yon Sèvyèt, yon bourik, epi yon baton 1. Konben pitit manman sa a genyen? 2. Kote pitit li yo vle ale? Poukisa? 3. “Boukannen dlo” = bay yon ekspresyon ki sinonim 4. Sinonim taso 5. Li vire do bay pòv fanm = tradiksyon ann angle 6. Granmoun lan wè li maledve = sinonim? 7. Ala bon ou bon, pitit mwen. Bay twa fraz kote ou itilize konstriksyon sa a:

Ala + adjèktif1 + pwonon + adjèktif1 8. Rive li rive devan bèl kay la... Entèpretasyon? Bay twa fraze kote ou itilize konstriksyon sa a: Vèb + pwonon + vèb 9. Sa k rive de nan timoun yo? 10. Poukisa twazyèm nan pa t mouri? 12. Ki twa bagay Bondye te bay Tchikita? 13. Sèvyèt, grennen manje... grennen 14. Nan mache mache li rive... 15. La pou la [lapoula] = sinonim... 16. Anmwesekou 17. Yo toude jwi byen jwi 3 = bat dlo pou fè bè 4 = mèg, mens, flègèdèk 6 = frekan Devwa Li paj 13 – 25 nan Fòklò 12

Manje pandan ennan 1) Kisa Timalis fè? 2) Kisa Bouki fè lè l aprann sa? 3) Sa k rive vyann ni? 4) ...li pike lakay Malis pou li kraze l ak bwa... [kisa l vle di?] 5) Kijan Timalis te kapab manje vyann bèf pou tou yon ane? 6) Ki moral kont lan genyen? 7) Fini pwovèb la: Men ale men vini fè 8) Fè richès boujonnen pitit Istwa yon wa, pitit fi l yo, ak Tijan 1) Eske wa a site non pitit fi l yo nan lari a? 2) Kijan wa a rele? 3) Poukisa l fè sa? 4) Kisa l ap bay moun ki dekouvri non pitit fi li a? 5) Si moun nan pa fouti dekouvri non pitit la, sa wa a ap fè? 6) Si gen moun alantou a 7) Kisa Tijan fè pou l tande non pitit wa yo? 8) Lè Tijan di wa a li konnen, kisa wa a fè? 9) Endispozisyon pran l! Kisa endispozisyon vle di? 13

Jan sòt ak Jan lespri 1) ti konmi [salesclerk] 2) “tanmen joure” ~ sinonim 3) Kisa Jan Lespri fè kont frè li, Jan Sòt. 4) Defini: kòche 5) mete kouri = ki lòt espresyon genyen menm sans lan? 6) se jete m te blije jete l = tradui an anglè Se manman ou 1) li kontan pi rèd 2) se tranche l genyen 3) san (sijè) pa ... [itilize l nan yon fraz] Twa sekrè

Zafè moun pa gade ou! Pa janm kite vye chemen pou chemen nèf! Toujou voye kòlè ou pou denmen!

1) Kijan twa sekrè sa yo vin manifeste nan kont lan? 2) Konben nèg la peye pou chak sekrè? 3) Ki sa l vin genyen? Poukisa? 4) Vokabilè: bèkèkè = fè figi bèkèkè Mont monpè 1) Poukisa pè pa vle pote mont li lè moun ap konfese? 2) Kisa nèg la vin konfese? 3) Eske nèg la vòlò mont lan oubyen èske pè a te ba li li?

14

Sa konn rive souvan 1) Ki kalite rat ak sourit reyini? Ki grad yo genyen? 2) seyans, sa sa ye? 3) Kisa yo rive tache nan pye chat la? Kisa yon bezwen fè ankò? 4) Ki eskiz chat yo bay? 5) Ki moral / ansèyman kont lan genyen? 6) Vokabilè: fè banbòch [koudjay] Foto anplasman an

1) Kisa dyaspora sa a deside achte? 2) Kisa l fè avèk sa l achte a? 3) Lè fini, sa l dekouvri lè l gade foto l te pran an? DEVWA pou LENDI 24 – 37 Vini ak kèk fraz sou yon ti kont ou t ap renmen ekri

15

Onzyèm kòmandman 1) Kisa Monseyè deside fè pou li tcheke degre lafwa pawas li yo? 2) Kijan sèvant lan reyaji sou pòv la? 3) Se pa ti sezi li sezi. Bay kèk egzanp ou konnen. 4) Kisa onzyèm kòmandman an ye? Lanbisyon touye rat 1) Kisa sa lakizin vle di? Ki lòt fòm nou konnen? 2) “...ki debouyay ou fè.” Sa sa ye? 3) nonk = varyan ki mo? 4) Sa sa vle di? jou bare li 5) Ti vi dirab pi bon pase gran vi pa dirab

16

Fòklò Peyi Dayiti, Liv 1 Istwa de kabrit 1) Ki moral kont lan genyen? Kijan pou nou jwenn kòb 1) Rakonte istwa a 2) Poukisa arenyen genyen wòl sa a? 3) Kijan ayisyen gade arenyen pa rapò ak ameriken? 4) Ki lòt zannimo ki nan kont lan? 5) Mouche Leyopa. Kisa mouche vle di? Marye kolonn yo 1. razè nèt __ goute, manje, vale 2. fè lareverans __ mouri 3. li touye l rèdmò __ yon kalòt 4. li pa fè de bouche __ kouri vit pou l pa pran ou 5. yon kout pat __ pa gen senk 6. fè yon eskiv __ toutbonvre 7. ale nan peyi bwachat __ koube do ou Chiklèt majik Ki kalite imen èske Bouki ak Ti Malis reprezante? Kijan Bouki vin pi entèlijan grasa chiklèt Malis la? Fè m kado yon ti pwason 1. Kote Jan Pòv dòmi? 2. Kijan Jan Pòv ap viv? 3. Kijan l ap satisfè grangou l? 4. Sa k rive moun ki t ap ede l la? 5. Ak ki moun Jan Pòv kwaze? 6. Poukisa toude pote non Jan an? 7. Kisa Jan Pechè montre l fè? 17

Marye kolonn 1. souple __ genyen mwayen 2. pa fouti __ filè 3. sitèlman __ pwofesyon, travay 4. Tout moun te ozabwa __ tanpri 5. privye __ anpil anpil 6. nèg debyen __ bay lacharite 7. metye __ pa kapab 8. fè zèv __ gen pwoblèm Degouden pou Bondye 1. Konben lajan papa Ti Lifèt te ba l 2. Papa a ba l pèmisyon depanse kòb la kijan? 3. Sa k rive? Gade dènye paragraf nan kont ki nonmen anba yo. Chiklèt majik Fè m kado yon ti pwason Adan e Èv De kanna pou plimen? Kisa yo pataje estriktirèlman? Kisa yo genyen an konmen?

18

Youn pou Bondye, youn pou dyab 1) Kote Antwàn ak Toma ap dòmi? 2) Simityè se tèritwa ki lwa? Bawon 3) Kijan otè a dekri kò pòv yo? kadav kò yo Dekri lwa sa a 4) Yo plen ki kalite sak ak mango? djakout 5) Chak fwa yo ranmase yon mango kisa yo di? mwen pran youn 6) Kisa moun ki tande sa panse? 7) Sa k rive jou apre a lè Antwàn ak Toma pase bò katedral

la? Marye ekspresyon yo toudenkou poukisa mango fè mikalaw koze a, tripotay la ou kapon twòp sinakwa zen bridsoukou separe agogo, anpil koulangit lach, se poul ou ye apa yo pa konte ankò kobaba onondipè pataje Tradui an anglè: 1) Sou pwent pye on their tip toes 2) manke mouri almost died Esplike 3) Pye, sa m manje m pa ba ou 4) Defini: lèsen, lèmò, lèzanj Travay machwè 1) Pase pè a nan riz / rizib = sinonim 2) Lè pè a di machwè l travay plis pase sèvo l la, kisa l 19

panse? Pi piti pi rèd 1) Kilè n ap di: “Onè ~ Respè” 2) Ki wòl parenn ak marenn genyen nan sosyete ayisyen

an? 3) Kisa ou ap tenyen 4) Kote ti chat la ale? Sa k rive lòt frè ak sè l yo? Marye kolonn yo sove sa k nesèsè twa jou ase anyen ase manje kouri ale swen vèse nad sèlman koule ede Aspè enteresan nan tèks la: 1) “nad ti chat” 2) Poukisa atik la konsa? joumou an 3) Itilize l: “kanta.” Mwen menm tou 1) Defini: “pran poul” 2) Kijan mèt konnen yo te pran poul? Twa ti kochon 1) dòmi leswa nan seren 2) Sinonim pou sanble. 3) Defini: vin move kou kong. 4) Rakonte istwa a. 20

Kreyòl ayisyen “Tan Bayonnèt” ~ epòk anvan okipasyon ameriken an (1915-34) Ki lè premye franse rive Ayiti? 1625 + Koloni “ofisyèl” 1697 Ayiti nan epòk kolonyal • Poukisa Lafrans deside chache esklav afriken? Sik, digo, tabak ak lòt danre Afriken:

Esklav bosal (Nèg ginen) Ibo, Nago, Sinigal, Kongo, Mandeng, Mondong Banbara, Achanti, Arada = nanchon

Esklav kreyòl Kisa kreyòl vle di? “sprout; offshoot, child; product, fruit of one’s labors; native, indigenous, native to Haiti

Esklav domestik Esklav metye Komandè Esklav atelye Nèg mawon ~ swaf libète Se apepre 500,000+ moun an 1792 Afranchi ~ “Anpil blan franse ki te fè pitit ak nègès esklav te bay

pitit milat sila yo ak manman yo lalibète.” Afranchi rich = gwo afranchi / afranchi pòv = ti afranchi

Se apepre 50,000+ moun

21

Ewopeyen: Ti Blan: bak, kòdonye, fèblantye... blan mannan Komèsan (Kap-Ayisyen ak Pòtoprens) Gwo Blan (boujwazi): plantè ak endistriyèl Lotorite: leta ak militè Se apepre 40,000 moun

22

Ayiti nan epòk endepandans Divizyon sosyal: Ansyen nèg lib (wè Casimir 2000)

Nouvo nèg lib “Bosal” vin “abitan”

Lame natifnatal / endijèn

Deja anpil divèsite sosyal egziste pami ayisyen yo

“Abitan yo soti nan yon kantite fanmi ak yon kantite ras diferan. Yo gen pou aprann viv ansanm, pwoteje tèt yo ansanm epi kwaze pou yo ka miltipliye.” (Casimir 2000: 40) Abitan kreye lakou: fanmi ak moun ki viv toupre fanmi an; yon espas fizik ak sosyal.

Ka pa gen bon chif pou mezire nan ki kondisyon moun t ap viv, men gen jan pou konpare valè moun ki t ap viv nan peyi a ak kouman valè sa ogmante. Soti 1804-1915, Ayiti prèske pa resevwa moun vini. Sepandan, popilasyon an pase de anviwon 500,000 a prèske 2 000 000. Se pase relasyon travay ann Ayiti te milyon fwa pi sipòtab pase nan lòt peyi yo. Nan diznèvyèm syèk la, Ayiti pa ka table kontak ak kominote entènasyonal [pwoblèm rasis la].

Pa gen devlopman kapitalis, men sa pa vle di lamizè gaye toupatou

1915: Ayiti anba kontwòl yon sistèm enperyalis 23

Ayiti Toma ~ Jean Casimir (2000) kontinye... 20èm syèk Ameriken òganize ak moun lavil yon lame pou okipe peyi a (1915). Gras a polis riral, anba zòd chèf seksyon yo, yo bay tèt yo dwa sou lavi abitan. Gouvènman Ameriken yo bati an Ayiti, konsantre sèvis, pouvwa

politik e aktivite ekonomik nan Pòtoprens. Ameriken fèmen tout lòt pò nan pwovens. Pòtoprens sèlman fè komès ak letranje. Y ajoute Siryen kòm twazyèm gwoup zotobre

[milat plis kèk nèg nwè]. Siryen pran responsabilite enpòtasyon ak ekspòtasyon. Zotobre ayisyen, Siryen, Ameriken, biznismann bòdmè se advèsè pep souvren Se rasanbleman biznismann ki mete men sou bòdmè a e ki rive elimine tout jis pri nan koutay y ap fè sou do malere, etan labank etranje ap ba yo pwotèj (59) Lòt pwoblèm nan premye mitan 20èm syek: Kiba sispann resevwa Ayisyen. Ayisyen al Sen Domeng Masak brasewo nan 1937 sou zòd Twouhidjo [Trujillo] Leta ak Legliz konmanse “Kanpay Rejete.” Yo kenbe Ayisyen nan gagann, fòse yo krache sou Sen yo ak tout bagay granmoun montre yo respekte. Depi lè sa a, pale abitan mal epi manke l dega vin tounen kat didantite alatèt peyi a. Lekòl endijenis rive Opozisyon sosyalis rive

24

Chapit 1 nan Tonton Liben 1. Ki kote moun yo prale? 2. Eske Tonton Liben te kontan nan lavi li? 3. Ki kote Tonton Liben te chita ap travay?

Kisa l pote ak li nan travay? 4. Kisa Tonton Liben te fè kòm travay nan lavi li? Lòt moun ki te travay avè l, kisa l te fè? 5. Kisa granmoun nan te mete nan kouti arebò karako a? 6. Eske granmoun nan kontan? Poukisa? Veye (lavèy) 2. Tou mizerab 3. chita anba Mapou a. 3. Li te trese tetyè avèk pit (pou zannimo yo); kale kann 4. Kachimbo, tabak, alimèt. Estrikti ak vokabilè ki enteresan: Te fè nwa…(2)

…klere chemen an tou blanch / …tou mizerab (3)

pran ralfò l =

depi li vann ou yon tètye, … se mouri kite

Tout bagay te mouye nèt, ni tab la, ni ban yo.

Ni nan syèl la, ni nan tè a. In heaven as it is in earth...

Pa pito ou vin kraze kèk lodyans Why don’t you

come...

Yon kè sere ki pran l

Di yo non ki moun li ye...

25

Ze bouyi Filip ak Pyè toude resevwa yon ze. Kisa chak moun fè ak ze l la? Kisa ze bouyi pa ka fè? De vòlè Ki mesay kont sa a genyen? Konplo pi fò pase wanga. Lanmizè ak konpè lanmò kòk chèz pye zoranj

26

Tonton Liben chapit 2 Vokabilè a ~ èske ou konnen yon sinonim pou mo a? 1. ti zagribay tankou nou 4. lyann mayi 2. Pase yon moun nan betiz 5. bwòdè anpil 3. fè trimay 6. kantonnen 7. fann nan siyay yon moun 8. Rale mennen kase 9. pran yon gwòs 1. Loafer 2. make fun of 3. lowly task 4. bundles of corn 5. hip, stylish, fancy 7. lage de gidon dèyè yon moun 9. one thing leads to another 10. vin ansent Petèt vs. poutèt Liben nou tout te konnen an Se pa ti kras malad li te malad Pa t gen lekòl nan Robyon non Rete sot nan raje a Latibonit tèt anba Keksyon sou sa ki nan chapit la 1. Poukisa chapit la koumanse ak pwovèb sa a: “Mapou tonbe, kabrit manje fèy li” 2. Ki grad Tonton Liben te genyen nan lame a? 3. Ki kote T.L. te fèt? 4. Dekri Anemiz. Papa l te ki moun? Ki lang Anemiz pale? 27

Ki kote l al lekòl?

5. Kijan papa Liben an te vin kantonnen nan Wobyon? 6. Dekri sikonstans nesans li. 7. Èske moun Anemiz yo te kontan malgre papa a te ale? 8. Èske Liben te kab al lekòl? Ki jan l ale? 9. Poukisa Anemiz pa t ba l leson? 1. Paske T.L. monte epi tonbe 2. kaporal 3. sou bitasyon Wobyon 4. se yon bèl nègès, l al lekòl Senmak, li pale franse 5. paske lame Pòtoprens t ap batay kako yo; lame a te blije kite Pòtoprens, yon kantonnen nan Wobyon. 6. papa a, Kanmnè, te chèf lame a nan Wobyon lè sa a 7. yo te kontan nèt 8. Wi; sou do yon bourik 9. li te vin wouye. Tonton Liben Chapit 3 kache Nou ka lote li konsa konte li; mete li; klasifye l “Ou pa mare pye lanmò” = ou pa ka rete lanmò basrak = tè ki toupre larivyè Manbo a fè basinen anba tivant

li ak enpe lwil masketi yon toudisman = toudi yo nan bouyay = nan ka yon pakèt boulvès = yon pakèt pwoblèm tanzantan = pafwa Se anba chal yo te pale l = an kachèt mare yon bon kraze = yon bon kòb

28

Keksyon 1. Lè yon moun malad anpil andeyò, kijan yo transpòte l? 2. Ki moun yo te rele pou tonton Liben an? 3. Kisa fanmi Anemiz yo fè l? 4. Liben pa gen tè, kisa l bezwen pou souviv? 5. Epòk sa a, èske moun te kapab sonje non prezidan an? Pouki yo pa t kapab? 5. Ki moun pran peyi a? Sa mete istwa a nan ki ane? 6. Kisa blan te bezwen òganize nan peyi a? 7. Kisa Liben vle fè? poukisa? 8. Èske se yon bon lide pou yon natifnatal kolabore ak yon fòs

okipasyon?! 1. Mete l sou yon branka 2. yon manbo 3. yon pwosè, yon pran tout tè a 4. yon metye; tayè 5. ‘non,’ paske peyi a te chanje prezidan anpil fwa 5. ameriken; 1915 6. yon lame 7. li vle vin yon solda.

29

Tonton Liben 4 Vokabilè kache depi l te tikatkat since infancy yo tou derape tounen lakay yo set off to return Rive Anemiz rive, li pase nan pòtay la When Anemiz drese yon bòl bouyon prepared, fixed Ala gade ou gade jandam yo Look at the way... Sa ou gen lide fè ak li nan raje a lavil kont andeyò Se bagay m ap fè toptop in a blink Li pe koup suddenly silent keksyon 1. Ki kòmès èske Anemiz te genyen? vyann kochon 2. Ki jan kòmès Anemiz t ap mache? twa mwa kredi 3. Kisa Liben te wè nan lavil la? 4. Liben anonse l ap fè kisa yon jou? 6. Èske manman l, Anemiz, te kontan

poutèt sa? 6. Kisa mèt boutik la sijere? 7. Ki reyaksyon Liben bay? Li ozanj

Tonton Liben 5 Vokabilè kache Li lonje [lèt la] bay ak bra ou peyi pèdi sa a Wonpe! Pawòl militè 30

li te fè voltefas about face pou tèt pa l for his part dapre li selon li menm li pa t jennen l irite / annouye yo peze kafe nan menm balans menman parèyman faksyonnè solda k ap veye

potay ~ sentry pran ti gwòg li ale pou vini nenpòt lè Pwovèb “Sansib pa jwe non!... Se sere dan ou pou antre nan michan!” 1. Ki mesaj Liben resevwa de kòmandan an? 2. Èske Liben kontan pou vwayaj l ap fè? Poukisa? 3. Kisa Liben te renmen fè lè l te viv Wobyon? 4. Poukisa otè a dekri Otwou yon jan pozitif? 5. Èske Liben to okipe koze legliz? Poukisa? 6. Èske manman Liben te genyen okenn kontak ak koze

relijyon? Nan ki sans? 7. Lè Liben t ap benyen larivyè ak zanmi l, ki moun li wè? 8. Si Liben vle wè Selyaniz ankò, ki jou l ap kapab fè l epi kisa

l ap bezwen manke? 1. yon transfè 2. l ap oblije kite vye manman li an 3. jwe kat 4. gen anpil moun ki te vini la pou jou mache yo 5. non, paske manman l pa t ladann 6. wi, vodou. li toujou fè yon manje lwa vè 6 janvye 7. Selyaniz 8. dimanch / gagè TL. 6 31

Keksyon pou chapit 6 yo Vokabilè bon levasyon yon kalite bwat panyen li tonbe damou bwaze ale vit li plede gade yo byennelve li dekontwole anyen rete je l yo bab pou bab repwoche yon moun, kritike l fè malonèt sèlman se lè sa a ase pran bwa, kraze rak dekontwole de moun kontre toupre yonn ak lòt bwaze emosyonnen, ou ap tonbe damou Ranpli espas vid la franchi lapenn apa pito pòpòz nèt 1. Liben __________ pòtay lakou kay la 2. Sa te fè l __________ kite kay la 3. Li te kè ___________. 4. ...vin jwenn tout bagay korèk _________. 5. ___________ nou pwofite vakans la 32

Ti Dikte ~ Pawòl granmoun Edner A. Jeanty/Carl Brown Konplo pi fò pase wanga [712] Pa sèvi pè pou kite pitit ou mouri chwal [717] Moso Bondye, moso solokoto: Bondye bon men... [722] Nèg di san fè; Bondye fè san di [723] Abitid se vis [730] Bèl antèman pa di paradi [737] Douz metye, trèz mizè [740] Bitay fè ou vanse chemen [743] Byen mal pa lanmò [749] Pati bonè pa di konn chemen pou sa [751]

33

Tonton Liben 7 Vokabilè: [aktivite matching] 1. Anemiz ap bat kò l ___ti bagay, biblo, ti manje 2. blanchi ak lacho ___kit...kit 3. yo pati pou kont yo ___gwoup antivodou 4. swa... osinon... ___san lòt moun 5. komès kenkay ___travay anpil 6. pran son koze a ___koulè blan pou kay 7. Ala bèt rizèz ___pwen vodou 8. Se li menm ase ki... ___ti boul 9. yon bann rejete ___sèlman 10. kraze batri ak wanga ___moun komik 11. kim savon ___tande pawòl la 1. Kisa Anemiz fè pou pare vizit pitit li ak fanmi li? 2. Èske moun Wobyon te kontan wè pitit Anemiz? 3. Kisa Liben ak Selyaniz fè ansanm Wobyon? 4. Kisa yo deside fè? Kijan L. ak S. kapab viv? 5. Ki briganday ki rive nan Wobyon? 6. Ki moun te dèyè bann rejete a? 1. fè repare kay la, blanchi panno ak lacho, taye kandelab lantouray yo 2. Wi, yo te kontan nèt. 3. yon benyen Lasous, fè vizit lakay yon zanmi 4. Viv nan Wobyon; vin chèf seksyon/kòmès kenkay 6. bann rejete 7. soukèdlawouze Ben Hebblethwaite 34

Ti Kwiz, Kreyòl ayisyen 2200 Kijan ou rele? ___________________________ Ben Hebblethwaite 24 oktòb, 2003

1. Kisa soukèdlawouze vle di? Kisa l fè? Sa k rive Liben? (3 pts) 2. Kisa Anemiz fè pou pare vizit pitit li ak fanmi pitit li? [2pts] 3. Tradui an angle:

“Se manje ase m genyen.” [2 pts]

“M genyen ase manje.” [2 pts] 4. Esplike: “Douz metye, trèz mizè.” [3 pts] 5. Kijan yo transpòte yon moun ki malad anpil andeyò? [1 pt] Ekri yon ti fraz kote ou montre sans chak mo genyen an [2 pts each]: 6. lonje 7. kim 8. pran son 9. pe koup 10. tikatkat

35

Vokabilè ~ matchin chapit 8 bagay ki rèd tout tan zanmi apiye zanmi lwe yon moso tè yon fou nan lakou a di, enposib, traka bèl mouchwa kenbe, ede, sipòte toutlasentjounen pou kouvri tèt la achte pretansyon li fèt ak tè, ou kwit avè l nan lise Vensan sitirasyon k anboulatcha egare pa ezite, pa tann li meprize lòt travay move atitid deblozay rayi, pa respekte dènye lekòl fèmen lekòl pa fè ni de ni twa chak 1. “Sa te yon ti jan deranje anpil bay” fè referans a kisa? 2. Grasa ki moun Liben kab kenbe? 3. Kisa moun sa yo vann pou fè kòb? 4. Bon regleman fè kisa? 5. de twa bèf pou l tire : sa sa vle di? 6. Konben fwa pa jou li fè yo bwè? Èske dlo a toupre? 7. Poukisa timoun yo te meprize travay nan kay? 8. Ki deblozay pete? 9. “li pa fè ni de ni twa...”: sa sa vle di? 36

TL chapit 9 vokabilè deblozay mitin enskri bonkou pye trimay razad tiyo blayi Mwen _________ non mwen nan lis la. Li pote ___________ kleren ak sigarèt. Se pa ti kras ___________ ki nan peyi a. Yon bon __________ kleren Y ap fè yon ________ pou regle pwoblèm nan Gen _________ pou moun bwè dlo Ou pa bezwen _________ machandiz atè Li pèdi ________ nèt nan kòmès Se yon djòb ki di, ki pa peye byen, se yon ________.

- Lòt espresyon ak pye? - Sinonim blayi

37

Chapit 11, Tonton Liben rantre nan penpennen | chaje ak bagay la vin pi tchak | anboulatcha kaye ak jandam | boukannen dlo mangonmen | pi rèd 1. Nan ki kòmès fanmi Liben antre? 2. Èske Liben fimen? 3. Èske abitan te gen lajan pou achte atèmiyò? 4. Èske Liben fè yon bon chwa lè l deside pa vote? Pwovèb nan tèks la Bay kou bliye, pote make chonje Se lanmò sèl ki pral sove l anba malè

39

TL 12, Yon Ti Kwi Kribich 1. fopanno | __rad chire 2. chaplèt | __pa gen moun menm 3. move je | __ti pinisman lajan 4. rigwaz | __sèl pou chwal 5. ranyon | __baton 6. chemen an blanch | __fwèt 7. amann | __moun ki pa sa Se ak baton ki nan men ou pou pare kou a 1. Defini: fanm woujat 2. lòt espresyon ak mo blanch lan? 3. ‘Fiyèt Lalo,’ ki kalite moun li ye? 4. Esplike diferans de òganizasyon sa yo: Tonton Makout

ak Lame

40

TL 13 ~ Lage nan Lavi a 1. senmenn nan patko bout | __enkyetid 2. bòs fèblantye | __klòch legliz ap sonnen 3. yeye | __gen arevwa ak, vizavi 4. kè sere | __fini 5. lanjelis | __recho 6. kanta pou | __malere nèt Esplike: ‘Ba li bwa, chofè! Pye l pèdi tè...’ Dikte: Lè Liben tande zen sa a, lapawòl li koupe nèt. Men pou souf li kapab tounen, madanm lan di konsa: “Ou pa bezwen pran twòp lapenn non. Lòt jou gen yon moun ki te kontre l laba a. Moun lan di m li jwenn yon bon travay.” (76)

41

Chapit 14 ~ Tonton Liben Jenn moun rive nan laj. Li bezwen fè pozisyon: bati yon ti kay. Pare maryaj. Pwoblèm: papye kay, garanti anplasman. Fondepouvwa (avoka) te kenbe papye Kote l ye? Fondepouvwa a (jennonm nan) debake. Liben mete opozisyon. Sa k rive Liben? Liben al nan prizon. Chèf la pase wè l epi libere l. Li kase chavire sou mòn Gouyavye. Sa l twouve nan anplasman kote kay li te chita a? kache Liben al viv ak ki moun? Sa k rive Selyaniz? Li fin nan malsite. Bòs Dò fè l jwenn yon ti kote anba mapou a; sa montre kijan chak ti kote rezève. Ti aktivite matchin bout pou bout twouve fòs ankò mouda mapou rasin remoute kouran an yo pase menm bagay peze kafe nan menm balans lè fini, alafendefen

42

Chapit 15 Liben travay nan lakou pastè a. Li sanble epi l boule fatra. Liben travay sou kòmann. Ki travay l ap fè? Li travay anba mapou a jouk labrin ap fin tonbe. Li moute chodyè lè l retounen. Eske l konn separe manje l la ak bòs Dò? Lè l dòmi, kisa Liben fè? Liben vle sanble yon ti kòb pou ale nan Nò a. Ki moun ap kenbe kòb Liben? Ebenis, Iram Poukisa? Kisa bòs sa a fè pou Liben? Kijan Tonton Liben fini?

43

Aktivite koute ~ Pè Durand 1. Se t on ayisyen __________ ___________________ 2. Ki kote ou twouve pòtre moun tankou Pè Diran? 3. Ki jan l janbe Pòtoprens? 4. Nou menm, ________________, nou te konn ri... 5. Enstriksyon fanm, pa t depase ________ _______ 6. Bondye te fenk ______________. 7. Te gen yon kouvrefe nan ki ane yo? ___________ 8. Kouvrefe sonnen, tout moun anba ___________. 9. Bondye mouri, tout pòt ____________. 10. Tout priyè _________, dyab sèl ki ____________. 11. Se pa klòch ki sonnen, se sirèn k ap __________... 12. Jeneral ______________ ________. 13. Ou ap fè ti papa ou ___________ 1. tan lontan 2. albòm foto 3. a peti pa 4. tikatkat 5. breve siperyè 6. mouri 7. kouvrefe 57 – 60 8. dra 9. fèmen 10. kaba / deyò 11. kònen 12. Kraze Zo 13. pè

44

Epòk Panyòl la ~ “Historia de la conquista de Nueva España” Istwa konkèt Nouvo Espay [Meksik] (1568) Bernal Díaz del Castillo ~ li te gen 84 an lè l ekri kronik li Motivasyon yo • “...pou sèvi Bondye, pou sèvi wa ak senyè nou, pou genyen

lonè, nan fason grannèg [varones nobles] dwe chache lavi” (3)

• “pou ale nan avanti nou pou chache epi dekouvri nouvo tè yo epi pou ranpli yo ak moun nou yo” (4)

• Bènal te rete Kiba pandan 3 zan ap tann vwayaj la (3) • Epòk sa a, Panyòl sèvi ak endyen kòm esklav • Yo achte twa batiman. • “[nou te bezwen peye batiman yo] ak endyen yo, pou sèvi ak

yo kou esklav” (4) • Yo mete rasin [manje], kochon ak dlo nan batiman yo [pa t

gen ni bèf ni mouton yo nan Kiba lè sa a]

“...si Bondye mennen nou nan tè ki rich yo epi yon kote moun ki gen ajan ak lò, oubyen pèl, oubyen nenpòt lòt richès, nou t ap bezwen genyen yon moun ant nou ki t ap kenbe kenzyèm wa a [el real quinto]. Epi apre tout bagay sa yo nou te tande lamès epi nou te sipliye Bondye Mèt nou ak Sent Vyèj Mari, Mètrès nou, epi nou konmanse vwayaj nou” (4).

• Yo kite Laavàn, Kiba. Apre 8 jou sou lanmè yo “dekouvri” =

anvayi Youkatàn nan (5). • Kijan nou kab dekouvri yon kote k deja gen moun? 45

• Lè yo rive, dis bwa fouye [piraguas] powouj yo te sòti pou rankontre yo (5).

• Ak jès, yo te envite Panyòl yo vin manje ak yo (6). • Panyòl yo suiv kasik powouj la ki t ap envite yo. • Sou wout la, Powouj yo te tann yon pèlen pou Panyòl yo. • Bridsoukou eskadwon powouj yo, ki t ap kache dèyè

pyebwa, konmanse tire flèch (banza) sou Panyòl. “Yon ti kras pi devan [kote nou t ap batay] te gen twa kay

pentire ak lacho kote te gen cues [kwès?] ak bagay relijyon kote te genyen anpil idòl labou, kèk ak figi dyab [demonios] ak lòt tankou fanm, ak lòt tankou nonm, jan yo te ye, yo te sanble tankou endyen yo ki t ap konmèt sodomi yonn ak lòt [de manera que al parecer estaban haciendo sodomías los unos indios con los otros] ... epi te gen lò, kuiv... bijou yo... Epi apre nou te wè sa, sa vle di lò a ak kay pentire ak lacho epi fèt ak wòch, nou te trè kontan poutèt nou te dekouvri tè sa a; paske nan epòk sa a Pewou patkò dekouvri epi pyès moun pa t apral dekouvri l pou yon lòt 20 ane... Epi pandan nou t ap batay endyen yo, prèt González la, ki te ale ak nou, li te plen yon sak ak lò epi idòl epi l te pote sa nan batiman yo. [...] Nou te pran 2 endyen ak nou ... nou te batize yo ... nou te nonmen yonn Julián epi lòt la Melchor”

• Yo ale. Yo kontinye envazyon yo. • Èske envazyon an kontinye jounen jodi a? 46

Istwa Ayiti Esplike kisa mo sa yo vle di: Preistwa ~ sa sa ye? Kijan save yo kapab konnen sa k te pase nan preistwa a? Lantikite ~ sa sa ye? Ki pèp / sivilizasyon patisipe nan epòk nou rele lantikite? Mwayenaj Tan Modèn Dapre Fonbren, tan modèn nan fini nan ki lane? Tan kontanporen Premye moun sou latè te viv nan ki kontinan? Ki moun t ap viv Ayiti nan ane 1492? Tayino, Arawak, Sibone ak Karayib (pèp Powouj) Ki jan Kolon te nonmen Ayiti lè l debake? Ki lè Lafrans te pran lwès Ispayola? Poukisa Lafrans te pran lwès la?

Pou plante kann, fè sik, kakawo, kafe, bwa kanpèch Kijan franse yo te trete mendèv esklav afriken?

47

Kisa flibistye te konn fè? Kote Panyòl yo te twouve tout lò sa a? Poukisa Panyòl yo pa t kenbe lwès Ispayola Èske flibistye te yon pirat? Kisa sa ye, yon kòsè? Kisa boukanye te konn fè epòk sa a? Nan jeyografi ayisyen an, ki kote flibistye yo te anvayi

premye? Kisa abitan yo te okipe? Kisa Lavasè te vin fè nan Latòti? Esplike tèm ‘matlotay’ boukanye chase, pare po kochon mawon, plante

koton, boukannen vyann, fè endigo; flibistye vann/twoke

Esplike sa ‘angaje’ vle di. Kisa Konpayi Lèzenn Oksidantal te fè? administre Kisa Dojwon vin fè nan Latòti? Kisa Dojwon fè pou l kreye yon koloni toutbon Sa k rive nan trete Riswik (1697)? tit pwopriyetè Devwa: Li 15 – 20 Kesyon Annou Reflechi, paj 16 (1-4), paj 18 (1-7), 19 (1-3/1-3)

48

Jwèt Chak ekip pral resevwa sèt tèm. Ou bezwen bay yon bon definisyon tèm yo. Ou pa ka sèvi ak mo a nan definisyon an Lòt ekip bezwen devine mo a; si premye repons bon = 2 pwen;

si dezyèm repons bon = 1 pwen

Ekip 1 Ekip 2 flibistye bwa kanpèch Arawak matlotay Sendomeng boukanye Latòti 1697 kakawo kòsè 1915 Tayino Lavasè angaje yo Dojwon trete Riswik Ispayola *Dojwon te fè yo bwote fanm sòti nan Lafrans (13) 1697-1792 Kisa premye franse te fè pou genyen mendèv? vòlè osnon achte kay Panyòl yo (15) esplike ki kalite moun yon angaje te ye Yo te vann libète yo pou 3 an. Yo pa t kapab peye pasaj yo. Ki kalite ekonomi flibistye, boukanye ak abitan yo te genyen Se twòke yo te twoke machandiz 49

Ki fenomèn dèyè Trafik Afriken?

Izin sikriyè Ki kalite krim èske blan yo te konmèt kont afriken yo. Liste: Yo separe papa, manman ak pitit Yo tanpe yo Yo antere yo vivan, mechanste adwat agòch Ki pozisyon blan yo pran vizavi koze relijyon?

sove nanm yo, batize yo Lè msye franse yo te rele esklav afriken “bwa debèn,” kisa sila montre? Pou yo, tout moun pa moun – gen moun ki bagay. Poukisa Franse pa t renmen moun ki sòti nan tribi Arada? Ogeye. Tousen Louvèti. Dekri esperyans nan yon bato esklav. Yo lave esklav. Distraksyon (?). Anpil mouri anba chagren. Aswè yo te anchennen. Sa k rive maren franse nan vwayaj la? Anpil anpil mouri Fòme 2 ekip Dekri kisa k rive lè esklav yo debake an Ayiti? mete luil ak pafen Lè lavant esklav la fini, kote batiman yo ale? bwa gayak, sik, 50

kafe, endigo Kijan yo rele chèf batiman esklav? amatè Tout afriken pa te menm. Sa sa vle di. Ras Klas – elit,

boujwa (komèsan, ouvriye, fèmye leta) sèf esklav

An Afrik, blan ak ki lòt moun te nan trafik esklav? Arab Ki wayòm afriken Fonbren site? Kongo, Mali, Gana, Benen Enpe esklav te pale ak li Arab

Piramid Lejip ak Legliz anba tè nan Letyopi

51

Esè Ayiti/Ayisyen/Ayisyen-ameriken/Ayisyen-...

kilti – lasyans – istwa – politik – la, eskilti – mizik – kwayans – achitèkti – filozofi/sajès – dans – rit ak bit yo – dwazimen – pèspektiv ayisyen vizavi lemonn/aktyalite – relijyon – sosyoloji – dyaspora – ekonomi – liberasyon fanm – lavalas ak konvèjans – sans mo ‘makouto-boujwazi’ genyen nan politik sosyalis/kominis ayisyen – kwizin kreyòl – wòl sosyal kreyòl ayisyen genyen nan dyaspora – tèminoloji yon ‘soukilti’ ayisyen, elatriye

Estrateji alfabetizasyon Pwodiksyon pwodui ki enterese konsòmatè kreyòl Pou vanse alfa kreyòl plizyè bon mwayen disponib • Plis liv • Devlopman bann desine nan bonjan òtograf ofisyèl (wè Bon

Nouvèl ak Bib la (1999)). Fòk yo bon kalite epi fòk yo genyen tèm ti ayisyen renmen ak konnen.

• Devlopman jwèt ki enkopore alfabèt kreyòl. Eskrab. Eskrab kreyòl ~ Jwèt mo kwaze kreyòl la Ben H. ak Jacques P. Pou de (2) rive kat (4) jwè Objèktif la: Pou fòme mo ki kwaze yonn ak lòt sou bòd jwèt la. Chak jwè batay pou l dòmine ti kare yo ki ba l pi gwo benifis.

52

Pou jwe, mete tout lèt yo nan yon ti sak oubyen tètanba sou tab la, melanje yo. Se jwè ki gen lèt pi pre lèt ‘A’ a ki jwè premye (A epi À epi AN...). Kare vid pi bon pase A. Chak jwè pran sèt nouvo lèt epi mete yo sou ti biwo yo a. Jwe Jwèt la 1. Premye jwè konbine de oswa plis nan lèt li yo pou fòme mo ki orizantal oswa vètikal. Mo yo pa kapab dyagonal. Youn nan lèt li yo dwe chita sou * nan mitan bòd la. 2. Apre ou depoze yon mo, konte valè pwen ou pran pou mo a. Apre ou met pran valè lèt ou te jwe. Toujou kenbe sèt (7) lèt nan ti biwo ou jouklè tout lèt yo fini. 3. Jwèt la avanse sou men gòch. 4. Moun ki dezyèm dwe depoze yon mo ki manyen omwens youn nan lèt premye jwè te depoze. Si mo ki depoze a manyen yon lòt mo, fòk yo fòme yon mo ansanm. Si li pa fòme yon mo ak sa l manyen an, li pa bon. Jwè ki jwe a resevwa tout kredi pou tout mo li te fòme oswa modifye. Eskò Yon moun kenbe rejis tout eskò yo. Endike total la anba yon ti liy: 20 5_

25 elatriye Si mo a manyen de ‘premium word squares,’ ou resevwa 4 fwa valè mo a. Si mo a manyen de ‘triple word squares’ ou resevwa 9 fwa valè mo a. Note * double valè premye mo a.

53

Lè kare vid tonbe sou yon kare wòz oswa ble, valè mo a double oubyen triple, menm si kare vid la pa gen yon valè sou li. Kare double/triple sèlman konte premye fwa ou jwe sou yo. KADO! Si ou jwe 7 lèt nan tou ou, ou resevwa 50 pwen apre ou fin fè adisyon an. Lèt ki rete nan biwo ou nan fen jwèt la, ou soustrè valè pwen yo de eskò final ou a. Moun ak eskò ki pi bon an genyen!

54

Istwa Ayiti (Odèt Fonbren) Kesyon ki sòti nan paj 23-30 1. Ki kalite bagay èske Franse te konstwi nan Sendomeng nan epòk kolonyal? 2. Esplike kisa lwa Lesklizif la vle di. 3. Ki moun te kontan epi ki moun pa te kontan ak lwa sa a? 4. Lontan yo te konpare Kap Ayisyen ak ki lòt vil? 5. Kisa Franse te konn fè nan plas piblik Kap Ayisyen? 6. Ki kalite biznis èske Kap Ayisyen te genyen? 7. Lalwa rekonnèt 2 kalite moun Sendomeng, ki gwoup yo te ye? Poutan, genyen 3 klas moun Sendomeng. 8. Defini yo pou patnè ou (wòl, djòb, pozisyon sosyal, pouvwa...) Lotorite ~ pòs ki te pi wo nan Lotorite se te kisa? Gwo blan ~ gen 2 kalite gwo blan... Ti blan ~ ki kalite metye ti blan te kab pratike? 9. Dekri lajounen yon kolon: Ki lè l leve? Poukisa? Kisa l fè ak pitit esklav yo? 10. Dekri plezi yon kolon kache:

Èske kolon yo rete Ayiti pou lavi? redout 55

Koute 1. Vil Okap 1. Poukisa Okap se vil ki pi enpòtan? 2. Konben kay gen 2 etaj? 3. Sa k genyen sou plas Okap la? 4. Konben moun te ka chita nan teyat Okap? 5. Kisa Jan Jasmen te fè Okap? 6. Kote nèg yo te konn fè dans yo? Koute 2. Moun Pòtoprens 1. Ki kalite chapo blan te pote? 2. Milat te reve fè kisa? 3. Dekri chemiz nwa yo. 4. Kèk nèg lavil te gen metye ki rapòte lajan pou ki moun? 5. Rival milatrès se te ki moun? Koute 3. Lajounen yon kolon 1. Kilè kolon ak esklav yo te leve? 2. Kolon konn ride (=ede) doktè a ak kisa? 3. Kilè èske kolon an te poze yon ti moman? 4. Kilè l fè yon ti enspeksyon? 5. Pita l dòmi se kilè? Koute 4. Plezi yon kolon laplenn 1. Ki kalite moun li te konn resevwa? 2. Kisa yon redout ye? 3. Poukisa l joure peyi a? 4. Kijan l kache laperèz la? 5. Kolon laplenn se ki kalite peyizan? 56

Istwa Ayiti paj 32 1. Kijan mèt esklav kapab demake esklav yo?

a. _________________ b. _________________

2. Kisa ti benifis yo fè? 3. Kijan esklav yo montre kè kontan yo dapre P. Labat? 4. Kisa esklav yo te vle fè ak lajan an? Paj 34 1. Lavi bourik ___________ chwal ________________. 2. Esklav mawon te pran bwa atout _____________________ 3. Si yo kenbe yon esklav mawon, kisa yo fè l pase? 4. Kisa esklav mawon yo te fè yomenm? Paj 34 Makandal ak Boukmann 1. Kijan Makandal te pèdi bra li? 2. Ki lang Makandal te konn pale? Ki relijyon l? 3. Kijan blan yo te pran l? 4. Boukmann te fò nan kisa? 5. Ki kote Boukmann pral mennen revòlt esklav? Paj 36 1. Kilti kafe fòse yo fè kisa nan koloni an? 2. Ki vilaj ak bouk te parèt grasa komès kafe a? 3. Kijan kilti kafe te chanje lavi afranchi yo? 4. Afranchi vin opoze ki gwoup nan sosyete Sendomeng lan? 57

58

Ekip 1 Ekip 2 bosal komandè esklav domestik esklav kreyòl esklav metye esklav mawon Makandal Boukmann kreyòl ak vodou afranchi Dondon, Vèrèt Pè Jezuit

Haitian Creole III, Fall 2003Ti koze sou istwa langSelèksyon yon nòmYon fonksyon maksimal nan yon fòm minimalElaborasyon \(ogmantasyon tèks nan lang lan; gr�Kodifikasyon \(gramè, diksyonnè, zouti lang\)Deplwaman \(gouvènman, lekòl, lajistis, biznis�DevwaEkri 150 mo sou twa pwen k ap domine aktyalite aKreyòl ayisyenItilize kreyòl laRevizyon atik defini anKlòz relativ \(sijè\)Klòz relativ \(sijè\)Devwa yo:

VandrediLi jiska 370Lendi:Ekri yon ti esè sou ki kontribisyon ou ta renmen�Ti koze sou istwa lang franse a (pou n gen bon bakgrawonn)Dyalèktalizasyon anSelèksyon yon nòmElaborasyon fonksyon yoKodifikasyon anInivèsalizasyon anKolonizasyon Woman \(moun ki pale Laten\) an G�Te gen lang sèltik, jèmanik ak bask sou teritwa Dyalèktalizasyon \(0 – 800\): fransyen, pika, Selèksyon yon nòm \(800 – 1500\)Gwo batay: fransyen kont latenGoutènbègKolèj de Frans 1530; Òdinans Vilè-Kòtrèt 1539 Elaborasyon fonksyon yo- Ogmantasyon tèks nan lang lan- Grandisman nan fonksyon yoMoun ap bay lang lan yon fonksyon maksimal nan yoPlis aplikasyon/domèn kote lang lan antre... egz�- lekòl, inivèsite legliz, enstitisyon, lajistisKodifikasyon - gramè, diksyonnè, zouti langRichlye ~ Akademi fransèz \(1635\)Vojla (1647)Inivèsalizasyon – Revolisyon franse a \(1792\)Abe Grègwa:12 milyon moun pa konnen franse3 milyon moun konnen franseTi prezantasyon yoKwizPyebwa Frenn nan

DEVWAFini FrennYon Sèvyèt, yon bourik, epi yon baton

Bay twa fraz kote ou itilize konstriksyon sa a:

DevwaManje pandan ennanIstwa yon wa, pitit fi l yo, ak Tijan

Jan sòt ak Jan lespriSe manman ouTwa sekrèMont monpèSa konn rive souvanFoto anplasman anOnzyèm kòmandmanLanbisyon touye ratFòklò Peyi Dayiti, Liv 1Istwa de kabrit1) Ki moral kont lan genyen?

Kijan pou nou jwenn kòbMarye kolonn yo

Chiklèt majikFè m kado yon ti pwasonMarye kolonn

Degouden pou Bondye

Kisa yo pataje estriktirèlman?Kreyòl ayisyen

Esklav domestikNèg mawon ~ swaf libète

Chapit 1 nan Tonton Liben

Ze bouyi

Lanmizè ak konpè lanmò“Yon ti kras pi devan [kote nou t ap batay] te geLi 15 – 20

Ekip 1Ekip 2

byenvini nan klas kreyòl! - clas usersusers.clas.ufl.edu/hebble/hciii_03.pdfti koze sou istwa lang...

Documents