bİrİncİ bÖlÜm · web viewt.c. gazİantep Ünİversİtesİ sosyal bİlİmler enstİtÜsÜ...

T.C.GAZİANTEP ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜTARİH ANA BİLİM DALI

109 NUMARALI AYINTAB ŞER’İYYE SİCİLİ’NİN TRANSKRİPSİYONU VE DEĞERLENDİRMESİ

(H.1165 / M.1752)

YÜKSEK LİSANS TEZİ

MEHMET KARASAKAL

Tez Danışmanı: Yar.Doç.Dr. Süleyman ÜNÜVAR

GAZİANTEPARALIK 2010

1

ÖZET

109 NUMARALI AYINTAB ŞER'İYYE SİCİLİ'NİN TRANSKRİPSİYONU VE DEĞERLENDİRMESİ (H.1165/M.1752)

KARASAKAL, MehmetYüksek Lisans Tezi, Tarih ABD

Danışman: Yrd. Doç. Dr. Süleyman ÜNÜVARAralık 2010, 644 sayfa

109 Numaralı Ayıntab Şer’iye Sicili, H.1165 / M.1752 senesinin tamamını ihtiva etmektedir. Şer’iye sicili XVIII. yy. Osmanlı Devleti’ne tâbi Ayıntab halkının yaşam biçimini, halkın birbirleriyle olan ilişkilerini ve sorunlarını (evlilik, boşanma, miras, şikâyet, adam öldürme, hırsızlık) insanların refah düzeylerini, devletin hukuk düzenini bizlere ve günümüze belge olarak yansıtmaktadır. Bu belgeler, Osmanlı Devleti’ne bağlı resmi makamlarca kayıt altına alınmaları sebebiyle; güvenilir, orijinal, birinci elden kaynak olma özelliği taşımaktadır.

Sicilde 478 tane belge bulunmaktadır. Bunların önemli bir kısmı tereke kayıtlarıdır.Ayrıca,hüccetlere,ilamlara,nikâh ahitlerine,yaralama ve katil,velayet ve borç davalarına, ferman ve beratlara da belgeler arasında rastlamak mümkündür.Tereke kayıtlarında o dönem halkının ekonomik düzeyini tespit etmek mümkündür.Evlilik ve boşanmalarda,miras dağılımında,kavga ve şikâyetlerde o dönemin sosyal hayatına dair bilgiler edinilebilir.Tezin transkripsiyon bölümünde her bir belgeye numara verilerek,sayfa numarası ve varak numarası da eklenerek,belgelerin daha pratik bir şekilde aranması,kullanılması ve tasnif edilmesi sağlanmıştır.Ayrıca,her belgenin üst kısmına o belgenin konusu hakkında bilgi verilmiştir.

Anahtar Kelimeler: Ayıntab, Şer’iye Sicili, Kadı, Tereke, Hüccet, İlâm, Mahkeme

2

ABSTRACT

TRANSCRIPTION AND ANALYSIS OF AYINTAB JUDICIAL RECORD NUMBERED 109 (LC.1165 / AD.1752)

KARASAKAL,MehmetMaster’s Thesis: Depertman of History

Supervisor: Asst.Prof.Dr.Süleyman ÜNÜVARDecember 2010 , 644 Pages

109 Numbered Ayıntab Şer'iye Registry contains all of year of H.1165 / M.1752 . XVIII.yy Şer'iye registry reflects to us and present Ayıntab lifestyle of the people subject to the Ottoman Empire, the relationships among the people and their problems (marriage, divorce, inheritance, complaints, manslaughter, theft), the level welfare of people, state's legal system as document. These documents were taken to be recorded by official authorities of the Ottoman Empire. therefore they are reliable, original, has the characteristics of first-hand source.

There are 478 documents in the register. The tereke records are the important part of the documents. In addition, Hujjat, ilams, wedding ahits, assault and murder, custody and debt cases, and berats edict also possible to see in these documents. The economic level of the people of that period can be determined in tereke records. Marriage and divorces, inheritance sharing, fighting and complaints can be obtained by looking at the information about the social life of that period. Transcription section of the thesis had been given number for the each document. In addition, the search for a more practical way of documents, to use, sorting has been provided with page number and varak number. .In addition, the information has been given the top part of each document about topic of that document.

Key Words: Ayıntab, Şer'iye Registry, Kadi, Tereke, Hujjat, Ilam, the Court

3

ÖNSÖZ

Her bilimin üzerinde çalıştığı ve kendisine yardımcı olduğu bir takım materyalleri vardır.Tarih biliminin de en önemli materyali; kendisine kaynak oluşturan ve kendi birikimini sağlayan; teknik anlamda mesleki bir araç olan temel unsur; geçmişten günümüze kalan ve geçmişi günümüze aktaran yazılı kaynaklardır. Bu yazılı kaynaklar; kimi zaman bir para, mektup, sözleşme; kimi zaman bir askerlik kaydı, mahalle kaydı, mal-mülk kaydı; kimi zaman da bir resim, şiir, hikaye, kânun …v.b. olabilmektedir.Bu yazılı malzemelerin tümüne bakıldığında; bazısı geçmiş bir dönemin ekonomisini, sosyal yapısını; bazısı hukukunu, devlet idaresini ve yapısını; bazısı da o dönemin kültürünü, medeniyetini,sanatını bize anlatır ve aktarır.

Şer’iyye sicilleri incelendiğinde onların yukarıda anlatılanların en az bir kaçını her zaman ihtiva ettikleri görülmektedir.İşte bu noktada tezimizin konusu olan 109 Numaralı Ayıntab Şer’iyye sicili’nin ne derece önemli olduğunu bir kez daha anlamaktayız.Şer’iyye sicillerinde geçmiş bir döneme ait bir yerleşkenin (bu yerleşke bir mezra,köy,nahiye,kaza olabileceği gibi çoğu zaman şehir de olmaktadır) giyiminden diline,kişi isim ve lakaplarına, aile yapısından ekonomik düzenine, hukukundan demografik ve etnografik yapısına kadar bir çok konuda bilgi sahibi olma fırsatı elde edilmektedir. Tarih bilimi için kıymet-i âlası derin olan bu bilgilerin tasnifinin ve analizinin yapılıp yorumlanması ile elde edilen sonuç bize zengin bir çalışma malzemesi kazandırmaktadır.

109 Numaralı Ayıntab Şer'iyye Sicili’nde 1165 Hicri yılının oniki ayının tamamına ait belge bulunmaktadır.Tutulan defterde belge tarihlerine bakıldığında tam bir kronolojiden söz etmek mümkün değildir. Aynı aya ait farklı belgeler birkaç ay sonra da karşımıza çıkmaktadır. Ancak; genelde aylar sıralı gitmekte, aynı türden belgeler ard arda sıralanmaktadır.Bu da şer’iyye sicilinin genel anlamda düzenli olduğunu bize göstermektedir.

Yüksek lisans öğrenimim boyunca her zaman yardımlarını gördüğüm değerli hocalarım, Yar.Doç.Dr.Murat ÇELİKDEMİR’e ve Yar.Doç.Dr.Y.Emre TANSÜ’ye, tezimi baştan sona inceleyen eksiklerimi gidermemde yardımcı olan hocam Yar.doç.Dr.Bilal Temiz’e; tezimin konusunu tespit etmemde, çalışmalarımı yürütmemde, eksiklerimi belirlememde ve gidermemde yardımını hiçbir zaman esirgemeyen değerli hocam ve danışmanım Sayın Yar.Doç.Dr. Süleyman ÜNÜVAR’a, teşekkürü bir borç bilirim. Ortaya çıkartılan bu çalışmada XVIII.yy. Ayıntab’ı hakkında eşsiz öneme sahip bilgiler edindiğimi öncelikle belirtmek istiyorum. Bunu özellikle şehir tarihçiliği üzerine çalışmalarda bulunan ve bulunacak olanlarla paylaşmanın da ayrı bir gururunu ve mutluluğunu yaşıyorum.

ARALIK 2010 Mehmet KARASAKAL

4

İÇİNDEKİLER

ÖZET .……………………………………………………………………….............iABSTRACT …………………………………………………………………….......iiÖNSÖZ ……………………………………………………………………………..iiiİÇİNDEKİLER …………………………………………………………………....ivTABLOLAR LİSTESİ …………………………………………………………....viKISALTMALAR VE HİCRİ AY İSİMLERİ ……………………………….….vii

1. GİRİŞ ………………………………………………………………………….…1 1.1. GİRİŞ ………………………………………………………………………...1

2. GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE GAZİANTEP ………………………………….5 2.1. COĞRAFİ KONUMU …………………………………………………….….5 2.2. ŞEHRİN ADINA DAİR ……………………………………………………...6 2.3. OSMANLI HÂKİMİYETİNE KADAR TARİHİ SÜREÇ İÇERİSİNDE GAZİANTEP …………………………………………………………………6 2.4. OSMANLI HÂKİMİYETİNDE GAZİANTEP ……………………………….7 2.5. CUMHURİYET TARİHİNDE GAZİANTEP ………………………………..8

3. KADILIK MÜESSESESİ VE ŞER’İYYE SİCİLLERİNE UMUMİ BİR BAKIŞ …………………………………………………………………………...10 3.1. ŞER’İYE MAHKEMELERİ VE GÖREVLİLERİ ………………………….10 3.1.1. Kadı ………………………………………………………………………11 3.1.1.1. Kadıların görev - yetki ve sorumlulukları ……………………….......12 3.1.1.2. Kadılarda aranan şartlar - tayin ve dereceler ………………………..14 3.1.2. Diğer Görevliler …………………………………………………………16 3.1.2.1. Naib ………………………………………………………………….16 3.1.2.2. Çavuş ………………………………………………………………...16 3.1.2.3. Muhzır ……………………………………………………………….17 3.1.2.4. Kâtip ……………………………………………………………........17 3.1.2.5. Müşavir ………………………………………………………….......17 3.1.2.6. Mübaşir ……………………………………………………………...17 3.1.2.7. Mukayyid ……………………………………………………………17 3.1.2.8. Kassam ……………………………………………………………....17 3.1.2.9. Şühudü’l hal …………………………………………………………18 3.1.2.10. Tercüman …………………………………………………………...18 3.1.2.11. Müzekki …………………………………………………………….18

3.2. ŞER’İYYE SİCİLLERİ ……………………………………………………..18

5

3.2.1. Şer’iyye Sicillerinin Tanımı, İçeriği ve Önemi ………………………….19 3.2.2. Şer’iyye Sicillerindeki Belge Çeşitleri …………………………………..21 3.2.2.1. Hüccet ………..………………………………………………………21 3.2.2.2. İ’lam …………………………………………………………………21 3.2.2.3. Ma’ruzlar ………………………………………………….…………22 3.2.2.4. Müraseler ……………………………………………………….……22 3.2.2.5. Buyruldular …………………………………………………………..22 3.2.2.6. Fermanlar ………...…………………………………………………22 3.2.2.7. Beratlar ………………………………………………………………23 3.2.2.8. Vakfiyeler ……………………………………………………………23 3.2.2.9. Tezkereler ……………………………………………………………23 3.2.2.10. Temessükler ………………………………………………………...24 3.2.3. Şer’iyye Sicilleri Üzerine Yapılan Katalog Çalışmaları ………………...24

4. AYINTAB ŞER’İYYE SİCİLLERİ ………………………………………….25 4.1. AYINTAB ŞER’İYYE SİCİLLERİ ………………………………………..25 4.2. ÇALIŞILMIŞ AYINTAB ŞER’İYYE SİCİLLERİ ……………………...…31 4.3. 109 NUMARALI AYINTAB ŞER’İYYE SİCİLİ ………………………….33 4.4. 109 NUMARALI AYINTAB ŞER’İYYE SİCİLİ BELGE ÖZETLERİ …...33 4.5. BELGELERİN TASNİFİ …………………………………………………..69 4.6. 109 NUMARALI AYINTAB ŞER’İYYE SİCİLİ METİN TRANSKRİPSİYONU ……………………………………………………...70

5. BULGULAR VE TARTIŞMA ………………………………………………604 5.1. 109 NOLU AYINTAB ŞER’İYYE SİCİLİ IŞIĞINDA AYINTAB ŞEHRİNİN SOSYO-EKONOMİK AÇIDAN DEĞERLENDİRİLMESİ ...604 5.1.1.Materyal Ve Yöntem ……………………………………………………604 5.1.2. Bulgular Ve Tartışma …………………………………………………..604 5.1.2.1.Tespitler ....…………………………………………………………604 5.1.2.1.1.Hüccetler …………………………………………………..……606 5.1.2.1.2. Tereke kayıtları …………………………………………..….…607 5.1.2.1.3.Ferman ve beratlar ………………………………………….…..610 5.1.2.1.4. Vakfiyyeler ………………………………………………….…615 5.1.2.1.5. Nikâh akidleri ……………………….…………………………616 5.1.2.1.6. İçtimai hassasiyeler ………………….…………………………618 5.1.2.1.7. Yaralama ve katil davaları ………….………………………….620 5.1.2.1.8. İhtida hareketleri ………………….……………………………621 5.1.2.2. Bulgular ……………………………………………………………622 5.1.2.2.1.Mahalleler ………………………………………………………622 5.1.2.2.2. Nahiyeler ……………………………………………………….623 5.1.2.2.3. Karyeler ………………………………………………………..623 5.1.2.2.4.Aşiretler ……………………………………………………...… 625 5.1.2.2.5. Vakıflar ……………………………………………………..….625 5.1.2.2.6. Camii ve mescidler ……………….……………………………625 5.1.2.2.7. Medreseler ……………………………………………….…..…626 5.1.2.2.8. Mevki ve makamla ile elkaplar ….……………………….….…626SONUÇ ………………………………………………………………………..…628KAYNAKLAR ………………………………………………………………….630EKLER ……………………………………………………………….…………633SÖZLÜK …………………………………………………………………………639

6

ÖZGEÇMİŞ (VITAE) …………………………………………………………...644

TABLOLAR LİSTESİ

Sayfa No

Tablo 4.1. Gaziantep Şer’iyye Sicili Katoloğu …………………………………...25

Tablo 4.2. 109 Numaralı A.Ş.S.’nde yer alan belgelerin tasnifi …………………69

Tablo 5.1. 109 Numaralı A.Ş.S.’nde adı geçen Mahalleler ……………..……….622

Tablo 5.2. 109 Numaralı A.Ş.S.’nde adı geçen Nahiyeler ………………………623

Tablo 5.3. 109 Numaralı A.Ş.S.’nde adı geçen Karyeler ………………………..623

Tablo 5.4. 109 Numaralı A.Ş.S.’nde adı geçen Aşiretler ………………………..625

Tablo 5.5. 109 Numaralı A.Ş.S.’nde adı geçen Vakıflar ………………………...625

Tablo 5.6. 109 Numaralı A.Ş.S.’nde adı geçen Camii ve Mescitler ……………..625

Tablo 5.7. 109 Numaralı A.Ş.S.’nde adı geçen Mevki ve Makamlar ……………626

7

KISALTMALAR VE HİCRİ AY İSİMLERİ

a.g.e. : Adı geçen eser

a.g.m. : Adı geçen makale

a.g.t. : Adı geçen tez

a.e. : Aynı eser

A.Ş.S. : Ayıntab Şer’iyye Sicili

c. : Cilt

DİA : Diyanet İslâm Ansiklopedisi

G.Ü.S.B.E.: Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

H. : Hicri

İ.A. : İslâm Ansiklopedisi

M. : Milâdi

S. : Sayı

s. : Sayfa

T.T.K. : Türk Tarih Kurumu

Hicrî Aylar Kısaltma / Türkçesi / Arapçası / Gün SayısıM. : Muharrem / Muharram ul Haram / 30 Gün

S. : Safer / Safar ul Muzaffar / 29 Gün

Ra. : Rebiü'l-Evvel / Rabi’al-awwal / 30 Gün

R. : Rebiü'l-Âhir / Rabi’al-thani / 29 Gün

Ca. : Cemâziye'l-Evvel / Jumada al-Awwal / 30 Gün

C. : Cemâziye'l-Âhir / Jumada al-Thani / 29 Gün

B. : Receb / Rajab / 30 Gün

Ş. : Şaban / Sha’bân / 29 Gün

N. : Ramazan / Ramadan / 30 Gün

L. : Şevval / Shawwal / 29 Gün

8

Za. : Zilka'de / Dhu al-Quidah / 30 Gün

Z. : Zilhicce / Dhu al-Hijjah / 29 – 30 Gün

BİRİNCİ BÖLÜMGİRİŞ

1.1.GİRİŞ

109 Numaralı Gaziantep Şer’îyye Sicilini çalışırken; Gaziantep’in tarihsel

gelişimi, hukuk sistemi, kadı, şer’îyye siciller ve arşiv gibi her biri bir bölümü

oluşturabilecek içerikte olan başlıca anahtar kelimeler dikkatimizi çekmektedir.

Gaziantep, günümüzde adrese dayalı nüfus tespitine göre yaklaşık

1.600.000 nüfusla Türkiye’nin en büyük altıncı şehri durumundadır. Her geçen gün

artan nüfusu, büyüyen sanayisi, ekonomisi ve dış ticaret hacmi, gelişen sosyal hayat

dinamikleriyle bölgesinin öncü Türkiye’nin de her alanda önde gelen şehirlerin

başında gelmektedir.Gaziantep’in günümüzdeki bu önemi hiç şüphe yoktur ki

tarihsel birikiminin, mirasının bir neticesidir. Bu önem tarihi süreç içerisinde her

dönemde devam etmiştir.

Osmanlı Devletinde hukuk sisteminin temelini İslâm inancından dolayı

Şer’î Hukuk ve Türk devlet geleneğinin bir birikimi olan örfi hukuk oluşturmaktaydı.

Osmanlı Devleti'nde şer’î ve hukuki bütün sorunlar şer’î mahkemelerde Hanefi

mezhebine göre çözümlenirdi.1 Şer’î mahkemelerde görev yapan, çok geniş yetkileri

bulunan, insanlar arasında meydana gelen davaları şer’î hükümlere uygun olarak

karara bağlamak için devletin en yüksek icra makamı olan sultanlar tarafından atanan

yetkili kişiler kadılardır.2 İktisadi ve içtimai tarih kaynaklarımızdan en

önemlilerinden biri olan Şer’îyye sicilleri; bulundukları yerde hükümete ait her türlü

vazifeleri gören ve halkın her sahada yegane mercii bulunan idari ve kazai salahiyete

sahip kadılar tarafından tutulan ve gerektiğinde de tekrar kullanılmak üzere

muhafaza edilen defterlerden teşekkül etmiştir.3 Şer’îyye sicilleri XV. yüzyılın 1 İsmail Hakkı Uzunçarşılı.(1998). Osmanlı Devletinde İlmiye Teşkilat.TTK Basımevi, Ankara, s. 83.2 Ahmet Akgündüz.(1988). Şer'iye Sicilleri,Toplu Kataloğu ve Seçme Hükümler, c.I, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul, s.68.3 Said Öztürk.(1995).Askeri Kasamsa Ait Onyedinci Asır İstanbul Tereke Defterleri(Sosyo-Ekonomik

9

yarısından başlayarak XX. yüzyılın ilk çeyreğine kadarki uzun bir zaman dilimi

içinde Türk tarihini, Türk iktisadını, Türk siyasi, sosyal ve hukuk hayatını yakından

ilgilendirmekte; Türk kültür ve tarihinin temel kaynaklarının başında gelmektedir.4

Osmanlı Devleti idaresinde Gaziantep’in mevcut durumu, o günün en

önemli resmi evraklarından olan, günümüz şehir tarihçiliği araştırmalarında çok

önemli bir yer tutan nesnellik, objektiflik gibi bilimde en önemli unsuru oluşturan,

yapılan araştırmalara birinci elden kaynak özelliğini veren Şer’îyye sicilleri

sayesinde, incelenmektedir. Şer’îyye sicilleri kayıt altına alınan dönemin sosyal ve

ekonomik özelliklerini günümüze taşımada çok önemli bir görevi yerine

getirmektedirler. Gaziantep’in 109 Numaralı Şer’îyye Sicili çalışılarak, Hicri:1165 -

Miladi: 1752 yıllarındaki bilgilere ulaşılarak, tarih boyunca hep önemli olmuş bu

şehrin Osmanlı devlet idaresindeki o yıları tahlil edilmiştir.

Şer’îyye sicillerinin de muhafaza edildiği arşivlerin Türkiyedeki önde

gelenleri hakkında genel bir hatırlatma bilgisine sahip olmak konumuz açısından bir

zaruret olmaktadır.. Geçmişle bugün arasında irtibat kurmak gibi hayati bir görev

yüklenen arşivler tereddütsüz, bir milletin en değerli hazinesi ve devlet varlığının da

hafızası sayılmalıdırlar.Arşivler; devletin ve fertlerin haklarını ve milletler arası

münasebetleri belgeler ve korurlar. Bir konuyu aydınlatmaya ve tespite yararlar.

Kesinlikle ifade edilebilir ki, bir ülkede arşivlerin olmayışı, devletin de olmayışı

anlamına gelir. Bir devletin geçmişi, bugünü ve geleceği göz önüne alınırsa

istikbalde ancak arşivi ile vardır.5

Bugün Osmanlı İmparatorluğu devrine ait belge ihtiva eden birçok arşiv ve

müessese bulunmaktadır. Bunların en önemlileri; Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi,

Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi, Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Arşivi, Deniz

Arşivi, Harp Tarihi Dairesi Arşivi, Cumhuriyet Arşivi ve Başbakanlık Osmanlı

Arşivi’ dir. Ayrıca bazı kütüphane ve müzelerde arşiv belgeleri ile şer’îyye sicilleri

denilen mahkeme kayıtları da yer almaktadır. Bunlar içinde en zengini, bizi olduğu

kadar, başta eski Osmanlı sınırları içinde bulunan devletlerle, diğer dünya

devletlerinin tarihini yakından ilgilendiren Osmanlı Arşivi’ dir. Tahminen yüzeli

milyon belge ve üçyüz bin defter mevcuttur. Topkapı Sarayı Müzesi Arivi’ndeki

Tahlil),OSAV,İstanbul,s.19;T.Mümtaz Yaman,’’Şer’i Mahkeme Sicilleri’’,Ülkü Dergisi,c.12,s.153.4Akgûndüz,a.g.e., s. 11.5Hacer Tozcu Çetin.(2006).173 Numaralı(H.1282-1286) Besni Şer’iyye Sicil Defteri. Yüksek Lisans Tezi,Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimle Enstitüsü, Niğde, s.9.

10

belgelerin tamamı, Osmanlı Arşivi’ndeki belgelerin ise ancak yüzde onu tasnif

edilebilmiştir.6

Türk-İslâm devletlerinde öteden beri yazılı ve yazısız kağıda hürmet

fevkalade idi. Bilhassa kul hakkı geçmesi tehlikesi sebebiyle devlet evrakının

muhafazasına daha çok ehemmiyet verilirdi. En büyük Türk-İslâm devletlerinden biri

olan Osmanlılar da aynı ananenin devamı olarak devlet evrakını en müstesna

yerlerde muhafaza etmişlerdir. Ortadoğu ve Balkanlar'da asırlarca hüküm süren

Osmanlı İmparatorluğunda devletin ilk devirlerinden başlayarak, resmî evraklar,

ehemmiyet derecesine bakılmaksızın kese, torba ve sandıklarda belli usul ve

düzenlere göre büyük bir titizlikle saklanmıştır. İstanbul'un fethine kadar Bursa ve

Edirne'de arşivler teşekkül etmiştir. İstanbul'un fethinden sonra, ilk arşiv Yedikule

civarında yapıldı. Topkapı Sarayının inşasından sonra, Divan-ı Hümayun'un yanında

bir arşiv yapıldı. XVI.yüzyılda yüksek bir seviyeye ulaştı. Belgeler en küçük bir

müsveddeye kadar atılmadan, torba, sandık, kılıf muhafaza hatta atlas içine kondu.

Arşiv malzemeleri kurutulmuş mahzen depolarda saklandı.Yukarıda da belirtilen

Türkiye’deki önemli arşivlerin başlıcaları şunlardır:

*Başbakanlık Osmanlı Arşivi: Bugün Türkiye'de en zengin arşiv, İstanbul-

Cağaloğlu'ndaki Başbakanlık Osmanlı Arşividir. Şu anda 100 milyonun üzerinde

tarihi vesika bulunduran Başbakanlık Osmanlı Arşivi yalnız Türkiye'nin değil,

Osmanlı Devleti'nin sona ermesinden sonra kurulan 20' den fazla devletin de ana

arşivi durumundadır. Yani; Anadolu, Asya, Avrupa, Afrika ve ayrıca Amerika'da

kurulan devletlerle bulunan resmi ilişkilerden dolayı tüm dünyayı ilgilendiren bir

belge koleksiyonu bu arşivde yer almaktadır. Tanzimat’tan önce padişahlarla ilgili

evrak ve defterlerin, azil ve idam edilen veya mallarına el konulan devlet adamlarının

evlerinde bulunan bu gibi belgelerin sarayda saklanması usuldendi. Bu arşivde, en

eskisi Orhan Gazi zamanına kadar giden 10.726 defter ve 12.724 vesika vardır.

Arşivin A'dan H'ye kadar harflerle başlayan maddeleri ihtiva eden iki fasikül

Topkapı Sarayı Müzesi Arşiv Kılavuzu (1938-1940) adıyla kaydedilmiştir.

*Tapu Ve Kadostro Genel Müdürlüğü Arşivi: Ankara'da bulunan bu arşivde

XVI. yüzyılın son tapu tahrir defterleri ile 1848'den sonraki tapu kayıtları muhafaza

edilmektedir.

6Yusuf Halaçoğlu.(1998). XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılar'da Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı. 4. Baskı, Ankara, TTK Yayınları, ss. 26,27.

11

*Şer’îyye Sicilleri Arşivi: Şer’î mahkemelerin verdiği dava ve karar defterleriyle,

merkezden verilen emirlere ait vesikaları muhafaza etmektedir. 1941’de Adalet

Bakanlığı tarafından Milli Eğitim Bakanlığı'na devredilmiştir. Ankara'daki Milli

Kütüphanede muhafaza edilmektedir. Bunların Şer’îyye Sicilleri adıyla katalogları

yayınlanmıştır. Ankara'daki şer’îyye sicillerinden başka İstanbul Müftülüğü Şer’îyye

Sicilleri Arşivinde de bir kısım şer’îyye sicilleri muhafaza edilmektedir.

*Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi: Vakıflar Genel Müdürlüğüne bağlı olarak

faaliyet gösteren Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivinde ve Vakıflar Bölge

Müdürlükleri bünyesindeki arşivlerde vakıf kayıtları ile ilgili belgeler muhafaza

edilmektedir.

*TBMM Arşivi: 1920 yılından beri çıkan yasalar, tutanaklar vs.

saklanmaktadır.Ayrıca devlet daireleri, belediyeler, okullar, özel kuruluşlar ve

ailelerin arşivleri de vardır.7

Osmanlı arşiv kaynakları özellikle sosyo-ekonomik tarih bakımından

sonsuz bir kaynaktır. Köylere, kentlere ait istatistik bilgileri, toprak tasarrufu şekilleri

gibi birçok konu tahrir defterleriyle aydınlanabilir. Arşivlerimizdeki tahrir defterleri

Gürcistan'dan Arnavutluk'a, Bosna ve Macaristan'a kadar bugün bir çok ilim

adamlarının çalışmalarını üzerinde topladığı bir seridir.8

7 Daha geniş bilgi için bkz. http://tr.wikipedia.org/wiki/Arşiv8 Halil İnalcık.(1985). Osmanlı Arşivlerinin Türk ve Dünya Tarihi İçin Önemi. Osmanlı Arşivleri ve Osmanlı Araştırmaları Sempozyumu, İstanbul, s.35.

12

İKİNCİ BÖLÜM GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE GAZİANTEP

2.1. COĞRAFİ KONUMU

Gaziantep, Güneydoğu Anadolu’nun en büyük il merkezlerinden olup Fırat

Nehrine karışan Sacur Çayı' nın yukarı kollarından Ayınleben (Allaben)

deresinin,Halep’in kuzeyinden itibaren gittikçe yükselerek devam eden yaylanın

(Antep Yaylası) merkezi bir mevkiinde, deniz seviyesinden ortalama 900 m.

yükseklikte engebeli bir arazide tepeler üzerinde kurulmuştur.Antep şehri ve bölgesi

eski devirlerden beri iklim ve bulunduğu yer dolayısıyla iskâna açık bir saha

olmuştur. Cografi konum olarak Gaziantep ili, Akdeniz ile Güneydoğu Anadolu

Bölgesi'nin birleştiği noktadadır. Suriye'ye komşu bir sınır ili olan Gaziantep'in

büyük bir bölümü Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nin batı kesiminde bir bölümü de

Akdeniz Bölgesi'nin doğusunda yer alır.9Gaziantep; doğuda Şanlıurfa'nın Birecik ve

Halfeti, Kuzeydoğu'da Adıyaman'ın Besni, kuzeyde Kahramanmaraş'ın Pazarcık,

batıda ise Osmaniye'nin Bahçe ve güneybatıda Hatay'ın Hassa ilçesi, güneyde ise

Kilis il sınırıyla çevrilidir. İl sınırları içerisine kuzeyden giren dağlar, Araban

ovasının batısından il merkezinin batısına uzanır. Güneydoğu Torasların uzantıları

olan bu dağlar oldukça düzgün sıralar oluşturur. Bölgenin batısını kuşatan dağlar ise

sistemli bir sıra oluşturur ve Gaziantep ilini Hatay-Kahramanmaraş çukurluğundan

ayırır. Gaziantep'te sıradağ olarak Güneydoğu Toraslarının uzantıları olan Sof dağları

vardır. Sof dağlarının güneyinde ise Gaziantep Yaylası vardır. Dülükbaba dağları il

merkezinin kuzeybatısında bulunmaktadır. Şehrin mevkii eski devirlerde iskâna çok

elverişli bulunduğu gibi, esasen bu bölge tarihin ilk çağında Hitit şehirlerinin sık sık

rastlandığı bir saha olduğu ve işlek yollar üzerinde yer aldığı hâlde, bugünkü Ayıntab

'ın yerinde kurulmuş olması muhtemel bulunan eski şehir hakkında, sarih bir

malumat yoktur.10

2.2. ŞEHRİN ADINA DAİR

9 Hüseyin Özdeğer.(1996).Gaziantep,Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C.13, İstanbul, ss.466-477.10 H.T.(1979).Ayıntab .İ.A., c.II, MEB Yayınları, İstanbul,ss.64,67.

13

Şehrin bilinen en eski adı "Dülük" olarak geçmekte olup, Antep adına ilk

döneme ait belli başlı kaynaklarda rastlanmamaktadır. Antep isminin eski Arap

coğrafyacıları tarafından zikredilmemiş olmasından dolayı, ilk sıralarda buranın

önemli bir şehir olmadığı ve asıl ehemmiyetinin Dülük'e ait olduğu söylenmektedir.

Şehrin ismi muhtelif kaynaklarda "Hantab", "Entab", "Hamtab", "Hatab", "Ayıntab"

olmak üzere değişik isimlerle anılmasıyla birlikte, Selçuklular ve Osmanlılar

döneminde de kullanıldığı bilinmektedir. Bu adın parlak güneş yahut gür güneş

anlamına gelen "Ayıntab" kökünden geldiğini söyleyenler olduğu gibi, aynı zamanda

"Hantap" ile bağlantılı olarak "hükümdara ait toprak"anlamına geldiğini belirtenler

de bulunmaktadır.11 İslâm egemenliği sonrası kullanılan Ayntâb ismi, daha sonraki

medeniyetler tarafından özde aynı kalsa da farklı telaffuzlarla kullanıldı.12 Antep; 93

numaralı Antep Livası’nın merkezi idi.13 5 Aralık 1919 tarihinde Fransız işgaline

karşı direnen şehrin ismi, 6 Şubat 1921 tarihinde TBMM tarafından ‘‘gazilik’’

ünvanına layık görüldüğünden ‘‘Gazi Ayntâb’’ olmuştur. 1924 yılında Türkiye

Cumhuriyeti’nin vilayeti haline getirilen şehir, 1928’de Gaziantep olarak anılmıştır.14

Böylelikle dünyada ilk kez bir şehre ‘GAZİLİK’ unvanı verilmiş oldu.

2.3. OSMANLI HÂKİMİYETİNE KADAR TARİHİ SÜREÇ İÇERİSİNDE GAZİANTEP

Şehrin Osmanlı idaresi altına girmeden önceki hakimleri kimler olmuştur

diye bakılacak olursa; ilk Çağda Hitit, Asur, Pers, İskender İmparatorluğu,

Selefkoslar, Kommagene Krallığı, Roma İmparatorluğu; Orta Çağ’da Bizans, Sasani,

Memlükler, Dulkadiroğulları gibi beylik, devlet ve imparatorlukların hâkimiyet

sahası içinde olmuştur.15

Ayıntab yöresinin Türk idaresine Alparslan ve Melikşah zamanlarında

geçtiği tahmin edilmektedir.16Türklerin XI.yüzyılın sonlarına doğru Güneydoğu

Anadolu'ya yoğun bir şekilde yerleşmeye başladıkları bilinmektedir. Bu harekâtlar

11 İsmail Altınöz. (1999).Dulkadir Eyaleti'nin Kuruluşunda Antep Şehri (XVI.Yüzyıl). (Editör:Yusuf Küçükdağ), Gaziantep Üniversitesi Vakfı Kültür Yayınları, Yayın No:6, Gaziantep, ss. 95-97.12 Bilgehan Pamuk.(2009). Bir Şehrin Direnişi Antep Savunması. IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul, s.33.13 Nejdet Bilgi.(2002).Cumhuriyet’in İlk Döneminde Mülki Yapının Gelişimi(1920-1950). Türkler Ansiklopedisi, c.XVII, Yeni Türkiye Yayınları, s.573.14 Pamuk,a.g.e.,s.33.15 İlyas Gökhan.(2000).Gaziantep ve Yöresinin Osmanlı Hâkimiyetine Geçmesi. (Editör:Yusuf Küçükdağ),Osmanlı Döneminde Gaziantep Sempozyumu,Arsan Basın-Yayın,Gaziantep,ss.59-65.16 Nejat Göyünç.(2000).Gaziantep Tarihi ile İlgili Bazı Notlar. (Editör:Yusuf Küçükdağ),Osmanlı Döneminde Gaziantep Sempozyumu, Arsan Basın-Yayın,Gaziantep,ss.46-48.

14

sırasında Selçuklu kumandanı Afşin Bey 1067'de önce Ayıntab ve Raban'ı alarak

bölgede Türk egemenliğini kurmuştur.17 1085’te Kutalmışoğlu Süleymanşah Antakya

Dukalığına bağlı Ayıntap, Ra’ban ve başka kaleleri kesin olarak feth etmişti.18

XII. yüzyıl sonlarına doğru Antep ve havalisi, Eyyübî Devleti’nin idaresine

geçti. 1183 yılında Selâhaddin Eyyübî zamanında bayındırlık faaliyetlerinin yoğun

şekilde devam ettiği Antep’i geri almak için Selçukluların birtakım teşebbüsleri

oldu.Selçuklu Sultanı İzzeddin I. Keykavus, Eyyübî Devleti’nin himayesi altındaki

Halep Atabeyliği topraklarını almak istedi. Gayesi doğrultusunda harekete geçen

Selçuklu birliklerine Eyyübîlerin Samsât emiri Melikü’l-Efdal de katıldı. Sultan

İzzeddin Keykavus, 1218 de Antep ve havalisini ele geçirdi. Ancak Melikü’l-

Efdal’ın ihaneti üzerine Selçuklu kuvvetleri geri çekilmek zorunda kalınca Antep

yine Halep Atabeyliği’nin idaresi altında kaldı. Eyyübîler zamanındaki Antep’teki

bayındırlık faaliyetleri dikkat çekmekteydi. Melik Salih Ahmed’in Ayntâb valiliği

döneminde kentin çevresini çiçek ve meyve bahçeleri kuşattığı gibi halk için evler

yaptırarak şehiri adeta Küçük Şam’a dönüştürdü.19 1270’de Moğollar, 1273’de

Memlükler almıştır.Bundan sonra Ayıntab şehri ve bölgesi Memlük

İmparatorluğunun bir parçasını teşkil etmiştir.1400’de Timur, birkaç sene sonra

Karakoyunlu hükümdarı Kara Yusuf ve daha sonra da Dulkadırlılar Ayıntab’a hakim

olmuşlardır.20

2.4. OSMANLI HÂKİMİYETİNDE GAZİANTEP

XV.yy. boyunca Ayıntab şehrine hakim olma konusunda Dulkadır-Memlük

çekişmesi devam etti. Ancak her iki taraf da Antep’te ciddi bir hâkimiyet

kuramadılar. Bu uzun mücadele döneminde Antep şehri iktisadi ve sosyal bakımdan

oldukça ağır zayiatlar verdi.1515’te Yavuz Sultan Selim döneminde Dulkadıroğulları

Beyliği’nin Osmanlı tabiiyetine girmesi ile Ayıntab şehri de Osmanlı himayesine

girmiş oldu.21

1516’da birkaç ay için Memlükler tarafından geri alınmışsa da Ayıntab

1516 yılında kesin olarak Türk-Osmanlı birliğine girmiştir. Osmanlı Çağında

Dulkadır Beylerbeyliği’nin beş sancağından birine merkez olmuştur.1839’da bir ara

asi Kavalalı İbrahim Paşa’nın işgaline uğrayan Antep, Osmanlı Çağında umumiyetle 17 Özdeğer,a.g.m., ss.466-477.18 Göyünç,a.g.m.,ss.46-48.19 Pamuk,a.g.e.,s.45.20 Mehmet Solmaz.(1983). Atatürk Gaziantep’te. Eko Matbaası, 2.Baskı, İstanbul, ss.72,74.21 Gökhan,a.g.m., ss.59-65.

15

sakin bir hayat yaşadı ve Anadolu’nun mühim bir kültür merkezlerinden biri

oldu.Antep, Tanzimattan sonra Halep vilayetinin merkez sancağına bağlı 14

kazasından biri olmuştur.1913 yılında Antep müstakil bir sancak olmuş, Cumhuriyet

Çağında bütün sancaklara ‘’vilayet-il’’ denilince Antep de bir vilayet merkezi oldu.22

2.5. CUMHURİYET TARİHİNDE GAZİANTEP

Güneydoğu Anadolu’nun önemli yerleşim yerlerinden olan Antep, Güney

Cephesi’nde de önemli olayların geliştiği bir yer olmuştur. Antep işgalci güçlerin

Mondros Mütarekesi’nden sonra göz diktiği stratejik açıdan önemli bir şehirdir.

Antep bütün Suriye kıtasına hâkim konumdadır. Kuzey-güney, doğu-batı

istikametinde yolların kesiştiği noktadadır. Konum itibariyle jeopolitik bir öneme

sahip olan Antep 15 Ocak 1919’da İngilizler tarafından işgal edilmiştir.23 İngilizler

Fransızlara nazaran daha tecrübeli oldukları, çevreyi de iyice iskandil ettiklerinden

dolayı burada durmanın uygun olmayacağını bilerek, bu vebali Fransızların üzerine

atıp dönüyorlardı. Suriye itilafnamesi gereğince İngilizler, 26 Ekim 1919’da

ağırlıklarını Antep’ten çekmeye başladılar.Aynı gün iki Fransız subayı Antep’e

gelerek telgrafhaneye sansür koydular.24 İngiliz işgalinin son günlerinde işgal

komutanlığı Türklere karşı daha teveccüh kar davranmış, Hintli Müslüman askerler

aracıyla Türklere silah ve cephane dağıtmak için teşebbüse geçmişlerse de halk

bunun tuzak olmasından korktuğundan bu teşebbüsten faydalananlar pek az

olmuştur. İngilizler işgal süresince mahalli idareye karışmamışlar, resmi dairelere

Türk bayrağı çekilmesine mani olmamışlardır.25İngilizlerin geri çekilmesi sonucu 29

Ekim 1919 tarihinde de Fransızlar tarafından işgal edilmiştir. Fransız işgal kuvvetleri

bir duyuru yayınlayarak bölgenin Osmanlı Devleti tarafından kendi himayelerine

bırakıldığını belirtmiş ve herkesin emirlerine uymalarını istemiştir. Fransızlar, kendi

kuvvetlerinin yetersizliği sebebiyle bir Ermeni alayı kurarak Türkleri sindirmeyi

amaçlıyordu. Fransız ve Ermeni askerlerinden cesaret bulan Ermeniler taşkınlıklar

yapıyordu. Ermeni semtlerinde rastladıkları Türkleri tehdit ediyor, onlara

saldırıyorlardı.26 Fransızlar daha önce işgal ettikleri Maraş ve Urfa’da fazla

direnmediler.O yöreler halkının yiğitçe saldırıları sonunda, az bir kuvvet

22 Solmaz, a.g.e.,s.74.23 Yaşar Akbıyık.(2002).Milli Mücadele’de Güney Cephesi. Türkler Ansiklopedisi, c.XV, Yeni Türkiye Yayınları, s.1392.24 Ayhan Öztürk.(1994). Milli Mücadele’de Gaziantep, Geçit Yayınları, Kayseri,s.60.25 Ali Nadir Ünler.(1969). Gaziantep Savunması, Kardeşler Matbaacılık, Gaziantep, s.15.26 Akbıyık, a.g.m., s.1392.

16

bulundurdukları bu şehirlerden kaçıp kurtuldular.(Öyle ki; Fransızlar Maraş’ı birkaç

yüzkişi ile, Urfa’yı bir taburla, Antep’i ise 20 bin kişilik bir tümenle işgal ettiler.)

Antep’i bırakmak hiç işlerine gelmiyordu. Çünkü Antep askeri harekat yönünden

önemli idi. Antep’te 7 Ermeni okulu vardı. Öğretmenlerin çoğu Fransız olan bu

okullarda Fransız kültürü veriliyordu ve Fransa, Ermeni’lerin, Katolikler’in hamisi

rolündeydi, bu rolü bırakmak istemiyordu.271 Nisan 1920 tarihinde bu zulümlere

dayanamayan halk, silaha sarıldı ve 7 Şubat 1921 tarihine kadar, tam 10 ay 6 gün,

Fransızlarla mücadele etmeye başladı, bütün dünyanın alakasını ve hayranlığını

topladı. Fransızlar, 25 Aralık 1921 tarihinde Gaziantep’i boşalttılar. Birinci Cihan

Harbinden beri, bu havalide devam eden harp, anarşi, huzursuzluk artık tarihe

karışmış, Antep Mücadelesi’nin mukaddes hedef ve gayesi tahakkuk etmiştir.28

Milli Mücadele’den sonra Gaziantep, tarihi süreç içerisindeki; sürekli cazibe

merkezi olma özelliğini devam ettirmiş, günümüz Türkiye’sinin de en önemli 5-6

şehri arasındaki yerini almıştır. Gaziantep şu an dört organize sanayi bölgesini

tamamlamış, ülke sanayi üretiminin en önemli şehirlerinden olmuş ve ihracat

hacmiyle lokomotif bir şehir haline gelmiştir. Gaziantep Uluslar arası bir ticaret

merkezi özelliği taşımaktadır. Geniş düz ova ve platolarında başta Antep fıstığı,

kırmızı mercimek, nohut, pamuk, arpa, buğday, zeytin, bağcılık gibi alanlarda üst

düzeyde tarım üretimi sahasına sahiptir.Sağlık hizmetleri alanında, Doğu ve

Güneydoğu’nun en fazla yatak ve özel hastane kapasiteli şehri olması münasebetiyle

sağlık teknolojisi ve hizmet çeşitliliği konusunda rakipsiz bir şehir; beş yıldız otel ve

toplam otel sayısı ve yatak kapasitesi oranında, bölgenin toplamından daha fazla;

Adana,Mersin gibi gelişmiş şehirlerin bile çok üzerindedir.Gaziantep ikisi vakıf

toplam üç üniversitesi ile aynı zamanda bir yüksek öğrenim kenti,müzeleri ve uluslar

arası fuar merkezleriyle yabancı turistlerin akın ettiği, yine uluslar arası üne sahip

Antep mutfağı ve folkloruyla genç ve dinamik bir şehir olma özelliği taşımaktadır.

27 Adil Dai.(1992). Olaylarla Gaziantep Savaşı, Basımevi Yoktur, Gaziantep, s.50.28 Sahir Üzel.(1952). Gaziantep Savaşının İç Yüzü, Doğuş Matbaası, Ankara, s.334.

17

ÜÇÜNCÜ BÖLÜMKADILIK MÜESSESESİ VE ŞER’İYYE SİCİLLERİNE UMUMİ BİR BAKIŞ

3.1. ŞER’İYE MAHKEMELERİ VE GÖREVLİLERİ

Osmanlı Devletindeki şer’î mahkemelerde şer’î ve hukuki bütün meseleler

Hanefi mezhebi üzerine hal ve fasl edilirdi. Bu şer’î mahkemelerden başka da

mahkeme yoktu.29 Osmanlı mahkemesi daha önceki ve çağdaşı İslâm devletlerinde

görülen örneklere nispetle gelişmiş bir yapı arz eder. Her şeyden önce Osmanlı

mahkemesinin görev ve yetki alanı genişlemiştir; hem şer’î hem de örfî davalarda tek

yetkili mahkeme konumundadır.Gayri Müslimlerle ve bilhassa Gayri Müslim din

adamlarıyla ilgili bazı davalar ve hazineye intikal etmiş mirasçısız terekeye yönelik

bir kısım istihkak davaları bir tarafa bırakılacak olursa Osmanlı mahkemesinin görev

ve yetki alanına girmeyen herhangi bir hukuki ihtilaf yok gibidir.30 Osmanlı Devleti

kuruluşundan itibaren bağlı bulunduğu dinin icaplarına göre bir hukuk sitemini kabul

etmiştir. Şer’î hukuk (İslâm hukuku) ve Türk töresi Osmanlı Devletinin hukuk

sisteminin temelini oluşturmuştur. Ayrıca bunun yanı sıra bilhassa idare ve teşkilat

sahası ile âmme müesseseleri geleneği veya fethedilen memleketlerdeki bazı vergi ve

teşkilât ve usullerinin milli veya örfi denilebilecek bir hukuk sistemini de ortaya

çıkardığı bilinen bir gerçektir.31 Osmanlı’da hiçbir şekilde örfi hükümler şer’î hukuka

aykırı düşmemiştir. Bu şekliyle şer’î hukuk ile birleşmekte ve hatta tek hukuk

telâkkisi ortaya çıkmaktadır. Töre veya örfi hukuk Türk Devlet yönetimi ve

geleneğinden, örf ve adetlerden doğmuştur.32

Şer’îyye mahkemeleri sözlük anlamı olarak mahkemede görülen davaların

kaydedildiği defter ve memurlar tarafından tutulan dosyadır. Osmanlı Devleti'nde

Şer’îyye mahkemeleri Emevi, Abbasi, Selçuklu ve Memlûk devletlerinde görülen

adli yapının en gelişmiş ve en son halkasını oluşturmaktadır. Şer’îyye mahkemeleri

Osmanlı adliye teşkilatının omurgasıdır.33

Kadıların ve mevalinin bulundukları kaza ve şehirlerde şer’î mahkemeler

vardır.Kadılar şer’î ve hükmi muamelatta kendilerine verilen beratlarda gösterilen

29 İsmail Hakkı Uzunçarşılı.(1988).Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilat. TTK, Ankara, s.83.30 M.Akif Aydın.(2003). Mahkeme. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c.27, Güzel Sanatlar Matbaası, Ankara, s.342.31 M. Akif Aydın. (2005). Türk Hukuk Tarihi, 5. Baskı, Ufuk Yayınları, İstanbul, s. 69.32 Halaçoğlu, a.g.e., s. 118.33 Aydın, a.g.e., 2005, s.83.

18

vazifeleri görüp Hanefi mezhebi üzere hüküm verirlerdi.Nikâh,izdivaç,miras

taksimi,yetim ve mal-i gaibin muhafazası ,vasi tayin ve azli,vasiyetlerin ve vakıfların

hükümlerine riayet edilmesinin nezareti,cürüm ve cinayet ve sair bütün

davalar,hulasa şer’î ve hukuki bütün muamelat kadılar tarafından34 şer’î

mahkemelerde görülürdü. Osmanlı Devleti de kendinde önceki Türk İslâm devletleri

gibi Şer’î Hukuk’u kendi hukuk sisteminin içinde sayıp büyük önem vermiştir. Öyle

ki, Osmanlı Devleti’nin kurucusu olan Osman Gazi’nin ilk tayin ettiği iki memurdan

birisi Şer’î kâideleri uygulamakla sorumlu olan Kadı olmuştur.35 Şer’î mahkemelerde

görev yapanları sayacak olursak; "Kadı", "Na'ib", "Muhzır", "Çavuş", "Mübaşir",

"Müşavir", "Kâtip", "Kasam", "Mukayyid" ve "Şuhûdü'l-hâl" gibi isimler yer

almaktadır.

3.1.1. Kadı

Şer’îye Mahkemeleri’nde en büyük göreve sahip bir unvan olarak kullanılan

“kadı” kelimesi, Arapça “kazâ” kökünden türetilmiştir. Kadı sözlükte hüküm, karar,

hâkimlik mânâlarını ihtiva eder.36 Arapça'da kaza (kadâ) kökünden ism-i fâil olan

kadî, fıkıh terimi olarak insanlar arasında meydana gelen çekişme ve davaları şer'î

hükümlere göre çözümlemek için yetkili makamca tayin edilen kişiyi ifade eder .37

Geniş mânâda ise insanlar arasında vuku bulan dâva ve tartışmalı konuları yasal

hükümlere göre Kur’an ve Sünnet’i esas alarak çözen, padişah tarafından atanan

kişidir.38

Osmanlı adalet düzeninin omurgasını kadılar oluşturmaktadır. Kadı sadece

bir yargıç değil, noter ve aynı zamanda bir mülki amirdir. İlmi faaliyetlerinden uzak

kalmamaları ve eşrafla yakın alaka kurulmaması amacıyla kadıların görev süreleri

kısa tutulmuştur. Bu süre XVI. yy.'dan itibaren üç yıl, XVII. yy.'nın sonlarına kadar

iki yıl, bundan sonra ise bir yıl olmuştur.39 İnsanoğlu var oluşundan beri hemcinsleri

ile aralarında çıkan anlaşmazlıkları çözmek için hep bir üçüncü şahsa ihtiyaç

34 Uzunçarşılı,a.g.e.,s.106.35 Ahmet Akgündüz.(2002).İslâm Hukukunun Osmanlı Devleti’nde Tatbiki: Şer’iye Mahkeme ve Şer’iye Sicilleri. c.X , Türkler Ansiklopedisi, Ankara, s. 54.36 Ebu’l Ula Mardin.(1967).Kadı maddesi, İ.A, c.VI, MEB Yayınları, İstanbul, s. 42.37 Fahrettin Atar.(2001).Kadı. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c.24, Güzel Sanatlar Matbaası, İstanbul, s.66.38 Hasan Tahsin Fendoğlu.(2002).Osmanlı’da Kadılık Kurumu ve Yargının Bağımsızlığı. Türkler Ansiklopedisi,c.VI, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, s. 453.39 İlber Ortaylı.(2001).Kadı. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. 24, Güzel Sanatlar Matbaası, İstanbul, s.70.

19

duymuştur. Bu durumda kadılık ve mahkeme kurumu insanlığın eski dönemlerinden

beri hep var olmuştur.40

İslâm da ilk kaza işlerini deruhde eden bizzat Hz. Peygamber idi. Her türlü

dava ve ihtilaflar onun tarafından çözüme kavuşturuluyordu. İslâm devleti

genişleyince Hz. Peygamber gerek ikamet ettiği şehre gerekse diğer bölgelere adli

işlerin çözüme kavuşturulması için hakimler/kadılar tayin etmiş, kendisi de bu konu

da temyiz yetkisini kullanmakla iktifa etmiştir.Hz. Peygamber tarafından sırf adli

görevle tayin edilen ilk kadı Hz.Ali’ dir. Bürokratik işlerin yoğunlaşması sonucu ilk

olarak Hz Ömer zamanında Ebu Derda, Şüreyh ve Ebu Musa el-Eşari gibi sahabeden

ileri gelen kimseler kadı olarak tayin edilmiştir. Emeviler döneminde başta Mısır

valileri olmak üzere valilere kadı tayin yetkisi verilmiştir. Ömer b.Abdülaziz

kendisinden önce siyasi baskılara maruz kalan kadıların hükümet baskısından uzak,

bağımsız olarak hareketlerini sağlamıştır. Muaviye zamanında mahkeme kararlarının

tescil edilmeye başladığını görüyoruz. Emeviler zamanında bazı kadılara kazai

görevler yanında dini ve emniyet işlerinin yürütülmesi gibi ek görevler de tevdi

ediyordu.41

İlk zamanlardan kadılar da davalara cami'lerde bakarlardı. Atanan kadı

merasimle camiye götürülür, atama beratı orada okunurdu. Hatta bu durum

Osmanlı'da da görülmektedir. Osmanlı'nın ilk dönemlerinde, İslâm geleneğinden

esinlenerek yapılan ilk camiiler, mesela Bursa'da Ulu Camii ve Yeşil Camii,

davaların camii de görülmesine imkân verecek şekildeydi.42

3.1.1.1.Kadıların görev - yetki ve sorumlulukları

Kadıların asıl görevleri insanlar arasında meydana gelen hukuki ihtilafları

sonuçlandırmak, hukuka aykırı davranışların cezasını hükme bağlamak, verdikleri

hüküm ve cezaları icra ve infaz etmektir. Ancak İslâm tarihinde kadılara dini (imam-

hatiplik gibi),mali idari,eğitim-öğretim ve benzeri kazai olmayan görevlerin tevdi

edildiği de olmuştur.Kadılar,kendilerine tevdi edilen görevleri titizlikle yerine

40 Halil Cin, Ahmet Akgündüz.(1995). Türk Hukuk Tarihi. Osmanlı Araştırmaları Vakfı, c.I, İstanbul s. 270.41 Öztürk,a.g.e.,s.45-46.;Fahrettin Atar.(1979).İslâm Adliye Teşkilatı.Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları,Ankara,ss.17-58.42 Mehmet Zeki Pakalın.(1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, c.II, MEB Yayınları, İstanbul, ss.119- 120.

20

getirmekle ve davaları dikkatli bir şekilde inceleyip makul bir sürede

sonuçlandırmakla yükümlüdür.43

Kadılar Osmanlı Devleti’nde eyaletlerde, livâlarda ve kazâlarda padişah ve

devletin temsilcisi olarak çalışan, adlî, idarî ve beledî işleri yürütüp padişah adına

karar veren, sadece padişah ve divana karşı sorumlu, bölgenin en yüksek devlet

görevlileridir.44

Kadılar vakıfların şartlarına uygun yönetilmesini, vergilerin kanunname

hükümlerine uygun toplanmasını denetleyen, imam, hatip, vaiz, vasi, mütevelli gibi

görevlileri tayin eden, para ayarlarının kalpazanlar tarafından bozulmaması için

gerekli tedbirleri alan, has ve tımarları teftiş eden bir kamu görevlisi de olmaktadır.

Ordunun ihtiyaç duyduğu malzemenin de temini gibi lojistik hizmetler de kadıların

görevleri arasındadır.45 Bütün devlet işlerinin temini, askeri inzibattan başka kadılara

aitti. Bundan dolayı kadılar salahiyet itibariyle devlet merkezine bağlı vazife sahibi

kişilerdi.46 Kadıların vazife salahiyetleri arasında, amme velayetini haiz bir otorite

olarak, yetim ve gariplerin haklarını korumak veya vasiyetlerin yerine getirilip

getirilmediğini kontrol etmek maksadıyla, ölenlerin mirasına el koyup muhallefatı

tespit ve mirasçıların hisselerini tayin etmekte var idi.47

Kadıların birçok görevi deruhte etmesi onu şehrin önde gelen kişisi

yapıyordu. "Ehl-i Şer" denilen kadı ve mahkeme üyelerinin yerleştikleri ve mahkeme

yaptıkları yere kaza denildiği gibi bu tabir tanzimatın ilanından sonra vilayet

düzenlemesiyle birlikte sancaktan sonra gelen yerleşim yeri için kullanılmıştır. Bu

nedenle iki kaza tabirinin ifade ettikleri anlamları birbirinden ayırmak lazımdır.48

Sefer-i hümayun sırasında geçilecek yol, köprü, çeşmelerin tamiri ve erzak

teminin başlıca sorumlusu kadıdır.Yangın ve zelzele zamanlarında,ordu sevkiyatı,

donanma inşası gibi olağanüstü durumlarda acilen inşaat işçi ve kalfası ve ustası

sevki, malzeme sağlanması için kadılara emir verilirdi. Avarız vergilerinin

toplanması, sefer zamanında gerekli okçu, kürekçi,beygir temini, bunların nakli için

43 Atar, a.g.e.,s.68.44 Mustafa Akdağ.(1947).Tanzimat’tan Önceki Zamanlarda Adalet İşleri. Ülkü Dergisi, I / V Mayıs s. 10.45 İlber Ortaylı.(1974).Osmanlı Kadısı'nın Taşra Yönetimindeki Rolü Üzerine. Belleten, c.XXXVIII, Ankara, s. 96.46 Uzunçarşılı, a.g.e.,s.109.47 Ömer Lütfi Barkan.(1993).Edirne Askerî Kassâmına Ait Tereke Defterleri. Tarih Belgeleri Dergisi, III/V-VI, Ankara, s.2.48 Musa Çadırcı.(1997). Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapısı. TTK, Ankara, s.79.

21

iskelelerde at gemilerinin hazırlanması kadıların görevlerindendir. Kadı ordunun

tahıl,saman ihtiyacını karşılar ve konak yerlerine sevk ederdi. Ülkede zaman zaman

çeşitli şehirlerde kahvehane ve meyhaneler kapatılırdı. Bunları kapatmak ve yasağı

gözetmek asayiş amiri olarak kadının görevidir. Kısacası, Osmanlı kadısı faal biri

idareci, mali memur, müfettiş ve taşrada devletin rüknü olan bir görevlidir. Onu,

sadece makamında oturur bir hakim olarak düşünmek yanlış olur. Kadıların kaza

daireleri içindeki yoğun görevleri yerine getirme kendi kaza daireleri haricindeki

işlere karışmama prensibi önemlidir. Her fert ait olduğu kaza dairesinde yargılanır.

Kadılar başka dairedeki davalı ve davacının müracaatını kabul edemez. Aksine

hareket iki kadı arasında gerilime ve merkeze şikâyete yol açar.49

3.1.1.2. Kadılarda aranan şartlar - tayin ve dereceler

Kadı görevlendirmelerine çok önem verilmiştir.Osmanlı Devleti’nde kadı

tayini, birtakım niteliklere sahip olmak kadar belirli bir tahsil düzeni ve hiyerarşik

geçiş işlemine de dayanmaktadır. Osmanlı Devleti’nde ilmiye sınıfı üç kategoride

görevlendirilmekteydi. Bu kategoriye giren her grup belirli bir fonksiyon

yüklenmiştir.Müderrisler öğretimle,müftüler ifta (fetva) göreviyle, kadılar ise kaza

(yargı) göreviyle yükümlüydüler. İfta, tetrîs, kaza dalları arasında yatay geçiş

mümkündü ve her rütbenin muadili hiyerarşide belirlenmişti.50 Osmanlı kadılarının

bu hiyerarşi içinde sahip olmaları gereken önemli özelikler şunlardır:

Akıl ve zekâ,

Hürriyet,

Adâlet,

Müslümanlık,

Hukuk bilgisi.51

Kadılar, medrese tahsili görüp icazet alarak mülazemet edenlerden tayin

edilirdi.Medreseden çıkıp kazasker divanına mülazemet edenler, müderris olmak

istemeyip kadılık etmek isterlerse doğrudan doğruya kaza kadılıklarına tayin

edildikleri gibi bir müddet müderrislik edip sonra kadı olmak isteyenler de

müderrisliklerinin derecesine göre kaza,sancak veya eyaletlerden birinin kaza kadısı

olurlardı.52 Kadı tayini XIV. ve XV. yüzyıllarda Divan-ı hümayun toplantılarında

49 Ortaylı, a.g.m.,s.72.50 Ortaylı,a.g.m. s.71.51 Zengin, a.g.t. s.18.52 Uzunçarşılı,a.g.e.,s.87.

22

Rumeli ve Anadolu kadıaskerlerinin arzı ve padişahın onayı ile olurdu.Bu şekil Fatih

devrinden itibaren, özellikle divan toplantılarının vezir-i azamın başkanlığında

toplanmaya başlamasından sonra değişmiş ve kadı, kadıaskerlerin teklifiyle vezir-i

azam tarafından tayin edilmeye başlanmıştır. XVI.yüzyıldan itibaren ise, mevleviyet

denilen kadılıklar, şeyhülislâmlığın önem kazanmasında sonra, onların teklifi üzerine

vezir-i azam tarafından yapılmıştır.53 Ma‘zûl kadıların mülazemetleri sırasında görev

yaptıkları yerler ile ilgili bilgi ve görüşünden faydalanılırdı. Tekrar tayin

edilmelerinde Anadolu’dan ma‘zûl olanlar Anadolu’ya, Rumeli’den ma‘zûl olanlar

tekrar Rumeli’ye tayin edilerek belli bölgelerin malumat bakımından uzmanlaşmış

kişileri olmakta idiler.54

Bir kazaya tayin edilen kadı, belli bir zaman için görevlendirilirdi. Kadılık

süresi sona erince de yerine bir başka kadı tayin edilirdi. Mahallî halk ile

yakınlaşmamaları için kadıların tayin süreleri ve görevleri kısa tutulmuştur.

Mevleviyet payesindeki kadılar genellikle bir sene, kaza kadıları ise 20 aylık bir

süreyle tayin edilirdi.55 Kadıların göreve tayinleri ve görev yerlerindeki sürelerinin

uzatılması, kısa tutulması veya iki kadının karşılıklı yer değişimiyle ilgili zengin

örneklere kazasker rüznamçesi denilen defterlerde rastlanılmaktadır.56 Kadılık

müddeti devirlere göre on sekiz aydan üç seneye kadar değişmiştir. Sürelerini

dolduran kadılar ma‘zûl olarak bir üst dereceye yükselmek için sıra beklerlerdi.Bu

müddet zarfında İstanbul’a gelirler ve kadıasker dairesine devam edip tecrübe

kazanır ve sırası gelince derecesine uygun kadılığa tayin olunurlardı. Şayet bir

kadılığa birden fazla aday çıkarsa imtihan yapılır ve en ehil olanı tercih edilirdi.57

Kaza kadılıkları Rumeli, Anadolu ve Mısır’daki kazarın kadılıkları olmak

üzere üç sınıftı. Kazaskerlerin kadıların derecelerini gösteren defterleri mucibince

Rumeli’deki kaza kadılıkları dokuz sınıfa, Anadolu’dakiler on sınıfa ve Mısır

kadılıkları altı sınıfa ayrılmışlardı. Rumeli kazaskerine tabi Rumeli(Avrupa) kadıları

mülazemeti mütaakip en aşağı derecede olan Çinad derecesinden başlayarak Eğri,

İnebahtı, Salise, Saniye, Karib-i ala ve en son yüksek derece olan Sitte-i Rumeli’ye

kadar çıkar ve oradan tekaüd olur. İçlerinden değerli olanlardan ikisi Rumeli

kazaskeri divanında müşavir olarak bulunurlardı. Bu suretle Rumeli’deki kazalardan

53 Halaçoğlu,a.g.e.,s.126-127.54 Öztürk,a.g.e.,s.50-51.55 İlber Ortaylı.(1994).Hukuk ve İdare Adamı Olarak Osmanlı Devleti'nde Kadı. Turhan Kitabevi, İstanbul, s. 16.56 Ortaylı, a.g.m., s.71.57 Halaçoğlu,a.g.e.,s.127.

23

her biri bu dokuz dereceye göre ayarlanmıştı.Anadolu kazaskerine tabi Anadolu

kadılıkları da yine ibtidadan başlayarak; Tasia, Samine, Sabia, Sadise, Hamise,

Rabia, Salise, Saniye, Musul ve Sitte-i Anadolu derecelerine kadar çıkardı.Bu suretle

Anadolu’daki Kaza kadılıkları da yukarıda gösterilen on dereceye ayrılmıştı.Yine

Anadolu Kazaskerine tabi Mısır kadılıkları da; Sadise, Hamise, Rabia, Salise, Musul

ve Sitte-i Mısır olmak üzere altı derece idi.Bunların en yüksek derecesi olan Sitte-i

Anadolu ve Sitte-i Mısır’dan değerli ve tecrübeli ikişer kişi Anadolu kazaskeri

divanında müşavirlik ederlerdi.Rumeli.Anadolu ve Mısır’daki kazalarda kadılık

ederek nihayet Sitte denilen dereceye kadar çıkanlara Eşraf-ı Kuzat denilirdi.58

3.1.2. Diğer Görevliler

Bilindiği gibi Şer’î Mahkemelerde kadının görevini tam olarak ifa etmesi

için kendisine bağlı bazı kişiler bulunmakta idiler. Bunların her birinin ayrı bir görevi

bulunmaktaydı.

3.1.2.1. NaibNâib vekil demektir. Bu kelime Osmanlı hukukunda iki mânaya gelir.

Birincisi bütün kadılar, sultanın vekilleri olduklarından bunlara nâib ve bunun çoğulu

olan nüvvab denilir.59 İkincisi ise, kadıların kendi yerlerine davaya bakmak üzere

görevlendirdikleri şahıslardır. Nâibler vazifelerinin mahiyetlerine göre Kaza

Nâibleri, Mavali Nâibleri, Bâb Nâibleri, Ayak Nâibleri ve Arpalık Nâibleri olmak

üzere başlıca altı kısımdır.60

3.1.2.2. ÇavuşBunlara Dergah-ı Ali Çavuşları da denilir. Günümüz icra memurlarının

tamamen, emniyet görevlileri ve savcıların ise kısmen görevlerini ifa eden çavuşların

vazifeleri arasında Şer’î Mahkemelerden sâdır olan î’lamların icrası, borçlunun inad

ve temerrüdü üzerine icab ederse mahkeme kararıyla hapisle teczsiyesi, hukuken

kesinleşen nakdî ve bedenî cezaların infazı bulunmaktaydı.61

3.1.2.3. Muhzır

58 Uzunçarşılı,a.g.e.,ss.91,93.59 Pakalın,a.g.e., s. 644.; Ferit Devellioğlu.(2005).Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Aydın Kitabevi, Ankara, s. 799.60 Uzunçarşılı, a.g.e., s. 117.61 Zengin, a.g.e., s. 23.

24

Sözlük anlamı itibariyle huzura getiren ve ihzar eden mânasını ifade eder.

Terim olarak ise davacı ve davalıları mahkemeye celbeden ve icabı halinde bugünkü

emniyet görevlilerinin ve savcının bazı görevlerini ifa eden memur demektir.62

3.1.2.4. KâtipEn önemli vazifeleri tarafların iddia ve savunmalarını ve şahitlerin

beyanlarını doğru olarak zapta geçirmek olan kâtipler; güvenilir, sağlam, davaları

tutanağa geçirmede ve î’lamların tanzim usulünde mahir olan şahıslar arasından

seçilirdi.63

3.1.2.5. MüşavirKelime manası danışılan,danışman manasına gelmektedir.Kadıların icabı

halinde fetva istedikleri ve danıştıkları ulemaya denirdi.64

3.1.2.6.MübaşirMahkeme memuru,celp ve tebliğ memuru için ifade edilen isimdir.Ayrıca

bir işi yapmak için devlet tarafından görevlendirilen memur,devlet işinin yapılmasını

takip eden görevliye de denir.65

3.1.2.7. MukayyidMahkemelerde mahkeme sonuçlarını sicillere yazma görevini yapan kişilere

denir. Kâtiplik müessesesinin teşekkülünden önce bu vazifeyi yapan yardımcı

memurlardı.66

3.1.2.8. KassamKadıların yaptıkları önemli görevlerden birisi de ölen kimselerin geride

bıraktıkları mallarını İslâm Miras Hukuku esasları çerçevesinde mirasçılara

paylaştırmaktır. Bu görevi kadı adına kassamlar yapar.67

3.1.2.9. Şühudü’l halMahkemedeki yargılamayı bir tür gözlemci sıfatı ile izleyen görevlilere

şühûdü'l-hal denirdi. Böylece yargının güvenilirliği, hem de yargı bağımsızlığı

62 Ortaylı, a.g.e., s. 65.63 Levent Kuru.(2006). 29 Numaralı Edirne Şer’iyye Sicili.Yüksek Lisans Tezi,Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü ,Edirne, s.11.64 Pakalın,a.g.e.,s.580.65 Mehmet Kanar.(2009). Kanar Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, c.2, Say Yayınları, İstanbul, s.2337.66 Pakalın, a.g.e.,s. 572.67 Halaçoğlu, a.g.e.,s.128.

25

sağlanmış olunurdu. Ayrıca mahkemeye dışarıdan yapılacak bir müdahale de

şühûdü'l-hâl vasıtasıyla önlenmiş olunurdu.68

3.1.2.10. TercümanOsmanlı Toplumunun çeşitli milletlerden oluşması ve Osmanlı ülkesinde

farklı dillerin konuşulması sebebiyle, görevli olan kadı, bölgesindeki her dili

bilemeyebilir. Mahkemelerde dâvacı ve şahitlerin dillerini bilen görevliler bulunur,

bu memurlar güvenilir kişiler arasından seçilir ve tarafların ifadelerini kadıya

iletirlerdi.69

3.1.2.11. MüzekkiKelime manası,cenaze töreninde aklayan olup, şahitlerin şahitliklerini

onaylayan kişilere denilirdi.70 Bu memurlar kadı adına hareket ettikleri ve

mahkemenin doğru karar vermesi açısından şahitlerin söylediklerinin de önemli

olması dolayısıyla yine güvenilir kişiler arasından seçilirlerdi.

3.2. ŞER’İYYE SİCİLLERİ

Şer’îyye Sicillerinden her türlü kayıtlar belirli bir usule göre yazılıyordu.

Buna da "Sakk-ı Şer’î" denilmekteydi. Sicillerdeki belgeler incelendiği zaman

bunların hüccet mi, berat mı, ilam mı, ferman mı olduğu belgelerin yazılış şekli ve

talub edilen metottan anlaşılıyordu. Bütün bu yazılım şeklini gösteren numuneler

sakk kitaplarına yazılmış ve şer’îyye sicillerindeki kayıtların tanzimi meselesi

düzenli ve sağlam bir kaideye oturtulmuştur. Şer’îyye sicilleri'nde ilk dönemlerde

yazı sitili Arapça ve Türkçenin karışımıyla oluşmuştur. Ancak XVII. asırdır itibaren

Türkçenin etkisi artmıştır. Tanzimat'tan sonra her sahada meydana gelen

değişikliklerden Şer’îyye mahkemeleri ve dolayısıyla Şer’îyye sicilleri de nasibini

almıştır. 13 Safer 1276/1859 tarihli "Bi'l-umum Mahakim-i Şer’îyye Hakkındaki

Nizamname'de şer’î sicillere dolaylı olarak değinilmiş ve sadece alınacak harçlar

tespit edilmiştir. Şer’îyye sicilleri ile ilgili asıl hukuki düzenleme 15 Zilhicce

1290/1874 tarihli Sicillat-ı Şer’îyye. ve Zabt-ı Deavi Cerideleri Hakkında Talimat'la

yapılmıştır. 4 Cemaziye’l- âhir 1296/1876 tarihinde ise mahkemelerde kesin delil

olacak şekilde Şer’îyye Mahkemeleri tarafından i'lam ve hüccetlerin nasıl

68 Hasan T.Fendoğlu.(1999). Osmanlı'da Kadılık Kurumu ve Yargının Bağımsızlığı. Osmanlı Teşkilatı, c.VI, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, s. 465.69 Kuru,a.g.t.,s.11.70 Kanar,a.g.e.,s.2494.

26

düzenleneceğine dair "Bila-Beyyine Mazmunuyla Amel ve Hüküm Caiz Olabilecek

Surette Senedat-ı Şer’îyye'nin Tanzimine Dair Talimat’’ neşredilmiştir.71

Cumhuriyet döneminde ise Milli Eğitim ve Adalet Bakanlıkları arasında

yapılan anlaşma neticesinde 3 Kasım 1941'de valiliklere gönderilen 2182/4018 sayılı

emir gereğince müzelik eşyaya karıştırılmamak ve ayrı yerde muhafaza edilmek

kayıt ve şartı ile 1909'dan evvelki zamana ait ve Topkapı Sarayı'ndaki İstanbul ve

çevresine ait olanlar hariç Şer’îyye Sicilleri 18 il müzesine nakledilmiştir.72

1- Ankara 6- Bursa 11- Konya 16- Sivas

2- Adana 7- Diyarbakır 12- Kütahya 17- Tokat

3- Afyonkarahisar 8- Hatay 13- Manisa 18- Van

4- Antalya 9- İzmir 14- Niğde

5- Bergama 10- Kastamonu 15- Sinop

Bu illerde toplandıktan sonra bir kararla Şer’îyye Sicilleri Ankara'da Milli

Kütüphane'de koruma altına alınmıştır.

3.2.1. Şer’îyye Sicillerinin Tanımı, Önemi ve İçeriğiSözlükte okumak kaydetmek,not etmek,hükmetmek,karar vermek, sicile ve

zapta geçirmek manalarına gelen sicil kelimesi, terim olarak; insanlarla ilgili bütün

hukuki olayları, kadıların verdikleri karar suretlerini, hüccetleri ve yargıyı

ilgilendiren çeşitli yazılı kayıtları ihtiva eden defterler için kullanılmıştır.Bu defterle

Şer’îyye Sicilleri (Sicillat-ı Şer’îye) dendiği gibi kadı defterleri,mahkeme defterleri,

zapt-ı vakayı sicilleri, sicillat defteri, sicil-i mahfuz veya sadece sicil de

denmektedir.73

İktisadi ve içtimai tarih kaynaklarımızın en önemlilerinden biri olan şer’îyye

sicilleri; bulundukları yerde hükümete ait her türlü vazifeleri gören ve halkın her

sahada yegane mercii bulunan idari ve kazai salahiyete sahip kadılar tarafından

tutulan ve gerektiğinde de tekrar kullanılmak üzere muhafaza edilen defterlerden

teşekkül etmiştir.74

Kadıların ve mevalinin bulundukları kaza ve şehirlerde Şer’î Mahkemeler

vardır.Kadılar Şer’î ve hükmi muamelatta kendilerine verilen beratlarda gösterilen

vazifeleri görüp Hanefi mezhebi üzere hüküm verirlerdi.Nikâh,izdivaç,miras taksimi,

71 Ahmet Akgündüz.(1988). Şer'iyye Sicilleri,Toplu Katalogu ve Seçme Hükümler, c.I, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı,İstanbul, ss. 17-18.72 Akgündüz,a.e.,s.20.73 Öztürk,a.g.e.,s.19.74 Öztürk,a.g.e.,s.19.

27

yetim ve mal-i gaibin muhafazası,vasi tayin ve azli,vasiyetlerin ve vakıfların

hükümlerine nezareti,cürüm ve cinayet ve sair bütün davalar,hulasa şer’î ve hukuki

bütün muamelat kadılar tarafından görülürdü.75 İşte bu bütün davalar aynı zamanda

Şer’îyye Sicilleri’nin konu ve içeriğini de belirlemektedir.

Şer’îyye Sicillerinin içeriğine bakıldığında başlıca şu tür belgeler

bulunmaktadır:

1- Merkezden gönderilen her konudaki ferman,berat ve mektupların suretleri.

2- Vali, mutasarrıf ve mütesellim gibi mahalli yöneticilerin çeşitli konularda sancak

veya şehrin problemlerini çözmek için yayınladıkları buyruldular ile bunların

icraatlarını gösteren kayıtlar.

3- Kadıların çeşitli konularda merkeze gönderdikleri ilamlar ile şehir yönetiminde

kişi yada kurumlar arasında doğan anlaşmazlıkları çözümlemek için verdikleri

hüccetler.

4- Şehrin mahalle listeleri, şehirde yürütülen imar faaliyetleri, dini ve sosyal

kurumların bakım ve onarımları, buralarda kullanılan inşaat malzemelerinin çeşit ve

fiyatları ile ilgili vesikalar.

5- Şehrin nüfusunu, nüfusun ırki ve dini yönden ayrımını, bu nufusun zaman zaman

maruz kaldığı salgın hastalık ile tabii afetleri anlatan belgeler.

6- Evlenme-boşanma,kız kaçırma, mehir bağlam,alım-satım,mukavele ve kefalet

senetleri,hırsızlık,kalpazanlık,yaralama ve öldürme ile ilgili kayıtlar.

7- Şehirdeki esnaf grupları, bunların meslekleri ile ürettikleri malların çeşitleri, çarşı

ve pazarlarda satılan malların narh listeleri, usta ve ırgat yevmi yeleri.

8- Sancak ve şehir halkından toplanan vergi miktarları bu vergilerin toplanmasında

kullanılan avarız hanesi ile ilgili listeler.

9- Altın ve para meseleleri ile çeşitli eşya fiyatlarını gösteren kayıtlar.

10- Ölen kişilerin mesleğini, mal varlığını ,borçlarını, ikamet ettiği ve vefat ettiği

yeri, varislerin durumunu gösteren tereke kayıtları.

11- Bunların dışında mahkeme tarafından önemli görülüp de sicillere kaydedilen çok

çeşitli konuları kapsayan kayıtlar.76

Şer’îyye sicillerin muhtevasını sıralandığında aslında içeriğindeki belge

çeşitlerine değinildi; ancak en azından belge isimlerini tasnif etmek için aşağıda adı

geçen belge çeşitleri farklı bir konu olarak işlenildi.75 Uzunçarşılı, a.g.e. ss.108-109.76 Öztürk,a.g.e.,ss.21-22.;Rıfat Özdemir.(1986).XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Ankara. Ankara, ss.17- 18.

28

3.2.2. Şer’îyye Sicillerindeki Belge Çeşitleri

Ferman ve Beratlar padişahlar tarafından kaleme alınır, hüccetler, ilamlar,

mürâseler ve maruzlar, kadılar tarafından kaleme alınır; buyruldular ise sadrazam,

beylerbeyi ve kazaskerler tarafından kaleme alınırlar. Şer’îyye sicillerinde bulunan

belgeleri 3 gruba ayırabiliriz.

1.Devlet merkezinden gelen bütün ferman, emir ve tebliğler

2.Kadı tarafından verilen hükümler

3.Resmiyete geçirilmesi gereken; vakıf, hibe, şehadet, vekâlet, veraset gibi

konulara ait belgeler.77 Bu belgelerin en fazla kullanılanları kısaca açıklamalarıyla

şunlardır.

3.2.2.1. Hüccet "Kelime anlamı "hukuki delil" demek olan hüccetin bir usul hukuku terimi

olarak manası şudur; Kadının kararını (hükmünü) ihtiva etmeyen, taraflardan birinin

ikrarını ve diğerinin bu ikrarı tasdikini havi bulunan ve üst tarafında kadının mühür

ve imzasını taşıyan yazılı belgeye hüccet denir. Hüccet yerine "senet" tabiri de

kullanılmıştır. Bazen kadının kararını ihtiva etse de, üst tarafında mühür ve imza

bulunan, kadılara ait bütün belgelere de hüccet denmiştir. Hüccetlerin üst tarafında

kadıların mühür ve imzaları, sonra da sırasıyla tarafların adı ve adresleri, hüccetin

konusu, hukuki olay veya muamelenin şekli ve şartları, yapılan ikrar bayanları,

sonunda belgenin tanzim tarihi ve şühudü'l-hal başlığı altında şahitlerin isimleri yer

alır.Hüccetin en önemli özelliği, konusu ile ilgili davalar da kesin delil olarak kabul

edilmesidir.78

3.2.2.2. İ’lam "Sözlük anlamı "bildirmek" demek olan ilam kelimesinin eski sulh

hukukumuzdaki manası şudur; şer’î bir hükmü ve altında karar veren kadı'nın imza

ve mührünü taşıyan yazılı belgeye ilam denir. İlamların en önemli özelliği kadının

hükmünü ihtiva etmesidir. Kadı verdiği kararı önce taraflara şifahi olarak tefhim

eder. Daha sonra verilen kararın gerekçelerini de ihtira eden bir ilzam tanzim eder;

hem davaya ve hem de icap ederse davalıya birer suretini verir. Her ilamda, kadının

77 Aynur Geçgil.(2006). 141 Numaralı Gaziantep Şer’iyye Sicili. Yüksek Lisans Tezi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ, s.10.78 Sıtkı Uluerler.(1999). 71 Numaralı Amasya Şer'iyye Sicilli (H. 1234/1236 - M. 1818/1821). Yüksek Lisans Tezi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ, s. 16.

29

imza ve mühür, tarafları dava konusu ve iddia, davalının cevabı, ispat vasıtaları ve de

onunda kadının kararına ait kayıtlar bulunur. Tarih de zikredilir. Karar metnini değer

ilamdaki ispat vasıtası ikrar ise, "ilzam" ifadesi, eğer ispat vasıtası şahitlik ise

"tembih" ifadesi kullanılmıştır.79

3.2.2.3. Ma’ruzlar Kadıların kararını ihtiva etmeyen, hüccetler gibi hukuki bir durumun tespiti

açısından yazılı delil olarak da kabul edilmeyen ve sadece kadıların icra makamlarına

idari bir durumu arz ettiği yazılı kayıtlara "ma'ruz" adı verilir. Bunların ilamlardan en

önemli farkı, kadı'nın kararını ihtiva etmemesidir. Maruzların, ilamlardan hem şekil

ve hem de muhteva açısından farklılıkları bulunduğu kesindir.80

3.2.2.4. MüraselelerKadıların kendilerine denk veya daha aşağı rütbedeki şahıs veya makamlara

hitaben kaleme aldığı yazılı belgelere mürasele adı verilir. Sanığın mahkemeye celbi

için yazılan mürasele gibi.81

3.2.2.5. Buyruldular Osmanlı diplomatiğinde sadrazam, vezir, defterdar, kadıasker, kapdan paşa,

beylerbeyi, vs. yüksek rütbeli vazifelilerin, kendilerinden aşağı mevkilerde

bulunanlara gönderdikleri emirler için kullanılan bir terimdir.82

3.2.2.6.Fermanlar Ferman, Divan-ı Hümayun veya Paşa Kapısı'ndaki divanlarda alınan

kararlara uygun olarak yazılan ve tuğra bulunan padişah emrlerine verilen addır. Bu

emre, hükümdardan sadır olduğu için, ferman-ı hümayun ve emr-i şerif denilirdi.

Osmanlılarda hükümdarın tuğralı fermanına, münderecatının mahiyetine göre

huküm, biti, misal, tevki, nişan, berat, meşhur veya yarlıg denilirdi. Elimize geçen

yüzlerce vesikada gördüğümüz "sebeb-i tahrir-i misal bi-misal, muceb-i hükm-i

vâcibül imtisal, nişân-ı hümayun ve ferman-ı nafiz-i meymun, tevki-i refi-i hümayun

79 Halil Cin, Ahmet Akgündüz. (1995). Türk Hukuk Tarihi. c.I, Osmanlı Araştırmaları Vakfı, İstanbul, s.409.80 Cin , Akgündüz,,a.g.e., s.410.81 Cin , Akgündüz, a.g.e., s.410.82 Mübahat S.Kütükoğlu.(1998). Osmanlı Belgelerinin Dili: Diplomatik. Kubbealtı Neşriyatı, İstanbul s.197.

30

yarlıg-ı belig ve hükm-i hümayun ve bitiyi mutalea kılanlar" ibareleri, misal, hüküm,

nişan, ferman, tevki, yarlıg ve biti kelimelerinin padişahın yazılmış emrine delalet

ettiğini göstermektedir.83

3.2.2.7. Beratlar Beratlarda padişaha ait belgeler olması dolayısıyla fermanlarla hemen

hemen aynı rükünleri ihtiva etmekle beraber fermanlardan olmayan bazı ayırt edici

özellikler de taşır. Bu suretle beratı, ilk bakışta fermanlardan ayırmak kabil olur.

Mesela fermanlarda sadece "hüve" kelimesinin yazılmasına karşılık beratlarda bu

formül daha uzun tutulmuştur.84

3.2.2.8. Vakfiyeler Vakıf kelimesi Arapça'da durdurmak, alıkoymak manalarına gelmektedir.

Terim olarak ise vakıf, bir kimsenin Allah'a yakın olmak gayesiyle menkul ya da

gayrimenkul mal ve mülkünü dini ve sosyal bir amaç için tahsis etmesidir. Vakfiye

ise vakf edilen şeyin vasıfları ve vakf edilme şartlarını ihtiva eden ve kadı tarafından

tasdik edilen bir belgedir. Osmanlı topraklarında yaşayan hür, aklı başında ve ergin

olan herkes malını vakf edebilirdi. Vakfiyelerde, vakıf gelirinin devamlı olması ve

vakfedilen şeyin tam mülkiyete haiz olması gibi özellikler de aranırdı. Bu şartların

mevcut olması halinde vâkıf denilen vakıf sahibi, vakf ettiği şeylerin listesini ve

şartnamesini bütün ayrıntılarıyla kaydettirdiği bir vakıfnâme ya da vakfiye tanzim

ettirirdi.85

3.2.2.9. Tezkereler Tezkireciler doğrudan doğruya sadrazama bağlı olup, Anadolu ve Rumeli

defterdarlığına bağlı mâli kalemleri bulunurdu. Bu kalemlerin verdiği tezkerelerin bir

suretine sicillerde rastlanmaktadır.86

3.2.2.10. Temessükler Temessükler, ihtimamla tutunmak anlamına gelir. Sened için alınıp verilen

muahede, sulhnamedir. Şer’îyye sicilindeki anlamı ise miri arazide ve salih olmayan

vakıflarda tasarruf hakkı sahiplerine verilen belgedir.87

83 İsmail Hakkı Uzunçarşılı.(1979). Ferman. İslâm Ansiklopedisi, c. IV, M.E.B. Yayınları, İstanbul, s. 57.84 Kütükoğlu, a.g.e.,s.124.85 Kütükoğlu, a.g.e.,s.359,360.86 Mithat Sertoğlu.(1982). Osmanlı Tarih Lügati. Enderun Yayınevi, İstanbul, s.337.87 Halil İnalcık.(2000). Osmanlı İmparatorluğu'nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi. c.1, 2.Baskı, Halil B.

31

3.2.3. Şer’îyye Sicilleri Üzerine Yapılan Katalog Çalışmaları

*Abdülaziz Bayındır.(1986). İslâm Muhakeme Hukuku Osmanlı Devri Uygulaması. İstanbul.

*Ahmet Akgündüz. (1988). Şer’îyye Sicilleri. Türk Dünyası AraştırmalarıVakfı, İstanbul .

*Atilla Çetin. (1979). Başbakanlık Arşivi Kılavuzu. İstanbul.

*İsmail Hakkı Uzunçarşılı.(1935). Şer’î Mahkeme Sicilleri. Ülkü Mecmuası. c.V, Ankara, ss.23-29 .

*Mustafa Gülcan.(1995). Osmanlı Şer’îyye Sicillerine Göre Kimsesiz Çocuklar. Türk Dünyası Tarih Dergisi, S.99, Mart, ss.17-20.

*Mücteba İlgürel.(1975). Şer’îyye Sicillerinin Toplu Kataloguna Doğru . İstanbul Üniv. Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, S.28-29, İstanbul, ss.123-161

* Orhan Avcı.(1998). Kültür Tarihi Kaynağı Olan Şer’îyye Sicillerinin Türk Milli Arşivciliğine Katılması. T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayın No:12, Ankara,ss.195-209.

*Osman Ersoy.(1964)."Şer’îyye Sicillerinin Toplu Kataloguna Doğru",Ankara Üniversitesi Dil, Tarih,Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, c.XIX, S.3- 4, Ankara,ss.33-65.

*Yusuf Oğuzoğlu.(1981-1982). Şer’îye Sicillerinin Toplu Kataloguna Doğru. Ankara Üniversitesi Dil,Tarih, Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, c. XIV, S.25, Anakara, ss.343-360.

*Yücel Özkaya.(1979-1980). Sofya'daki Milli Kütüphanedeki Şer’îyye Sicilleri . Ankara Üniversitesi Dil, Tarih, Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, c.XIII, S.24, Ankara, ss.21-29.

*Zahit Aksu.(1979).Osmanlı Rejimi ve Kanun Tatbikatı Üzerine Birkaç Söz. Atatürk Üniversitesi İslâmi İlimler Fakültesi Dergisi, S.3, Ankara .

(Çev.), Eren Yayınları, İstanbul, s.146.

32

DÖRDÜNCÜ BÖLÜMAYINTAB ŞER’İYYE SİCİLLERİ

4.1. AYINTAB ŞER’İYYE SİCİLLERİ

Gaziantep'e ait 200'ün üzerindeki şer’îyye sicil defteri, tasnif edilerek

toplam 174 defter haline getirilmiştir. Yine bu defterler, Gaziantep Müzesi'nde iken

katalog çalışmaları da tamamlanmıştır. Buna göre; Gaziantep'e ait ilk sicil belgeleri;

H.938/M.1531-1532 tarihinde ve 1 numaralı defterde, son sicil belgeleri ise

1327/1909-1910 tarihinde ve 160 numaralı defterde kayda alınmıştır.88

Gaziantep Şer’îyye Sicilleri, Gaziantep Müzesi Arşivinden, 1991 yılında

Ankara'daki Milli Kütüphaneye nakledilmiştir. Defterin fazla zarar görmemesi

amacıyla araştırmacılara belgelerin, mikro-filmleri verilerek fotokopi yapma imkânı

sağlanmıştır. Gaziantep Şer’îyye Sicillerinin arasında tarihi açıdan boşluklar

görülmektedir.

Tablo 4.1. Gaziantep Şer’îyye Sicili Katoloğu89

NO: TARİH SAYFA

1 938-946 / (1531-1539) 373

2 948 / (1541) 334

3 956 / (1549) 176

4 964-967-968-978 / (1556-1559-1560-1570) 276

5 1167-1171-1177-1179-1180 / (1753-1757-1763-1765-1766) 364

6 980 / (1572) 228

7 995 / (1586) 233

8 998-999 / (1589-1590) 238-295

9 1004-1005 / (1595-1596) 380

10 1012-1014 / (1603-1605) 406

11 1017 / (1608) 179

12 1027-1028 / (1617-1618) 398

13 1038-1039 / (1628-1629) 299

14 1044-1045 / (1634-1635) 389

15 1045-1047 / (1634-1637) 490

88 Akgündüz,a,g,e,s.83 - 191.89 Akgündüz,a,g,e,s.190-191.

33

16 1051-1052 / (1641-1642) 296

17 1055-1056 / (1645-1646) 254

18 1055-1056-1070 / (1645-1646-1659) 277

19 1057-1058 / (1646-1647) 360

20 1060-1061 / (1649-1650) 270

21 1059-1060 / (1648-1649) 294

22 1061-1062 / (1650-1651) 250

23 1063-1064 / (1652-1653) 360

24 1064-1065 / (1653-1654) 158

25 1067-1069 / (1654-1658) 198

26 1071-1073 / (1660-1662) 276

27 1070-1077 / (1659-1666) 222

28 1077-1079 / (1666-1668) 418

29 1058-1087 / (1674-1676) 176

30 1084-1085-1087-1091 / (1673-1674-1676-1679) 392

31 1085-1087-1266-1267 / (1674-1676-1849-1850) 140-202

32 1086-1087 / (1675-1676) 207

33 1087-1089 / (1676-1678) 360

34 1090-1092 / (1678-1680) 234

35 1094-1095 / (1682-1683) 288

36 1098-1099 / (1686-1687) 216

37 1099-1100 / (1687-1681) 190

38 1099-1101 / (1687-1681) 207

39 1100-1101 / (1688-1681) 236

40 1103-1104 / (1691-1692) 220

41 1103-1104 / (1691-1692) 174

42 992-994-1003-1004 / (1583-1585-1594-1595) 450

43 1106-1107 / (1694-1695) 298

44 1106 / (1694) 149

45 1107 / (1695) 200

46 967-968 / (1559-1560) 236

47 1108-1109 / (1696-1697) 267

48 1108 / (1696) 334

34

49 1109 / (1697) 220

50 1110-1111/(1698-1699) 359

51 1111-1112 / (1699-1700) 376

52 1114-1115-1116 / (1702-1703-1704) 380

53 1114-1116 / (1702-1704) 300

54 1114/ (1702) 388

55 1116-1117 / (1704-1705) 283

56 1117/ (1705) 337

57 1118/ (1706) 350

58 1118-1119-(1706-1707) 294

59 1120-1121 / (1708-1709) 377

60 1119-1121 / (1707-1710) 334

61 1124-1125 / (1712-1713) 301

62 1119-1120-23-24-27 / (1707-08-01-02-05) 243

63 1123-1124 / (1711-1712) 394

64 1124/ (1712) 252

65 1126-1127 / (1714-1715) 277

66 1127/ (1715) 258

67 1128-1129/ (1715-1716) 602

68 1129-1130/ (1716-1717) 537

69 1130-1131/ (1717-1718) 270

70 1132-1136-1137 / (1719-1723-1724) 290

71 1132/ (1719) 218

72 / B 1133-1134 / (1720-1721) 238

72 / A 1133 / (1720) 289

73 1134-1135 / (1721-1722) 272

74 1131-1134 / (1718-1721) 319

75 1135/ (1722) 291

76 1136-1137/ (1723-1724) 336

77 1137-1138 / (1724-1727) 279

78 1131-32-33-34-38-39 / (1718-19-20-21-25-26) 413

79 1139-1140 / (1726-1727) 574

35

80 1141-1142 / (1728-1729) 376

81 1141-1142 / (1728-1729) 246

82 1143 / (1730) 296

83 1144/ (1731) 268

84 1145/ (1732) 280

85 1145-1146 / (1732-1733) 286

86 1146-1147 / (1733-1734) 279

87 1147-1148 / (1734-1735) 333

88 1148/ (1735) 378

89 1148-1149/ (1735-1736) 286

90 1149/ (1736) 282

91 1149-1150 / (1736-1737) 293

92 1150-1151 / (1737-1738) 276

93 1151-1152-1154 / (1738-1739-1741) 532

94 1152-1153 / (1739-1740) 276

95 1153 / (1740) 319

96 1153-1154 / (1740-1741) 224

97 1154-1155 / (1741-1742) 259

98 1155/ (1742) 301

99 1156/ (1743) 204

100 1156/ (1743) 257

101 1156-1157/ (1743-1744) 448

102 1158-1159/ (1745-1746) 300

103 1159-1160/ (1746-1747) 284

104 1160/ (1747) 293

105 1161 / (1748) 362

106 1161-1163 / (1748-1750) 278

107 1163-1164 / (1750-1751) 280

108 1164-1165 / (1751-1752) 138

109 1165 / (1752) 282

110 1165-1166 / (1752-1753)

111 1166-1167 / (1753-1754) 292

36

112 1168/ (1755) 294

113 1168-1169/ (1755-1756) 120

114 1169-1170/ (1756-1757) 274

115 1170-1171 / (1757-1758) 233

116 1171 / (1758) 282

117 1172/ (1759) 218

118 1171-1172-1173 / (1757-1758-1759) 324

119 1174-1175-1176 / (1760-1761-1762) 391

120 1188-1191 / (1774-1776) 196

121 1179-1182/ ('1765-1768) 88

122 1177-1178 / (1763-1764) 280

123 1180-1181 / (1766-1767) 196

124 / A 1176-1177 / (1762-1763) 221

124 / B 1182-1184 / (1768-1770)

125 1175-1176 / (1761-1762) 276

126 1185-1189/ (1771) 333

127 1184-1186-1191 / (1770-1772-1776) 248

128 1189-1191 / (1774-1776) 292

129 1108-1142-1161 / (1696-1729-1747) 96

130 1184-1185-1190-1191 / (1770-1771-1775) 314

131 1182-83-84-85-92-94-95-96 / (1768-69-70-77-79-80-81) 98

132 1196-1199/ (1781-1784) 393

133 983-984 / (1575-1576) 428

134 1200-1209/ (1785-1794) 465

135 1205-1207 / (1790-1792) 204

136 1215-1217-1221-1222 / (1800-1802-1806-107) 198

137 1216-1219 / (1801-1804) 172

138 1221-1226 / (1806-1810) 172

139 1229-1232 / (1813-1816) 172

140 1233 / (1817) 155-312

141 1234-1236 / (1818-1819) 150

142 1241-1249 / (1825-1833) 456

37

143 1249-1257 / (1833-1840) 192

144 1186-1257-1267 / 1772-(1833-1850) 306

145 1266-1270 / 1849 / (1853) 215

146 1271-73-76-77-79-80 / (1854-1856-59-60-62-63) 350

147 1282-1288/ (1865-1870) 269

148 1286-1291 / (1869-1873) 270

149 1294-1296 / (1876-1878) 294

150 1296-1298/ (1878-1880) 270

151 1299-1301 / (1881-1883) 228

152 1302-1303 / (1884-1885) 206

153 1303-1305 / (1885-1887) 338

154 1306-1308 / (1888-1890) 295

155 1308-1310 / (1890-1892) 390

156 1310-1314 / (1892-1896) 250+93+8

157 1316-1319 / (1898-1901) 384

158 1318-1325 / (1900-1907) 402

159 1319-1323 / (1901-1905) 490

160 1325-1327 / (1906-1908) 370

161 945-946/ (1538-1539) 259

162 1015-16-19-24-958-961 / (1606-07-10-15-1550-1553) 571

163 951-955-965 / (1544-1548-1557) 296

164 978-976 / (1570-1568) 225

165 980-938-984 / (1572-1531-1576) 220

166 980/ (1572) 102

167 1008-1009 / (1559-1560) 250

168 1030/ (1620) 181

169 1029-1030 / (1619-1620) 104

170 / A 1032/ (1622) 201-478

170 / B 1033 / (1623) 200

171 1082-1084 / (1671-1673) 185

172 1094-1096 / (1682-1684) 156

173 1178-1179 / (1764-1765) 261

38

174 1187-1189 / (1773-1775) 259

4.2. ÇALIŞILMIŞ AYINTAB ŞER’İYYE SİCİLLERİ

*Cemil Cahit Güzelbey. (1966). Gaziantep Şer’î Mahkeme Sicilleri. M. 1886-1909. C 153-160. Fasikül 1. Gaziantep.



*Cemil Cahit Güzelbey-Hulusi Yetkin. (1970). Gaziantep Şer’î Mahkeme Sicillerinden Örnekler. M. 1729-1825. Gaziantep.

*Hüseyin Çınar. (2000). 18. Yüzyılın İlk Yarısında Ayntab Şehri'nin Sosyal ve Ekonomik Durumu. Doktora Tezi. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Entitüsü. İstanbul.

*Zeynel Özlü. (2002). Kassâm Defterlerine Göre 18. Yüzyılın İkinci Yarısında Gaziantep. Doktora Tezi. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Entitüsü. Ankara.

*Galip Eken. (1988). 113 Antep Şer’îyye Sicili: Trankripsiyon ve Değerlendirme. Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Entitüsü. Ankara.

*Fuat Yıldırım. (1995). 108 Nolu Antep Şer’îyye Sicili. Yüksek Lisans Tezi. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Entitüsü. Elazığ.

*Adnan Arslantaş. (1997). 141 Nolu Antep Şer’îyye Sicilinin Transkripsiyon ve Katoloğu. Yüksek Lisans Tezi. İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Entitüsü. Malatya.

*Ahmet Yılmaz. (1997). 19. Yüzyılı İlk Çeyreğinde Şer’îyye Sicilleri ve Tereke defterlerine Göre Medine-yi Ayntab'ın İktisadi ve İçtimai Durumu. Yüksek Lisans Tezi. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Entitüsü. Ankara.

*Zeynel Özlü. (1999). 120 Nolu Antep Şer’îyye Sicilinin Transkripsiyon ve Değerlendirmesi. Yüksek Lisans tezi. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Entitüsü. Ankara.

*Handan Bozkurt. (2002). 17 Nolu Antep Şer’îyye Sicili'nin Trankripsiyon ve Değerlendirmesi. Yüksek Lisans Tezi. İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Entitüsü. Malatya.

*Rabia Sultan Timbil. (2003). 19 Nolu Antep şer’îyye Siciline Göre Mülk Satışları. Yüksek Lisans Tezi. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Entitüsü. Konya.

39

*Yüksel Babanınoğlu. (2004). 155 Nolu Antep Şer’îyye Sicili'nin Trankripsiyon ve Değerlendirmesi. Yüksek Lisans Tezi. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Entitüsü. Gaziantep.

*Ayşe Erkmen - Havva Yıldız. (2005). 156 Nolu Antep Şer’îyye Sicili'nin Trankripsiyon ve Değerlendirmesi. Yüksek Lisans Tezi. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Entitüsü. Gaziantep.

*Mehmet Ali Yıldırım. (2006). 152 Nolu Antep Şer’îyye Sicili'nin Trankripsiyon ve Değerlendirmesi. Yüksek Lisans Tezi. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Entitüsü. Gaziantep.

*Serhat Kuzucu. (2006). 123 Nolu Antep Şer’îyye Sicili'nin Trankripsiyon ve Değerlendirmesi. Yüksek Lisans Tezi. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Entitüsü. Gaziantep. Değerli araştırmacı Cemil Cahit Güzelbey, Şer’îye Sicillerini 1911 yılından

geriye doğru incelemiş ve incelemiş olduğu bölümleri üç fasikül halinde yayınlamış

ve birde " Gaziantep Şer"i Mahkeme Sicillerinden örnekler" adı altında Gaziantep

Kültür Derneği tarafından yayınlanmıştır.

148 sayfalık birinci fasikülde miladi 1886 ile 1909 tarihli 153 ve 160

numaralı ciltlerde yer alan belgeler tanıtılmıştır.124 sayfalık ikinci fasikülde miladi

1841 ile 1886 tarihli 144 ve 152 numaralı ciltlerde yer alan belgeler tanıtılmıştır.124

sayfalık üçüncü fasikülde miladi 1826 ile 1838 tarihli 142 ve 143 numaralı ciltlerde

yer alan belgeler tanıtılmıştır.

Ayrıca, Hulusi Yetkin'in, Cemil Cahit Güzelbey'in çalışmalarına istinad

ederek yayınladığı 124 sayfalık " Gaziantep Şer’î Mahkeme Sicillerinden Örnekler"

adlı eserde de 81 ve 141 numaralı ciltlerde yer alan Miladi 1729 - 1820 tarihli

belgelerden bir kısmı yayınlanmıştır.90

4.3. 109 NUMARALI AYINTAB ŞER’İYYE SİCİLİ

109 Numaralı Ayıntab Şer’îyye Sicili Ankara'daki Milli Kütüphanede

bulunmaktadır.

Envanter No: 109

90 Zeynel Özlü.(1999).Gaziantep’in 120 No’lu Şer’iye Sicili.Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, s.5.

40

Tarihi: H.1165 / M. 1752

Sayfa Sayısı: 282

Varak Sayısı: 141

Belge Sayısı: 478

Defterin Ebatı: 15.5 X 38

İncelenen 109 Numaralı Ayıntab Şer’îye Sicili H.1165 / M.1752 yılını

kapsamaktadır.Sicil Muharrem ayından Zilhicce ayına kadar 1165 yılının her hicri

ayına ait belgeyi ihtiva etmektedir.Genelde aylar sıralı gitmekte ancak,belge numara

sıralamaları dikkate alındığında belgede tarihlerin sıralı gitmediği,yani kronolojik

olarak ilerlemediği örnekler de görülmektedir.Öyle ki,ilk belge 26 Safer 1165 tarihli

başlamasına rağmen sonlara yakın 463 numaralı belge de 8 Safer 1165 tarihine

kayıtlıdır.Sicildeki varaklar yıpranmamış olup,yazılar da genelde okunaklı ve

anlaşılır tarzdadır.Yine de okunamayan kelimeler olmuştur bunlar (…) üç nokta ile

gösterilmiştir.Okunmasına rağmen şüphe duyulan kelimelerin sonuna (?) soru işareti

konulmuştur.Sicil üç farklı yazı karakteriyle yazılmış bu da bize üç farklı kâtibin

defterde çalıştığını göstermektedir. Defterde bilinen yazı karakteri Tâlik olup diğer

iki karakter tanımlanamamış, kâtiplerin kendi el yazıları olduğu düşünülmüştür.

4.4. 109 NUMARALI AYINTAB ŞER’İYYE SİCİLİ BELGE ÖZETLERİ

Varak No:1 Sayfa No:1 Belge No: 1

Konu: Nikâh akdi

Varak No: 1 Sayfa No: 1 Belge No: 2

Konu: Nikâh akdi


Konu: Mahzar tayini


Konu: Emine hatunun nafaka talebi olmadan çocukları terbiye edeceğine dair


Konu: Nikâh akdi


Konu: Nikâh akdi


Konu: Nikâh akdi


41

Konu: Nikâh akdi


Konu: Hıyarzâde Hamza beşenin sipahiler arasında sorun çıkarması durumunda

vereceği nezir hakkında


Konu: Nikâh akdi


Konu: Nikâh akdi

Varak No:1 Sayfa No: 2 Belge No: 12

Konu: Nikâh akdi


Konu: Aişe binti Bekir’in vefat eden kocasının alacağını Bekir’den aldığına dair

huccet


Konu: Arapça bir belge


Konu: Ayıntab arpalığının tefviz edilmesi hakkında buyruldu


Konu: Vefat eden askerlerin muhallefatının tarhrir ve taksimi hakkında buyruldu


Konu: Nur Seyyid Ebû Bekir’in, Es Seyyid Ali bin Mustafa hissesini satışı hakkında


Konu: Ali Abdullah’ın tereke kaydı


Konu: Gazi Hüseyin’in tereke kaydı


Konu: Dur Ali oğlunun katledilmesi davasından sorumluların zimmetlerinin ibra

edilmesi


Konu: Dur Ali oğlunun katledilmesi davasından sorumluların zimmetlerinin ibra

edilmesi


Konu: Mürsel oğlu Ali Beğ ile Akçakoyunlu ‘aşîretinden bazı kimselerin

aralarındaki husumetin bitmesi hakkında

42


Konu: Ağçakoyunlu ‘aşîretinden boy beyi Ali beğ ibni Ahmed’in ‘aşîret halkı ilen

olan adaveti hakkında


Konu: Çeşni cemaatinden bazı kimselerin resm-i riayetlerini ödemekten çekinmeleri

hakkında


Konu: Molla Ahmed ibni Molla Mehmed’in varislerinin birbirlerini ibra etmesi


Konu: İsmail’in İbrahim Halil’e menzil satışı


Konu: Molla Mehmed ibni Molla Mehmed’in varislerinden İsmail’in terekenin

sulhuna itirazı hakkında


Konu: Zerdali bağçesi ve içindekli ağaçların satışı hakkında


Konu: Nafaka takdiri




Konu: Hüseyin bin Mehmed’in anluna taş isabet ederek ölmesi neticesinde diyet ve

borçların ödenmesi ile sukhun akdi hakkında


Konu: Kayyim tayini


Konu: Tut bahçesinin Devecizâde çorbacı Yusuf ağa tarafından fuzulen zabt ve dört

sene mutasarrıf olması hakkında


Konu: Hacı Mustafa bin hacı Mustafa’nın Esir Ali oğlu Ali Beşe üzerine açtığı

davada Ali Beşenin şahdliğinin red olunması talebi


Konu: Es Seyyid Mehmed bin Mustafa’nın tereke kaydı


Konu: Alacak talebi

43


Konu: Ahmed ağanın Es Seyyid Ebu Bekir’in üstten iki dişini kırması


Konu: Karagülle Mehmed ibni İbrâhim’in İmam Hüseyin ibni Mustafa ve karındaşı

oğlu Süleyman ibni Veli’ye küfretmesi


Konu: Zimmet ibrası


Konu: Değirmen gelirlerinin paylaşılması akdi


Konu: Alacak davası


Konu: Es Seyyid Kasım Ağa’nın 78 kuruş alacağı tahsil etmesi


Konu: Alacak talebi


Konu: El Hacc Ahmed’in fuzulen zabt ettiği malların talebi


Konu: Ahalinin Yusuf ibni El Hacc Mustafa hakkında gayr-i ahlaki davranışları

sebebiyle şikâyetleri ve mahalleden ihrac edlmesi talebleri


Konu: Abdullah kızı Elif’in kocasından mihir talebi


Konu: Aralarındaki kin nedeniyle şahitliğin iptal edilmesi


Konu: Hüseyin oğlu Ali’nin gayr-i menkulleri ve otuz aded ceviz ağacını vakf

etmesi hakkında


Konu: Es Seyyid Yusuf’un Abdullah efendiye küfretmesi ve kapısına depme ile

vurması


Konu: Yusuf kızı Raziye’nin Mihr ve hisse-i şeriye talebi


Konu: Ömer bin Ali’nin tereke kaydı

44


Konu: Sarkez veled-i Durus’un Agob veled-i Mekerdic’den 150 kuruş alacak talebi


Konu: Ümmetullah hatunun Es Seyyid Ebu Bekir bin Ali dede ve Es Seyyid Monla

Ahmed üzerlerine açtığı davada zevci Mustafa’nın gaib olup hayatta olup olmadığını

bilmemesi ve bu durumun sual olunması talebi


Konu: El Hacc Abdullah’ın Habil oğlu Mehmed’den alacak talebi


Konu: Mehmed kızı Aişe’nin kocasından muhalaa yoluyla boşanması


Konu: Mustafa ibni Seydi’nin boşamış olduğu karısı Emine’nin mihri karşılığında

altıyüz teğeklik bağı vermesi


Konu: Aişe binti El Hacc Osman’ın tereke kaydı


Konu: Abdullah’ın El Hacc Mehmed’den alacak davası


Konu: Usta Halil ibni Derviş’in tereke kaydı


Konu: El Hacc Halil efendinin Es Seyyid İbrâhim’den alacak talebi




Konu: El Hacc Mehmed ibni El Hacc Osman’ın tereke kaydı


Konu: Durus veled Bedrin verasetinden murislerin zimmetlerini ibra etmesi


Konu: Ömer ve Hasan ibni Mehmed nâm karındaşların geceleyin kavun bostanında

yatarken Kebebcı Ömer’in üzerlerine saldırması ve mallarını alması hakkında


Konu: Es Seyyid Abdullah’ın El Hacc Abdurrahman’a ev satışı


Konu: Ahmed bin Mustafa’nın karındaşının fuzulen alınan vergiyi talep etmesi

45


Konu: Fatma binti El Hacc İbrahim’in kendisini boşayan kocasının muamele-i

zevciyet talebinden şikâyeti


Konu: Ali ibni Mehmed’in tereke kaydı


Konu: Ali besbes ibn-i Hüseyin’in tereke kaydı


Konu: Abdülkerim’in Ali Kaya beşeden hak talebi


Konu: El Hacc Ali ağa bin Mustafa ağanın Monla Hasan bin Ahmed Çelebinin

zimmetini ibra etmesi


Konu: Asiye binti Ömer’in nafaka talebi


Konu: Osman ibni El Hacc Abdulkadir’in Zehra binti Abdullah’a, babasından kalan

evden bir sehim hissesini satışı


Konu: Nalband Karabet veled-i Vansek’in tereke kaydı


Konu: Alacak davası


Konu: Abdi ağanın atını El Haccc Mustafa’nın fuzulen zabt etmesi


Konu: Vefat eden El Hacc Emetullah’ın terekesinden ihtifa edilen onbirbin beşyüz

altmış kuruşdan El Hacc Mehmed’in hisse talebi


Konu: Ali Mehmed bin Mehmed’in tereke kaydı


Konu: Hisse-i şeriye taksimi


Konu: Müteveffanın halktan alacakları kaydı


46

Konu: Tereke taksiminden Abdullah Ağa bin El Hacc Mehmed Efendizâde’nin

zimmetinin ibra edilmesi


Konu: Sıracullah kızı Ümmühani’nin, annesinin vefatından sonra terekesinden hisse

talebi


Konu: Es Seyyid İsmail bin İbrâhim’in, El Hacc Abdullah ibni Mehmed üzerine

açtığı davada babsının vefatından sonra kendisine yapılan teslimatların sual olunması

talebi


Konu: Hüseyin bin Osman’ın tarlayı fuzulen zabt etmesi ve Gökoğlu Osman ibni

İbrâhim’in tarafına teslimini taleb etmesi


Konu: Mehmed efendi kızı Fatıma’nın, Gürümlü Camus oğlu Mehmed’e bağ satışı


Konu: Mustafa ibni Ali’nin tereke kaydı


Konu: Aişe’nin zevci Hüseyin ile kızı Meryem’in Molla Ali’ye bostandaki

hisselerinin satışı


Konu: Hatice binti Mehmed’in tereke kaydı


Konu: Mahmud bin Ali’nin fuzulen bağı zabt etmesi ve Zehra’nın tarafına teslim

talebi


Konu: Mehmed ibni Anbur Mehmed’in tereke kaydı


Konu: Esma binti Ahmed’in müteveffa Mehmed ibni Ganbur Mehmed’in

terekesinden mihr talebi ve erik bağçesinin satışı ile gelirinden mihrinin verilmesi


Konu: Müteveffa Emir Zekeriya oğlu’nu varislerinin Dere Mehmed ibni Murtaza

Efendi’nin zimmetini ibra etmesi


47

Konu: Es Seyyid Osman Ağadan kalan bostana ve içindeki ağaçları fuzulen Ömer

Efendi ibni Mehmed Efendinin zabt etmesi ve daha sonra sulhun tesisi


Konu:Abdullah ibni Mehmed’in Ali ibni Hasan’dan yüzkırküç kuruş alacak talebi


Konu: Fatıma binti Pir Mehmed’in tereke kaydı


Konu: Kara Mehmed ibni Cum’anın çocuklarının ihtiyaçları için bağın satışı




Konu: Emine binti El Hacc İsmail’in değirmendeki hissesinin satışı


Konu: Fatıma binti Mehmed’in kızı Aişe’nin terekeden hisse talebi ve sulhun tesisi


Konu: Taşcı Mehmed ibni Mustafa’nın tereke kaydı


Konu: Mehmed ve Ebû Bekir’e babasından intikal eden evi İbrahim’in zabt etmesi


Konu: Neccar El Hacc Mustafa ibni Kara Ali’nin terekesinden Mustafa’nın hisse

talebi


Konu: Muhsinzâde Es Seyyid El Hacc Mehmed efendi’nin, El hacc Mehmed

efendiden Bostanın teslim talebi


Konu: Es Seyyid Monla Ali’nin El Hacc Ali ibni Kula El Hacc Mehmed’e

bostandan hisse satışı


Konu: Es Seyyid El Hacc Mehmed Efendi’nin Ümmühani’nin terekesinden 300

kuruş talebi


Konu: İbrâhim bin Hüseyin’e babasından intikal eden levhan karyesinin tımarının

Müteveffa Hüseyin’in oğlu yoktur diye başkasına verilmesi hakkında şikâyeti


48

Konu: Hasan ve Ali’nin vasileri Mehmed’in zimmetini ibraz etmesi


Konu: Sapı kısa oğlu El Hacc Ahmed’in tereke kaydı


Konu: Ali’nin hissesini, vasi Mehmed’den yeni vasi Hasan’ın tamamen alması


Konu: El Hacc Ahmed’in sağîr oğlu Ali’ye Hasan’ın vasi tayin edilmesi


Konu: El Hacc Ahmedin oğlu Hasan’ın Halil’den alacak talebi


Konu: Hızır İbni Abdullah’ın terekesinden kızları Ümmühâni ve Sitti’ye kalan evin

rub’ hissesinin satışı


Konu: El Hacc Hüseyin ibni Musa Karataş oğlu Mehmed ibni El Hacc Hüseyin’in,

Kadı Balı oğlu Mehmed ibni İsa’nın dörtyüz elli teğek bağ ve yirmiyedi aded ceviz

eşcârı ve oniki aded mişmiş eşcârının gelirini fuzulen zabt etmesi


Konu: Anlıbiz oğlu El Hacc Mustafa’nın, ibni Süleyman ve El Hacc Himmet oğlu

Süleyman ve yanık Mehmed ve Kilisli Hüseyin ibni Mehmed ve AmmisiMehmed

üzerine açtığı davada der anbar edilen mahsulatı talep etmesi


Konu: Hüseyin ibni Cafer’in, Abdurrahman Beşe ibni Halil Efendi ve İsmail ibni

Zekeriya’yı darb etmesi


Konu: Mustafa ibni Kör Hüseyin’in tereke kaydı


Konu: Kızıl kuyu mahallinde yolda varisi ve katili bilinmeyen bir müslümanın

cesedinin bulunması


Konu: Ali Ağa ibni Mehmed’in, Hamo’dan yüz kuruş talebi


Konu: Mehmed ibni Halil’in, verâsetinden Halil’in amcası mezbur El Hacc

İbrâhimin zimmeti ibrâ etmesi


49

Konu: Mehmed ibni El Hacc Hasan’ın, Kilisli Es Seyyid Mehmed Efendi ibni

Seyyid Şa’ban üzerine açtığı davada kız kardeşinin altı aylıkken Ahmed adlı küçük

oğluna nikâhlaması ve bazı eşyalarına el koyması


Konu: Arab hacı Ali zâde El Hacc Mehmed Ağa’nın 75 kuruş karşılığında Elmalu

karyesinin icar olarak alması hakkında huccet itası


Konu: Veli bin Mehmed ve kızı Aişe’nin menzilden hisselerini Es Seyyid

Mehmed’e satışı


Konu: İbrâhim ibni Hasan’ın 300 tiğeklik bağdan Mustafa’nın zimmetini ibra etmesi


Konu: Vasi tayini ve nafaka takdiri


Konu: Vasi tayini ve nafaka takdiri


Konu: Emine binti El Hacc Mehmed hatunun zevci El Hacc Mehmed Efendi

terekesinden yüz elli kuruş hakkını taleb etmesi


Konu: El Hacc Hasan Efendi bin Mehmed’in Es Seyyid Monla Abdurrahman ve Es

Seyyid Ahmed üzerine açtığı davada cedleri müteveffa El Hacc Ahmed efendinin

900 kuruş borcu olup kassam defterine kayd olmayan evin sorulmasını talep etmesi


Konu: Hüseyin ibni Mehmed’in Ümmü Gülsüm binti Hüseyin Efendi ve Emine binti

Ahmed Ağa nâm hatunlar üzerine açtığı davada ekmekçi dükkanının teslimini talep

etmesi


Konu: Kalaycızâde El Hacc Mehmed Efendi ibni Mustafa’nın tereke

kaydıVarak No: 34 Sayfa No: 68 Belge No: 130

Konu: El Hacc Ahmed Efendi ibni El Hacc Şa’ban Efendinin tereke kaydı


Konu: Bahadırlı cemaatinden Süleyman ibni Ahmed’in derbent mahallinde tüfek ile

öldürülmesi

50


Konu: Hüseyin ibni Hasan’ın varsilerinin zimmetlerini ibrası


Konu: El Hacc Mahmud’un çocukları Ömer ve Ahsen’in El Hacc Ahmed üzerine

açtıkları davada Kürd Abdullahın terekesinden altıyüz kuruş kıymetli bir kıt‘a

hazrevât bostanı ve bir debbağ odası ve bir eskici ve bir etmekçi dükkanları ve bir

devlib ve iki re’s katır ve karye üç kıt’a bağ ve bir menzilden hisse talepleri


Konu: Mehmed ibni Abdullah’ın çocukları Hatice ve Mehmed’in Es Seyyid

Ahmed üzerine açtıkları davada vasi olarak babalarından kalan evi 30 kuruşa Eşbend

oğlu Mehmed’e satması ve üç buçuk kuruş üzerinde tarafların sulh etmesi


Konu: Es Seyyid Mustafa Efendi ve Aişe hatun binti El Hacc Mehmed Efendi’nin,

Ebû Bekir ibni Abdullah üzerine açtıkları davada Ebû Bekir’in fuzulen ev zabt

etmesi ve evden feragat etmesi talebi


Konu: Hatice binti Mehmed’in oğlu Mehmed’in annesindan kalan yüz onbeş

kuruşluk terekesinden hisse talep etmesi


Konu: Zemzem binti Ali’nin kocasının kendini boşaması nedeniyle mihr ve iddet

talebi


Konu: Yemen hatun binti Mehmed’in varislerinin kassam defterine girmeyen tereke

üzerinde sulh akidleri ve zimmetlerinin ibra edilmesi


Konu: Monla Ebû Bekir ibni Monla Mehmed’in, Kanburzâde El Hacc Ahmed Ağa

ibni El Hacc Osman üzerine açtığı davada ikiyüz tiğeklik bağa nısfıyet üzere akd

olunub on iki seneden berü Ahmed ağanın zabt etmesi hakkında


Konu: İmam Hüseyin ibni Hüseyin ile karındaşı oğulları Halil ve Ömer ibni

Mustafa’nın El Hacc Mahmud ibni Mehmed’e menzil satışı


Konu: Es Seyyid Hasan ve Es Seyyid Ali ve Es Seyyid Mustafa ve kız kardeşlerinin

babalarından kalan evin babalarının mülkü olup bizim validemizin kat‘a alakamız

51

yoğiken mukaddemâ validemize sattı şeklindeki yalan itirafları ve ev satışını

onaylamaları


Konu: Sinan Es Seyyid Mehmed’in alacak hakkı sebebiyle ev satışı ve zimmetlerin

ibrası


Konu: Zeyneb binti El Hacc Abdullah halvet-i sahiha öncesi mihrini eda ederek

kocası Mehmed ibni Verâ’dan boşanması


Konu: Bakkal Kara Hamza ibni Kara Mehmed’in tereke kaydı


Konu: Nafaka ve kisve-i baha takdiri


Konu: Nurvaneli oğlu El Hacc Hasan ibni El Hacc Ömer’in, Es Seyyid Mustafa ve

Es Seyyid Mehmed’e ev satışı


Konu: Mehmed ibni Mehmed’in El Hacc Ali Efendi’ye ev satışı




Konu: Aişe binti Mehmed’in Ahmed ibni Mehmed üzerine açtığı davada menziline

girip beline darb neticesi düşük yapması ve gurre talebi


Konu: Ebû Bekir ibni Abdullah’ın Ali ibni El Hacc Ömer’den menzil talebi


Konu: Ümmühâni Hatun binti El Hacc Kasım’ın tereke kaydı


Konu: Monla Yahya ve Monla Tayyib ibni Mehmed Çelebi’nin 60 kuruş mahalle

avarızına vakf eylemesi




Konu: Tahtadükün oğlu Turus Veld-i Dikek’in terekesinden Ağisa binti Karabet’in

kaynı Abraham’ın zimmetini ibra etmesi ve sulh akdi

52


Konu: Ahmed ibni El Hacc Ali’nin Kara Mustafa’nın zimmetini ibra etmesi ve sulh

akdi


Konu: Nefahlı oğlu Ali ibni El Hacc Mehmed ve Gül Ahmed bin Hasan’ın Derbis

oğlu El Hacc Ahmed bin Abbas’a tarla satışı


Konu: Es Seyyid Şeyh Üveys Efendi ibni Mehmed Efendi ve Mahli ibni Ali ve

İbrâhim ibni Mehmed ve Hasan ibni Halil ve Kara Mehmed ibni Hüseyin ve El Hacc

Hüseyin ibni Abdullah ve Monla ve Monla Abdullah ibni Mehmed adlı kişilerin

Monla Mustafa ibni Monla Mehmed hakkında açtıkları davada dört bab menzil için

tekalif vermemesi hakkında


Konu: Derviş Mustafa ibni Çolak Mehmed’in El Hacc Zeynel Efendi ile aralarındaki

bağ davasında sulh akdi


Konu: Es Seyyid Ahmed Ağa ve Es Seyyid Mehmed ibni Es Seyyid Ahmed Ağanın

El Hacc Mehmed’e bostanlarından hisse satışı


Konu: El Hacc Mehmed ibni kör Mehmed’in Es Seyyid El Hacc İsmail ibni El Hacc

İsmail’e 550 adet incir ağacı satışı


Konu: Osman Ağa ibni Hasan’ın Yahudi Davut veled-i Abraham’a menzil ve

yanındaki arsa satışı


Konu: Zeliha binti Abdullah’ın Es Seyyid El Hacc İsmail’e üç rub’ hisse tarla satışı


Konu: Es Seyyid El Hacc Halid Efendi’nin Es Seyyid El Hacc İsmail Çelebi’ye iki

kıt’a tarlanın rub’ hissesini satışı


Konu: Elçioğlu Mehmed Ali ibni Ali’nin Es Seyyid El Hacc Ahmed ibni Osman’a

ev satışı


Konu: Emine binti Ali’nin tereke kaydı

53


Konu: Es Seyyid Mehmed Çelebi ibni Es Seyyid Ömer Çelebi ile kız kardeşi

Zeyneb’in Bostancı Ömer ibni Hasan’a ev satışı


Konu: Hatice binti Es Seyyid İbrâhim’in tereke kaydı


Konu: Hatice binti Es Seyyid İbrâhim’in varislerinin zimmetlerini ibra etmesi


Konu: Elife binti Mehmed’in Es Seyyid Mustafa’ya bağ satışı


Konu: Ahmed efendinin Ayıntab kazasına tefviz edilmesi hakkında buyruldu


Konu: Ayıntab kazasının kısmet-i askeriyesinin tahriri hakkında buyruldu


Konu: İsmail ibni Monla Mehmed’in, Hüseyin ibni Abdullah’ın büyük kızı Aişe’nin

bağa müdahalesinin men’i talebi


Konu: İsmail ibni El Hacc Halil’in Es Seyyid İbrâhim ibni Es Seyyid Veli’ye ev

satışı


Konu: Aişe binti El Hacc Hüseyin’in tereke kaydı


Konu: Abdurrahman Beşe ibni İbrâhim’in tereke kaydı


Konu: Mehmed ibni El Hacc Sıddık Mehmed’in tereke kaydı


Konu: Monla Ali ibni Kulu’nun tereke kaydı


Konu: Monla Ahmed ibni Musa’nın tereke kaydı


Konu: Sabuncu Ebû Bekir ibni El Hacc Maksud’un tereke kaydı


Konu: Fatıma binti Mehmed’in müteveffa eşi Monla Ali’nin terekesinden mihr

talebi

54


Konu: El Hacc Arab beşenin Mehmed ibni Güle Mehmed üzerine açtığı davada

altmış kuruş alacak talebi


Konu: İbrahim’in Akralarından Hızır ibni İbrahim’den 65 kuruş, yüz yetmiş batman

iplik ve iki kantar haşva ve beş kuruşluk altın talep etmesi


Konu: Seng-i nakkaş Mahallesi ahâlisinden Es Seyyid Mustafa Çelebi ibni Es

Seyyid Hasan Çelebi ve Durak beğ oğlu Mustafa beğ ve Karpuz oğlu Ahmed ve

Masarcı Ahmed vesairlerinin aynı mahalleden Hüseyin Beşe ibni Mustafa ve zevcesi

Fatıma binti Hüseyin üzerine açtıkları davada Hüseyin Beşe ahir diyarda iken zevcesi

Fatıma’nın gayr-i meşru ilişkisi nedeniyle Hüseyin Başe ve zevcesinin mahalleden

çıkarılma talebi


Konu: Dudaksız Fatıma binti Hasan’ın Hatice binti Ramazan’a menzil satışı


Konu: Hatice binti Mehmed’in nafaka ve mihr talebi


Konu: Hayrat sahibi Emine binti El Hacc İsmail’in bostanını vakf etmesi ve vakıf

şartnamesi


Konu: Emine binti El Hacc İsmail’in zevci Es Seyyid Mehmed Çelebi’ye menzilden

üç rub’ hisse satışı


Konu: İsmail ibni Mustafa ve kardeşinin anneleri Mine Hatun tarafından Es Seyyid

Halil Çelebi’ye borcuna karşılık tarla satışı neticesi İsmail ve sağir kardeşinin satış

zamanında küçük olmaları nedeniyle itirazları ve sekiz kuruş mukabilinde sulhun

akdi


Konu: Zavlet veled-i Menas’ın tereke kaydı


Konu: Meryem binti Hasan’ın tereke kaydı


55

Konu: İbrâhim Çelebi ibni El Hacc Mehmed’in, Es Seyyid El Hacc Abdullah

Çelebiden dört bab dükkanın yarısını 250 kuruş mukabili alması ve bu dükkanların

Medresenin evkafından olduğu ortaya çıkınca dükkanlar için verdiği parayı talep

etmesi


Konu: Vasi tayini






Konu: Vefta eden El Hacc İlyas ibni İbrâhim’in zevcesi Rukiye’nin, zevcinin

hayatta iken vermiş olduğu altını Hüsni binti Mehmed Emir nâm hatundan talep

etmesi


Konu: Durak Beşe ibni Durak’ın tereke kaydı


Konu: Abdulkadir Beşe ibni Mehmed’in namzedlisi olması nedeniyle her ay

Ümmühâni’ye harçlık olarak vermiş olduğu dört kuruştan toplam dörtyüz sekzen

kuruşu Ümmühani’nin başkasıyla nikâhlanması üzerine istemesi ve on kuruş üzerine

sulh akdi


Konu: Müteveffa Emine’nin borcu nedeniyle Ahmed Ağa ve Monla Hasan’a bağ

satışı


Konu: Monla Hasan’ın Emine binti Halil’in terekesinden yüz kuruş alacak talebi


Konu: Afgan El Hacc Hasan ibni Abdullah’ın tereke kaydı


Konu: Elife nâm hatun’un, Ebû Bekir Beşe ibni İbrâhim üzerine açtığı davada Ebû

Bekir beşenin mülkü olan incir bahçesinde oğlu Hasan’ın karnından yaralanarak

ölmesi


Konu: Emir Ahmed bin Ebû Bekir’in tereke kaydı

56


Konu: Rukiye binti Mehmed’in tereke kaydı


Konu: Mustafa Beşe’nin Rukiye binti El Hacc Süleyman üzerine açtığı davada sağir

Mehmed’in ammisi olması nedeniyle vasi olması gerekirken Mehmed’in annesinin

vasi olarak hissesini zabt etmesi


Konu: Müteveffa El Hacc Hüseyin ibni Abdullah’ın zevcesi Ümmühâni binti

Mehmed’in eşinin terekesinden kırk sekiz kuruş üç rub’ hisse-i şer’îye talep etmesi


Konu: Ceran oğlu Mehmed bin Halil’in Güle Ali bin Abdullah’a menzil satışı


Konu: El Hacc Hüseyin’in oğlu Hüseyin’in Ali bin Ahmed üzerine açtığı davada

üçyüz otuz teğek bağın Ali tarafından fuzulen zabt edilmesi hakkında


Konu: Emine binti Mehmed’in tereke kaydı


Konu: Na’alçacı El Hacc İlyas bin Abdullah’ın tereke kaydı


Konu: Esma binti Ali’nin tereke kaydı


Konu: El Hacc Mustafa ibni Mehmed’in tereke kaydı


Konu: Fatıma binti Karaveli’nin Kasım ibnü’l-mezbur Veli’ye menzil satışı


Konu: Müteveffa Bakkal Kara Hamza’nın oğlu Hüseyin’in, Emine binti Receb ile

terekeden alacak hususunda sulh akdi


Konu: Fatıma binti El Hacc Ebû Bekir’in tereke kaydı


Konu: Hüseyin Beşe’nin, Mehmed Ali Beşe’ye üç bab dükkan satışı


Konu: Fatıma binti Musa’nın muhallaa yoluyla zevcincen boşanması


57

Konu: Rişvan ‘aşîretinin kışlaktan yaylağa giderken mezruatları ve hayvanlarına

zarar verdikleri hakkında Kameri karyesi ahalisinin şikâyetleri


Konu: Müteveffa Es Seyyid Şaban ibni Şaban’ın varislerinin sulh akdi ile Es Seyyid

Ahmed Çelebinin zimmetini ibra etmesi


Konu: Elife binti Abdullah’ın, Es Seyyid Kasım Çelebi ibni Es Seyyid Abdullah

üzerine açtığı davada babasından kalan bin teğek bağ arsasının fuzulen zabt edilmesi

ve kendilerine teslim talebi


Konu: Göyüz oğlu Osman bin Ali ile Yusuf ibni Ömer’in sulh akdi


Konu: Ahmed Ağa ibni Ömer Ağa’nın, Monla Ahmed ibni sofi Mehmed Efendi ve

Arab oğlu Mehmed’in üzerlerine açtığı davada Monla Mehmed’in Arab oğlu

Mehmed’e kefil-i bil mal olması nedeniyle 335 kuruş talep etmesi


Konu: Kuzu Hüseyin ibni Ali’nin tereke kaydı


Konu: Mehmed ibni Ebû Bekir’in açtığı davada neseb iddiası ile Kuzu Hüseyin bin

Ali’nin terekesinden hak talebi


Konu: Şerîfe Rukiye hatun binti Es Seyyid Mehmed Efendi’nin Es Seyyid İsmail

Çelebi’ye değirmenden hisse satışı


Konu: Es Seyyid Ahmed ibni Es Seyyid Kasım’ın, Bıçakcı Hüseyin ibni Osman’dan

yirmidört kuruş bir sülüs alacak davası


Konu: Mehmed ibni Ebû Bekir Beşe’nin, Mustafa ibni El Hacc Ömer üzerine açtığı

davada teyzesinden kendine intikal eden bağı Mustafa’nın fuzulen zabt etmesi

kendine teslim talebi davası


Konu: Müteveffa Monla Mehmed ibni Abdullah’ın varislerinin Mehmed ibni İsa’ya

bağ, ağaç ve menzil satışı


58

Konu: Vasi tayini


Konu: Zeyneb binti Mehmed’in tereke kaydı


Konu: Fatıma binti Mustafa’nın, Askalan binti Derviş’e menzilden hisse satışı


Konu: Ali ibni Hasan’ın Reyhanlı ‘aşîretinin yaylağa giderken Hilali Cemâatinden

Bektaş oğlu adlı şahsın tüfekle sol elini yaralaması hakkında keşf talebi


Konu: Balcı oğlu Ahmed ibni Abdulkadir’in tereke kaydı


Konu: Ahmed beşenin evinde içki içmesi ve gayr-i meşru halleri nedeniyle Ahmed

beşenin uyarmak amacıyla kapısına vardığında ev sahibi tarafından yaralanması


Konu: Ebû Bekir bin Ahmed’in tereke kaydı


Konu: Vasi tayini


Konu: Es Seyyid Halil ibni Mehmed Beşe’nin kızı Safiye’nin mesanesindeki taş

için tedavi ücreti olarak cerrah taifesinden Ahmed bin Mustafa ile beş kuruşa

anlaşması ve ameliyat sırasında meydana gelecek olumsuzluklarda davacı

olmayacaklarına dair kayıt


Konu: Mehmed ibni Hüseyin beğ’in kendi arsasına Şaban ibni Yusuf’un bir ev ve

culah dükkanı inşa etmesi hakkında sual talebi ve Şaban’ın şahitlerin ifadeleriyle

zamanında satın aldığını isbat etmesi


Konu: Emine binti Köse El Hacc İsmail’in tereke kaydı


Konu: Fatıma binti Osman’ın Ümmü Gülsüm üzerine açtığı hırsızlık da ‘vâsı


Konu: Hasan oğlu Mehmet’in Gök Hüseyin kızı Aişe’den alacak davası


Konu: İbrahim’in oğlu Yusuf’un öldürülmesi

59


Konu: Ahmet ağanın tevliyet hakkını devr etmesi hakkında


Konu:Çulcu Hamza’nın vefatı neticesi veraseti hakkında zevceleri ve annesi

arasındaki dava


Konu: Abdullah oğlu Hasan’ın borçları sebebiyle muhallefatının satılması hakkında


Konu: Vefat eden Zeyneb’in veraset davasında Annesi Zehra’nın Zeyneb’in Kocası

Monla Hasan’ın zimmetini ibra etmesi


Konu: Çulcu Hamza’ın tereke kaydı


Konu: Mustafa Efendi kızı Ümmü Gülsüm’ün Hamo ile yapmış olduğu koyun

satışından alacağı hakkında talebi


Konu: Cabi Mahallesinde bulunan Aişe’ye ait iki konak ve bir ev vesair

taşınmazların satışı hakkında huccet

Varak No: 69 Sayfa No:137 Belge No: 249

Konu: Barazi ‘aşîretinden Yusuf oğlu İsa’nın Hasan ve Halil hakkında Orul karyesi

yakınında Keçi kuyusu nâm mahalde üzerime hücumla onbeş kuruş kıymetlü iki

kılınç ve altmış iki kuruş nakid akçe ve iki kuruş kıymetlü iki çift çizme ve iki kuruş

kıymetli aba ve iki baş doru küheylan kısrağı gasb etmesi hakkında


Konu: Culahlar hirfetinin iplikleri sokak başlarında alıp yüksek fiyattan satanlar

hakkında şikâyeti


Konu: Bey Mahallesi ahalisinden iken gayb olan Osman oğlu Mehmed’in babasında

intikal eden 200 kuruş kıymetindeki hınta için Hacı Hamid’in kayyim nasb olunması

hakkında


Konu: İbrahim oğlu Akis Mehmed’in tereke kaydı


Konu: Mustafa efendinin Hasan ağaya ev satışı hakkında

60


Konu: Halil kızı Rahime’nin tereke kaydı


Konu: Abdullah oğlu Gavz’ın tereke kaydı


Konu: İbraham oğlu Sarkez’in Mustafa efendiye ev satışı hakkında


Konu: Evladiyet vakfına ait olan menzilin oturulmaya müsait olmaması nedeniyle

civarındaki evle tebdil edilmesi


Konu: Rişvan ‘aşîretinden vefat iden Yusuf oğlu Hamo’nun borçlarına mahsuben

terekesinin kaydı


Konu: Abdullah kızı Hatice’nin Karaçomak köyü ahalisinden Kara Ebu Bekir

hakkında açtığı hırsızlık davası


Konu: El Hacc Yusuf ibn El Hacc Mehmed’in, Tuti oğlu Mehmed ibn-i El Hacc

Ahmed’den on dört adet tut ağacını talep etmesi hakkında


Konu: Mehmed oğlu Hüseyin’in tütüncü dükkanından mallarının çalınması davası


Konu: Arap oğlu Mehmed’in tereke kaydı


Konu: Molla İbrahim’in tereke kaydı


Konu: Monla Mehmed kızı Aişe’nin hekim kızı Fahri kızı Emine ve validesi diğer

Emine ve diğer Fatıma tarafından darp edilmesi


Konu: Kırane bint-i İsa’nın tereke kaydı


Konu: Monla Mehmed’in Hamo’dan kalan alacaklarını zevcesi Zeyneb ve Büyük

kızı Fatıma’dan talep etmesi


61

Konu: Şeyh kastelinin temizlenmesi için lazım olan altmış guruşun ahaliden

toplanması hakkında


Konu: Süleyman’ın, İbrahim Beşe tarafından yaralanması neticesi ölmesi üzerine

150 kuruş üzerine sulhun akd edilmesi


Konu: Seng-i nakkaş Mahallesi nukud-ı mevkufe mütevellisi El Hacc Mehmed’in

müteveffa İbrahim’in 30 kuruşa ev satışından alacağını talep etmesi


Konu: Devecizade Mehmed ağanın müteveffa Monla Ali’nin terekesinden 36 kuruş

zimmetini talep etmesi


Konu: Osman dedenin 1000 teğek bağının İsmail efendiye satışı


Konu: Abdullah kızı Banu’nun Es Seyyid Ali’ye gayr-i menkul satışı


Konu: Osman kızı Fatma’nın kocasından mihri ve nafaka talebi

Varak No: 78 Sayfa No: 156 Belge No:274

Konu: Şelli cemaati ziraatçılarından Uzun Ali bin Veli ve Halo Himmet oğlu

Süleyman ve Bozolı ibn-i Ali ve diğer Ali ibn-i Osman’ın 64 senesi mahsullerinin

teslim edilmesi için vekil tayin edilen görevlinin mahsulleri teslim etmeksizin

İstanbul’a gitmesi hakkında şikâyetleri,


Konu: Es Seyyid Mustafa’nın, zevcesinin bir buçuk yaşındaki kızı Hatice’ye zehir

yedirerek öldürmesi iddiası davası hakkında


Konu: Bakkal Abdülaziz oğlu Mustafa’nın vefat eden babasının Seco’dan alacağı

olan onsekiz aded keçiyi talep etmesi


Konu: Ali Koca kızı Elif’in tereke kaydı


Konu: Hatice’nin müteveffa babasının terekesinden olan malları El Hacc

Mustafa’dan talep etmesi


62

Konu: Kalaycı Nersiz veled-i Arzman’ın tereke kaydı


Konu: Ahmed adlı şahsın bargirler ve katırları yük taşımak için kullandığı ve mülk

sahibinin ise Mehmed olduğu hakkında huccet-i şeriye


Konu: Mehmed kızı Ümmühani’nin tereke kaydı


Konu: Mehmed kızı Aişe’nin zevci Mehmed’den mihr ve nafaka talebi


Konu: Defter-i kassamdan gizlenen malların tereke kaydı


Konu: El Hacc Ali’nin veraseti hakkında murislerin sulhu hakkında


Konu: Şeyh Salih kızı Rahime’nin tereke kaydı


Konu: Debbağ El Hacc Ahmed’in tereke kaydı


Konu: Debbağ El Hacc Ahmed’in verasetine El Hacc Mehmed’in hakkı olmadığı

hakkında


Konu: El Hacc Abdullah’ın Dellal Çerkez oğlu Es Seyyid Mehmed’e satmış olduğu

mallardan alacağı 125 kuruşu talep etmesi hakkında


Konu: Es Seyyid Mehmed’in Culah Hüseyinden alacağı 250 kuruş hakkında dava


Konu: Ömer ağanın El Hacc Mustafa’dan alacağı 150 kuruş alacak talebi hakkında


Konu: Seyyid Mehmed’in, Mehmed’den 80 kuruş alacağı hakkında


Konu: Hamamcı oğlunun El Hacc Ali efendiye culah dükkanını satması hakkında


Konu: Derviş Kızı Askalan’ın El Hacc Ömer’e gayr-i menkul satışı hakkında


Konu: Abdullah oğlu Hızır’ın Abdullah kızı Fatma’dan altmış kuruş talebi hakkında

63


Konu: Masereci Monla Abdullah’ın verasetinden El Hacc Mehmed’in zimmetinin

ibra edilmesi hakkında


Konu: Mehmed kızı Emine’nin Ahmed ve oğlu Mehmed Emin indindeki

emanetlerini aldığına dair


Konu: Mehmed kızı Hatice’nin bostanını kız kardeşi Cennet’e satması hakkında


Konu: Köse Çelebi’nin 120 aded keçi ve ve 25 kara sağîre ve bir re’s kısrak vesâire

emvâl ve eşyaylarını şehir levendlerinin gasb etmesi hakkında


Konu: Hüseyin Göğen oğlu Hasan’ın, Hasan oğlu Hasan’a ev satışı hakkında huccet


Konu: Mehmed ağanın Ebu Bekir oğlu Sıddık hakkında altı kıta tarlanın mahsulatını

fuzulen zabt etmesi hakkında


Konu: Halil efendinin Es Seyyid Mehmed’den alacağı hakkında


Konu: Nalçeci Ahmed beğin tereke kaydı


Konu: Nefahlı El Hacc Halil’in Nalçeci Ahmed Beğin terekesinden alacak davası


Konu: Abdullah kızı Hatice’nin muhalaa yoluyla kocasından boşanması hakkında


Konu: Vasi tayini


Konu: Gülüş oğlu El Hacc Ahmed’in tereke kaydı


Konu: Kazancı oğlu El Hacc Mehmed’in tereke kaydı


Konu: El Hacc Hamid’in Mehmed ve oğlu Es-Seyyid Mehmed zimmetlerinde olan

600 batman kahveyi talep etmesi hakkında


64

Konu: Tehirci Hüseyin oğlu Mehmed’in tereke kaydı


Konu: Kahveci El Hacc Ebu Bekir’in tereke kaydı


Konu: Mehmed kızı Döndü’nün muhalaa yoluyla eşinden boşanması hakkında


Konu: El Hacc Mehmed kızı Aişe’nin tereke kaydı


Konu: Es Seyyid El Hacc Yusuf’un tereke kaydı


Konu: Osman oğlu Bakkal Mehmed’in tereke kaydı


Konu: Ahmed oğlu El Hacc Mehmed’in tereke kaydı


Konu:Ali oğlu Musa’nın bulgur devlibini Tekerlek El Hacc Ali ibn-i Ahmed’e

satılması hakkında


Konu: Kayyim tayini


Konu: İbrahim kızı Sultan’ın muhalaa yoluyla eşinden boşanması hakkında


Konu: Vasi tayini


Konu: Es-Seyyid Mehmed’in 10 kuruş borcu mukabili menzilini rehn eylemesi ve

vefatı neticesi terekesine vaziül yed olanlardan talep etmesi


Konu: Kasab topal’dan kalan ev ve içindeki malları El Hacc Mehmed’in fuzulen

zabt etmesi hakkında


Konu: Seyyid Mehmed’in fuzulen ev zabtı hakkında


Konu: Ayıntab naibi Es Seyyid Ahmed efendiye hitaben yazılan Hasan’ın

memuriyetinin ibka olunmasına dair buyruldu


65

Konu: Kasab ağası Topal oğlu Mehmed bin Mehmed’in tereke kaydı


Konu: Dikici başı Es-Seyyid Mehmed Çelebi ibni Monla Ahmed’in tereke kaydı


Konu: Ebu Bekir ibni El Hacc Hasan’ın tereke kaydı


Konu: Es-Seyyid El Hacc Mehmed’in Kartaş oğlu Hanefi’yi El Hacc Ahmed’e ev

satışı hakkında huccet


Konu: Ömer bin İbrahim’in El Hacc Mehmed bin Abdi’yi zayi eylediği 150 kuruş

hakkında zimmetini ibra etmesi


Konu: Mehmed kızı Fatma’nın zevci Abdülkadir ağadan mihir talebi


Konu: Ahmed oğlu Hüseyin’in Çayır yeri mahallinde Soygaz karyesi ahalisinden

bazılarının kendisini darb etmesi hakkında


Konu: Soygaz karyesi ahalisinden isminin malum olmayan dokuz nefer kişinin çayır

nam mahalde Mustafa’yı darb etmesi ve Mustafa’nın, azalarının keşif talebi


Konu: Es-Seyyid Ahmed’in bir kısrağının Es-Seyyid Mustafa ibn-i Mehmed’in bir

erkek atını depüb helâk etmesi ve atının kıymetini talep etmesi


Konu: Samlı oğlu Monla Mehmed’in tereke kaydı


Konu: Mesr kızı Herü Mauni’nin tereke kaydı


Konu: Selman bin Hasan’ın tereke kaydı


Konu: Seydi Ahmed ibni Yakub’un tereke kaydı


Konu: Kahveci El Hacc Ebu Bekir kızı Fatıma’nın tereke kaydı


66

Konu: Monla Mehmed oğlu El Hacc Mustafa’nın, Mehmed oğlu Kara Hüseyin’den

alacak davası


Konu: Kasab oğlu denmekle ma’rûf Mehmed ibni Mehmed’in tereke kaydı


Konu: El Hacc Halil efendinin Taşlıca Rum evvelin karyesi ahalisinden 309 kuruş

borçlanması


Konu: El Hacc Mustafa’nın, Ebu Bekir ibni Mahmud’dan bağa müdahalesinin men‘i

ve kasrı yedine tenbih buyrulması talebi hakkında


Konu: Fatıma binti El Hacc Mehmed’in tereke kaydı


Konu: Hasan efendinin, Aran Mehmed, Seçe Mustafa, Diğer Mustafa ve Mecnun

oğlu Ali’den 62,5 kuruş alacak talebi hakkında


Konu: Ahmed ibni Abdülgaffarın, İbrahim oğlu Mehmed’in tarlasındaki incir

ağaçlarını fuzulen zabt etmesi hakkında


Konu: İsmail nam sağirin Beğzade tarafından yaralanarak öldürülmesi neticesi

Mushaf-ı şerîf ile 25 kuruş mukabilinde sulh edilmesi


Konu: Culah Solak Mehmed’in tereke kaydı


Konu: Vasi tayini


Konu: Ebu Bekir kızı Aişe’nin mihir talebi


Konu: Melek binti Ağyan’ın tereke kaydı


Konu: Es-Seyyid Mehmed Emin Ağanın, Receb ibni El Hacc Ramazan’dan 150

kuruş alacak talebi hakkında


Konu: Kişi Ahmed’in tereke kaydı

67




Konu:Serez veled-i Danyal’ın, Arabanlı Kesber veled-i Abraham’dan alacak talebi

hakkında


Konu: Ebu Bekir ibni Ahmed’in tereke kaydı


Konu: Ümmühani binti İbrahim’in tereke kaydı




Konu: Aişe binti El Hacc Mustafa’nın on iki baran bir kıt‘a erik bağçesi ve

derûnunda ceviz ve elma ve etrafında mefruş meyveli ağaçlarını El Hacc Ahmed’e

satışı hakkında huccet


Konu: Musulluzâde Ahmed ağa bin Mehmed ağadan vermesi gereken vergi

hakkında


Konu: İbni Kablan’ın, Hüseyin’den 41 kuruş talep etmesi hakkında


Konu: Mehmed efendinin, Hatice binti Ebu’d-derdâ’nın verâsetinden nısfını talep

etmesi hakkında


Konu: Boyacı dükkanını Abdullah Beşe’nin fuzulen zabt etmesi hakkında


Konu: Halime binti Mehmed’in tereke kaydı


Konu: Emir Bayrah oğlu Es-Seyyid Mehmed’in tereke kaydı


Konu: Es Seyyid Ahmed’in, Emine’nin kızının kapısına gelerek “bana muhabbet

eyle yoksa sana rahat vermem” deyû sayha eylemesi hakkında

Varak No:107 Sayfa No:214 Belge No:365

Konu: El Hacc Osman’ın tereke kaydı

68


Konu: Kazancı oğlu El Hacc Mehmed ibni Hüseyin’in murislerinin hisselerini

Fatıma binti El Hacc Abdullah’a satışı hakkında


Konu: Kazık Monla Halil oğlu denmekle ma‘rûf Mehmed efendi ibni Mehmed

efendinin tereke kaydı


Konu: Gülistan binti Merdik nâm hatunun verâsetinden zevci Karabet’in zimmetinin

ibra edilmesi hakkında


Konu: Mustafa oğlu Hüseyin’in tereke kaydı


Konu: Tüfekçi Allâhverdi veled-i İlksan’ın tereke kaydı


Konu: Ceran Mehmed ibni Hamza’nın tereke kaydı


Konu: Aişe binti Ekilde Ali’nin tereke kaydı


Konu: Mehmed ibni Abdurrahman’ın tereke kaydı


Konu: Çerkez oğlu İbrahim’in tereke kaydı




Konu: Vasi tayini


Konu: Demirci Hüseyin İbn-i Abdullah’ın tereke kaydı


Konu: Rişvan tâifesinden Hazranlı oymağından Mehmed adlı kişinin fukaralara

musallat olması hakkında


Konu: Yunus kızı Hatice’nin, Es Seyyid Mustafa ibni Köse Ali’den hisse talebi


69

Konu: İbrahim Çelebi ibni Mehmed Emin efendinin, Bâdemzâde’ye borcu nedeniyle

değirmen ve tarlayı Es Seyyid El Hacc Abdullah ibni El Hacc Mehmed’e rehin

vermesi ve bu süre zarfında hasıl olan gelirleri talep etmesi hakkında


Konu:Mehmed kızı Emine’nin, Ali kızı Fatma tarafından darb edilmesi hakkında

keşif talebi


Konu: Fatıma hatunun kocası Mehmed’den mihir talebi


Konu: Ali’nin üç yaşındaki kızının Ali beşenin katırı tarafından öldürülmesi da ‘vâsı


Konu: Hilal-i Zilhiccenin görülmesi


Konu: Mehmed oğlu İbrahim’in terekesi


Konu: Mehmed oğlu Mehmed’in tereke kaydı


Konu: Abdülkadir ağanın terekesinin mûrisleri arasında taksîm ve mûrislerden

bazılarının alakaları kalmaması


Konu: Elife adındaki üç yaşındaki kızın Kara küçük oğlu Ali beşenin katırı

tarafından depülmek suretiyle öldürülmesinin keşif talebi


Konu: Yusuf ağanın Mehmed ağa tarafından katledilmesi ve 280 kuruş mukâbili

sulhun akd edilmesi


Konu: Mehmed kızı Fatıma’nın İsa’ya bağ satışı


Konu: Es Seyyid Mehmed Ali’nin tereke kaydı


Konu: Aşur oğlu Es Seyyid Mustafa’nın tereke kaydı


Konu: Tarla üzerinde Abdullah’ın hak iddiası


70

Konu: Yusuf ağanın 1165 senesi Zilkadesi başlangıcından altı aya tamamına değin

2500 kuruş ücretle menzilci tayin edilmesi ve hane başına 25 kuruş vergi isabet

etmesi


Konu: Hacı Amozem dedenin Ayıntab’a nefyi fermânı


Konu: Mîrîlerin tahsilinde inad eden şahısların mahbusen kayd ve bend edilmesi

hakkında buyruldu


Konu: 65 senesi imdâd-ı hazariyyeden hane başı isâbet eden vergi miktarı


Konu: Perakende ahalilerin Rakka’ya iskânı hakkında ferman


Konu: Rakka iskânına tabi tutulan ‘aşîretlerin fuzulen yerlerini bırakmaları ve Rakka

hazinesine vergi vermedikleri hakkında buyruldu


Konu: Vergi tahsilatı ve firar edenlerin iskânı hakkında buyruldu


Konu: Rakka eyaletine iskân edilen ahalinin iskân bölgelerini bırakarak terk-i vatan

etmeleri hakkında ferman


Konu: Birecik’den alınacak ve Haleb’e teslîm edilecek tımar bedeli hakkında

buyruldu


Konu: Ayıntab kasabası ahalilerinden bazara gtirilen mallar için vergi

vermeyenlerden defter-i hâkânî gereğince rusumatın alınması hakkında ferman


Konu: 1165 senesine mahsuben Maraş’dan alınması gereken 2333 kuruş bir sülüs

imdad-ı hazariye hakkında buyruldu


Konu: El Hacc Ahmedin mütevelli tayini hakkındaki berât

Varak No: 122 Sayfa No:243 Belge No:406

Konu: Bayındır ‘aşîretinin iskânı


71

Konu: Hüseyin halifenin cüzhan olarak vazifelendirilmesi hakkında berat


Konu: Hissenin devredilmesi


Konu: Küçük Ebu Bekir ağanın 10. bölüğe serdâr ta‘yin edilmesi hakkında buyruldu


Konu: Reşi ekrâdına kömür ve odun talep edilmemesi ile ilgili fermân


Konu: Karasakal mescidi vakfının imametinin Seyyid Mehmed tarafından gadr ile

alması ve El Hacc Ahmed’e tevcih edilmesi hakkında berat


Konu: Tımar sahtekarlığı (Sefere katınılmadığı halde tımar almış)


Konu: Kasaran tâifesinden alınacak vergi hakkında ferman


Konu:Vergilerin toplanması ve usulleri hakkında berat


Konu: Koyun satışı ve parasının alınamaması hususunda buyruldu


Konu: Şehre gelen hınta ve şa’îrin izin verilen yerlerde alınıp satılması başka

mahallerde satılmaması hakkında buyruldu


Konu: İnlibez oğlu Mustafa’nın habs edilmesi hakkında buyruldu


Konu: Ayıntab sancağında ve nâhiyelerinde bulunan Gayr-i Müslimlerden alınacak

vergiler hakkında Seyyid Mehmed ağaya verilen temessük


Konu: 1165 ve 1166 senesi Mar’aş ve Ayıntab ve Malatya sancaklarından ve

tabilerinden alınacak cizye hakkında


Konu: Küçük Bekir ağanın onuncu bölüğe serdâr ta‘yin edilmesi


Konu: Es Seyyid Kasım ağa ve Sabuncu oğlu Ali Beşe’nin yasakçı ta‘yin edilmesi


72

Konu: Kahraman kazığı ve kethüdâlık kazığı ‘aşîretlerinin bazı reâyaları Ayıntab’da

sâkin olmasından dolayı alınması gereken vergi hakkında buyruldu


Konu: Sinanüddin evkâfına Cafer adındaki şahsın gadr ile mütevelli olması

hakkında berat

Varak No:128 Sayfa No: 255 Belge No:424

Konu: Çepni ahâlisinden alınacak vergi hakkında ferman


Konu: Çepni cema’atinden olanların vermesi gereken vergi hakkında buyruldu


Konu: Penye ipliklerinin sanat ehli olmayanlar tarafından alınıp yüksek fiyattan

satılmasını men’i hakkında ferman


Konu: Tepöli tâifesinin yerlerine nakli hakkında buyruldu


Konu: Yeniçerilen ibrâz eyledikleri fermân


Konu: Yeniçelerin ibrâz eyledikleri fermân


Konu: Öküz ve davar hırsızlığı hakkında buyruldu


Konu: Abdi adlı şahsın gadr eylemesi hakkında hakkında buyruldu


Konu: Şeyh Ali’nin Hacı Baba zaviyesi zâviyedâr mütevellisi olması hakkında berat


Konu: Yusuf ağanın vergi toplamaya yetkili olduğuna dair temessük


Konu: Salihiyye cami-i şerîfi evkâfının tevliyeti ve imameti hakkında berat


Konu: Beğlerbeği mukâta‘asının Hasan ağaya verilmesi hakkında temessük


Konu: Ali ağanın vergi toplamaya yetkili kılınması hakkında temessük


Konu: Ayıntab’da Muhyiddin vakfının hissedarlığı hakkında berat

73


Konu: Ayıntab sancağı alaybeğliği Abdi’nin lağvından dolayı Muhyiddin’e tevcih

olunması hakkında ferman


Konu: Ayıntab’da Muhyiddin medresesi vakfının hissedarlığı hakkında berat


Konu: Hamza adlı şahsın tımar ve ze‘âmetler husûsunda sorun çıkarması hakkında

ferman


Konu: Hamza’nın muhakeme edilmek için gönderilmesi hakkında buyruldu


Konu: Ebu Bekir ibni Mustafa’nın vakfa mütevelli olması hakkında berat


Konu: Üzümcü Mehmed ağanın ölmesi ve çukadar efendinin Üzümcü Mehmed

ağanın terekesini kabz etmesi ve iki senelik mevâcibin verilememesi hakkında maruz


Konu: 1165 senesi martı gurresinden sene sonuna değin Ayıntab mukataasının

yarısının Es Seyyid Ali ağaya iltizam verilmesi hakkında temessük


Konu: Es Seyyid Halil ve Hasan ağaya Ayıntab duhan gümrüğü iltizamının

verilmesi hakkında


Konu: 1165 senesine mahsûben Mar’aş eyâletinden talep edilen imdâd-ı

hazariyyenin ilk taksiti


Konu: Mar’aş eyâletine mutasarrıf ta‘yin edilen Rişvanzâde Süleyman Paşa’nın

vazifeleri hakkında ferman


Konu: Ayıntab’dan tahsil edilmesi gereken imdad-ı hazariye hakkında buyruldu


Konu: Ayıntab kal’asının kurbunda bulunan muallimhaneye muallim ta’yini

hakkında berat


74

Konu: İbrahim ve hasımlarından alınması lâzım gelen miktarın hak sahibine

verilmesi hakkında buyruldu


Konu: Hacı Mustafa’nın Kara Şıhlı İbrahim adlı şahısdan alacaklarının tahsili için

‘arz-ı hali


Konu: Hacı Mustafa’nın Kara Şıhlı İbrahim adlı şahısdan alacaklarının alınıb teslîm

edilmesi ve sûretlerin i’lâm olunması hakkında buyruldu


Konu: El Hacc Mustafa’nın Hisami karyesinde bulunan Hacı Ahmed ve İbrahim ve

Acem ve Kırca ve Kurd Ömer ve İsmail ve Kilisliadlı şahısların kendinden izin

almadan başka şahıslara vermesi hakkındaki maruz


Konu: Ayıntab’da bulunan kurâ ve mezraaların 161 ve 164 senelerine gelinceye

değin alınması gereken vergilerin alınmadığı ve bu vergilere ait defterlerin alınması

hakkında Mehmed Çelebinin görevlendirilmesi hakkında temessük


Konu: Seyyid Mehmed Nakşibendi’nin mutasarrıf ta‘yin edilmesi hakkında ferman


Konu: Kızılbaş istilası sebebiyle Memâlik-i İslâma hicret edenlerin iskânları

hakkında ferman


Konu: Behisnizâde şerafetlü Es Seyyid Ali efendinin kaymakâm ta‘yin edilmesi

hakkında buyruldu


Konu: Rişvan ‘aşîretinin perakende ahalilerinden vergilerin toplanması için

Hamo’nun kethüda tayin edilmesi hakkında buyruldu


Konu: Mehmed’in oğlunun, El Hacc Abdullah denmekle ma‘rûf şahıs tarafından

katli iddiası husûsunda ‘arz-ı hali


Konu: Dergüzin cema’atinden bazı şahısların vergi avarız vergisine mahsuben emlak

yerleri olmaması nedeniyle bu tür verginin alınmaması hakkında‘arz-ı halleri üzerine

yazılan ferman

75


Konu: 1165 senesine mahsûben Ayıntab mahallelerinin ve köylerinin hesab ve

kitabı


Konu: Tımar tevcihlerinde usul hakkında fermanVarak No:138 Sayfa No: 276 Belge No: 463

Konu: Abdi ağanın alaybeği olarak ta’yini hakkında buyruldu


Konu: 1165 senesine mahsuben Ayıntab sancağında vaki kazaların kazaların üçyüz

yetmiş iki buçuk ve bir sülüs ‘avârız hanelerin toplanması hakkında ferman


Konu: Ayıntab sancağında vâki kazaların üçyüzyetmişiki buçuk ve bir sülüs bedel-i

nüzul haneleri olduğuna dair ferman


Konu: Halime adlı hatunun hür olduğuna ve meclis-i şerde rızasıyla Birecikli Ali bin

Süleyman’a nikâh akd edildiğine dair


Konu: 1165 senesine mahsûb olarak Ayıntab’dan alınacak imdâd-ı hazariyyenin

tahsiline memur ta’yin edilmesi hakkında buyruldu


Konu: 1164 senesi Zilka’desi başlangıcından sene sonuna değin mahzarbaşılığa

Koca Mehmed ağanın vazifelendirildiğine dair temessük


Konu: Koyun eti beher batmana narh takdiri


Konu: Koyun eti narh takdiri


Konu: Dimos-ı Ayıntab malının Salyaneci Mehmed Çavuşa teslim edilmesi


Konu: 1165 senesi hasadının sicile kaydı


Konu: 1166 senesi karye evraklarının sayımı ve ala, evsat ve edna bahçelerden

çıkması


76

Konu: Zübük oğlu Karabet’in Müslüman olması hakkında


Konu: Nikâh akdi


Konu: Çitçi Nanik oğlu Bağdade’nin Müslüman olması hakkında


Konu: Buğdayın beher batmanının 10 akçe olması hakkında narh takdiri


Konu: Sayda valisinin Halep’ten Kars’a giderken kaldığı köylerde ahalinin

masraflarının salyaneden düşülmesi

4.5. BELGELERİN TASNİFİ

NOBELGETÜRÜ

ŞER’İYYE SİCİLİNDEKİ BELGE NUMARASIADET

1 İLAM

27,33,34,36,37,38,41,43,44,45,46,47,49,50,52, 53,54,58,60,66,67,70,72,75,76,77,82,83,84,89,94,101, 102,103,105,106,111,113,114,115,118,120,126,127, 128,133,135,136,137,139,149,150,157,172,180,181, 182,183,185,191,195,199,201,204,205,207,219,221, 223,225,226,237,239,240,241,243,247,249,250,259, 260,261,266,270,274,275,276,278,284,288,289,290, 291,294,300,301,303,308,320,321,322,329,332,338, 340,341,343,344,348,350,353,358,359,360,361,364, 366,378,379,380,382,383,393,466.

124

2 HUCCET

13,17,20,21,22,23,24,25,26,28,31,39,40,42,55,56,63,64,65,71,73,81,85,87,91,92,93,96,98,99,104,107, 109,112,119,121,122,123,132,134,138,140,141,142, 143,146,147,154,155,156,158,159,160,161,162,163, 164,166,168,169,173,184,187,188,197,198,206,212, 213,215,216,218,220,224,227,230,236,242,244,245, 248,253,256,268,271,272,280,287,292,293,295,296, 297,298,299,304,311,316,318,327,328,345,357,368, 387,389, 390,

107

3 TEREKE

18,19,35,51,57,59,62,68,69,74,78,79,80,86,88,90,95,100,108,116,129,130,144,151,165,167,174,175, 176,177,178,179,189,190,196,200,202,203,208,209, 210,211,214,222,229,232,234,238,246,252,254,255, 258,262,263,265,277,279,281,283,285,286,302,306, 307,309,310,312,313,314,315,324,325,326,333,334, 335,336,337,339,342,346,349,351,354,355,362,363, 365,367,369,370,371,372,373,374,377,385,386,391, 392.

101

4TALEP, ARZ VE KAYIT

117,131,217,231,233,257,264,267,269,330,331,381, 384,388,394,397,445,446,451,453,459,461,469,470, 471,472,473,474,476,477,478.

30

77

5 BUYRULDU15,16,170,171,323,396,399,400,402,404,406,409,415,416,417,420,422,425,427,430,431,441,448,450,452,457,458,463,467.

29

6 FERMAN 395,398,401,403,410,413,424,426,428,429,438,440, 447,456,460,462,464,465.

18

7 NAFAKA 4,29,30,61,97,124,125,145,148,153,193,194,273,282,352,356,375.

17

8 BERAT 405,407,411,412,414,419,423,432,434,437,439,442,449,455. 149 NASP-TAYİN 3,32,110,192,228,235,251,305,317,319,347,376,421. 1310 AKİD 1,2,5,6,7,8,9,10,11,12,475. 1111 TEMESSÜK 408,418,433,435,436,444,454,468. 812 VAKFIYE 48,152,186. 313 MA’RUZ 443. 114 ARAPÇA 14. 1Toplam Belge Sayısı : 478Tablo 4.2. 109 Numaralı Ayıntab Şer’îyye Sicilinde yer alan belgelerin tasnifi

4.6. 109 NOLU AYINTAB ŞER‘İYYE SİCİLİ METİN TRANSKRİPSİYONU

Not: Bu bölüm yaklaşık 500 sayfa olarak Tezin orijinalindedir.

78

BEŞİNCİ BÖLÜMBULGULAR VE TARTIŞMA

5.1. 109 NOLU AYINTAB ŞER’İYYE SİCİLİ IŞIĞINDA AYINTAB ŞEHRİNİN SOSYO-EKONOMİK AÇIDAN DEĞERLENDİRİLMESİ

5.1.1.Materyal Ve Yöntem

109 Nolu Ayıntab Şer’îye Sicili hicri 1165 (M:1752) senesini

kapsamaktadır.Ancak, sicilde altı adet belge muhtelif zamanlara aittir.Bu altı

belgenin numarası ve tarihi şu şekildedir: 428 numaralı belge 1150 tarihli, 454

numaralı belge 1163 tarihli, 464 ve 468 numaralı belgeler 1164 tarihli, 13 ve 473

numaralı belgeler 1166 tarihli olarak kayda geçilmiştir. Transkripsiyonu yapılırken

sicilin başlangıcından itibaren belgelere sırasıyla varak numarası, sayfa numarası ve

belge numarası verilmiş olup altına ise konu başlığıyla belge özeti kaydı düşülerek

transkripsiyon işlemi tamamlanmıştır. Defterin transkripsiyonu esnasında,

transkripsiyon kaidelerine imkân dâhilinde uymaya çalışılmıştır. Ayın harfi (‘)

şeklinde, uzatma med harfi (ˆ) ile okunamayan kelimeleri ise (…) üç nokta işareti ile

gösterilmiştir. Okunmasına rağmen şüphe duyulan kelimelerin sonuna (?) soru işareti

konulmuştur. Bu çalışma hazırlanırken, kelimelerin doğru okunuşlarını bulmak için

ve teyit etmek için “Kamûs-ı Türkî”,91 “Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lügat”92,

“Farsça-Türkçe Sözlük”93, ’’Kanar Osmanlıca-Türkçe Sözlük’’94 ve ‘’Osmanlıca

Dersleri’’95adlı eserlerden yararlanılmıştır.

5.1.2. Bulgular Ve Tartışma

5.1.2.1.Tespitler

Transkript metninden de anlaşılacağı üzere oldukça hacimli ve uzun soluklu

bir çalışmanın ürünü olan bu çalışma 1165 sene-i hicriyesini (M:1752) ihtiva etmekte

olup defterde bulunan 478 belge özetlenmiş ve transkripsiyonu yapılmıştır. Bu

dönemi ihtiva eden 109 nolu sicil defterinden XVIII. asrın ortalarında Osmanlı

içtimai yapısı içinde “Medine-i Ayıntab’ın” ahvalini görmemiz mümkün olmuştur.

Sosyal hayatta ailevi ilişkilerin, vefat neticesinde miras taksimlerinde yaşanan

sorunlar ve sulh akidleri, toplum içinde esnaf grublarının halkla olan ilişkilerini

91Şemseddin Sâmi.(1989).Kâmûs-ı Türkî. Enderun Kitabevi, İstanbul . 92 Ferit Devellioğlu.(1997).Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Aydın Kitab evi,Ankara.93 İbrahim Olgun ve Cemşit Drahşan.(2005). Farsça-Türkçe Sözlük. Murat Yayınları, Ankara.94 Mehmet Kanar.(2009). KANAR Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, c.2,Say Yayınları,İstanbul.95 Muharrem Ergin.(1997). Osmanlıca Dersleri. Boğaziçi Yayınları, İstanbul.

79

görme imkânı elde edilmiştir. Bunların yanında bu asırlarda olduğu gibi daha önceki

zamanlarda da Osmanlı devleti’nin başını bir hayli ağrıtan göçebe ahalinin durumuna

ve merkezin iskân faliyetlerine ne denli ağırlık verdiğini görme şansına sahip olundu.

Ancak ne hikmetse bu iskân faliyetlerinin istenilen düzeyde başarılı olmadığı ve

iskân edilen ahalilerin bir fırsatını bulduklarında tekraren rücu’ ettikleri tespit

edilmiştir.

Klasik dönemde kadıların tek işlevinin adalet dağıtma olmadığı

bilinmektedir. Bu vesileyle noterlik vazifelerinin merkezi olması nedeniyle sicil

içinde bu türden bir çok belgenin varlığına şahit olunmuştur. Akidler ve huccetlerin

yanında tereke kayıtlarıyla ağırlıklı olarak karşılaşılmaktadır.Bu belgelerde

bayanların ne denli ticari hayatın içinde olduğunu görmek mümkün olmaktadır.

Tereke kayıtlarından ise bölgenin ekonomik yapısı hakkında genel bir fikir çıkarmak

mümkün olmuştur. Sicilde kayda geçen şikâyetlerde, halkın gayr-ı ahlaki durumlar

karşısında nasıl bir tavır takındığını göstermektedir. Çocukların ‘‘sağîr’’ ve ‘‘sağıre’’

tabiri ile ifade edilmektedir. Ebeveynlerinin vefatı sonrasında mallarının korunması

için vasi tayinleri ve çocukların büyümesi akabinde vasilerinden şikâyetçi olmaları

gibi hususlar da bu suistimaller kısmında değerlendirilmeye değerdir.

Yapılan çalışmada, özellikle terekelerden birçok tespit elde etme şansı

doğmuştur. Çalışmanın tamamında 101 adet tereke kaydına rastlanılmaktadır.

Terekeler içerisinden değerlendirilen Müslüman-Türk 68 adet terekeden 59 tanesinde

ölen, mirası bırakan yani tereke sahibi erkek, 9 tanesinde ise kadındır. Erkek tereke

sahipleri mirasını eş ve çocuklarına bırakmaktadır. Kadınlarda ise durum biraz farklı

olup eş ve çocukların yanında yer yer valideye, kız kardeşe, erkek kardeşe, babaya da

miras bırakıldığı tespit edilmiştir.

Çalışmanın toplamında 6 adet Gayr-i Müslim tereke görülmüştür. İlk dikkat

çeken unsur miras taksiminin Şer’î Hukuka göre uygulanılmış olmasıdır. Tıpkı

Müslümanlarda olduğu gibi kadın mirasçıya bir erkek varise iki hak pay

edilmektedir. Terekelerden edinilen bilgiler ışığında o dönem Ayıntab Gayr-i

Müslim tereke sahiplerinin tamamının tek eşli olduğu anlaşılmaktadır. Yine çocuk

dağılımına bakıldığında 6 terekede 10 erkek 4 kız çocuk ismi geçmektedir. Bu da

bize Gayr-i Müslimlerin ortalama 3 çocuk sahibi olduklarını ve bunun çoğunluğunu

erkeklerin oluşturduğunu göstermektedir. Bu bilgiler ışığında bir kıyas yapılacak

olursa Müslüman-Türk Ayıntab ahalisinin 68 terekede 4 tanesi iki, 1 tanesi üç eşli

geri kalanları tek eşlidir, yani ekseriyet tek eşlilik bir aile kurumu söz konusudur.

80

Çocuk dağılımına bakıldığında 68 adet terekedeki varislerin isimlerinden

130 erkek 91 kız çocuğun varlığına şahit olunmaktadır. Erkek nufusun çoğunluğu

görülmektedir, ancak Gayr-i Müslimlere oranla daha homojen bir cinsiyet dağılımı

da dikkat çekicidir.

İncelenen bu sicilde terekelerden Ayıntab halkının o dönemde çocuklarına

verdiği isimlerden, en çok hangilerini tercih ettikleri, tespit edilmiştir.Bu isimlerin

çoğunluğunu; Hz.Peygamber (SAV) isimleri olan Mehmet, Mustafa ve Ahmet,

Halife isimleri olan Ali, Osman ve Ömer; Peygamber (SAV) efendimizin ailesinin

isimleri; Hasan, Hüseyin, Fatma, Aişe gibi isimler oluşturmaktadır. Ki bu isimler

belgelerde geçen isimlerin %90’ından fazlasını oluşturmaktadır.Bu da bize halkın

İslâm hassasiyetinin bir göstergesidir. Bu vesileyle XVIII. asrın ortalarında Ayıntab

şehrinin İçtimai ve kültürel yapısı bu sicil içinde kendine yer bulmaktadır.

5.1.2.1.1.Hüccetler

Sicil içindeki belgelerden en fazla görülen ikinci çoğunluğunu toplam 107

belgeyle bu tür belgeler oluşturmaktadır. Zira kadıların önemli bir görevi de noter

işlerini yürütmektir. Bu vesileyle özellikle emlak satışları önemli bir yer teşkil

etmektedir. Satış işlemlerinde bayanların da bizzat veya bir vekil eliyle işlemlerini

yürüttüğünü görmek mümkündür. 96 Emlak satışlarının yanında bahçelik, bağ,

zerdali ağaçlarının satışları da göze çarpmaktadır. Bu tür satış işlemlerinde

bayanların bizzat veya bil vekale bulunuyor olması “tâife-i nisâiye’nin” bir nebze

dahi olsa ekonomik hayatın içinde olduğunu göstermektedir. Ayrıca nizalı konularda

dava sürecinde tarafların sulha varmaları neticesinde davanın kapandığı da

görülmektedir.97 Yine bu tür davaların “inşâ-i ‘akd-i sulh eylediklerinde” tabirleriyle

ve anlaşma yoluyla çözüldüğü görülmektedir. Ayıntab’da miladi 1752 yılında

kadının sosyal hayatın içinde rol aldığı önemde iktisadi hayatın içinde de rol aldığı

belgeler ışığında göze çarpmaktadır.Şehirdeki yoğun ticari faaliyetlere rağmen, itilaf

söz konusu olduğu durumlar dikkate alınmayacak kadar azdır. Bir kısım itilaf

davaları ise fazla uzamada anlaşma yolu ile çözülmüştür.

5.1.2.1.2. Tereke kayıtları

96 Ayıntab Ş.S. 1165 Belge no 26, 28, 65, 85, 140, 191, 206, 212, 22797 Ayıntab Ş.S. 1165 Belge no 119, 154, 168, 172,226,268,

81

Sicildeki tereke kayıtlarıyla ilgili değerlendirmelerde bulunmadan önce

konuyla doğrudan ilgili olması münasebetiyle İslâm Miras Hukukunu kısaca

hatırlamak yerinde olacaktır. Bu hukuka göre, ölenin bıraktığı malların (terekenin)

mirasçılar arasında taksimine başlamadan evvel şu işlemlerin yapılması icap

etmektedir:

* Ölenin cenazesinin münasip bir şekilde kaldırılması için gerekli ‘’teçhîz ve tekfîn‘’

masrafları yapılır.

* ‘’Teçhîz ve tekfîn‘’ masraflarından sonra ölünün şahıslara ait borçları

‘’kefâret’’ödenir.(Allah’a karşı olan borçlar sukût etmektedir.) Ölenin borçları

bıraktığı mirastan ziyade olunca, hâkimin emriyle tereke sattırılarak bedeli

alacaklılar arasında herkesin alacağı ile mütenasip bir şekilde (garâmeten)

dağıtılmaktadır. Terekeden ödenemeyen kalan borçlar sâkıt olur.

* Ölenin borçlarının ödenmesinden sonra, sıra vasiyetlerin yerine getirilmesine gelir.

İslâm hukukuna göre, mirasçıları mevcut olan bir kimse malının ancak üçte

birini vasıyet edebilir. Bu nispeti aşan vasıyetler, mirasçıların müsaadesi olmadan

yerine getirilemez. Yalnız başka mirasçı bulunmayan hallerde, malın hepsi vasıyet

edilebilir. Mirasçı vaziyetinde olanlara yapılmış olan vasıyetler mûteber sayılmaz.

Buna mukabil, mirasçı mirasçılığa mâni belli haller dışında, miras hakkından

vasıyetle mahrum edilemez. Annesinin karnında olan çocuğa (hamil’e) köle ve

cariyeye vasıyet yapılabilir. Müslimin müslim olmayana ve müslim olmayanın

müslime vasıyeti caizdir (Halbuki bu gibiler arasında miras carî değildir. Borç ve

alacak hesaplarının tasfiyesi, vasiyetlerin tatbik ve icrası, yetimlerin haklarının

korunması için ölen, vaktiyle bir vasi (vasiyy-i muhtâr) seçmemiş ise hâkim bir vasi

tayin eder.

* Ölenin vasiyetleri de yerine getirildikten sonra, mirasçıların sırası ve hissesi,

menkul ve gayr-i menkul bütün mülk mallara tatbik olan şer’î miras kaidelerine göre

tayin olunur.98

Tereke kayıtları, vefat eden kişilerin mal varlıklarının dökümünü ifade

etmekte olup bu kayıtlardan hareketle kişilerin ekonomik durumları hakkında bilgi

sahibi olunabildiği gibi “Minhâ’l-İhracât” vefat eden kişinin techiz, tekfin varsa

keffaret gibi masraflarının ne yekün tutduğu da görülebilmektedir. Tereke

98 Barkan,a.g.e.,ss.19-20.

82

kayıtlarındaki son bölüm ise tüm mal varlığından masraflar düşüldükten sonra

varislere taksim edilecek kısım geliyor ki buna da tereke kayıtlarında “Sahhü’l-bâki

li’t-taksîm-i beyne’l-verese” bölümünde rastlanılmaktadır. Bu bölümde şer’î hukuka

uygun olarak bayanlara erkeklere nazaran yarısı ölçüsünde hisse düştüğü

görülmektedir.99 Bunun yanında kişilerin kaç evlilik yaptıkları, çocuk sayısı,

çocukların kaçının erkek kaçının kız olduğu gibi bilgilere ulaşmak mümkündür.

Genel anlamda toplumun alım gücü hakkında genel bir fikir edinmek mümkün

olduğu gibi; emlak, bağ ve günlük kullanılan malzeme fiyatları hakkında da bilgi

sahibi olunabilmektedir. Sicilde bu tür belgelere sıkça rastlamak mümkündür. Tereke

kayıtlarında vefat eden şahısların mal varlıkları yazılırken borçları da hesap

edilmektedir. Bu tür borçlar mal varlığından düşüldükden sonra mirasçılara taksim

yapılmaktadır. Ancak bazı durumlar var ki kişinin mal varlığı ancak borçlarına kafi

gelebildiği gibi, bazı zamanlarda ise terekesi borçlarını karşılamaya

yetmemektedir.100 246 nolu belgede Cevizlice Mahallesi sakinlerinden Çulcu

Hamza’nın tereke kaydında bu tür bir duruma rastlamak mümkündür. Bu belgede

Çulcu Hamza’nın tüm mal varlığı 32,5 kuruş olup cenaze masraflarından sonra

geriye kalan meblağ ise borç sahiblerine taksim edilmiştir. “Müteveffâ-yı mezbûrun

terekesi ancak sabit olan duyûn mesârifine îfâ idüb vereselerine bir nesne kalmadığı

defetrîdirki ber vech-i âtî zikr olunur” şeklindeki ifade ile bu durum kayd edilmiştir.

Ancak bu şekilde olan tereke kayıtlarına defterde pek az rastlanmaktadır.101 Bu

durum ahalinin borçlanma veya borçları ödeme konusundaki hassasiyetini ifade

etmektedir.

Tereke kayıtlarından hareketle vatandaşların maddi varlıkları hakkında bilgi

sahibi olmak mümkündür. Sicildeki tereke kayıtlarında kişilerin mal varlıklarının çok

yüksek olduğunu söylemek, pek de mümkün görünmemektedir. Bazı şahısların

terekelerinde ise gayet az hatta yukarıda ifadesi geçtiği gibi borçlarına ancak yettiği

görülmüştür.

Ancak azda olsa bazı tereke kayıtlarında mal varlığı yerinde olan şahıslara

da rastlamak mümkündür. “Emine binti Köse El Hacc İsMail’in tereke kaydı” 102 nda

4072 kuruşluk mal varlığını görmekteyiz. Bir bayanın bu denli mal varlığına sahibi

olması dikkat çekici bir durumdur. Zira Emine hatunun tereke kaydı incelendiğinde

99 Ayıntab Ş.S. 1165 Belge no 62, 68, 74, 78, 90,116100 Ayıntab Ş.S. 1165 Belge no 246101 Ayıntab Ş.S. 1165 Belge no 336102 Ayıntab Ş.S. 1165 Belge no 238

83

kocasının sağ olmasına karşın çocuğunun olmadığı görülmekte olup mirası, eşi ve

amca oğulları arasında taksim edilmiştir. Ev fiyatlarının 50-100 kuruş arasında seyr

ettiğini sicilde görebiliyoruz. Ancak Emine hatun’un Kayser Mahallesinde bulunan

evinin 400 kuruş değerinde olduğu ve Cağdığın’da 100 kuruş değerinde bostan

hissesi, Kilise köyünde 100 kuruş değerinde bağ, Kızılhisar köyünde 300 kuruş

değerinde tarla, Sam Karyesinde 100 kuruş değerinde tarla, 100 kuruş değerinde

köşger dükkânı babasından kalan 1000 kuruş değerinde hisse Nakibzade ile

müştereken 380 kuruş değerinde bir bostan ve 60 kuruş değerinde dörtte bir

değirmen hissesi gibi kayıtlara rastlanmaktadır. Bu vesileyle Emine hatunun varlıklı

bir şahıs olduğu gözlenmekte olup malvarlığının önemli bir kısmının gayr-i menkul

ve iştirakler olduğu anlaşılıyor. Ayrıca sicil içinde Gayr-i Müslimlere ait tereke

kayıtlatında mal varlıklarının öyle abartılacak bir durumda olmadığı

gözlenmektedir.103

334 nolu belgede Mesr kızı Herü Mauni’nin tereke kaydında mal varlığı 120

kuruş, 370 nolu belgede Tüfekçi Allâhverdi veled-i İlksan’ın mal varlığı ise 210

kuruş olduğu görülmektedir. Ancak defter-i kasamdan gizleme durumları da dikkate

alınmalıdır. Zira bazı davaların sırf bu mesele yüzünden açılmış olduğunu görüyoruz.

Terekenin kaydı sonrası açığa çıkan mallar için varislerin tekrar dava açıp bu

mallarında kimin elinde ise alınıb taksim edilebildiğini anlaşılmaktadır.104

Tereke kayıtlarından yola çıkarakarak bazı karşılaştırmalı

değerlendirmelerde bulunulabilir. Örneğin, 1752 senesinde Ayıntab’da bir evin

değeri; 40, 60, 200, 250, 300 kuruş değerleri arasında değişmektedir.105Ayıntab’da

bir evin değeri, 1892-96 yılları arasında, 4.000, 4.500, 6.000, 16.000 kuruş değerleri

arasındadır.106Görüldüğü gibi 140 yıl gibi bir sürede ev fiyatları ortalama bin,

binbeşyüz kat artmıştır. Ayıntab’da bir evin değeri, 1647-48 yıllarında, esadi kuruş

ile 8-400; guruş ile 10-154 arası değerlerde satılmıştır.107Yani, yaklaşık yüz yıl öncesi

fiyatlar ile aşağ-yukarı paralellik arz etmektedir. Bu da bize 1650 – 1750 yılları arası

Ayıntab’da herhangi bir enflasyonist fiyat hareketinin olmadığını, ekonominin halen

103 Ayıntab Ş.S. 1165 Belge no 205, 334104 Ayıntab Ş.S. 1165 Belge no 283105 Ayıntab Ş.S. 1165 Belge no 35,59,62,307,324.106 Ayşe Erkmen.(2005). 156 Numaralı Ayıntab Şer’iyye Sicilinin Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi.Yüksek Lisans Tezi,G.Ü.S.B.E.,Gaziantep,ss.22,232,241,274,292.107 Rabia Sultan Timbil.(2003).19 Numaralı Gaziantep Şer’iyye Siciline Göre Mülk Satışları,Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Ünv.Sos.Bil.Ens.,Konya,s.38.

84

bozulmadığını göstermektedir.Oysa, Osmanlı Devleti’nde XVII..yy’dan itibaren para

hızlı bir şekilde değerini kaybetmeye başlamış, fiyat hareketleri kendini göstermiştir.

5.1.2.1.3.Ferman ve beratlar

Klasik dönem Osmanlı adalet mekanizmasının en temel kısmı olan kadılar

önceki sayfalarda değinildiği gibi adalet dağıtmanın yanında noter işlevini de

gördüğü gibi merkez ile taşra arasındaki irtibatı kurması açısından da ayrı bir öneme

haizdir. Merkezden gelen en mühim belgeler olan ferman, berat ve buyruldı gibi

belgelerin suretleri deftere kayd edilirdi. Bu vesileyle Osmanlı Tarih araştırmaları

hele hele şehir tarihçiliği açısından şeriyye sicilleri muazzam kaynaklar olarak

karşımıza çıkmaktadır. Genel olarak çalışması yapılan bu şeriye sicillerinin genel

muhteviyatı adi davalar ve tereke kayıtlarının yanında huccetler olarak karşımıza

çıkmakta ise de defterin sonlarında ferman ve beratların varlığına da şahit

olunmaktadır.

Farsça buyurmak, emretmek mastarından türetilen ferman kelimesi sözlükte

emir, emirnâme, buyruk, hükümdar alâmeti gibi anlamlar ifade edilmektedir. Terim

olarak ferman, yapılması gereken bir iş veya görev için hükümdar tarafından verilen

ve hükümdarın tuğrasını taşıyan yazılı emirdir.108 Sicil içinde bulunan fermanlarda

merkezin en fazla dikkat ettiği konuların başında, iskân faaliyetlerinden kaçan

perakende ahalinin merkezi otoriteye ve ahaliye çıkardığı sorunlar ve vergi tahsilinde

yaşanan problemler gelmektedir.109 İskâna tabi tutulan ahali ve yaylak ve kışlağa

gidenlerin meskûn ahalinin tarlaları ve hayvanlarına zarar verdikleri mal sahiblerinin

dahi bunlardan şikâyetçi oldukları görülmektedir.110 Fermanlarda bu konuların

yanında özellikle vergi toplanması konusunda yaşanan problemleri görmek

mümkündür. Bu meseleye örnek teşkil edecek olan 399 nolu belgede Rakka valisi

Mehmed Ragıb Paşa’ya yazılan buyrulduda perakende ahalinin iskânı hususunda

“Rakka’dan ta’yin olunan ma’rifetler delâletleriyle bay-ı vech-i kân bulundukları

mahallerden tahrik ve ihrac ve bir ferdi gerüye kalmamak şartıyla bulunan

perâkendelerin cümlesine mübâşir-i mûmâ ileyh Selim ile Rakka’ya irsâl ve îsal ve

tesyîr-i rikkat ve mübâşeret ve sen ki Rakka valisi veziri msin ileyhin tarafına irsâl

olunan tâife-i mezbûreyi mahall-i iskânları olan oymakları derûnuna iskân ve îvâ ve

îkan ile mezbur mahal-i iskânlarından hâric mahalle müteferrik olmaları emrine 108 İ. Hakkı Uzunçarşılı.(1984). Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilatı, TTK. Yayınları, Ankara,s.109 Ayıntab Ş.S. 1165 Belge no 398, 401, 403.110 Ayıntab Ş.S. 1165 Belge no 217

85

Bezl-i tâb ve tevâde olunmak bâbında fermân-ı âli şânım sâdır olmuşdur” şeklindeki

ifade ile bir ferd dahi geriye kalmamak şeklinde iskân mahallerindeki oymakları

içine katarak perakende ahalinin iskân edilmesi emr olunmuştur. Bu belgenin hemen

ardında gelen diğer belgede ise “Rakka iskânı perâkendesinin bulundukları

mahallerin kadıları efendiler zîdet fezâilühüm ve kudvetü’l-emâcid ve’l-’ayân mahal-

i mezkûrenin mütesellim voyvoda ve yeniçeri serdârı ve kethüdâ-yı yeri ve ‘ayân-ı

vilâyet ve iş erleri ve evkâf mütevellileri ve mâlikane mutasarrıfları zîde mecdühüm

inhâ olunur ki” hitabı ile yazılan buyrulduda ise Rakka iskânına tabi tutulan

‘aşîretlerin fuzulen yerlerini bırakmaları ve Rakka hazinesine vergi vermedikleri

belirtilerek tedbirler alması istenmiştir. Buyrulduda iskâna tabi tutulan ve bir nizam

verilen ‘aşîretlere bir miktarda mal-ı miri verilmesine rağmen şekavet-i aslilerine geri

döndükleri ve Haleb ve Ayıntab ve Kilis cihetlerine gittikleri, ayrıca Rakka

hazinesine vermeleri gereken vergiden bir nesne dahi vermedikleri beyan

buyrulmuştur. Bu vesileyle bu tür perakende ahalilerin merkezi otoriteyi ve mali

yapıyı çokça uğraştırdığını sicil içinde sarihan görmekteyiz. Fermanlarda halkın

durumu merkezde dikkate alındığını gösteren pek çok belge mevcuttur. Bu hususta

Reşi ekrâdı hakkında merkezden sadır olan ferman gayet ilgi çekicidir.111

Reşi ekrâdından kömür ve odun talep edilmemesi ile ilgili fermanda Rakka

valilerinin Reşi ekradından kömür ve odun talep etmeleri ahalinin perişaniyetine

sebebiyet vermesi neticesinde alınmaması hakkına ferman gönderilmiştir. Bu ferman

içerisinde Bağdad’a nakl edilen gemilerin inşası konusuna değinilmiş ve Birecik’den

kalkan gemilerle Bağdad’a zahire ihracının yapıldığı belirtilmiştir. Fermanlarda

vergilerin toplanması konusunda ciddi ihtarları sık sık görmek mümkündür. Ancak

bunun yanında vergisini ödemekte güçlük çekenler ve vergi toplama konusunda

halka gadr eden görevlilere de gerekli ihtarlarda bulunulduğu ayrıca dikkat

çekmektedir. Aynı fermanda geçen “emr-i âlişânım mûcebince üzerlerine edâsı

lâzım gelen imdâd-ı seferiye ve hazariyyelerin fermânım olduğu üzere edâ

eylediklerinden sonra bilâ fermân aba-i bahâ ve kömür ve odun vesâire tekâlif ile

rencide virmiye itdirmeyüb” şeklindeki ifadelerle ahalinin durumunun dikkate

alınması hususunda görevlilerin uyarıldığı görülmektedir.112

Bu duruma diğer bir örnek olarak Dergüzin cemaatinden bazı kimselerin

arzuhalleri üzerine yazılan ferman örnek gösterilebilir. 460 nolu belgede Dergüzin

111 Ayıntab Ş.S. 1165 Belge no 410112 Ayıntab Ş.S. 1165 Belge no 410,460

86

cemaatinden bazılarının konar göçer taifesi olmaları hasebiyle emlaka mahsuben

alınan avarız vergilerinden muaf olmaları gerektiği ifade edilmiş ve kendilerinden de

bu tür vergilerin istendiği bildirilmiştir. Fermanın neticesinde ise “kurâ-i mezbûre

ahâlilerinin karyeleri taraflarında bi’l-fi’l zabt ve tasarruflarında hane-i ‘avârıza

bağlu tekâlif alınmak îcab ider emlak ve yerleri yoğise kurâ-i mezbûre ahâlilerine

vâki olan tekâlifden siz dahi bizimle me’an hisse verin deyû ve ehl-i örf tâifesine dahi

bi’l-emr-i şerîf tekâlif-i şâkka mutalebesiyle bunları bir dürlü te’addî ve rencide

itdirmeyüb ol vechle olan te’addîleri men’ ve def’ eyleyesiz” şeklindeki emr ile

ferman neticelendirilmiştir.

Ayrıca meslek erbabının da fermanlarda korunduğuna dikkat çekmek

gerekir. Culahlar taifesininin, sanat ehli olmayan kimselerin taşradan gelen penyeleri

sokak başlarını tutarak satın alması ve yüksek fiyattan satmasından şikâyetçi olmaları

üzerine merkezden bu hususta gönderilen fermanla bu durumun men edilmesi emir

buyrulmuştur.113 Bu tür tedbirlerle sanat ehillerinin karaborsacılıktan korumaya

çalışıldığı görülmektedir.

Ayrıca toplum içinde huzursuzluğa neden olan şahıslar hakkında ne tür

muameleler yapılacağı hakkında bir örnek teşkil edecek Maraş Beğlerbeğisine

hitaben yazılan fermanda Ayıntab erbab-ı tımarından Hamza adlı şahsın daima sorun

çıkardığındna bahisle tenbih olunması, uslanmaması durumunda ise keyfiyetin

merkeze irsal edilmesi emr olunmuştur. Ardından gelen belgede ise Maraş beylerbeyi

Süleyman Paşa canibinden Ayıntab kadısı ve voyvodasına hitaben yazılan

buyrulduda Hamza’nın hasımlarıyla beraber gönderilmesi emr edilmiştir. Böylece

olayın yerel mahkemeler tarafından tamamen çözülemediği durumlarda beylerbeyliği

hatta devlet merkezinde dahi bu sorunların bir şeklide giderilmeye çalışıldığı

anlışılmaktadır.

Beratlar sicil içerisinde fermanlar gibi son bölümlerde kayd edilmiştir.

Berat, Arapça asıllı bir kelime olup, yazılı kağıt, mektup anlamlarını ifade eder. Bir

tarih terimi olarak berât, Osmanlı Devleti’nde bazı memuriyetlere tayin edilenlere,

görevlerini ve yetkilerini belirten, padişahın tuğrasını taşıyan ve tayin emirlerini

ihtiva eden belgelere denir. Aynı zamanda berâta “biti”, “berât-ı şerif”, “nişân-ı

şerif”de denilir. Bir berâtta, verilen görevin cinsi, yeri, geliri veya maaşı, verilenin

ismi, niçin verildiği ve kendisinden ne istenildiği, kumandanlık, serdarlık veya diğer

113 Ayıntab Ş.S. 1165 Belge no 426

87

mühim bir vazife tevcihi için ise berât sahibinin salâhiyet derecesi

belirtilirdi.Berâtlar, tımar, iltizâm, muâfiyet, mukâtaa, mâlikâne, imtiyâz berâtları;

beylerbeyilik, nişancılık, defterdarlık, vezirlik gibi memuriyetlerin berâtları; imâmet,

hitâbet, ferâşet ve tabâbete mezuniyeti hâvi berâtlar gibi konularına göre

isimlendirilirler.114

Vakıf tevliyeti için isdar olan beratlarda evladiyet üzere devam ede gelen

vakıfların işleyişlerinde ahardan bazı kimselerin olaya müdahil oldukları

görülmektedir. Böyle durumlarda vazifeye selahiyeti olan şahısların şikâyetleri

sözkonusu olmuş ve merkezden gönderilen beratlarla bu durum düzeltilmesi

emrolunmuştur. 115 Kurb-ı Molla Ahmed Mahallesinde bulunan Salihiyye Camii-i

şerifi evkafının tevliyeti vakfiye gereği ekber evlada has iken küçük kardeşi Es

Seyyid Üveys’in bir yol bularak imamet vazifesini üzerine aldığını ifade etmesi

beratın ifadesi ile “ahâli-i mahalle-i mezbûrun ihtilaline bâis” olduğu ifade

edilmiştir. Böylece vazifenin gerçek sahibi olan büyük oğul Es Seyyid Şeyh Mustafa

halife yeniden vakıf mütevelliliğine tayin edilmiştir.

Bunun yanında berat kayıtlarında vakıf hissedarlığının evladiyet ve

meşrutiyet üzere tek bir şahısda olabileceği gibi nısfiyet denilen yarı yarıya

tasarrufun vaki olduğu da müşahede edilmiştir.116 Kale altında bulunan

Muallimhaneye muallim olan Ebu Bekir’in vefatı neticesi “her vechle layık ve mahal

ve müstehak olan” Ahmed halife tayin olunmuştur. Ancak Ahmed halife Ebu

Bekir’in torunudur. Dedesi gibi yevmi iki akçe vazife ile Muallimliğe tayin

edilmiştir. Aynı vazifeye evladiyet üzere bir vakıf olmadığı halde vefatı sonrası

torununun tayini ise dikkat çekici bir husustur.

Berat-ı şeriflerin isdar buyrulmasında bir diğer sebep ise şahsın uhdesinde

bulunan vazifenin gadr ile bir başkaları tarafından deruhde edilmesi olup bu durum

sicil içindeki beratlara da yansıdığını görüyoruz. Nihayetinde adaletden uzak olan bu

gibi durumlar hoşnud-ı umumiyi bozmakta olup mağdur olanların şikâyet ve

arzuhalleri neticesinde vazifenin asıl sahibi olanlara tekrar tevdi edildiği

görülmektedir.117 411 nolu belgede Karasakal Mescidi vakfının imametinin Seyyid

Mehmed tarafından gadr ile alması ve El Hacc Ahmed’e tekrar tevcih edilmesi

hakkında berattan anlaşıldığı kadarıyla Karasakal Mescidinin yıkılmaya yüz tuttuğu

114 Kütükoğlu, a.g.e., s. 130.115 Ayıntab Ş.S. 1165 Belge no 434116 Ayıntab Ş.S. 1165 Belge no 437117 Ayıntab Ş.S. 1165 Belge no 411, 431

88

bir sırada El Hacc Ahmed kendi malıyla mescidi yeniden bina etmiş ve mescidde

tevliyeti bir, imameti üç akçe olmak üzere vazifedeyken diğer mahalleden Seyyid

Mehmed’in olaya müdahil olup imamet ve tevliyete mutasarrıf olmuştur. Bu durumu

ise Ahali-i mahalle 61 senesinde mahkemeye intikal ettirmiştir. Yeniden gönderilen

beratla ahali-i mahallenin de şikâyetçi olduğu bu haksızlık giderilmiştir. Bu hususda

aynı minval üzere yazılan diğer bir berat kaydında ise118 Sinanüddin vakfının

tevliyeti Hüseyin yedinde iken ahir mahlleden Cafer adlı şahsın hilaf ile vazifeyi

alması külli gadr olarak değerlendirilmiş ve vakfın tevliyeti vakfiye gereği erşed

evlad olan Hüseyin’e tekrar tevcih edilmiştir. Bu gibi vesilelerle merkezden sadır

olan beratlarla merkezi otoritenin huzursuzluğun kaynağı olan durumlara ilgisiz

kalmadığı görülmektedir.

Bunların yanında bir vazifeye tayin gibi önemli hususların icrası için sadır

olan tımar tevcihi konusunda sahtekârlıkların yapılabildiği göze çarpmaktadır.119

Özellikle tımar tevcihlerinde en önemli esaslardan biri seferde bulunmak olduğu gibi

sefer esnasında na mevcud olan bazılarının bir tarikle berat ihzar edib vazifeyi

deruhte ettiklerini görmek mümkündür. Seferde mevcud olmayan “Mustafa ve Ömer

Revan cânibi seferinde bayrağı Altında bulunmayub ve mezbur Ali sefer-i

hümâyunumda mevcud ve mazur olmakla tımar-ı mezbur mezbûrân Mustafa ve

Ömer’in fi’linden merkum Ali’ye ibkâ olunmak bâbında inâyet ricasına” binaen

berat hazırlanmış ve 7333 kuruşluk tımar Ali’ye tevcih ve ibka edilmiştir. Ancak bu

kanun dışı uygulamayı yapanlar hakkında tımarın ellerinden alınması yeterli

görülmüş olmalı ki herhangi bir cezanın uygulandığı belgede görülmemektedir.

Ferman ve berat gibi merkezden gönderilen belgelerin; içeriklerinden de

anlaşıldığı üzere asıl gayesi merkezi otoritenin varlığını ve devamlılığını sağlamaktır.

Bu merkezden gelen belgeler; bazen vergi toplama hususunda, bazen isyanlarda,

bazen de aşiretler üzerindeki egemenliği güçlendirme ve anlaşmazlıkları giderme

gibi muhtelif konularda devletin hükmünü içermektedir.

5.1.2.1.4. Vakfiyyeler

Vakfiyye, vakıf ile ilgili, vakıf senedi, vakıf şartlarının yazılı olduğu belge

anlamındadır. Vakıf kelimesi ise vakf şeklinde yazılmakta olup durdurma, durma

manasındadır. 120 Vakıf müessesesi, asırlarca İslâm devletlerinde büyük önem 118 Ayıntab Ş.S. 1165 Belge no 423119 Ayıntab Ş.S. 1165 Belge no 412120 Kanar,a.g.e.,s.3619.

89

kazanmış, sosyal ve iktisadi hayat üzerinde derin tesirler bırakmış dini-hukuki bir

müessesedir. Bütün Türk-İslâm devletlerinde âdeta bir yarış halinde gelişen vakıflar,

bilhassa Osmanlı Devleti’nde tekâmülünün zirvesine ulaşmış ve İslâm hukukunun en

zengin ve etkili müesseselerinden biri hatta birincisi haline gelmiştir.121 Vakıf Sistemi

sosyal güvenlikle alakalı olduğu kadar ülkedeki eğitim, sağlık ve sosyal yardım,

diyanet ve bayındırlık yatırımlarını yürüten kurum olarak mali sistemin üçüncü alt

öğesidir. Vakfın esası bir malı insanların faydalanması için, Allah’ın mülkü

hükmünde olmak üzere, ferdi mülkiyet sahasından çıkartmaktır.122Vakfı yapana

“Vakıf”, vakfedilen menkul veya Gayr-i menkule de “Mevkuf” adı verilir. Vakfın

idarecisine, yani Vakıfın tayin ettiği yöneticiye “Mütevelli”; Mütevelliyi, vakfın

şartlarına uygun idarede bulunup bulunmadığını denetleyene de “nazır” denir.

Vakfın gelirlerinin nasıl ve nerelerde harcanacağını, kimlerin bunu kontrol edeceğini

ve neyi vakf ettiğini belirten ve şahitler huzurunda hazırlanan belgeye de “Vakfiye”

adı verilir. Ayrıca vakf edilen mevkufun tahsisi yönünede “mevkufun leyh” denilir.123

Yapılan bu çalışmada sicil içinde iki adet vakıf şartnamesine rastlanılmıştır. 15 safer

1165 tarihli 48 nolu belgede Ali besbes ibni Hüseyin adlı hayrat sahibi bir bostan,

bulgur devlibi, ev, otuz adet ceviz ağacı ve masere kazanını vakf eylemiş ve vakıf

şartnamesinde kendisinin vefatından sonra vakfedilen mallardan elde edilen gelirle

Muharrem ayında aşure yapılıb fukaraya dağıtılmasını ve Ramazan ayında bir

batman iç yağı Çaparlı mescid-i şerifine verilmesi baki kalan meblağın evladlarına

verilmesini istemiştir.

Diğer bir vakfiyede ise Emine binti İsmail’in şartnamesidir. 186 nolu bu

belgede bostanını vakf eylemiştir. Bostandan elde edilen gelirle her sene Ramazan

ayında dört batman iç yağını Tahtani cami-i şerifi ve Mehmed Efendi mescid-i

şerifine verilmesi istenilmiştir. Ayrıca Muharrem ayında bir koyun ve keçi alınarak

prinç pilavı, yahni ve aşure yapılıb fukara ahaliye dağıtılması ve aşurenin en kaliteli

malzemelerden yapılması şart koşulmuştur. Bunun yanında mütevelli olanlara altı

kuruş ücret verilmesi kendi vefatına kadar mütevelli olarak kendinin, vefatından

sonra ise eşinin onun vefatından sonra ise erkek evladından erşed olanının mütevelli

olması vakfiyede belirtilmiştir.

121 Halaçoğlu,a.g.e.,s.155.122 Tabakoğlu,a.g.e.,s.229.123 Muhiddin Tuş.(1999). Osmanlılarda Özel Toprak Mülkiyeti ve Vakıf Münasebet , Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, s.V Konya, s. 181.

90

Bu şartnamelerde kişilerin vakf ettikleri şeylerin genelde tarla, bostan,

değirmen, ev hatta masere kazanı dahi olduğu görülmektedir. Ayrıca hayır

sahiblerinin şartnamelerinde istediklerin hayırların Muharrem ve Ramazan aylarında

yapılması şart koşulmuş ve fukara ahalinin doyurulması istenmiştir. Fakir ahaliye

verilecek yemeklerin cinsler de belirtilmiştir. Yapılacak hayırların halk nezdinde de

muteber olmasının gerekliliği düşünülürse prinç pilavı, yahni ve aşurenin günümüzde

olduğu gibi 1752 senesinde de Ayıntab’da sevilen yemekler olduğu anlaşılmaktadır.

Vakıflar günümüzde olduğu gibi yüzyıllar öncesinde de sosyal

yardımlaşmayı ve dayanışmayı sağlayan en önemli kurum olma özelliği

taşımışlardır. Vakıf yardımlarının diğer bütün yardımlardan ayrılan en önemli

özelliği ise kişisel değil toplumsal olmasıdır.

5.1.2.1.5. Nikâh akidleri

Sicil için umumiyetle rastlanan bu durumda iki tarafın hazır olduğu bir

meclisde şahitler huzurunda evlilik akidlerinin yapıldığı görülmektedir. Bu merasim

esnasında öncelikle bayanın ardından erkeğin nikâh akdini kabul ettiği

anlaşılmaktadır. Nikâh meselesinde kadının erkek tarafından isteme hakkı olduğu

Mihr-i Muahhar ve Mukaddem olarak iki kısma ayrıldığı göze çarpmakta olup sicil

içinde iki, on, kırk ve yüz kuruş gibi meblağların belirlendiği görülmektedir.124 Sicil

defterinin hemen başlangıcında ardı ardına nikâh akidlerine rastlanılmaktadır. Bu

suretle Osmanlı toplumsal hayatında resmi nikâh müessesesinin cari olduğu

anlaşılmaktadır. Bayanların İslâm hukukundan kaynaklanan bu tür haklarını

kullandıkları görülmekte olup bu vesileyle kadınların hakları konusunda bilinçli

davrandıklarına şahit olmaktayız.

Bunun yanında bayanların kocalarından belli şartlarla ayrılma haklarınında

olduğunu sicil içindeki boşanma davalarında görmek mümkündür. İslâm hukukunda

boşama hakkı esasen erkeğin elinde bulunmakta ve nikâh akdi sırasında bayan isterse

talak hakkını alabilmektedir.125 Bu durum eğer gerçekleşmediyse muhalaa yoluyla

124 Ayıntab Ş.S. 1165 Belge no 1, 2, 5, 6, 8, 10, 11125 İslâm hukukunda, talâk kelimesi hem tek taraflı irade beyanıyla yapılan boşamayı, hem tarafların anlaşarak evlilik birliğine son vermelerini hem de mahkeme kararıyla meydana gelen boşanmayı içerir. Esasen meydana geliş şekilleri farklı olmakla birlikte her üç boşanma türü de müşterek hükümlere sahiptir. Bununla birlikte talâk sözcüğü ile genellikle tek taraflı irade beyenıyla yapılan boşamalar kastedilir. Kadının malî bir ödeme yapması ve malî bir hakkından feragat etmesi suretiyle tarafların anlaşarak evlilik birliğine son vermelerine hul‘ veya muhâlea, mahkeme kararıyla meydana gelen boşanmaya da tefrik denir.(Bkz.M.Akif Aydın.(2008). Aile Hayatı. İslâm ve Toplum İlmihal, c.II,Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara,s.224.)

91

kadının kocasından ayrılma hakkı vardır. Muhalaa Herhangi bir nedenle evlilik

hayatını sürdürmek istemeyen kadının kocasına ödediği bir bedel karşılığında evlilik

bağından kurtulması anlamına gelir. Bu boşanma biçiminde kadın istemediği

evlilikten kurtulurken, erkek de uğrayabileceği maddi zararı telafi ederek yeniden

evlenme imkânını elde etmiş olur. Bu duruma örnek olabilecek belgeleri sicil içinde

görmek mümkündür.126 Bu vesileyle İslâm hukukunda bayanların talak hakkının

olmadığı hakkındaki haksız eleştirlerin asılsız olduğu Ayıntab Şeriyye Sicillerinde

görülebilmektedir. Görüldüğü gibi evlenme akdi çok sağlam bir şekilde kayıt altına

alınmıştır. Evliliklerde cinsiyet ayrımı gözetmeksizin her iki tarafın hakları ve

hukukları devlet tarafından garanti altına alınmıştır.

Her ne kadar nikâh akdi olmasa da ilgi çekici olması hasebiyle burada zikr

etme ihtiyacı hissedilen bir diğer akid belgesi ise 236 nolu belgede geçen hasta sahibi

ile doktor arasındaki sözleşmedir. Günümüzde de hastanelerde muayene öncesi

imzalatılan bir belge ile muayene sırasında oluşacak olumsuz durumlarda

sorumluluğun hasta veya velisi tarafından üstlenmesi istenilmektedir.127 Özetle Es

Seyyid Halil ibni Mehmed Beşe’nin kızı Safiye’nin mesanesindeki taş için tedavi

ücreti olarak cerrah taifesinden Ahmed bin Mustafa ile beş kuruşa anlaşması ve

ameliyat sırasında meydana gelecek olumsuzluklarda davacı olmayacaklarına dair

kayıt Aynı durumun 1752 yılı Ayıntab şehrinde de görmemizi mümkün

kılmaktadır.Bu belgede Safiye’nin tedavisi için yedi gün hizmet edileceği ve bunun

karşılığında beş kuruş ücret talep edileceği ayrıca muayene esnasında meydana

gelebilecek olumsuz durumlardan dolayı hasta sahiblerinin davacı olmayacaklarına

dair mahkeme huzurunda kişiler karşılıklı olarak sözleşme akdedilmiştir.

5.1.2.1.6. İçtimai hassasiyeler

Şeriye sicilleri toplumun o zamana ait ahlaki durumlarını yansıtması

açısından da gayet önemli belgelerdir. Zira adalet mekanizmasının nasıl işlediğini

gösteren bu defterlerin incelenmesi neticesinde toplumsal hassasiyetlerin neler

olduğunu anlamak mümkün olmaktadır. Bilindiği gibi İslâm dininde içki ve zina

haramdır. Hatta ayet-i kerimede “zinaya yaklaşmayınız şüphe yok ki, o pek çirkin bir

şeydir ve ne fena bir yoldur.”128 ihtarı ile zinaya götüren her yol ve vasıta dahi

126 Ayıntab Ş.S. 1165 Belge no 55, 304, 311,318127 Ayıntab Ş.S. 1165 Belge no 236128 İsra 32

92

yasaklanmıştır. Aynen bunu gibi İslâmın hâkimiyeti süreci içinde tedricen içkinin

yasaklandığınıda görüyoruz. Bu tür yasakların İslâmi toplum içinde kendine yer

edindiğini ve toplumun bu tür fiil işleyenlere karşı gayet hassas olduğunu bu sicil

defteri içinde de görme imkânı olmuştur.129 45 nolu belgede Şehreküstü

Mahallesinden Yusuf ibni El Hacc Mustafa hakkında ahalinin gayr-i ahlaki

davranışları sebebiyle şikâyetleri ve mahalleden ihrac edilmesi taleplerini görmek

mümkündür. Fahişe avratları cem etmesi ve şarap içmeyi “adet-i müstemire” yani

alışkanlık haline getirmesi halkın canına tak etmiş olmalı ki sayıları bir hayli fazla

olan kişilerden durumun istihbar edilmesi istenmiş ve bu durumun düzeltilmesi için

mezkur şahsın mahalleden ihracı talep edilmiştir. Mahalleden çıkarılması istenen

sadece Yusuf değildir, hanımı ve çocuklarının da mahalleden ihracları talep

edilmiştir. Mahkeme istihbar sonrası Yusuf’a tazir130 cezası verirken babası ve

kardeşleri ve validesinin mahalleden nakillerine karar vermiştir.

Bu tür durumlara verebileceğimiz bir diğer olaysa Seng-i nakkaş Mahallesi

ahâlisinden Es Seyyid Mustafa Çelebi ibni Es Seyyid Hasan Çelebi ve Durak beğ

oğlu Mustafa beğ ve Karpuz oğlu Ahmed ve Masarcı Ahmed vesairlerinin aynı

mahalleden Hüseyin Beşe ibni Mustafa ve zevcesi Fatıma binti Hüseyin üzerine

açtıkları davada Hüseyin Beşe ahir diyarda iken zevcesi Fatıma’nın gayr-i meşru

ilişkisi nedeniyle Hüseyin Beşe ve zevcesinin mahalleden çıkarılma talebi ile ilgili

belgedir.131 Belgeden anladığımız kadarıyla mahkeme davalı şahısların mahalleden

huruclarına karar vermiştir. Ayrıca 233 nolu belgede ise Kürkciyan Mahallesi

ahalisinden Ahmed Beşe’nin evinde içki içmesi ve evine fahişe avrat getirmesi

üzerine ahaliden Ahmed uyarmak maksadı ile kapısına geldiğinde ev sahibi bıçakla

üzerine saldırmıştır. Bunun üzerine ahali mahalleden ihracları için mahkemeye

şikâyet etmiştir.132 Bu tür davalar tüm sicil içinde üç dava gibi gayet az yer

tutmaktadır. Sayıca bu tür davaların az olması halkın dinen yasaklanan şeylere karşı

dikkat ettiğini göstermektedir. Ayrıca toplumun bu tür konularda ne denli hassas bir

tavır takındığı anlaşılmaktadır.

129 Ayıntab Ş.S. 1165 Belge no 45130 Lügatta azarlama, paylama, ağzının payını verme mânalarına gelen bu tabir, padişah ve nâibi tarafından uygulanan şer’î olmayan ceza anlamına gelmektedir. (Bkz.Kanar, a.g.e., s.3383) Hakkında belli bir ceza bulunmayan suçlaradn dolayı şekli ve miktarı kadı tarafından tâyin ve tatbik edilen cezadır. (Bkz. Ömer Nasûhi Bilmen.(2002). Büyük İslam İlmihali, Mehmet T. (Sadeleştiren), Çelik Yayınları, İstanbul, s.462.)131 Ayıntab Ş.S. 1165 Belge no 183132 Ayıntab Ş.S. 1165 Belge no 233

93

Bu konu hakkında değinebileceğimiz bir diğer husus ise mahalle içinde

imar, tecdid ve tamir edilmesi gereken müştemilat hakkında sosyal dayanışma

örnekleridir. 267 nolu belgede Şeyh kasteli denen kastelin tamire ve temizlenmeye

muhtaç olması nedeniyle keşif talebinde bulunulmuş ve 100 kuruşluk masraf

çıkmıştır. 40 kuruşu mütevellisi Es-Seyyid Ahmed Efendi eliyle baki kalan 60 kuruş

ise mahalleli eliyle toplanarak karşılanmıştır. Mahallelinin durumlarına göre durumu

iyi, orta ve düşük olma derecesine göre para toplanmıştır. Belgenin altındaki tabloda

ise ‘Alâü’l-hâl olanlardan birer buçuk, Evsâtü’l-hâl olanlardan birer kuruş, Ednâü’l-

hâl olanlardan üç rub’ toplanarak Kastelin tamir ve temizliği yapılmaya çalışılmıştır.

60 kuruş toplanması gerekirken 63,5 kuruşun toplanmış olduğunu görüyoruz. Bu

açıdan mahalleli kendinden beklenenin fazlasını gerçekleştirmiştir. Her evde

günümüzdeki gibi muslukların bulunmadığı bir zaman için kastelin temizliği ve

çalışıyor olmasının ne denli önemli olduğu anlaşılmaktadır. Bu belgenin bir diğer

önemli tarafı ise mahallelinin hangi meslek grubundan olduklarını bildirmesidir.

Belgeye göre mahallelinin durumu iyi olanlarından katrancı, bakkal, köşger; durumu

orta halli olanlardan culah (dokumacı), kebabçı; düşük düzeyde olanlardan ise

kuyumcu, kefişker, çerçi ve culah esnaflarının olduğunu görüyoruz. Ancak,

Kuyumcu Mehmed kayıtının, Ednaül hal olanlar sınıfından sayılması dikkat

çekicidir.

5.1.2.1.7. Yaralama ve katil davaları

Bu tür durumlara alet-i cariha denen yaralama aletleri ile yaralamalar

olduğu gibi kişinin kendi hareketleri neticesinde vaki olduğunu da görebilmekteyiz. 133 Zira bu tür davaların genelde sirkat davalarıyla irtibatlı olduğunu görüyoruz.

Örneğin “Ömer ve Hasan ibni Mehmed nâm karındaşların geceleyin kavun

bostanında yatarken Kebebcı Ömer’in üzerlerine saldırması ve mallarını alması”

hususundaki 64 nolu belgede Kebabçı Ömer’in Ömer ve Hasan’ı yaralaması

sonrasında yanlarında bulunan mallarıda çaldığı şeklinde mahkemeye şikâyet hasıl

olmuştur. Ancak bu tür davaların oluşmasında kişilerin ve diğer canlıların etkisi

olduğu gibi şahısların kendi hatalarının neticesinde ölümlerin dahi gerçekleştiğini

görüyoruz. 201 nolu belgede “Elife nâm hatun’un, Ebû Bekir Beşe ibni İbrâhim

üzerine açtığı davada Ebû Bekir beşenin mülkü olan incir bahçesinde oğlu Hasan’ın

133 Ayıntab Ş.S. 1165 Belge no 64,201

94

karnından yaralanarak ölmesi” dava konusu olmuş ve Elife hatun incir bahçesinin

sahibini oğlunun vefatı neticesi dava etmiş ve bahçe sahibi ise daldan düşerken

karnının budağa saplanması sonucu vefatın gerçekleştiğini iddia etmiştir. Yaralanma

davalarında ve bazı katil davalarında dahi belli bir bedel karşılığında sulhun akd

edildiğini görmek mümkündür. 134 Ayrıca bu tür davalarda olayın şer’î hükmü için

fetva talep edildiği görülmekte olup Hasan adlı çocuğun yaralanma sonucu ölmesi

davasında davalı şahıs mahkemeye ibraz ettiği fetva-yı şerifte “mazmûn-ı münîfinde

zeyd incir ağacından düşüb karnına budak battıkda ahâli-i karye eşhâd idüb benim

kimesnede asla da'vam yokdur dedikden sonra müteessiren fevt olsa zeydin

vereseleri incir ağacı sâhibinden zemm-i diyet namına bir nesne talebine kadir olur

mu el-cevab olmaz deyû” şeklindeki fetva ile tazminat vermesi gerekmediğini ifade

etmiştir. Katl davaları içinde belkide sicilde en dikkati çeken dava 275 nolu belgedir.

Zira bu belgede Es Seyyid Mustafa Zemzem ve Teslime hakkında davacı olmuş ve

eşi Zemzem ve Teslime’nin beraberce kızı Hatice’ye zehirli nesne yedirdiğini iddia

etmiştir. Sonucunda ise Kızı Hatice’nin öldüğünü ifade etmiştir. Ayrıca Teslime’nin

eşi Zemzem’in beline kasden vurarak karnındaki cenini düşürmesine sebep olduğunu

iddia etmiştir. Bu durum karşısında davalılar durumu inkâr etmiş ve hâkim

Mustafa’dan “ityân-ı beyyine” delil getirmesini istemiş ancak bu duruma şahid

getiremeyince Mustafa’yı muarazadan men etmiştir.

Hayvan depmeleri neticesinde vefatlarında yaşandığını görüyoruz. Elife

adındaki üç yaşındaki kızın Kara küçük oğlu Ali beşenin katırı tarafından depülmek

suretiyle öldürülmesinin keşif talebi135 davasında olayın mahallinde keşfi için sicil

içinde ismine çokça rastlamış olduğumuz Mevlâna Ömer efendi tayin olunmuş ve kız

çocuğunun yaralanma şekillerinin nasıl olduğu tafsilatlı bir şekilde tarif edilmiştir.

Aynı dava ile ilgili bir diğer belgede136 ise katır sahibi Ali Beşe yukarda izah edildiği

gibi bir fetva-yı şefi ibraz etmiş ve bu fetvada “mazmûn-ı münîfinde zeydin katırı

meradan gelür iken Ömer’in üç yaşında sabiye kızını depeleyüb helâk eylese zeyd

kızın diyetini zamin olur mu Cevab bâ savâbında olmaz deyû buyrulub” böyle bir

durumda hayvan sahibinin diyet ödemesi gerekmediğine hükm etmiştir.

Bu konuyla alakalı olarak sicilin sonlarına doğru Ayıntab ahalilerinden

Mehmed adlı şahsın Merkeze hitaben yazdığı arzuhalinde El Hacc Abdullah

denmekle ma’rûf şahsın haksız yere evladını katl etmesinden bahisle tarafların 134 Ayıntab Ş.S. 1165 Belge no 268, 345135 Ayıntab Ş.S. 1165 Belge no 388136 Ayıntab Ş.S. 1165 Belge no 383

95

huzurda ihzarı ve hak icrasını talep etmiştir. Arzuhalin sonunda ise “ol günden berü

ahvalimizi perişan hanemize varamıyoruz.” Şeklindeki ifade ile kendi durumunu dile

getirmiştir. Nihayetinden bir yıla yakın bir zaman içinde sayıca az diyebileceğimiz

yaralanma ve katil davalarının olması bölgedeki huzurun yerinde olduğu fikrine

varmamıza neden oluyor.

5.1.2.1.8. İhtida hareketleri

Uzun yıllar Müslümanlarla iç içe yaşayan Gayr-i Müslim vatandaşlardan bir

kısmının kendi istekleri ile ihtidâ ettikleri görülmektedir. İhtidâ edenler şer’îye sicili

denilen mahkeme defterlerine yazılırdı. İhtidâ kayıtları doğrudan veya dolaylı olarak

sicillerde yer alıyordu. Doğrudan ihtidalar mahkemede, mühtedinin kendi iradesiyle

Müslüman olmak istediği, hangi dine ve millete mensup olduğu, yeni isminin ne

olacağı gibi hususlar açıkça belirtilerek yapılmakta idi. Bu tarz ihtidalar, "İhtida

İ'lamı" şeklinde sicillere kaydedilmekte idi. Dolaylı olarak bilinen ihtidâlar ise miras,

alım-satım, kefalet ve benzeri kayıtlarda geçen isimlerin yanında "mühtedi"

kelimesinin yer almasından anlaşılmaktadır. Mühtedi kelimesi, o kişinin sonradan

Müslüman olduğunu göstermektedir. 137 Müslüman olmak suretiyle hidâyete eren

kimselerin adları Müslümanların kullandıkları isimlerle değiştirilirdi. Bu durum,

bizzat kendileri tarafından verilen dilekçelerde (ariza) de görülmektedir. Bir

mühtedinin isminden bahsedilirken kendi adından sonra Müslüman olmayan

babasının isminin yerine "Allah'ın kulu" anlamına gelen Abdullah adı kullanılırdı. Bu

sebepledir ki, babasının adı Abdullah olarak belirtilenlerin çoğunlukla ihtidâ eden

kimseler olduğu kabul edilirdi.138

Bu konuyla ilgili olarak sicil içinde iki adet belge görmekteyiz. 474 nolu

belgede “Amo Mahallesinden Zübük oğlu Karabet hidâyet-i İslâmiye ile mühtedi

olub şeref-i İslâm ile müşerref oldukda Mehmed ismiyle tesmiye olunduğu bu

mahalle kayd-ı şedd. Fî şehr-i Recebü’l-Ferd” şeklindeki kayıtla Amo

Mahallesinden Zübük oğlu Karabet ihtida etmiş ve Mehmed ismini almıştır. Diğer

belge ise 476 nolu belgedir. Bu belgede ise “İbn-i Eyyüb Mahallesinden Çitçi Nanik

oğlu Bağdade hidayet-i İslâmiye mühtedi olub şeref-i İslâm ile müşerref oldukda

Ahmed ismiyle tesmiye olunduğu bu mahalle kayd olundu. Fî 10 Zilka’de-i‘ş-Şerîfe

137 Ali İhsan Karataş. (2005). Mahkeme Sicillerini Göre XVIII. Yüzyılda Gayr-i Müslimler. Doktora Tezi ,Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa, s.146.138 Ziya Kazıcı.(2005). Osmanlı Döneminde İhtida. Köprü Dergisi, İstanbul, s. 95.

96

sene 1165” şeklindeki kayıtla İbn-i Eyyüb Mahallesinden Çitçi Nanik oğlu Bağdade

ihtida etmiş ve Ahmed ismini almıştır.

5.1.2.2. Bulgular

H.1165 senesine mahsuben “mâl-ı ‘avârız ve bedel-i nüzul ve Maişet ve

taraf-i vilâyetden tahsildâr-ı Maişet ve defter kalemiyesi cümle ma’rifeti ve ma’rifet-i

şer’le hesab ve kitab ve salyâne olundukda beher haneye on ikişer kuruş isâbet

itmekle şehr ve kuranın hanesi defterîdir ki ber vech-i ati zikr olunur.” Şeklindeki

Ayıntab şehri vergi tahsili için hesab ve kitab işlemleri yapılmış ve belgenin

neticesinde ise mahalle ve köy isimlerine yer verilmiştir. Bu vesileyle bu seneye ait

Ayıntab mahalleleri ve köyleri hakkında bilgi sahibi olmaktayız.bu belgenin yanında

sicilde taranmış olup mahalle isimleri aşağıya çıkarılmıştır.

5.1.2.2.1.MahallelerAkyol Kurb-ı Molla Ahmed Tevbe

Ali Neccar Kurb-ı Ali Neccar Seng-i nakkaş

Amo Sefer Paşa Yeri Seng-i tavîl

Beğ Mağarabaşı Kurb-ı Mağarabaşı

Bostancı Kurb-ı Bostancı Hızır çavuş

Boyacı Şehreküstü Kurb-ı Şehreküstü

Cabi Seng-i hoşkadem Kızılca mescid

Cevizlice Tarla-yı cedid İbn-i Kör

Çukur Zincirli Kurb-ı Zincirli

Eblahan Kılıçoğlu Kurb-ı Kılıçoğlu

Ehl-i Cefa Musallazâde Kurb-ı Musallazâde

Hayik baba Kozanlı Kurb-ı Kozanlı

Hâyik-i Müslüman Şarkiyan Molla Ahmed

Hâyik zımmiyan Kürkciyan İbni Eyyüb

Hicarlı Kürtünciyan Tarla-yı Atîk

Kanalıcı Kurb-ı Kanalıcı Yahni

Karasakal İbn-i Şükür Kastel

Kayacık İbn-i Yusuf Tışlaki

Kaysar

Tablo 5.1. 109 Numaralı Ayıntab Şer’îyye Sicilinde adı geçen Mahalleler

97

5.1.2.2.2. Nahiyeler

Araban Tilbeşar

Tablo 5.2. 109 Numaralı Ayıntab Şer’îyye Sicilinde adı geçen Nahiyeler

5.1.2.2.3. Karyeler

Burc Sebge Narlıca Yaylacık

Lohan Zemge Vahne Sekr

Kaya kendi Kaya pınar Pavrege Dorlı

Çartel Keplin Zülfikar Kolubeğ kilisecik

Görece Göçgin Sondul Tahtemur

Hezik Rum evvelin Rumtel Tahtan

Mihman Zevgir Karakuyu Taşgın

Eydem sevke? Sükudlıca Karadiğek İsbatrın

Cuba Dülük Soygaz Akpınar

Çakal Kızıl hisar İbrahim Arabgini

Kantara Cided Arablar Mezra-i kızılcakend

Karaca burc Çavlı Ağça burc Şıhma

Edbeni Tornalık Cegde Epişge

Nalım öyüğü Kamsal Etne Cubekir

İki ahur Beğlerbeği Mert menge Göcge

Çağırgan Karacaviran Göğsüncük Hacı Arab Kilisecik

Kara üyük Atabeğ Erbeni Güllü

Küfr-i bostan Küfr-i cebel Arıl Şahmelek

Battal Hüyük Hıyam Kürd Kızılcakend

Ağçakend Mimlan Fenek Börti

Göllüce Boyalıca Orucgazi İkizce

Kâfir höyüğü Öyücek damlalıcası Taşlıca Üç kilise

İnce su Güngören Güllüce Göreniz

Bedrkendi Mevzud Telhinoz Gölecek

Saylıca Çaykuyu Sarıbiğak Oğrıca

Tilbeşar Mezra-i sitti Mezra-i sarit Mezmez

Erbuğen Çapalı Sekergen Barna

98

Kinayik Bostancık Kevdevir Kameri

Ağlıca Cevzilice Barne Kinayik

Bostancık Kevdevir Kameri kayabaş Harşitil

Uyucik Kantavir Pehlivan çukuru Kemnük

Tukurcuk Arkık Tünüb Gereyen

Kanab Valsı Söndü Hamiri

Anbarcık Ergöyün Cedidi Telgar

Harbete Kantara Simavin Anfar

Yuna Hisami Burhani Hayik

Kayacık Tilharneb Hırar Değmetaş

Arabğazı Şeyhkendi Tilavez Kürd Osman

Dehbi Mülk Zeranbu Beş deli

Mitrani Ağça üyük Rum evvelin Telsivad

Uruş Gülek Zenbur İkiz kuyu

Karaviran … Gerer Bekar Görgün

Zağiye Alaca Almalu Eşref

Ulu ma’sere Kara çomak Küçük Masere Hengermen

Bazmuhur Sarı Yüreğir Nefah

Şağidin Sebük Kilisecik Babliğe

Nurvane Bayda Tul-i ayn Ağça mezra

Süleyman Mugadir Kebe Tulhan

Sarmı Doğanlıca Karacaviran Kurulmuş

Kılcan Kayabaşı Karagül Bahire

Kadîm Tekresin Kinise Ağalı

Şefiyüddin Sazgın Dülük Kalpende

Sam Zülkadriye Beğlerbeği Gürüm

Hacer Elmalu Züker Humanız

Göçgin Ardil Çarpın Göcek

Kızılhisar Görkün Cağdığın Ağçaöyük

Karaçomak Hisami Kirişte Yeniyapan

Yassıca Devlet Tilbeşar Devlek

Mevrivane Kızılhisar fevkani Belviran

Tablo 5.3. 109 Numaralı Ayıntab Şer’îyye Sicilinde adı geçen Karyeler

99

5.1.2.2.4. ‘Aşîretler

Rişvan Ağçakoyunlu Çepni Reyhanlu

Barazi Kocaşlı Kahraman kazığı Bayındır

Kethüdalık kazığı

Tablo 5.4. 109 Numaralı Ayıntab Şer’îyye Sicilinde adı geçen ‘Aşîretler

5.1.2.2.5. Vakıflar

Müftizade vakfı Hacı Baba zaviyesi vakfı

Yayrlı mescid-i şerif vakfı Muhyiddin medresesi vakfı

Bostancı camii vakfı Halil oğlu mescid-i şerif vakfı

Monla İshak mescidi vakfı Salihiye camii vakfı

Karasakal mescidi vakfı

Tablo 5.5. 109 Numaralı Ayıntab Şer’îyye Sicilinde adı geçen Vakıflar

5.1.2.2.6. Camii ve mescitler

Monla Mehmed Beğ Camii Salihiye Camii

Tahtani Camii Karasakal Mescidi

Hacı Nasır Camii Halil oğlu Mescidi

Boyacı Camii Yayarlı Mescidi

Bostancı Camii Çaparlı Mescidi

Monla İshak Mescidi

Tablo 5.6. 109 Numaralı Ayıntab Şer’îyye Sicilinde adı geçen Camii ve Mescitler

5.1.2.2.7. Medreseler

Muhyiddin medresesi (Şer’îyye Sicilinde adı geçen tek medresedir.)

5.1.2.2.8. Mevki ve makamları ile elkaplar

Şam Valisi Rakka Valisi

Maraş Beğlerbeğisi Ayıntab Alay Beği

100

Şam Kadısı Rumkala , Ayıntab ve Birecik Kadıları

Dîvân-ı Hümâyun Çavuşbaşı Ayıntab Voyvodası

Kapucubaşı Baş Defterdâr

Silahtar Ağası

Tablo 5.7. 109 Numaralı Ayıntab Şer’îyye Sicilinde adı geçen Mevki ve Makamlar(Tablo içerisindeki isimler belgelerde kendilerine atfen lakabı geçen makamlardır.Lakapları ise aşağıda makamları ile verilmiştir. )

*Şam Valisi’nin Elkabı

Düsturûn-ı mükrimûn-ı müşîrûn-ı müfahhamûn nizâmü’l-’âlem

müdebbirü’l-umûru’l-cumhur bi’l- fikrü’s-sâbık mütemmimü’l-mihâmü’l-in’am bi’r-

reyi’s-sâib … ve bünyânü’d-devlet ve’l-ikbâl meşîd ve erkânü’s-sa’âdet ve’l-iclâli’l-

mahkûfun bi sanûf-i ‘avâtıfu’l-melikü’l-‘alâ emir

*Rakka Valisi’nin Elkabı

Düstur-ı Mükerrem müşîr-i müfehham nizâmü’l-’âlem müdîr-i umûru’l-

cumhur bi’l-fikr-i sâkıb mütemmim-i mihâmü’l-enâm biümerâ-yı nakîb mümhid-i

bünyânü’d-devlet ve’l-ikbâl meşîd-i erkânü’s-sa’âdet ve’l-iclâl cünûn-ı avâtıfü’l-

melekü’l-‘alâ

*Mar’aş Beğlerbeğisi Elkabı

Emîrü’l-ümerâi’l-kirâm kebîrü’l-kiberâi’l-fiham Zü’l-kadr-i ve’l-ihtiram

mûcebü’l-Ferdü’l-ihtişâmü’l- muhtass bi mezîd-i inâyetül meliki’l-‘alâ

*Ayıntab Alay Beği Elkabı

Vâcibü’l-izân kudvetü’l-emâsil ve’l-akrân

*Şam Kadısı Elkabı

Akzâ kazâti’l-müslimîn-i evlâ vülâti’l-muvahhidîn ma’dinü’l-fazl ve ve’l-

yakîn râfi’ü i’lâmü’ş-şerâiti ve’d-dîn vârisü’l-‘ulûmi’l-enbiyâ ve’l-mürselîn el mahz-ı

mezîd-i ‘inâyetü’l-melikü’l-müslimîn

*Rumkala , Ayıntab ve Birecik Kadıları Elkabı

Mefâhirü’l- kuzât ve’l-hükkâm ma’dinü’l- fezâil ve’l- kelâm

101

*Dîvân-ı hümâyun Çavuşbaşı Elkabı

İftihârü’l-emâcid ve’l-ekârim câmiü’l-mehâmid ve’l-mekârimü’l-muhakkin

Mezîd-i inâyetü’l- meliküddâim olan El Hacc Mehmed dâme mecdehû

*Ayıntab Voyvodası Elkabı

Kudvetü’l-emâsil ve’l-akrân

*Kapucubaşı Elkabı

Mefharü’l-emâcid ve’l-ekârim câmiü’l-mecâmid ve’l-mekârim İftihârü’l-

emâcid ve’l-hükkâm câmiü’l-mehâmid ve’l-mekârimü’l-münhas bi mezîd-i

inâyetü’l- melikü’d-dâim

*Baş Defterdâr Elkabı

İftihârü’l - ümerâ ve’l-ekâbir

*Silahdar Ağası Elkabı

İftihârü’l- emâcid ve’l-ekârim

SONUÇ

Transkripsiyon ve değerlendirilmesinin yapılmaya çalışıldığı 109 nolu

Şer’îyye sicili 141 varaktan oluşmaktadır. 1165 hicri senesini (M.1752) ihtiva eden

bu sicilde hüccetlerin ağırlıklı bulunması, o bölgenin ticari faliyetlerinin yoğun

olduğu anlamını taşımaktadır. Bu ticari faliyetler içinde bayanların da etkin biçimde

rol aldıklarına tanıklık edilmektedir.

Hüccetlerde genel olarak tarla, dükkân, ev ve ağaçların satış aracı olarak

kendini göstermektedir. Tereke kayıtlarında her ne kadar kişilerden kalan mallara

şahit olunsa da diğer tarafdan varislerden hareketle çok eşle evliliğin gayet az

102

olduğu, ortalama üç çocuklu ailelerin ağır bastığı da tespit edilebilmektedir. Ayrıca

Gayr-i Müslim dahi olsa tereke kayıtlarında mal paylaşımlarında Şer’î hukuka uygun

olarak erkeklere bayanlardan iki kat fazla pay verildiği tespit edilmiştir. Bu vesileyle

uzun yüzyıllardan beri beraber yaşayan ahalinin kültürel etkileşiminin etkilerine şahit

olunmaktadır.

Hacimli bir şeriye sicili olan 109 nolu şeriye sicilinde XVIII. yy ortasında

Ayıntab’da 55 mahalle, 2 nahiye, 239 karye tesbit edilmiştir. Böylece mahalle ve

karye sayısının fazlalığı Ayıntab şehrinin gelişmişliği, insan potansiyeli ve vergi

kaynakları açısından önemli bir şehir olduğu kanaatini oluşturmaktadır. Sicil içinde

dokuz ‘aşîrete rastlanmıştır. Bunların yanında şehirde 11 cami ve mescid, 9 vakfa

rastlanmıştır. Evladiyet vakıflarında mütevelli olarak vefatına kadar Vâkıfın, daha

sonra ekber evladın mutasarrıf olduğunu, bazı davaların ise vakfa mütevelli olmayla

alakalı olduğu görülmüştür.

‘Aşîretlerin iskânı konusunda merkezden gönderilen fermanlarda iskân

faliyetlerine verilen ağırlık kendini hissettirmekte olup konar göçer ‘aşîretlerin

meskûn ahaliye verdikleri huzursuzluklar mahkemeye yansımıştır. Ayrıca vermeleri

gereken vergileri vermedikleri hakkında yerel idareciler uyarılmıştır. Vergi toplama

hususlarında merkezin hassasiyetleri fermanlardan anlaşılmakta ise de diğer taraftan

halka gadr edilmemesi hususunda ise dikkat etmeleri özellikle belirtilmiştir. İctimai

yapı içinde bayanların haklarını koruma konusunda vekil tayinini ihtiyar ettiklerine

ve bu vekil eliyle haklarını aradıklarına daha fazla şahit olunmaktadır.

Katl ve yaralama davalarına ise sayısı gayet az diyebilceğimiz oranda

belgelere rastlıyoruz. Bu vesileyle bölgede toplumsal huzurun yerinde olduğunu

görüyoruz. Yaralanma ve katl davalarında maktul şahısların aileleri karşı tarafdan

diyet talep etmek şekilinde davaların çözülme cihetine gidildiği görülüyor.

Defter içinde mahalle idaresinde ortak kullanımı vaki olan binaların

tamirlerinin mahalleli tarafından yapıldığı ve kişilerin durumlarına göre yardımlarda

bulundukları görülmektedir. Toplumsal hassasiyetlerin dini hükümler çerçevesinde

şekillenmiş olduğunu zina ve içki gibi durumların mahallelinin beraberce engellemek

istedikleri dikkat çekicidir. Ancak bu tür davalarda katl ve yaralanma davaları gibi

gayet az belgelerde karşımıza çıkması bu tür gayr-i ahlaki durumların toplumsal

boyuta ulaşmadığını göstermektedir.

103

Netice olarak noksanlıkları ve hatalarıyla dahi olsa yapmaya çalışılan bu tez

ile XVIII.yy ortasında Ayıntab şehrinin durumu değişik cihetlerden incelenmeye

çalışılmıştır. Bu tür çalışmaların Ayıntab tarihi açısından daha sonra yapılacak

çalışmalara misal teşkil edeceği ve şehir tarihçiliği üzerine yapılan çalışmalar için de

âcizane katkı sağlayacağı temenni edilir.

KAYNAKLAR

Akbıyık,Yaşar.(2002).Milli Mücadele’de Güney Cephesi. Türkler Ansiklopedisi, c.XV, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, s.1392.Akdağ, Mustafa.(1947).Tanzimat’tan Önceki Zamanlarda Adalet İşleri. Ülkü Dergisi, I / V Mayıs,s. 10.Akgündüz, Ahmet.(1988). Şer’îyye Sicilleri,Toplu Katalogu ve Seçme Hükümler, c.I, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul, ss. 17-18.Akgündüz, Ahmet.(2002).İslâm Hukukunun Osmanlı Devleti’nde Tatbiki: Şer’îye Mahkeme ve Şer’îye Sicilleri.Türkler Ansiklopedisi, c.X, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, s. 54.Altınöz, İsmail. (1999).Dulkadir Eyaleti'nin Kuruluşunda Antep Şehri (XVI.Yüzyıl). (Editör:Yusuf Küçükdağ),Gaziantep Üniversitesi Vakfı Kültür Yayınları, Yayın No:6, Gaziantep,ss. 95-97.

104

Atar, Fahrettin.(1979).İslâm Adliye Teşkilatı, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, ss.17-58.Atar, Fahrettin.(2001).Kadı. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c.24, Güzel Sanatlar Matbaası, İstanbul, s.66.Aydın, M.Akif.(2003). Mahkeme. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c.27, Güzel Sanatlar Matbaası, Ankara, s.342.Aydın, M.Akif. (2005). Türk Hukuk Tarihi, 5. Baskı, Ufuk Yayınları, İstanbul, s. 69.Aydın, M.Akif. (2008). Aile Hayatı. İslâm ve Toplum İlmihal, c.II,Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara,s.224.Barkan, Ömer Lütfi.(1993).Edirne Askerî Kassâmına Ait Tereke Defterleri. Tarih Belgeleri Dergisi, III/V-VI, Ankara, s.2.Bilgi, Nejdet.(2002).Cumhuriyet’in İlk Döneminde Mülki Yapının Gelişimi(1920- 1950). Türkler Ansiklopedisi, c.XVII, Yeni Türkiye Yayınları, s.573.Bilmen, Ömer Nasûhi. (2002). Büyük İslam İlmihali, Mehmet T. (Sadeleştiren), Çelik Yayınları, İstanbul, s.462.)Cin,H., Akgündüz,A.(1995). Türk Hukuk Tarihi. c.I, Osmanlı Araştırmaları Vakfı, İstanbul, s. 270.Çadırcı, Musa.(1997). Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapısı,TTK, Ankara, s.79.Devellioğlu, Ferit.(2005).Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Aydın kitabevi, Ankara, s. 799.Erkmen Ayşe.(2005). 156 Numaralı Ayıntab Şer’îyye Sicilinin Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi.Yüksek Lisans Tezi, G.Ü.S.B.E., Gaziantep. Fendoğlu, Hasan T.(1999). Osmanlı'da Kadılık Kurumu ve Yargının Bağımsızlığı. Osmanlı Teşkilatı, c.VI, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, s. 465.Fendoğlu, Hasan Tahsin.(2002).Osmanlı’da Kadılık Kurumu ve Yargının Bağımsızlığı.Türkler Ansiklopedisi,c.VI,Yeni Türkiye Yayınları, Ankara,s. 453.Geçgil, Aynur.(2006). 141 Numaralı Gaziantep Şer’îyye Sicili. Yüksek Lisans Tezi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ, s.10.Gökhan, İlyas.(2000).Gaziantep ve Yöresinin Osmanlı Hâkimiyetine Geçmesi. (Editör:Yusuf Küçükdağ),Osmanlı Döneminde Gaziantep Sempozyumu, Arsan Basın-Yayın, Gaziantep, ss.59-65.Göyünç, Nejat.(2000).Gaziantep Tarihi ile İlgili Bazı Notlar. (Editör:Yusuf Küçükdağ),Osmanlı Döneminde Gaziantep Sempozyumu, Arsan Basın- Yayın,Gaziantep,ss.46-48.Halaçoğlu, Yusuf.(1998). XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılar'da Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı. 4.Baskı, TTK Yayınları, Ankara, ss. 26,27.H.T.(1979). Ayıntab. İ.A., c.II, MEB Yayınları, İstanbul, ss.64-67.İnalcık, Halil.(1985). Osmanlı Arşivlerinin Türk ve Dünya Tarihi İçin Önemi. Osmanlı Arşivleri ve Osmanlı Araştırmaları Sempozyumu, İstanbul, s.35.İnalcık, Halil.(2000). Osmanlı İmparatorluğu'nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi. Halil B. (Çev.), c.1, 2.Baskı, Eren Yayınları, İstanbul, s.146.Karataş,Ali İhsan. (2005). Mahkeme Sicillerini Göre XVIII. Yüzyılda Gayr-i Müslimler. Doktora Tezi ,Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa, s.146.Kanar, Mehmet.(2009). KANAR Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, c.2,Say Yayınları,İstanbul, s.2337.Kanar,Mehmet.(2010).Farsça-Türkçe Sözlük. Say Yayınları,İstanbul.Kazıcı,Ziya. (2005). Osmanlı Döneminde İhtida. Köprü Dergisi, İstanbul, s. 95.Kuru, Levent.(2006). 29 Numaralı Edirne Şer’îyye Sicili.Yüksek Lisans Tezi,Trakya

105

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Edirne, s.11.Kütükoğlu, Mübahat S.(1998). Osmanlı Belgelerinin Dili( Diplomatika). Kubbealtı Neşriyatı, İstanbul, s.197.Mardin, Ebu’l Ula.(1967).Kadı maddesi, İ.A, c.VI, MEB Yayınları, İstanbul, s. 42.Olgun İ.,Drahşan C.(2005). Farsça-Türkçe Sözlük. Murat Yayınları, Ankara.Ortaylı, İlber.(1974).Osmanlı Kadısı'nın Taşra Yönetimindeki Rolü Üzerine. Belleten, c.XXXVIII, Ankara, s. 96.Ortaylı, İlber.(1994).Hukuk ve İdare Adamı Olarak Osmanlı Devleti'nde Kadı. Turhan Kitabevi, Ankara, s. 16.Ortaylı, İlber.(2001).Kadı. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c.24, Güzel Sanatlar Matbaası, İstanbul, s.70.Özdeğer, Hüseyin .(1996).Gaziantep,Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi,c.13, Güzel Sanatlar Matbaası, İstanbul, ss.466-477.Özdemir, Rıfat.(1986).XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Ankara. Ankara, Kültür Bakanlığı Yay., ss.17-18.Özlü, Zeynel.(1999).Gaziantep’in 120 No’lu Şer’îye Sicili.Yüksek Lisans Tezi . Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, s.5.Öztürk, Said.(1995).Askeri Kasamsa Ait Onyedinci Asır İstanbul Tereke Defterleri(Sosyo-Ekonomik Tahlil),OSAV,İstanbul,s.19.Pakalın, Mehmet Zeki.(1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. c.III, MEB Yayınları, İstanbul, s. 644. Pamuk, Bilgehan.(2009). Bir Şehrin Direnişi Antep Savunması. IQ Kültür Sanat Yayıncılık,İstanbul,s.45.Sâmi,Şemseddin.(1989).Kâmûs-ı Türkî. Enderun Kitabevi, İstanbulSertoğlu, Mithat.(1982). Osmanlı Tarih Lügati. Enderun Yayınevi, İstanbul, s.337.Solmaz, Mehmet.(1983).Atatürk Gaziantep’te. 2.Baskı, Eko Matbaası, İstanbul,s.76.Timbil,Rabia Sultan.(2003).19 Numaralı Gaziantep Şer’îyye Siciline Göre Mülk Satışları,Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Ünv.Sos.Bil.Ens.,Konya,s.38.Tozcu, Hacer Çetin.(2006).173 Numaralı(H.1282-1286) Besni Şer’îyye Sicil Defteri. Yüksek Lisans Tezi,Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimle Enstitüsü, Niğde, s.9.Tuş, Muhiddin.(1999). Osmanlılarda Özel Toprak Mülkiyeti ve Vakıf Münasebet , Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, s.V Konya, s. 181.

Uluerler, Sıtkı.(1999). 71 Numaralı Amasya Şer’îyye Sicilli (H. 1234/1236 - M. 1818/1821). Yüksek Lisans Tezi,Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ, s. 16.Uzunçarşılı, İsmail Hakkı.(1988).Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilat.TTK Basımevi, Ankara, s.83.Uzunçarşılı, İsmail Hakkı.(1984). Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilatı, TTK. Yayınları, Ankara.Uzunçarşılı, İsmail Hakkı.(1979). Ferman. İslâm Ansiklopedisi, c.IV, M.E.B. Yayınları, İstanbul, s. 57.Ünler, Ali Nadir.(1969).Gaziantep Savunması, Kardeşler Matbaacılık,Gaziantep.Üzel, Sahir.(1952).Gaziantep Savaşının İç Yüzü, Doğuş Matbaası, Ankara, s.334.Zengin, Ahmet Fevzi.(1998). 4/446 Numaralı Şer’îye Siciline Göre Üsküdar’da Ekonomik ve Sosyal Hayat.Yüksek Lisans Tezi, Marmara Ünv. Sosyal Bilimler Enst., İstanbul, s.18.

106

EKLER

K A. 109 NUMARALI AYINTAB ŞER’İYYE SİCİLİ VARAK ÖRNEKLERİ

Not: Belgeler, tezin orijinalinde mevcuttur.

EK A.1. 76 NOLU VARAK: İÇERDİĞİ BELGE VE KONULARMonla Mehmed’in Hamo’dan kalan alacaklarını zevcesi Zeyneb ve Büyük kızı Fatıma’dan talep etmesi(266 Nolu Belge); Şeyh kastelinin temizlenmesi için lazım olan altmış guruşun ahaliden toplanması hakkında belge(267 Nolu Belge); Süleyman’ın, İbrahim Beşe tarafından yaralanması neticesi ölmesi üzerine 150 kuruş üzerine sulhun akd edilmesi (268 Nolu Belge)

EK A.2. 59 NOLU VARAK: İÇERDİĞİ BELGE VE KONULARFatıma binti El Hacc Ebû Bekir’in tereke kaydı(214 Nolu Belge); Hüseyin Beşe’nin, Mehmed Ali Beşe’ye üç bab dükkan satışı(215 Nolu Belge)

108

EK A.3. 132 NOLU VARAK: İÇERDİĞİ BELGE VE KONULARAyıntab’da Muhyiddin medresesi vakfının hissedarlığı hakkında berat(439 Nolu Belge);Hamza adlı şahsın tımar ve ze‘âmetler husûsunda sorun çıkarması hakkında ferman(440 Nolu Belge); Hamza’nın muhakeme edilmek için gönderilmesi hakkında buyruldu(441 Nolu Belge); Ebu Bekir ibni Mustafa’nın vakfa mütevelli olması hakkında berat(442 Nolu Belge)

EK A.4. 141 NOLU VARAK: İÇERDİĞİ BELGE VE KONULARİhtida kayıtları, Narh takdirleri, Nikah akdi ve muhtelif kayıtlar: Koyun eti beher batmana narh takdiri(469); Koyun eti narh takdiri(470); Dimos-ı Ayıntab malının Salyaneci Mehmed Çavuşa teslim edilmesi(471);1165 senesi hasadının sicile kaydı(472); 1166 senesi karye evraklarının sayımı ve ala, evsat ve edna bahçelerden çıkması(473);Zübük oğlu Karabet’in Müslüman olması hakkında(474); Nikâh akdi(475); Çitçi Nanik oğlu Bağdade’nin Müslüman olması hakkında(476);Buğdayın beher batmanının 10 akçe olması hakkında narh takdiri(477); Sayda valisinin Halep’ten Kars’a giderken kaldığı köylerde ahalinin masraflarının salyaneden düşülmesi(478)

SÖZLÜK

- A –Ahz: Alıp kabul etme,yakalamaAhzü Kabz: Alıp sahip çıkmaÂmme: Kamuya ait,herkes,halk

- B –Ba’delyevm: Bugünden sonraBa’del: SonraBer: Üzeri,üzerinde,üzere,göre;Yan;GöğüsBer haseb-i: Göre,nazaranBer vech-iâti: Aşağıda olduğu gibiBer vech-i istihkâk: Hak edişe göreBeyn: Ara,ortaBeyn-i: ArasındaBey-i bât: Kesin satışBinâen: Dayanarak,-e göre,-den dolayı,-dığı için

109

Binâenaleyh : Bundan dolayı,buna dayanarak

- C –Cânib: Taraf,yön;MakamCu’l: ÜcretCûlâh:Çulha,Dokumacı

- D –Da’vi: Dava,hak aramaDeyn : BorçDüyûn: BorçDüyûn-u Kesiresi : Bir çok borç

- E –Ehl-i Karye: KöylüEsâbî’: Haftalar

- F –Fevt: Geçme,geçip gitme,ölme,ölüm

- G –Gadr: Haksızlık,zorbalık,zulümhainlikGıbb: Son,gün aşırı,-den sonra- H –Hasbî: Bedava,karşılıksız,para karşılığı olmayarakHasbihâl: Dertleşme,konuşmaHâvî: İçeren,ihtiva eden;Issız bölge,tenha yerHınta: BuğdayHulf: Sözünde durmama,sözünde durmayan

- I –Ikfâl: Kilitleme,kilit vurmaIskât: Düşürme,yok etme,hükümsüz bırakma,birinin ölümündensonra dağıtılan sadakaIskât Yapmak: Ölenin bıraktığı malının üçte birini ayırarak yaşarkenyapamadığı dini görevlerine sayılmak üzere fidye vermekIskât-ı salât: Ölünün farz ve vacip dahil olmak üzere günde altı rek’at hesapedilen borçlu kaldığı namazlarIkvâl: Söylenmemiş bir sözü söylendi diye iddia etme

- İ –İbrâ’: Aklanma,bereat etme,hastayı iyileştirmeİbrâ-i amm: İslâm hukukuna göre bir kişiyi bazı hak ve davalardan ibraetmekİbrâ-i ıskât: İslâm hukukuna göre bir kişinin başka bir kişide olan hakkınıtümünü düşürmesi veya bir kısmını indirmesiİfşâ’ât: Açığa vurmalarİftâ: Fetva vermeİstintâk: Sorgulama,sorguya çekme,konuşturma,söyletmeİstişhâd: Tanık getirme,şahit getirme,örnek gösterme;Şehit olma

110

İştirâ: Satın alma,satın alınmaİştirât: Şart sürme,Şart sürülmeİştitât: Haksızlık etmeİzâbe : Eritme,eritilme

- J –Jende: Yırtık eskimiş,yamalı hırka, eski hırka

- K –Kâbil-i süknâ: OturulabilirKabz: Alma,çekme,tutma,kavrama; Azrailin can almasıKâffe: Bütün,tümKarye: Köy,kent,kasaba,memleketKat’: Kesme,kesilme,bitirme,geride bırakmaKat-ı hayat: ÖlümKat-ı münâsebât: İlişki kesmekKat-ı nizâ: Kavgayı kesmeKati: ÇokKat’î: Kesin; ÇokKât’i: Kesen,kesici,keskin kılıçKat-i alâka: İlgi kesmeKat-i davâ: Davayı bitirme,davayı sonuçlandırmaKesire: Çok,birçokKetb: YazmaKıyye: Okka

- L –Lesâset : HırsızlıkLevm: Kötüeme,paylama,azarlama,çekiştirme

- M -

Mahdûd: Sınırlı,kısıtlıMahzar: Huzur,kat;Dilekçe,toplu dilekçe;Mahkeme sicili;Görünüm,görünüşMatbah: MutfakMatlûb: İstenilen,talep edilen,alacakMedfû’: Uzaklaştırılmış,kovulmuş,defedilmiş,giderilmiş,vezneden verilmişMedfûn: Gömülü,defnedilmişMedh: Övgü,ÖvmeMenzil: Konak yeri,ev,yer,uzaklıkMenzur: Adanmış,nezredilmişMeram: MaksatMerkûm: Yazılmış,adı geçen,anılan,;Aşağılık insan;Üst üste yığılmışMetruk: Terk edilmiş,bırakılmışMetruke: Kocası tarafından terk edilen kadın,boşanmış kadınMeyyit: Ölü,ölmüş,canlı cenazeMezbur(e): Anılan,adı geçenMi’eteyn: İki yüzMinha’l-ihrâcât: Terekenin taksiminden önce yapılan her türlü harcamayı, keintiyi,alınan resimleri ve mürisin borçlarını içeren kısım

111

Mu’âraza: Çekişme,didişme,kavga,çtışmaMu’arız: Karşıt,itiraz eden,muhalifMucebince: Bakan,vali gibi üst düzey memurlara gönderilen yazıların altına bu yöneticilerin yazdıkları onay işaretiMuhâdarat: Edebi konuşmalar,hatırda tutulan yararlı bilgilerMuhallef: Ölenin terekesi,geriye bıraktığı mal,geride bırakılanMuhallefat: Ölenin geriye bıraktıklarıMuhallefe: Ölen adamın dul karısıMuharrer: Yazılmış,yazılıMukaddem: Önce,önde,önde giden,üstün,önertiMuris: Miras bırakanMübîn: İyi ile kötüyü ayıran,açık,âşikar,ortada,besbelliMüdde’â: İddia edilen,sav,tezMüddeâ aleyh : Aleyhinde dava açılanMüdde’î: Davacı,iddiacı,inatçıMüfsid(e): Bozan,bozguncu,fesat sokan,İşleri bozanMü’eccel: Ertelenmiş,tecil edilmiş,belirli bir süreMünâsafa: İki eşit parçaya bölme,yarı yarıya paylaşmaMünhasır: Bir yere özgü,bir kişiye özgü,çeviren,sınırlayanMürâfık: Arkadaş,birlikte olanMürûr: Geçme,geçip gitme,geçişMüsadif : Rastlayan,tesadüf edenMüsadif Olmak: RastlamakMüsta’mel: Kullanılmış,eskiMüşterâ: Satın alınmışMütala: OkumakMütala’at: Okumalar,incelemelerMütehakkık: Gerçekleşen,doğruluğu ortaya çıkanMüteveffa: Vefat eden,ölen,ölmüş olanMûceb: Gereken,icap eden;Sonuç;ParafMûcib: Gereken,gerektirenMûcebât: Gerekenler

- N –Nâs: İnsanlarNizâ: KavgaNizâ-ı lafzi: Ağız kavgası,ağız dalaşıNümâ: GösterenNümâyân: Görünen,ortada,açık,aşikar

- R –Râfi: Kaldıran,yükseltenResm-i Kısmet: Ölen kişinin mirasını devletçe bölüştürülmesi işleminden alınan vergiRibh: Kâr,kazançRüfekâ: Arkadaşlar

- S –Sâhûn: Gaflete dalanlarSemmî: Zehir ile ilgili,zehirli

112

Sükkân: Oturanlar,yerleşik olanlar,sakinlerSüknâ: Konut,yerleşim

- Ş –

Şerâ’it: Koşullar,ŞartlarŞerh: Açıklama,açma,açılamaŞerh-i ahvâl: Durumun açıklanmasıŞurût: Koşullar,şartlarŞühûd: Tanıklar,görünme,ortaya çıkma,görme

- T -Takrîr: Yerleştirme,yerine koyma,anlatma,yerine getirme,bildirmeTakrîrât: Anlatılan şeylerTakrîren: AnlatarakTakrîben: Aşağı yukarı,yaklaşık olarakTa’zîr:Padişah veya naibi tarafından uygulanan şer!i olmayan ceza;Azarlama,paylama,ağzının payını vermeTebeyyün: Ortaya çıkma,belirginleşme,anlaşılmaTechîzü tekfin: Ölünün yıkanıp ilaçlandıktan sonra kefenlenmesiTecvîz: Uygun görme,caiz görme,izin verilme,uygun görülmeTevâbi’: Maiyette bulunanlar;Uşaklar;Merkeze bağlı bölgelerTevâbi-i muttasıla-i müstakırre: Evin demirbaş kısımlarıTevâbi-i süknâ : Evin oturma kısmı dışında kalan bölümlerTevliyet: Mütevellilik,vakıf işine bakma; Yüz çevirmeTezkiye: Arındırma,aklama,temize çıkarma,maldan zekât verme,birinin durumunun başkalarına gizlice sorulması

- V –Vech: Yüz,yüzey,satıh,ön,alın,biçim,üslupVech-i muharrer: Yazıldığı gibi,yazıldığı şekilde

- Y –Yektâ: Bir tane,biricik,eşsiz,benzersiz

- Z –Zahîr: Destekleyen,yardımcı,arka çıkanZâhir: Ortaya çıkan,görünen,açık,ortada,aşikarZımni: Dolaylı olarak,üstü örtülü,üstü kapalıVaz’î: Durum ile ilgiliVazî’: Sıradan,adi,alçak,basit,sıradan;mütevâziVâziülyed: El koyan

113

ÖZGEÇMİŞ

Mehmet Karasakal 01.01.1979 Tarihinde Gaziantep’in Araban ilçesi Aşağı Karavaiz Köyünde dünyaya geldi.İlk ve orta öğrenimini Gaziantep’in çeşitli okullarında tamamladı.1998 yılında girdiği Trakya Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’nden 2002 yılında mezun oldu.Akabinde İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih alan öğretmenliği alanında Tezsiz Yüksek Lisans yaptı ve buradan 2003 yılında mezun oldu.Öğrenim hayatına halen Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı’nda Genel Türk Tarihi alanında yüksek lisans yaparak devam ettirmekte olup evli ve bir çocuk babasıdır.

VITAE

Mehmet Karasakal was born in Aşağı Karavaiz village of Araban town of in Gaziantep on 01.01.1979. He completed his primary and secondary education at various schools of in Gaziantep. He entered faculty of Science-Literature of Trakya

114

Üniversity in 1998 and he graduated in 2002. He did master's without thesis at Istanbul University of Social Sciences Institute at the branch of history teacher and he graduated from there in 2003. He still continues his education life the main science branch of history of the General Turkish History of Institute of Social Sciences of Gaziantep University.He is married and he has a child.

115

bİrİncİ bÖlÜm · web viewt.c. gazİantep Ünİversİtesİ sosyal bİlİmler enstİtÜsÜ...

Documents