TÜRKİYE’DE BÜTÇE VE HAZIRLANIŞ SÜRECİ

Bütçe kanun olması sebebiyle anayasada ve ilgili kanunlarda kim tarafından hazırlanacağı, nerede görüşüleceği, nasıl uygulanacağı ve uygulama sonuçları alenen gösterilmektedir. Yazılı anayasa geleneği olan ülkelerde bütçe ile ilgili özel hükümlere rastlamak mümkündür. Yazılı anayasa geleneği olmayan ülkelerde ise (örn:İngiltere) teamüllere göre bütçe düzenlenmektedir.

Demokratik parlamenter sisteme sahip ülkelerde ise bütçe hakkı, halkın temsilcilerinden oluşan parlamentolar tarafından kullanılmaktadır. Bütçe konusunda parlamento tam bir yetkiye sahiptir. Parlamentonun kabul ettiği bütçe kanunu cumhurbaşkanı tarafından veto edilemez. Bütçe, genel olarak parlamento adına hükümet tarafından (Maliye Bakanlığı’nca)hazırlanır.

Ülkemizde bütçenin hazırlanmasına ilişkin usul ve esaslar anayasada ve 5018 sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu’nda belirtilmiştir. Hükümet tarafından hazırlanan bütçeler genellikle bir bütçe dönemi için uygulanmaktadır. Bütçe dönemi ise genelde bir yıldır. Bütçede gelecek bir yıla ilişkin gider ve gelir tahminleri yer almakta ve bütçe kanunlaşması halinde bir yıl yürürlükte kalmaktadır. Bütçenin uygulandığı bu döneme mali yıl da denir.

Ülkemizde 1981 yılında Muhasebe-i Umumiye Kanunu’nda yapılan bir değişiklikle 1 Mart olan mali yılbaşı 1 Ocak tarihine alınmıştır ve 1983 mali yılı itibariyle bütçe dönemi 1 Ocak – 31 Aralık olarak başlatılmıştır.

1982 Anayasası’nın 162.maddesine göre bütçe kanun tasarısı hükümet tarafından mali yılbaşından 75 gün önce parlamentoya sunulmak zorundadır.

Merkezi yönetim bütçesinin hazırlanma süreci, Bakanlar Kurulu’nun Eylül ayının ilk haftası sonuna kadar toplanarak kalkınma planları, stratejik planları ve genel ekonomik koşulların gerekleri doğrultusunda makro politikaları, ilkeleri, hedef ve gösterge niteliğindeki temel ekonomik büyüklükleri de kapsayacak şekilde Kalkınma Bakanlığı tarafından hazırlanan Orta Vadeli Program’ı kabul etmesiyle başlar. Orta Vadeli Program, aynı süre içinde Resmi Gazete’de yayımlanır.

Orta Vadeli Program ile uyumlu olmak üzere gelecek 3 yıla ilişkin toplam gelir ve gider tahminleriyle birlikte hedef açık ve borçlanma durumu ile kamu idarelerinin ödenek teklif tavanlarını içeren ve Maliye Bakanlığı tarafından hazırlanan Orta Vadeli Mali Plan da en geç Eylül ayının 15’ine kadar Yüksek Planlama Kurulu tarafından karara bağlanır ve Resmi Gazete’de yayımlanır.

Bu doğrultuda kamu idarelerinin bütçe tekliflerini ve yatırım programını hazırlama sürecini yönlendirmek üzere; bütçe çağrısı ve eki, bütçe hazırlama rehberi Maliye Bakanlığı’nca, yatırım genelgesi ve eki, yatırım programı hazırlama rehberi ise Kalkınma Bakanlığı’nca hazırlanarak en geç Eylül ayının 15’ine kadar Resmi Gazete’de yayımlanır.

Kamu idareleri, stratejik planları ile bütçe hazırlama rehberinde yer alan esaslar çerçevesinde bütçe gelir ve gider tekliflerini gerekçeli olarak hazırlar ve yetkilileri tarafından imzalanmış olarak en geç Eylül ayı sonuna kadar Maliye Bakanlığı’na gönderir. Aynı şekilde kamu idarelerinin yatırım teklifleri de değerlendirilmek üzere aynı süre içinde Kalkınma Bakanlığı’na iletilir.

Düzenleyici ve Denetleyici Kurumlar ise bütçelerini 3 yıllık bütçeleme anlayışı, stratejik planları ve performans hedefleri ile kurumsal, işlevsel ve ekonomik sınıflandırma sistemine göre hazırlarlar.

Bütçe hazırlık çalışmalarına öncelikle gider kalemlerinin belirlenmesi ile başlanır. İlgili gider kalemleri bütçenin A Cetveli’nde ortaya konulur.

Maliye Bakanlığı tarafından hazırlanan gelir bütçe tasarısı(Gelir Politikaları Genel Müd.) ise B Cetveli’nde gider bütçesine uygun olarak ortaya konulur. Maliye Bakanlığı Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlüğü ise kendi bakanlığına ilişkin bütçeyle birlikte gider ve gelir bütçelerini bir araya getirerek merkezi yönetim bütçesini oluşturur.

Merkezi Yönetim Bütçesi, 5018 sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu’na ekli (I) (II) ve (III) sayılı cetvellerde yer alan genel bütçeli ve özel bütçeli idarelerle Düzenleyici ve Denetleyici Kurumların bütçelerinden meydana gelmektedir. Maliye Bakanlığı tarafından Bakanlar Kurulu’na sunulan bütçe kanun tasarısı, kurulun incelemesinden sonra ekleri ve dokümanlarıyla birlikte görüşülmek üzere mali yılbaşından 75 gün önce TBMM Başkanlığı’na sunulur.

TBMM ve Sayıştay ile Düzenleyici ve Denetleyici Kurumlar, bütçelerini Eylül ayı sonuna kadar doğrudan Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne, bir örneğini de Maliye Bakanlığı’na gönderirler. Merkezi Yönetim Bütçe Kanun Tasarısı metnine bağlı cetveller eşlik eder. Bu ek cetvellerden A Cetveli’nde gider bütçesi kapsamındaki kuruluş ve ödenek teklifleri B Cetveli’nde ise kalemler itibariyle bütçe gelirleri gösterilir.

Bununla birlikte 1961 Anayasası’ndan bu yana anayasa hükmü gereğince hazırlanan Milli Bütçe Tahmin Raporu, Orta Vadeli Mali Planı da içeren bütçe gerekçesi ve de Yıllık Ekonomik Rapor, bütçe kanun tasarısına ekli belge ve dokümanlar arasında yer alır. Ülkemizde Kalkınma Bakanlığı’nın hazırladığı Milli Bütçe Tahmin Raporu da Maliye Bakanlığı’na gönderilerek sürece dahil edilir.

Bağlı cetveller arasında yer alan C Cetveli’ne de ayrıca değinmek gerekir. C Cetveli, B Cetveli’nde yer alan gelirlerin dayanağını meydana getiren kanun, tüzük, yönetmelik vb. hukuki mevzuatın yazıldığı cetveldir. Bir vergi kanununun bütçe dönemi içerisinde uygulanabilmesi için bu kanuna C Cetveli’nde yer verilmesi lazımdır. C Cetveli’nde yer verilmeyen fakat yürürlükte bulunan bir vergi kanununa göre hükümet içinde bulunduğu mali yılda vergi toplayamaz.

Hükümet tarafından TBMM Başkanlığı’na sunulan bütçe kanun tasarısı 5018 sayılı kanunun 18.maddesince belirtilen dokümanlar TBMM’nin ihtisas komisyonlarından Bütçe Komisyonu’nda incelemeye alınır. Bütçe tasarıları ve rapor 40 üyeden kurulu Bütçe Komisyonu’nda incelenir. Bu komisyonun kuruluşunda iktidar grubuna veya gruplarına en az 25 üye verilmek şartı ile siyasi parti gruplarının ve bağımsızların oranlarına göre temsili göz önünde tutulur.

Bütçe Komisyonu’nun 55 gün içinde kabul edeceği metin, TBMM’de görüşülür ve mali yılbaşına kadar karara bağlanır. Bütçenin Genel Kurul’da görüşülmesi için ise 20 günlük bir süre kalmaktadır. Meclis Genel Kurulu’nda bütçe görüşmelerine Maliye Bakanı’nın bütçeyi takdim konuşmasıyla başlanır. Sonra sırayla muhalefet ve iktidar partisi gruplarının sözcüleri konuşmalarını yaparlar.

Bütçenin öncelikle gider kalemleri ve daha sonra da gelir kalemleri oylanarak kabul edilir. TBMM üyeleri, bütçe kanun tasarılarının Genel Kurul’da görüşülmesi sırasında gider arttırıcı veya gelirleri azaltıcı önerilerde bulunamazlar.

Bütçeyle ilgili görüşmeler, oylamalar tamamlandıktan sonra son defa bütçe tasarısının tümü açık oya sunulur. Kabul oyları red oylarından fazla olduğunda bütçe tasarısı kabul edilmiş yani kanunlaşmış demektir. TBMM’nin kabul ettiği Bütçe Kanunu onaylanmak üzere TBMM Başkanlığı’nca Cumhurbaşkanlığı’na sunulur.

Cumhurbaşkanı’na sunulan Bütçe Kanunu aynen onaylanır. Anayasa’mıza göre (md.89) Cumhurbaşkanı’nın Bütçe Kanunu’nu veto etme yani yeniden görüşülmek üzere TBMM’ye geri gönderme yetkisi yoktur. Özetle onaylanan Bütçe Kanunu, Aralık ayının son günlerinde Resmi Gazete’de yayımlanarak mali yılbaşında yürürlüğe girecek hale gelir.

HAZIRLAYANLARMEHMET ÇAKICI 2008466024YUNUS AYAN 2009466010EMRE KAYAALP 2009466052METİN ÖZTÜRK 2010466107