Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine i njen Odbor za istorij-ske nauke, organizirao je u saradnji sa Orijentalnim institutom, Filozof-skim fakultetom i Institutom za istoriju u Sarajevu međunarodni okrugli sto posvećen naučnom djelu akademika Branislava Đurđeva koji je odr-žan 4. decembra. 2009. Na skupu su učestvovali i svoje referate podnijeli učesnici iz Albanije, Bosne i Hercegovine, Bugarske, Crne Gore, Hrvatske Njemačke, Sjedinjenih Američkih Država i Srbije.

Knjiga “Naučno djelo akademika Branislava Đurđeva” predstavlja zbor-nik radova sa ovog skupa, uz napomenu da neki od referata podnesenih na skupu nisu dostavljeni redakciji Zbornika te nisu našli svoje mjesto u ovoj knjizi. U sadržaj zbornika je naknadno uvršten rad Muhameda Fili-povića. Stavovi izneseni u pojedinim radovima u ovom Zborniku isključi-vo reflektuju mišljenja njihovih autora.

Održavanje skupa i izdavanje zbornika finansijski su omogućili Ministar-stvo civilnih poslova Bosne i Hercegovine, Grad Sarajevo i Federalno mi-nistarstvo obrazovanja i nauke.

5

SADRŽAJ

Dževad JuzbašićOtvaranje skupa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Behija Zlatar Uvodna riječ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

Lamija HadžiosmanovićAkademik prof . dr . Branislav Đurđev – profesor i saradnik . . . . . . . . . . 17

Vladimir PremecZapis o Branislavu Đurđevu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

Aladin HusićZnačaj istraživanja Branislava Đurđeva za historiografiju jugoistočne Evrope . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

Enes PelidijaDoprinos akademika Branislava Đurđeva u pisanju knjige “Historija naroda Jugoslavije II” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

Lejla GazićDoprinos Branislava Đurđeva izdavačkoj djelatnosti Orijentalnog instituta u Sarajevu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

Nenad FilipovićPitanje osmanske vlasti u Crnoj Gori, razvoj jugoslovenske osmanistike i Branislav Đurđev . . . . . . . . . . . . . . 47

Adnan PepićZnačaj Branislava Đurđeva za izučavanje historije Crne Gore . . . . . . . 85

Ramiza SmajićPravci razvoja osmanistike u jugoslovenskom i postjugoslovenskom periodu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93

Ема МиљковићБранислав Ђурђев и “Деспотов канун” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

Nenad MoačaninKako konstruirati demografske trendove na temelju podataka o broju fiskalnih jedinica: džizja u Bosni u 18 . stoljeću . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109

6

Olga ZirojevićBiljni i stočni fond u vreme turske vladavine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117

Александър АнтоновЗавија Махмуд бега у Ихтиману . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

Dritan Egro Komünist arnavutluk’taki osmanli Çalişmalari: Selami Pulaha (1938-1991) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141

Vesna Mušeta-Aščerić Metodološki pristup Branislava Đurđeva problemima historijske nauke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151

Muhamed Filipović Problemi filozofije historije i metodologije historiografskih istraživanja u djelu Branislava Đurđeva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163

Safet Bandžović Metodološki pristup Branislava Đurđeva etničkoj historiji Bosne i Hercegovine: muslimani i bošnjaštvo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173

Adnan VelagićMarksističko poimanje problema historije u djelima Branislava Đurđeva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197

Dino Mujadžević Polemika između Mirjane Gross i Branislava Đurđeva . . . . . . . . . . . . . 209

Biografija akademika Branislava Đurđeva (Vesna Mušeta-Aščerić) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217Bibliografija radova akademika Branislava Đurđeva (Vesna Mušeta-Aščerić) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221Lista autora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239

7

OTVARANJE SKUPA

Dževad JuzbašićSarajevo

Poštovane dame i gospodo, Povodom stogodišnjice od rođenja akademika Branislava Đurđeva,

koja je padala prošle, 2008 . godine, orijentirali smo se još 2007 . na održava-nje okruglog stola na kome bi se nastojalo kritički ocijeniti njegovo respekta-bilno naučno djelo . Problemi finansijske prirode stajali su na putu da lani to ostvarimo, jer dobivena minimalna sredstva od strane Federalnog ministar-stva za obrazovanje i nauku to nisu dopuštala . Tek u drugoj polovini 2009 . godine, kada su Ministarstvo civilnih poslova Bosne i Hercegovine i Uprava grada Sarajeva dali svoju dotaciju, mogli smo zakazati ovaj skup . Zato se za-hvaljujem svim donatorima koji su omogućili da se ovaj međunarodni okrugli sto održi .

U organizacionom odboru ovog okruglog stola su predstavnici Akade-mije nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, čiji je redovni član bio prof . dr . Branislav Đurđev, i to još od osnivanja Naučnog društva Bosne i Hercegovi-ne (1952) i njegovog prerastanja u Akademiju (1966) . Đurđev je u razdoblju od 1968 . do 1971 . bio i predsjednik Akademije . U organizacionom odboru predstavljen je Orijentalni institut u Sarajevu, čiji je direktor bio Đurđev od osnivanja Instituta 1950 . do 1964 . godine, a takođe i Filozofski fakultet u Sarajevu na kojem je Đurđev predavao, kao i Institut za istoriju u Sarajevu, u čijem je razvoju sudjelovao i Branislav Đurđev . Na čelu organizacionog od-bora je dr . Behija Zlatar, sadašnja direktorica Orijentalnog instituta .

O naučnom djelu akademika Đurđeva vodili smo nakon zadnjeg rata razgovore u okviru diskusije o akademicima istoričarima . Akademik Enver Redžić objavio je knjigu “Branislav Đurđev – ličnost i djelo”, u izdanju ANU-BIH, Djela LXXVI/44, Sarajevo 2003 . godine, u kojoj je pregledno prikazana naučna djelatnost Đurđeva i date neke zapažene ocjene njegovog rada . Red-žić se pri tome ogradio da nije osmanist i ograničio se, kako kaže, na prezen-tiranje krucijalnih priloga Branislava Đurđeva i njihov naučno-informativni prikaz (Redžić 2003, 20) . Tu knjigu prezentirali smo učesnicima današnjeg okruglog stola i od njih očekujemo kritički prikaz stvaralačkog opusa Brani-

8

slava Đurđeva . Njega karakterizira neprekidna polemika o naučnim i druš-tvenim problemima . On je intenzivno polemizirao, bilo da se radi o karakte-ru osmanskog feudalizma, o uticaju osmanske vladavine na razvitak naših naroda, o problemima srpske pravoslavne crkve i crnogorske istorije 16 . i 17 . vijeka ili o etničkim problemima u Bosni i Hercegovini . Naročito od šez-desetih godina prošlog stoljeća on sve više piše o metodološkim problemima i zakonima razvitka ljudskog društva te posebno polemizira o filozofiji i pe-riodizaciji istorije . Ova problematika, naročito dogmatska odbrana izvornog marksizma, postala je glavna preokupacija Đurđeva u zadnjem razdoblju njegova života .

U respektabilnom opusu Branislava Đurđeva možemo uglavnom razli-kovati nekoliko različitih oblasti . Najprije to su naučni radovi koji se odnose na istoriju i karakter osmanskog feudalizma i njegov uticaj na razvitak naših naroda, i to prije svega srpskog i crnogorskog naroda . Potom dolaze radovi koji se odnose na probleme marksističke teorije i tumačenja istorije, a zatim radovi koji tretiraju različita aktuelna pitanja istorijske nauke i društva . Po-sebno mjesto u radu Đurđeva zauzima izdavanje istorijskih izvora . Program današnjeg skupa pobuđuje nadu da ćemo o tome čuti zanimljiva mišljenja .

Sa svoje strane želio bih potaknuti diskusiju o stavovima akademika Đurđeva u pogledu uticaja osmanske vladavine na razvitak naših zemalja i naroda, o čemu nemamo poseban referat . U nekoliko radova Đurđev je poseb-no apostrofirao da je osmansko osvajanje bilo praćeno razaranjem privrede i uspostavljeni osmanski feudalizam, kao feudalizam u primitivnom stadiju, nižem od balkanskog feudalizma, značio je nazadak, vraćanje na organizaciju plemensko-knežinske i rodovsko-zadružne strukture u kojoj se veoma malo mogla razvijati robno-novčana privreda na selu, paralelno sa naseljavanjem stočarskih plemena . Relativni napredak u prvoj polovini 16 . stoljeća nije mo-gao dovesti u pitanje nazadak i odvajanje naših zemalja pod osmanskom vla-šću od evropskog razvitka, čiji su do tada dio bili . Po Đurđevu, naše su zemlje bile odvojene od Evrope, što je bilo negativno za njihov razvitak (vidi radove Đurđeva: “O vojnucima, sa osvrtom na razvoj turskog feudalizma i pitanje osmanskog agaluka”, Glasnik zemaljskog muzeja, Sarajevo 1947; “Pitanje razvitka i karaktera tursko-osmanskog feudalizma timarsko-spahijskog ure-đenja”, Godišnjak Istorijskog društva Bosne i Hercegovine 1, Sarajevo 1949; “O uticaju turske vladavine na razvitak naših naroda”, Godišnjak Istorijskog društva Bosne i Hercegovine 2, Sarajevo 1950) .

S obzirom na vrijeme kada su se ovi radovi pojavili, u petoj deceniji prošlog stoljeća, Đurđev nije imao u vidu da je u 16 . stoljeću bila povučena odlučujuća cezura koja je istočnu i jugoistočnu Evropu odvela u zaostajanje strukturnom transformacijom, nastankom kapitalističke svjetske privrede u Zapadnoj Evropi . To zaostajanje traje do najnovijeg vremena . Riječ je i o ze-mljama izvan Osmanskog carstva u kojima u 16 . stoljeću jedni istoričari vide “drugo kmetstvo”, drugi govore o “refeudalizaciji”, a treći o “reagrarizaciji društva” . U pitanju je bila bitna regresija i okoštavanje agrarnih struktura . Diskusije o tome vodili su u drugoj polovini dvadesetog stoljeća ekonomisti,

9

privredni istoričari i sociolozi (o novijoj literaturi koja ovaj problem tretira vidi rad Karla Kasera, “Im Schatten der europäischen Weltwirtschaft . Die Verfestigung der Agrarstrukturen und die Peripherisierung Südosteuropas im 16 . Jahrhunderts”, u: Südosteuropa-Fallstudien, 20 . Jahre “Sudosteuro-päische Geschichte” in Graz, Graz 1990, 49-81) .

Suprotno Braudelu, koji je političko i ekonomsko opadanje evropskog dijela osmanskog carstva vidio tek početkom 19 . stoljeća (Egipat i Anado-lija tek trideset godina kasnije), danas je u nauci prilično složno mišljenje da opadanje osmanskog carstva počinje već u drugoj polovini 16 . stoljeća . L . S . Stavrianos smatra da su se sredinom 16 . stoljeća zapadna Evropa i Osmansko carstvo nalazili na istom nivou razvoja, ali je u relativno kratkom vremenu Osmansko carstvo zaostalo i ostalo statično zbog dinamike kapi-talističkog razvoja na zapadu (L . S . Stavrianos, “The Balkans since 1453”, New York 1958) . Ernst Werner je smatrao da je regresija počela još u 15 . stoljeću, pa je militantni osmanski feudalizam zamijenio zreli balkanski feu-dalizam koga je dijelom konzervirao, a dijelom primitivizirao (Ernst Werner, Die Geburt einer Großmacht – Die Osmanen, 4 . verbesserte und wesentlich erweiterte Auflage, Wien-Köln-Graz 1985) . Neki osmanski istoričari krajem osamdesetih godina prošlog stoljeća (Huri Ismaloğlu / Cağlar Keyder, Agen-da for Ottoman history, u: The Ottoman Empire and the World Economy, Cambridge etc . 1987) kao i Immanuel Wallerstein, Hale Decdeli i Reşad Kasaba, ukazuju na usku vezu između obrazovanja kapitalističke svjetske privrede u zapadnoj Evropi i relativnog zaostajanja osmanskog carstva . Oni smatraju da je Osmansko carstvo najkasnije u 16 . stoljeću izgubilo karakter vlastite svjetske privrede i uključeno je kao periferno područje u kapitalistič-ku evropsku privredu . Stručnjaci se razilaze samo u pogledu vremena ove integracije . Osmansko carstvo postajalo je region koji je producirao sirovin-ske materijale za tržište evropskog centra u zamjenu za manufakturnu robu (Immanuel Wallerstein / Hale Decdeli / Reşad Kasaba, “The Incorporation of the Ottoman Empire into the world-economy”, u: The Ottoman Empire and the World Economy, Cambridge etc . 1987) . Mislim da se u ovom kontekstu može sagledati i razvitak naših zemalja pod osmanskom vlašću .

ERÖFFNUNG DER TAGUNG

Sehr geehrte Damen und Herren, Wir haben uns anlässlich des hundertjährigen Jubilläums der Geburt

des Akademiemitglieds Branislava Đurđeva, die sich letztes Jahr, also 2008, gejährt hat, schon 2007 darauf ausgerichtet, einen Runden Tisch zu orga-nisieren, bei dem wir uns darum bemüht hätten, sein respektables wissen-schaftliches Werk kritisch zu beleuchten . Probleme finanzieller Art standen

10

uns dabei im Wege, da die minimalen Mittel, die wir vom Föderalen Bil-dungs- und Wissenschaftsministerium bekommen hatten, nicht ausreichend waren . Erst in der zweiten Hälfte des Jahres 2009, als das Ministerium für zivile Angelegenheiten Bosnien-Herzegowinas und die Sarajevoer Stadtver-waltung ihre Zuschüsse bewillilgt haben, konnte wir diese Tagung organi-sieren . Ich bedanke mich bei allen, die möglich gemacht haben, dass dieser internationale Runde Tisch stattfinden kann .

Im Organisationsausschuss dieses Runden Tisches sitzen Vertreter der Akademie der Wissenschaften und der Künste Bosnien-Herzegowinas, des-sen ordentliches Mitglied Prof . Dr . Branislav Đurđev war, und zwar schon seit der Gründung der Wissenschaftlichen Gesellschaft Bosnien-Herzegowi-nas (1952) und deren Herauswachsen in die Akademie (1966) . Đurđev war zwischen 1968 und 1971 auch Vorsitzender der Akademie . Im Organisati-onsausschuss vertreten ist auch das Orientalische Institut in Sarajevo, des-sen Direktor Đurđev seit der Gründung desselben, 1950 bis 1964, war, und auch die Philosophische Fakultät Sarajevo, an der er unterrichtete, ebenso das Institut für Geschichte in Sarajevo, an dessen Entwicklung Branislav Đurđev einen Anteil hatte . Dem Organisationsausschuss sitzt Dr . Behija Zlatar, die gegenwärtige Direktorin des Orientalischen Instituts, vor .

Über das wissenschaftliche Werk des Akademiemitglieds Đurđev ha-ben wir nach dem letzten Krieg im Rahmen der Diskussion über die Histo-riker als Akademiemitglieder gesprochen . Akademiemitglied Enver Redžić hat das Buch “Branislav Đurđev – Persönlichkeit und Werk”, in der Edition der Akademie (Djela LXXVI/44, Sarajevo 2003) veröffentlicht, in dem die wissenschaftliche Tätigkeit Đurđevs übersichtlich dargestellt und eine be-achtete Einschätzung seiner Arbeit gegeben wurde . Redžić räumte dabei ein, dass er kein Osmanist ist, und beschränkte sich auf die wissenschaftlich-informative Darstellung der wichtigsten Beiträge Branislav Đurđevs (Redžić 2003, 20) . Dieses Buch wurde den Teilnehmern der heutigen Tagung präsen-tiert, und wir erwarten von ihnen eine kritische Einschätzung des Schaffens Branislav Đurđevs . Ihn zeichnet eine ununterbrochene Neigung zur Polemik über wissenschaftliche und gesellschaftliche Probleme . Er polemisierte in-tensiv über einiges, über den Charakter des osmanischen Feudalismus, über den Einfluss der osmanischen Herrschaft auf die Entwicklung unserer Völ-kern über die Probleme der serbisch-orthodoxen Kirche und der montenegri-nischen Geschichte des 16 . und 17 . Jahrhunderts, oder über die ethnischen Probleme in Bosnien-Herzegowina . Besonders seit den sechziger Jahren des letzten Jahrhunderts schreibt er immer häufiger über die methodologischen Probleme und Gesetzmäßigkeiten der Entwicklung der menschlichen Ge-sellschaft, indem er besonders über die Philosophie und Periodisierung der Geschichte polemisierte . Diese Problematik, besonders die dogmatische Ver-teidigung des ursprünglichen Marxismus, wurde zur wichtigsten Angelegen-heit Đurđevs in der letzten Phase seines Lebens .

Im beachtenswerten Opus Branislav Đurđevs können wir hauptsäch-lich einige wissenschaftliche Bereiche unterscheiden . Zuerst die wissen-

11

schaftlichen Arbeiten, die die Geschichte und den Charakter des osmani-schen Feudalismus und dessen Einfluss auf die Entwicklung unserer Völ-ker, vor allem des serbischen und montenegrinischen, behandeln . Dann kommen die Arbeiten, die sich auf Probleme der marxistischen Theorie und Geschichtsdeutung beziehen, und dann Beiträge, die verschiedene aktuelle Fragen der Geschichtswissenschaft und der Gesellschaft thematisieren . Ei-nen besonderen Stellenwert im Schaffen Đurđevs hat die Herausgabe der geschichtlichen Quellen . Das Programm unserer heutigen Tagung gibt An-lass zur Hoffnung, dass wir zu diesem Thema interessante Gedanken hören werden .

Ich würde meinerseits eine Diskussion über die Einstellungen des Akademiemitglieds Đurđev zum Einfluss der osmanischen Herrschaft auf die Entwicklung unserer Länder und Völker, worüber wir kein separates Referat hören werden, anregen . In einigen Beiträgen apostrophierte Đurđev besonders, dass die osmanische Eroberung die Zerstörung der Wirtschaft nach sich zog, und dass der eingerichtete osmanische Feudalismus, als ein Feudalismus in einem primitiven Stadium, das niedriger war als das, in dem sich der balkanische Feudalismus befunden hatte, einen Rückschritt bedeu-tete, eine Rückkehr zur Organisationsform der stammes-genossenschaftli-chen Strukturen, in denen sich die Waren- und Geldwirtschaft auf dem Land sehr schlecht entwickeln konnte, was sich parallel mit der Besiedlung durch die Viehzucht-Völker durchsetzte . Ein relativer Fortschritt in der ersten Hälfte des 16 . Jahrhunderts habe den Rückschritt und die Trennung un-serer Länder unter osmanischer Herrschaft von der europäischen Entwick-lung, deren Teil wir bis zu diesem Zeitpunkt gewesen waren, nicht in Frage stellen können . Đurđev zufolge, waren unsere Länder von Europa getrennt, was sich negativ auf ihre Entwicklung ausgewirkt habe (siehe die Arbeiten Đurđevs: “O vojnucima, sa osvrtom na razvoj turskog feudalizma i pitanje osmanskog agaluka”, Glasnik zemaljskog muzeja, Sarajevo 1947; “Pitan-je razvitka i karaktera tursko-osmanskog feudalizma timarsko-spahijskog uređenja”, Godišnjak Istorijskog društva Bosne i Hercegovine 1, Sarajevo 1949; “O uticaju turske vladavine na razvitak naših naroda”, Godišnjak Isto-rijskog društva Bosne i Hercegovine 2, Sarajevo 1950) .

Wenn man die Zeit, nämlich das fünfte Jahrzehnt des vorigen jahr-hunderts, in der diese Arbeiten entstanden sind, berücksichtigt, so konnte Đurđev nicht in Betracht ziehen, dass im 16 . Jahrhundert eine entscheiden-de Zäsur anzusetzen ist, in der Ost- und Südosteuropa durch eine struktu-relle Transformation, die Entstehung der kapitalistischen Weltwirtschaft in Westeuropa, in die Position einer entscheidenden Rückständigkeit gebracht wurden . Dieser Rückstand dauert bis zur neuesten Zeit an . Es ist dabei auch von Ländern außerhalb des Osmanischen Reichs die Rede, in denen im 16 . Jahrhundert die Historiker eine “andere Kmetenschaft” am Werk sehen, während andere von der “Refeudalisierung” und andere wiederum von der “Reagrarisierung der Gesellschaft” sprechen . Es handelt sich um eine we-sentliche Regression und Vekrustung der Agrarstrukturen . Die Diskussion

12

darüber haben in der zweiten Hälfte des zwanzigsten Jahrhunderts Wirt-schaftshistoriker und Soziologen geführt (von der neueren Literatur siehe die Arbeit von Karl Kaser, “Im Schatten der europäischen Weltwirtschaft . Die Verfestigung der Agrarstrukturen und die Peripherisierung Südosteuro-pas im 16 . Jahrhunderts”, u: Südosteuropa-Fallstudien, 20 . Jahre “Sudost-europäische Geschichte” in Graz, Graz 1990, 49-81) .

Im Gegensatz zu Braudel, der den politischen und ökonomischen Ver-fall des europäischen Teils des osmanischen Reichs erst zu Beginn des 19 . Jahrhunderts erblickt (Ägypten und Anatolien erst dreißig Jahre später), besteht heute in der Forschung eine ziemlich einhellige Meinung darüber, dass der Verfall des osmanischen Reichs schon in der zweiten Hälfte des 16 . Jahrhunderts beginnt . L . S . Stavrianos findet, dass sich Mitte des 16 . Jahrhunderts Westeuropa und das Osmanische Reich auf dem gleichen Ni-veau der Entwicklung befindet, dass aber innerhalb einer relativ kurzen Zeit wegen der Dynamik der kapitalistischen Entwicklung im Westen das Osma-nische Reich in einen Rückstand gerät und statisch bleibt (L . S . Stavrianos, “The Balkans since 1453”, New York 1958) . Ernst Werner war der Ansicht, dass die Regression schon im 15 . Jahrhundert beginnt, indem den militan-ten osmanischen Feudalismus der reife balkanische Feudalismus abgelöst und teils konserviert teils primitivisiert hat (Ernst Werner, Die Geburt ei-ner Großmacht – Die Osmanen, 4 . verbesserte und wesentlich erweiterte Auflage, Wien-Köln-Graz 1985) . Einige osmanische Historiker vom Ende des letzten Jahrhunderts (Huri Ismaloğlu / Cağlar Keyder, Agenda for Ottoman history, u: The Ottoman Empire and the World Economy, Cambridge etc . 1987) wie auch Immanuel Wallerstein, Hale Decdeli i Reşad Kasaba, weisen auf die enge Verbidnung zwischen der Bildung der kapitalistischen Welt-wirtschaft in Westeuropa und dem relativen Rückstand des osmanischen Reiches hin . Sie sind der Ansicht, dass das Osmanische Reich spätestens im 16 . Jahrhundert den eigenen weltwirtschaftlichen Charakter verliert und dass es als peripheres Gebiet an die kapitalistische europäische Wirtschaft angeschlossen wird . Die Experten gehen bloß mit ihren Meinungen über den Zeitpunkt dieser Integration auseinander . Das osmanische Reich wurde eine Region, die Rohstoffe für die Märkte des europäischen Zentrums im Tausch für die Manufakturwaren produziert hat, (Immanuel Wallerstein / Hale Decdeli / Reşad Kasaba, “The Incorporation of the Ottoman Empire into the world-economy”, u: The Ottoman Empire and the World Economy, Cambridge etc . 1987) . Ich denke, dass in diesem Zusammenhang auch die Entwicklung unserer Länder unter der osmanischen Herrschaft betrachtet werden kann .

13

UVODNA RIJEČ

Behija ZlatarSarajevo

Poštovani učesnici skupa, cijenjene kolegice i kolege, dame i gospodo .Želim prije svega da vas sve pozdravim u ime Organizacionog odbora i

zaželim dobrodošlicu i uspješan rad .Prošle godine navršilo se 100 godina od rođenja akademika Branislava

Đurđeva . Iako je organizacioni odbor formiran na vrijeme, iz objektivnih ra-zlog Skup nismo mogli organizirati 2008 . godine . Zahvaljujem se učesnicima Skupa što su imali razumijevanja za ovo naše odgađanje i prihvatili poziv da evo danas održimo okrugli sto posvećen naučnom djelu akademika Branisla-va Đurđeva .

Akademik Branislav Đurđev rođen je 1908 . godine u Sremskim Kar-lovcima . Studirao je historiju i orijentalnu filologiju u Beogradu, a 1937 . godine upisao je postdiplomski studij u Turskoj pod mentorstvom Ismaila Hakki Uzuncarsilija . Uporedo je i vršio istraživanja u Arhivu Predsjedništva vlade u Istanbulu .

Najduži dio svog radnog vijeka proveo je u Sarajevu . Prvi puta je u ovaj grad došao 1939 . godine i započeo sa radom u arhivu Zemaljskog muzeja kao kustos-arhivist . Za dvije godine koliko je radio u muzeju objavio je nekoliko studija iz osmanistike . Od 1941 . do 1945 . godine Branislav Đurđev je bio u zarobljeništvu u Njemačkoj . Kada se u aprilu 1946 . godine vratio u Sarajevo, ponovo se zaposlio u Zemaljskom muzeju gdje je rukovodio turskim arhi-vom, ali sada u zvanju naučnog saradnika . Tu je imao mogućnost da izučava primarnu historijsku građu, na osnovu koje će nastati brojne studije, prije svega iz osmanistike . Godine 1950 . izabran je za vanrednog profesora i pro-dekana na novoosnovanom Filozofskom fakultetu . Na toj dužnosti ostao je do 1964 . godine, nakon čega je izabran za dekana Filozofskog fakulteta . Na ovom fakultetu je predavao historiju južnoslovenskih naroda u doba osman-lijske vladavine kao i uvod u historijsku nauku .

Branislav Đurđev je zaslužan za početak rada Orijentalnog instituta kao samostalne naučnoistraživačke institucije . Kao prvi i dugogodišnji di-rektor instituta ulagao je velike napore u unaprijeđivanju rada instituta,

14

zatim u podizanju naučno-istraživačkog kadra, u prikupljanju relevantne historijske građe, te nastojao da izdanja instituta budu na odgovarajućem naučnom nivou . U Orijentalnom institutu Branislav Đurđev je dao značajan doprinos organiziranju naučno-istraživačkog rada . On je pokretač i časopisa Prilozi za orijentalnu filologiju koji je do danas ostao (do sada je izašlo 58 brojeva) jedan od najpoznatijih časopisa ove vrste . Također je pokrenuo i seriju u kojoj se objavljuju historijski izvori Monumenta Turcica Historiam Slavorum meridionalium illustrantia . I sam se bavio objavljivanjem osman-ske izvorne građe, u prvom redu prevođenjem deftera i kanun-nama .

Svoj doprinos Branislav Đurđev je dao i u osnivanju Naučnog društva, čiji je predsjednik bio od 1955 do 1959 . godine, kasnije je bio redovni član ANUBiH, a od 1968 . do 1971 . godine i predsjednik ANUBiH . Bio je urednik i saradnik u brojnim časopisima i redakcijama, učestvovao je na brojnim znanstvenim skupovima, bio je saradnik u nekoliko enciklopedija itd . Njego-va bibliografija od preko 300 radova govori o kakvom se naučniku i istraživa-ču radi . Dobitnik je velikog broja nagrada i priznanja . Bio je na čelu Komisije koja je trebala da radi Historiju Bosne i Hercegovine . Značajan doprinos dao je u pisanju Historije naroda Jugoslavije, posebno drugog toma .

Na poziv Vojvođanske akademije nauka i umjetnosti otišao je iz Sa-rajeva 1980 . godine, ali se ponovo vratio u ovaj grad 1988 . godine, odakle je zadnji puta otišao ratne 1992 . godine . Umro je 26 . februara 1993 . godine u Novom Sadu a sahranjen je u Sremskim Karlovcima .

Akademik Branislav Đurđev je čitav svoj radni vijek proveo u Sara-jevu, u Bosni i Hercegovini i stoga je naša dužnost da dostojno obilježimo stogodišnjicu od rođenja ovog velikog naučnika . Njegovo ime je vezano za osnivanje nastavno-naučnih ustanova u Bosni i Hercegovini: Orijentalnog instituta, Filozofskog fakulteta, Naučnog društva i ANUBiH . On je neza-obilazna ličnost u historiografiji Bosne i Hercegovine, kako svojim djelom, kojim je dao snažan pečat razvoju osmanistike i historiografije uopće, tako i u organizovanju naučnoistraživačkog rada . Ostao je zapamćen kao naučnik koji se pošteno odnosio prema historijskim događajima koje je proučavao i tumačio bez imalo predrasuda .

DAS WORT ZUR ERÖFFNUNG

Sehr geehrte Teilnehmer der Tagung, sehr geehrte Kolleginnen und Kollegen, sehr geehrte Damen und Herren .

Ich möchte sie vor allem im Namen des Organisationsausschusses sehr herzlich begrüßen, sie willkommen heißen und Ihnen eine erfolgreiche Tagung wünschen .

15

Letztes Jahr waren hundert Jahre seit der Geburt des Akademiemit-glieds Branislava Đurđev vergangen . Obwohl der Organisationsaussschuss rechtzeitig gebildet wurde, konnten wir aus objektiven Gründen die Tagung nicht 2008 organisieren . Ich danke allen Teilnehmern der Tagung, dass sie Verständnis für den Aufschub hatten und die Einladung angenommen ha-ben, nun heute den Runden Tisch zum wissenschaftlichen Werk des Akade-miemitglieds Branislav Đurđev zu organisieren .

Akademiemitglied Branislav Đurđev wurde 1908 in Sremski Karlov-ci geboren . Er studierte Geschichte und orientalische Philologie in Belgrad, und 1937 begann er sein Aufbaustudium in der Turkei unter der Betreuung von Ismail Hakki Uzuncarsili . Parallel dazu forschte er im Archiv des Regie-rungspräsidiums in Istanbul .

Seine längste Schaffensperiode verbrachte er in Sarajevo . Das erste Mal kam er nach Sarajevo 1939, und begann im Archiv des Landesmuseums als Kustos-Archivist zu arbeiten . In diesen zwei Jahren veröffentlichte er einige Studien aus dem Gebiet der Osmanistik . Zwischen 1941 und 1945 war Branislav Đurđev in der Gefangenschaft in Deutschland . Als im April 1946 nach Sarajevo zurückkam, wurde er wieder im Landesmuseum angestellt, wo er das türkische Archiv leitete, nun aber in der Position des wissenschaft-lichen Mitarbeiters . Er hatte hier die Möglichiet, primäre geschichtliche Quellen zu untersuchen, aus denen zahlreiche Abhandlungen, vor allem zu osmanistische Themen, hervorgehen sollten . Im Jahre 1950 wurde er zum außerordentlichen Professor und Prodekan an der neugegründeten Philoso-phischen Fakultät berufen . Er blieb in diesem Amt bis 1964, wonach er zum Dekan der Philosophischen Fakultät gewählt wurde . An dieser Fakultät un-terrichtete der die Geschichte der südslawischen Völker in der Periode der osmanischen Herrschaft wie auch die Einführung in die Geschichtswissen-schaft .

Branislav Đurđev hat Verdienste um die Aufnahme der Tätigkeit des Orientalischen Instituts als einer selbständigen wissenschaftlichen Institu-tion . Als erster und langjähriger Direktor des Institus hat er sich bemüht, die Arbeit des Instituts zu fördern, das wissenschaftliche Personal aufzubauen, relevante historische Quellen anzuschaffen, wie auch um das entsprechende wissenschaftliche Niveau der Editionen des Insituts . Im Orientalischen In-stitut leistete Branislav Đurđev einen bedeutenden Beitrag zur Organisati-on der wissenschaftlichen Forschung . Er ist auch Begründer der Zeitschrift Prilozi za orijentalnu filologiju (Beiträge zur orientalischen Philologie), die bis heute (inzwischen sind 58 Ausgaben erschienen) eine der bekanntesten Zeitschriften dieses Typus sind . Er hat auch die Reihe Monumenta Turcica Historiam Slavorum meridionalium illustrantia, in der geschichtliche Quel-len veröffentlicht werden, mitbegründet . Er selbst beschäftigte sich mit der Veröffentlichung osmanischer Primärquellen, in erster Linie mit der Über-setzung der Defters und Kanun-Name .

Seinen Beitrag leistete Branislav Đurđev auch bei der Begründung der Wissenschaftlichen Gesellschaft, deren Vorsitzender er zwischen 1955 und

16

1959 war . Später wurde er ordentliches Mitglied der Akademie der Wissen-schaften und Künste Bosnien-Herzegowinas (ANUBiH), und zwischen 1968 und 1971 war er auch der Vorsitzender der ANUBiH . Er war Herausgeber und Mitarbeiter zahlreicher Zeitschriften, nahm an zahlreichen wissen-schaftlichen Tagungen teil, war Mitarbeiter mehrerer Enzyklopädien . Sein Werkverzeichnis umfasst mehr als 300 Titel, und das sagt schon etwas dar-über aus, was für ein Wissenschaftler und Forscher er war . Er ist Träger zahlreicher Preise und Auszeichnungen . Er war Vorsitzender der Komission, die die Geschichte Bosnien-Herzegowinas herausgeben sollte . Einen großen Beitrag leistete er bei der Abfassung der Geschichte der Völker Jugoslawi-ens, vor allem des zweiten Bandes .

Auf Einladung der Akademie der Wissenschaften und der Künste Vo-jvodinas verließ er Sarajevo 1980, aber kehrte in die Stadt wieder 1988 zu-rück, aus der er zum letzten Mal im Kriegsjahr 1992 ging . Er starb am 26 . Februar 1993 in Novi Sad und wurde in Sremski Karlovci beigesetzt .

Akademiemitglied Branislav Đurđev verbrachte seine ganze aktive Schaffenszeit in Sarajevo, in Bosnien-Herzegowina, und daher ist es unse-re Pflicht, das hundertjährige Jubiläum der Geburt dieses großen Wissen-schaftlers gebührend zu bestreiten . Sein Name ist an die Gründung zahl-reicher wissenschaftlicher Einrichtungen und Lehranstalten in Bosnien-Herzegowina gebunden: des Orientalischen Instituts, der Philosophischen Fakultät, der Wissenschaftlichen Gesellschaft und der ANUBiH . Er ist eine unumgängliche Persönlichkeit in der Geschichtsschreibung Bosnien-Her-zegowinas, sowohl wegen seines Werks, das die Entwicklung der Osmani-stik und der Historiographie überhaupt geprägt hat, wie auch wegen seines organisatorisch-institutionellen Beitrags zur wissenschaftlichen Arbeit . Er bleibt in Erinnerung als ein Wissenschaftler, der mit dem historischen Ge-schehen verantwortlich umgegangen ist und dieses ganz ohne Vorurteile ge-deutet hat .

17

AKADEMIK PROF . DR . BRANISLAV ĐURĐEV – PROFESOR I SARADNIK

Lamija HadžiosmanovićSarajevo

Dva moja profesora – Nedim Filipović i Branislav Đurđev, uputili su me na put nauke, na kome sam evo završila profesionalnu karijeru . I jednog i drugog sjećam se sa velikom zahvalnošću i pijetetom .

Na ovom skupu posvećenom akademiku Branislavu Đurđevu i njego-vom velikom doprinosu u razvoju nauke i prosvjete u našoj zemlji, prisjećam se svih naših susreta . Obuzima me sjeta kad mi na um padnu oni dani kada me je, na iznenađenje mojih profesora, a naravno i moje, odabrao za sarad-nika u zahtjevnom naučnom projektu ANUBiH, u koji sam uložila znanje osmanskog jezika, a profesor Đurđev uz to i svoju naučnu akribiju i iskustvo . Na ponudu akademika Đurđeva da s njim radim Dva deftera za Crnogorski sandžak ostala sam zatečena . I tako je krenula naša saradnja .

Profesor Đurđev na prvom mjestu bio je čovjek . Shvatao je moju nesi-gurnost i hrabrio me: “Ajde, ajde, šta se prenemažeš kad ti kažem da ti to umeš!” . Iz tih radnih susreta nastalo je čvrsto prijateljstvo . Mogla sam mu povjeriti i svoje tegobe i radosti . Uvijek je to primao s blagonaklonošću . Isti-na, ponekad kada bih pogriješila znao je biti dobroćudno strog, pa bi širokim osmijehom govorio: “Pa ti ćeš, Lamija, dovesti moj naučni ugled u pitanje” . Ali, nikada me nije potcijenio .

Akademik Đurđev volio je Bosnu – iskreno iz duše . O Sarajevu i Bosni uvijek je najljepše govorio . Slučajno sam bila prisutna kada je isticao ljubav prema ovoj zemlji i njenim ljudima, pred jednom svojom kolegicom . Stalno je u tom razgovoru naglašavao da se osjeća Bosancem, jer su ga ljudi prihvatili kao nekog svoga . Profesorica kojoj se obraćao ljutito mu je uzvratila: “Brani-slave, šta ti je, pa ti si Srbin” . A na to će profesor Đurđev: “Ne, draga moja, ja sam Vojvođanin, ali isto toliko se osjećam i Bosancem” . Gospođa je izašla, zalupivši vrata profesorovog kabineta .

I odista, akademik Branislav Đurđev je nalazio ljepotu u razlikama i to iskreno njegovao . Niz je primjera potvrda ovih navoda . Evo jednog od mnogih .

18

Izvjesno vrijeme bio je direktor Orijentalnog instituta . Jedan saradnik Instituta odlučio je da ode na hadždž, ali kako je to bilo teško vrijeme za takvu vrstu putovanja, nije znao kako od direktora da zatraži dozvolu . Ali, akademik Đurđev je bio širok i iznad svega dobronamjeran čovjek . Uhvatio ga je za ruku i rekao: “Šta si se preplašio, idi, neka ti je srećno, i ćuti” .

Profesor Đurđev cijelog svog radnog vijeka bio je na usluzi mladim sa-radnicima . Podsticao ih je, radovao se njhovom uspjehu, shvatao ako bi za-kazali, znajući da su im vrata nauke tek otškrinuta .

Svog dragog profesora i njegove dobrote sjećaću se do kraja života . Puno sam toga od njega naučila i iskoristila u svom dugom istraživačkom radu . Stoga hvala akademiku Đurđevu, velikom naučniku i dobrom čovjeku .

Neka mu bude lahka zemlja vojvođanska .

Zusammenfassung

AKADEMIEMITGLIED PROF . DR . BRANISLAV ĐURĐEV – PROFESSOR UND MITARBEITER

Nach Erinnerungen von Professorin Lamija Hadžiosmanović war Branislav Đurđev ein Mann von toleranten Ansichten und guten Absichten, ein ausgezeichneter Professor und zuvorkommender Mitarbeiter . Mit gutar-tiger Strenge korrigierte er die Fehler der jüngeren Kollegen, und freute sich auch unermeßlich über ihre Erfolge . Er betonte oft seine Liebe zu Bosnien-Herzegowina und den Menschen in diesem Land, bei aufrichtigem Verständ-nis für dessen Differenzen, die er auch pflegte . Er fühlte sich als Vojvodi-ner und Bosnier zur gleichen Zeit . Alle, die Gelegenheit hatten, Branislav Đurđev als Mitarbeiter in der Akademie der Wissenschaften und der Künste Bosnien-Herzegowinas, als Professor an der Philosophischen Fakultät in Sa-rajevo und als Direktor des Orientalischen Instituts in Sarajevo kennen zu lernen, erinnern sich an ihn als an einen guten Menschen mit einem breiten Lächeln, einen vorzüglichen Pädagogen und großen Wissenschaftler .

19

ZAPIS O BRANISLAVU ĐURĐEVU

Vladimir PremecSarajevo

Pojava Branislava Đuđeva odavala je, već po izgledu, respektabilnog profesora Filozofskog fakulteta . Ušavši jednim dijelom svojih znanstvenih interesa u metodologiju historijskih nauka, logično da sam posegao za opu-som profesora Đurđeva iz toga područja, naročito poslije 1968 ., mislim na godinu u kojoj sam obranio svoju disertaciju o Frani Petriću i njegovoj kriti-ci Aristoteles-a . Želio sam postati kompletno obrazovan historičar filozofije, analogno mojem mentoru Branku Bošnjaku koji je pisao doktorsku diserta-ciju na temu povijesti filozofije kao nauke . Radi toga je u meni sazrijevala od-luka da s profesorom Đurđevom razgovaram o mogućnosti prijave doktorske disertacije iz metodologije historijskih nauka, a on da mi bude mentor, ali ne na Filozofskom fakultetu, nego na Akademiji nauka čiji je on bio redovni član . Na tu misao nisam došao slučajno, nego zahvaljujući činjenici da je i profesor Đurđev obranio svoju disertaciju u Srpskoj akademiji nauka, a ne na Filozofskom fakultetu . Profesor Đurđev je uz metodologiju historijskih nauka na fakultetu držao predavanja iz područja još niza drugih pomoćnih disciplina, npr . iz arhivistike koju sam svojevremeno slušao kod profesora Josipa Butorca, zatim iz paleografije koju sam također slušao kod istoga pro-fesora te sam imao u svojoj biblioteci dva rimska priručnika za to područje1 . Dakle, profesor Đurđev je bio pravi mentor za područje metodologije, budući da je uz svoj temeljni predmedmet Historija Bosne i Hercegovine pod osman-skom vlašću na studiju historije istoimenog Odsjeka Filozofskog fakulteta predavao i metodologiju . Iz njegovih rasprava sam vidio, a to mi je potvrdio i moj profesor Predrag Vranicki, historičar marksizma, da se profesor Đurđev drži slova pisanog teksta klasika, ali je za razliku od praksisovaca govorio o postmarksizmu . Logično, za mene je to bilo izuzetno i mjerodavno .

Namjeravao sam kod profesora Branislava Đurđeva prijaviti doktor-sku disertaciju o shvaćanju povijesti i metodologijama pisanja historiograf-1 Cf . Adriano Cappelli (1979), Dizionario di abbreviature latine ed italiane, sesta edizione . Ed . Ulrico Hoepli Milano, pp . 533 . I: Auguste Pelzer (1966), Abréviations latines médié-vales . Supplément au Dizionario di abbreviature latin ed italiane de Adriano Cappelli . Deuxiéme édition . Publications universitaires, Louvain, pp .86 .

20

skih djela – u renesansi . Neposredan povod je bilo objavljivanje svih raspra-va na tu temu u zajedničkoj knjizi koju je izdao Ernesto Grassi u okviru suradnje sa Centro Italiano di Studi Umanistici e Filosofici i Seminar für Philosophie und Geistesgeschichte des Humanismus na Univerzitetu u Mün-chenu: Eckhard Kessler, Theoretiker humanistischer Geschichtsschreibung, Wilhelm Fink Verlag München, 1971 ., SS . 127 + Tekstovi slijedećih traktata:

1 . Francesco Robortello, De historica facultate disputatio – Rasprava o historijskoj znanosti, Florentiae 1548 ., pp . 30 (Udine, 9 . 9 . 1516-18 . 3 . 1567 . Veliki grecista i latinista)

2 . Dionigi Atanagi, Ragionamento della Istoria – Rasprava o historiji, in Venetia 1559 ., pp . 65-88 . (Održao posmrtni govor za Robortella)

3 . Francesco Patrizzi, Della historia diece dialoghi – Deset dijaloga o historiji, in Venetia 1560 ., folia 64 (Cres, 1529-Rim, 1597)

4 . Giacomo Aconcio, De methodo e opuscoli religiosi e filosofici . Delle osservationi et avvertimenti che aver si debbono nel legger delle historie-O metodi i religiozna i filozofska djelca . O posmatranju i oprezu koje treba imati pri čitanju historijskih knjiga, oko 1562 ., pp . 305-313 (7 . 9 . 1492-1566 . 1557 . postaje protestant)

5 . Giovanni Antonio Viperano, De scribenda historia liber – Knjiga o tomu kako valja pisati historiju, Antverpiae 1569 ., pp . 47 (oko 1530-1600 ., iz Messine . Isusovac)

6 . Uberto Foglietta, De ratione scribendae historiae/De similitudine normae Polybianae – O razlogu radi kojega treba pisati historiju/O sličnosti Polibijanske norme, Roma 1574 ., pp . 106-115 (oko 1518-5 . 9 . 1581 ., iz Genove)

7 . Alessandro Sardi, De i precetti historici – O historijskim propisima, in Venetia 1586 ., pp . 132-158 (1520-28 . 3 . 1588 ., rođen u Ferrari)

8 . Sperone Speroni, Dialogho della Istoria – Dijalog o historiji, Venezia 1740 ., pp .345-350 (12 . 4 . 1500-3 . 6 . 1588 ., iz Padove)

Jedan od bitnih elemenata renesanse, po kojem se ona razlikuje od srednjeg vijeka, jeste njezin odnos prema povijesti načelno, i prema pisanoj historiji posebno . Povijest se više ne razumijeva kao božansko djelovanje u svijetu, nego kao ljudsko stvaranje i djelo njegovog posvemašnjeg postaja-nja . Povijest više nije samo empirijsko ispunjenje prethodno date i objavljene sveopće zakonitosti nego je ona objava sama u kojoj se čovjek tek putem iskustva određuje u svojem objektivitetu . I ono što je bilo bitno: Objava ljud-skog, a ne božanskog objektiviteta . Takovom poimanju povijesti trebalo je u pisanju historije uprazniti naročiti rang . Ne moram posebno naglasiti da se profesor Đurđev u potpunosti složio s ovim idejama, kao i sa činjenicom da sam njega izabrao za mentora .

Osim toga, profesora Đuđeva je vodila klasična misao: “Historia (est) testis temporum, lux veritatis, vita memoriae, magistra vitae, nuntia vetu-statis: Povijest (je) svjedok vreména, svjetlo istine, život pamćenja, učiteljica života, glasnica drevnosti.”2

2 cf . Cicero, De oratore, II, 9, 36;

21

U tom mjestu prepoznajem rodnu ideju postmarksizma profesora Đur-đeva, a osim toga, logično da je ovako shvaćana historija zauzimala najvažni-je mjesto u opsegu društvenih znanosti, prema njegovim uvjerenjima .

Pripremajući svoj projekat disertacije za Akademiju, pošto smo sve bili dogovorili, jednog mi je dana profesor Đurđev, na moju žalost rekao, da u Akademiji više nije moguće prijaviti doktorsku disertaciju . . . . Bili smo poslije toga zajedno na promociji jednog izdanja Historije marksizma Predraga Vra-nickog, u zgradi rektorata Univerziteta u Sarajevu . Profesor Đurđev je malo zakasnio . Obrazložio je to, javno, sinoćnjom proslavom godišnjice braka . Iz toga smo mogli svi zaključiti kako je Branislav Đurđev bio neposredan, do kraja otvoren, i porodično sretan čovjek

Moj projekat je još živ, premda sam završio svoju akademsku karijeru na Filozofskom fakultetu . Akademika Đurđeva u fizičkom smislu više nema, a nema ni profesora Vranickoga .

Osjećam zadovoljstvo, što sam imao priliku javno reći o posebnosti-ma koje su me vezivale, duhovno, sa profesorom i akademikom Branislavom Đurđevom . Kad je jednom bio došao iz Novog Sada na Filozofski fakultet, profesor Milan Vasić ga je doveo u posjetu, do mene, u moj kabinet . Moram priznati da me je to duboko dirnulo i obradovalo .

Zusammenfassung

EINE AUFZEICHNUNG ÜBER BRANISLAV ĐURĐEV

Der Autor dieses Textes erinnert sich mit gebührender Pietät des Aka-demiemitglieds Đurđev und spricht über sein Dissertationsprojekt aus dem Bereich der Philosophie der Renaissance, das er nach Absprache mit Đurđev an der Akademie der Wissenschaften und der Künste BuH anmelden wollte . In diesem Beitrag rekapituliert der Autor seine Vereinbarung mit Akade-miemitglied Đurđev, und führt eine Liste der Autoren und Werke an, die er damals erforschen sollte .

23

ZNAČAJ ISTRAŽIVANJA BRANISLAVA ĐURĐEVA ZA HISTORIOGRAFIJU JUGOISTOČNE EVROPE

Aladin HusićSarajevo

Uvodne napomeneVeć krajem 14 . stoljeća, Osmanlije su snažno prisutne u pojedinim po-

dručjima jugoistočne Evrope .1 Svoju vlast najranije su uspostavili u Make-doniji, krajem 14 . stoljeća, potom i područjima Srbije, Bosne i najzad Hrvat-ske .2 Izuzme li se Hrvatska i područje Vojvodine, gdje je vlast trajala kraće (približno oko 2 stoljeća), u Bosni je to znatno duže, oko četiri, u Srbiji, ovisno od pojedinih područja, približno četiri do pet, dok je u Makedoniji i više, oko šest stoljeća .

Osmansko carstvo predstavljalo je veoma složen državni mehanizam sa brojnim institucijama u centru i pokrajinama, čvrsto povezanim po ra-zličitim osnovama . Korespodencija je bila vrlo živa u oba smjera, iz centra ka pokrajinama i iz pokrajina ka centru, birokratski i vojni aparat bio je ogroman . Složenost državnog ustroja, brojan birokratski aparat, centralni i pokrajinski, producirao je obilje arhivske građe koja omogućava sagledava-nje mnoštva pitanja u svim oblastima u kojima je osmanska vlast uspostav-ljena . Navedenom treba pridodati i veoma dinamičnu povijest ovih područja, bilo da je riječ o zbivanjima unutar granica Carstva, bilo o interesima ili odnosima drugih sila prema tim prostorima, pa i spram samoga Osmanskog carstva . Postojale su sve pretpostavke za produkciju građe koja omogućava sagledavanje mnogih aspekata života regije u navedenom periodu .

1 U ovom kontekstu Jugoistočna Evropa ima uže značenje koje podrazumijeva zemlje na-stale disolucijom Jugoslavije . 2 Istorija naroda jugoslavije, II, Zagreb 1959 . (posebno dio: A . Južnoslavenske zemlje pod turskom vlašću u vrijeme uspona turske moći, 9-213 .)

24

Očuvanost arhivske građe na našim prostorimaS obzirom na vrijeme vladavine, dinamičnost zbivanja, u našim kraje-

vima očuvano je “relativno malo” arhivskog materijala na osnovu kojega bi se kvalitetnije mogla proučavati neka od važnih pitanja toga vremena . Tamo gdje se nešto očuvalo, uglavnom je to građa iz posljednjih godina osmanske vladavine, dok je ona iz ranijeg perioda osmanske uprave bila veoma rijet-ka . Nešto od toga sačuvano je u Arhivima Republike Makedonije (posebno značajna kolekcija 200 sidžila Bitoljskog kadije, u Istoriskom institutu u Skopju), Dubrovačkom arhivu i Zadru . Još nekoliko ustanova posjedovalo je skromnije kolekcije: Franjevački samostan u Makarskoj, Kaptolski arhiv u Splitu, Državni arhiv u Beogradu, Orijentalna zbirka SANU, Orijentalna zbirka JAZU (danas HAZU) .3

Znatno više građe bilo je očuvano u Bosni, međutim, i ta građa odnosila se pretežno na vrijeme posljednjih godina osmanske vladavine, preciznije, po-slije Omer-paše Latasa, dakle, nakon 1851 . godine . Koliko je poznato, znatan dio građe pokrajinskih institucija u Bosni stradao je u vrijeme prodora Euge-na Savojskog u Bosnu posljednjih godina 17 . stoljeća, dio i u čestim požarima u Bosni . Ostatak iz kasnijeg razdoblja, koliko je poznato, Omer-paša Latas transportovao je za Istanbul .4 Građa producirana u Bosni posljednjih godina osmanske vladavine čuvala se u Vilajetskom arhivu, koji je nakon osnivanja Zemaljskog muzeja 1888 . kasnije nastavio egzistirati kao tzv . “Turski arhiv” . Zapravo, nije poznato kada je počeo funkcionirati i na koji način, odnosno ka-kav je status imao . Najstariji inventari te građe potjecali su iz 1908 . godine, dok je pravno arhiv utemeljen Statutom muzeja 1913 . godine . Brzo potom (1915) u muzej je prenesen Vilajetski arhiv koji je sadržavao oko 200 .000 akata iz perioda 1850-1878 . godine . Ovom arhivu je 1938 . godine pridodat dio arhivske građe Banjalučkog mutesarrifluka (5 .078) dokumenata, zatim i zbirka rukopisa i dokumenata Instituta za istraživanje Balkana (osnovan 1908), također pri Zemaljskom muzeju . Značajnije zbirke posjedovali su Gazi Husrev-begova biblioteka, Arhiv franjevačkog samostana u Fojnici, i neke druge ustanove sa znatno skromnijim fondovima, kao samostan u Sutjesci, Muzej Stare srpske pravoslavne crkve u Sarajevu, Vakufska direkcija u Sa-rajevu .5

Izuzev Zemaljskog muzeja u Sarajevu, niti jedna druga institucija si-stematski se nije bavila izučavanjem ovoga razdoblja . Rijetki pojedinci objavlji-vali su radove nastale na prevođenju ili izučavanju osmanske arhivske građe .

Na značaj i historijsku vrijednost osmanskih izvora svojim radovima, početkom 20 . stoljeća, kod nas su pažnju skretali: Ć . Truhelka, Sejfudin Ke-mura, Fehim Spaho, Riza Muderizović, S . Bašagić, Vladisav Skarić, H . Kre-

3 Hazim Šabanović, Turski diplomatički izvori za istoriju naših naroda, POF I, 117-149 .4 Hamdija Kreševljaković – D . M . Korkut, Travnik u prošlosti 1464-1878, Travnik, 1961, 90 .5 Hazim Šabanović, Turski diplomatički izvori za istoriju naših naroda, POF I, 117-149 .

25

ševljaković, F . Bajraktarević, G . Elezović, Stojan Novaković i Bejtić Alija .6 Postignuto je bilo još uvijek daleko od prijeko potrebnog za aktueliziranje brojnih pitanja koja su čekala na njihovo aktueliziranje ili obradu .

Pojačan interes na ovim prostorima javio se krajem treće i početkom četvrte decenije 20 . stoljeća, nakon što se u Evropi već pojavilo nekoliko zna-čajnih rezultata u oblasti osmanistike, posebno onih nastalih na rezultatima rada u osmanskim arhivima ili bibliotekama . Na značaj osmanske arhivske i rukopisne građe pažnju su skrenuli Mađari objavljivanjem rezultata svojih istraživanja u prvim decenijama 20 . stoljeća, što je predstavljalo poticaj i drugima u Evropi da krenu istim putem .7

Početak istraživanja u osmanskim arhivimaPitanje pristupa osmanskim arhivima regulirano je jednim sporazu-

mom Jugoslavije s Turskom 1929 . koji je, između ostalog, uključivao i odred-bu o nesmetanom pristupu jugoslovenskih naučnika arhivima u toj zemlji . Taj sporazum imao je snažan odjek u javnosti, posebno spomenuta odredba . Raspoloženje i očekivanja najbolje ilustriraju pitanja kao što je: “Da li će istorija našeg srednjeg veka biti izmenjena carigradskim dokumentima?”. Od osmanskih arhiva se s pravom puno očekivalo, a kasniji rezultati će potvrditi opravdanost tih očekivanja .8 Uvažavajući napor i postignuća drugih, koji su na različite načine davali svoj doprinos cjelokupnom procesu, uloga i rezulta-ti B . Đurđeva nameću se kao iznimno važni, posebno za perspektivu osmani-stike . To je posebno vidljivo iz kompariranja učinka prethodnika i onoga što je lično postigao na tom planu, ne samo u pogledu pronalaska arhivske građe nego i rezultata rada na istoj .

Konkretiziranje sporazuma u oblasti arhivskih istraživanja uslijedilo je nekoliko godina kasnije . Tročlana delegacija Srpske Kraljevske akademi-je9 obavila je kraći istraživački boravak 1936 . u cilju stjecanja uvida u sa-držaj arhivske građe u Istanbulu i mogućnosti njene eksploatacije . Usljed kratkoće vremena poteškoća u snalaženju, dometi su bili vrlo skromni .10

6 O nekim ranim rezultatima vidi: Fazileta Cviko, Survey of Development of Yugoslav Otto-man Studies – Pregled razvoja jugoslovenske osmanistike, POF, 36/86, Sarajevo 1987, 8-10 . 7 Fehim Bajraktarević, “Glavni carigradski arhiv ispisi iz njega”, Prilozi za orijentalnu filologiju i istoriju jugoslovenskih naroda pod turskom vladavinom, VI-VII/1956-57, Sa-rajevo 1958, 283 .8 Isto, 284-285 . (Na pitanje početka arhivskih istraživanja na jugoslavenskim prostorima osvrnuo sam se u izlaganju: “Značaj osmanskih arhiva u izučavanju historije Bosne i Her-cegovine” . (Glasnik arhiva i arhivističkog udruženja Bosne i Hercegovine XXXIX/2009, Sarajevo 2009, 58-60) Budući da B . Đurđevu pripada iznimno značajna uloga u otvaranju nove istraživačke perspektive, ponovno ukazivanje na početke tog procesa čini se nezao-bilaznim .9 Delegaciju su činili: Fehim Bajraktarević, Gliša Elezović i Stanoje Stanojević .10 Stanoje Stanojević, “Carigradski arhivi”, Jugoslovenski istorijski časopis II/1936, 414-420; Gliša Elezović, Iz carigradskih turskih arhiva – Muhime defteri, Beograd 1950, 3-18 .

26

Stvarne istraživačke mogućnosti i domete bilo je moguće sagledati ne-što kasnije, što je potvrđeno odlaskom i radom B . Đurđeva u tim arhivima . To će se pokazati veoma značajnim u budućim istraživanjima i otvaranju novih perspektiva za proučavanja jugolavenskog područja . Za vrijeme svoga boravka na postdiplomskom studiju u Istanbulu, B . Đurđev je imao sreću slušati predavanja kod prof. Ismail Hakki Uzunčaršilija. On ne samo da mu je dao prave smjernice nego mu je pomogao i oko dobijanja dozvole za rad u Arhivu, što je još uvijek bilo prilično teško . Ulazak u arhiv za njega bio je revolucionarno otkriće . Naime, uz pomoć prof . Uzunčaršilija, za pitanje koje ga je zanimalo pronašao je dva zanimljiva deftera. To je bilo sasvim dovoljno da uoči kakve se mogućnosti i perspektive historijske nauke otvaraju . Po povratku u zemlju objavio je prva saopćenja o postojanju tih izvora, što je ujedno i prvo saopćenje naučnoj javnosti o toj vrsti izvora na jugoslavenskom području .11 No, ondašnja vlada Jugoslavije brzo mu je uskratila tu privile-giju i on je morao prekinuti svoj studijski boravak u Istanbulu i vratiti se u zemlju . Potom 1939 . godine on prelazi na mjesto kustosa-arhiviste u Zemalj-ski muzej u Sarajevu i počinje objavljivati ponešto iz sadržaja tih deftera u časopisima u Crnoj Gori, jer se pronađeni materijal odnosio upravo na Crnu Goru . Njegova iskustva u radu znatno su se razlikovala od onoga što su sa-općili prethodnici 1936 . godine . Uspjeh i rezultat, osim objektivnih, ovisio je i o nekim subjektivnim faktorima . B . Đurđev je pokazao više umijeća i sna-lažljivosti u tome . On je upoznao organizaciju i zbirke Arhiva, što je i te kako značajno za buduća istraživanja . To je već davalo indicije koja građa i koliko mogućnosti daje u izučavanju političke, ekonomske ili pravne historije . Već je bilo potpuno jasno u kom smjeru se treba kretati i kada .

Drugi svjetski rat prekinuo je mogućnost novih istraživanja u osman-skim arhivima . Povratak B . Đurđeva u Sarajevo i Zemaljski muzej nakon rata omogućio je nastavak započetih objavljivanja dokumenata i ispisa koje je načinio tokom ranijeg boravka . Raspoloživa građa Muzeja stavljala ga je pred nove izazove, koji su rezultirali s nekoliko veoma značajnih radova o vojnucima, knezovima, razvitku i karakteru osmanskog feudalizma . U Gla-sniku Zemaljskog muzeja poslije Drugog svjetkog rata objavljeno je nekoliko dokumenata i značajnih studija iz osmanskog perioda .12 Shvatio je da je rad u okrilju muzeja ipak ograničavajući i da je neophodno naći kvalitetnije rje-šenje za dalji i snažniji razvitak historiografije toga razdoblja .

Stoga se ukazala potreba osnivanja jedne ustanove koja će biti auto-nomna u tom poslu i koja će moći samostalno kreirati, planirati i proširivati

11 Branislav Đurđev, “Još nešto o Carigradskom arhivu”, Jugoslovenski istorijski časopis V, 1-2/1939, 37; Isti, “Predgovor”, Dva deftera Crne Gore iz vremena Skender-bega Crno-jevića (sv. I) ANUBiH, Posebna izdanja Knjiga IX/1, Odeljenje društvenih nauka, Knjiga 2/1, Sarajevo 1968, 1-16 .12 B . Đurđev, “Požeška kanun-nama iz 1545 . godine”, GZM, NS I/1946 (1946), 129-138; “O vojnucima . Sa osvrtom na razvoj turskog feudalizma i na pitanje bosanskog agaluka”, GZM, NS II/1947 (1947), 75-137; “Kanun-nama bosanskog sandžaka iz godine 1530 .”, GZM, NS III/1948 (1948), 189-200 .

27

dalje aktivnosti u tom pravcu . Bogata rukopisna i arhivska građa koju je Zemaljski muzej decenijama prikupljao poslužila je kao osnov za stvaranje nove institucije koja će se baviti isključivo prikupljanjem i proučavanjem rukopisne i publiciranjem arhivske građe iz osmanskog perioda . U tom cilju 1950 . godine, na inicijativu B . Đurđeva u Sarajevu osnovan je Orijentalni in-stitut . Među tim zadacima najvažniji je svakako, izučavanje opće i kulturne historije “jugoslovenskih naroda” u doba osmanske vladavine i prikupljanje građe u tu svrhu u zemlji i izvan nje . Ovaj događaj označio je novu eru u po-gledu saradnje i mogućnosti izučavanja osmanske arhivske građe, posebno arhivskih istraživanja u Istanbulu i drugim gradovima u Turskoj . Rukovo-deći Institutom, on je odredio osnovne smjernice rada, o kojima će ovisiti kasniji rezultati .

Novi boravak B . Đurđeva u Osmanskom arhivu uslijedio je neposredno nakon osnivanja Orijentalnog instituta . Godine 1951 . (sept-oktob .) boravio je u Osmanskom arhivu u Istanbulu i sačinio plan prikupljanja arhivske građe iz osmanskih arhiva . Prema tom planu u ljeto 1952 . godine boravila je u arhi-vu grupa osmanista koja je imala zadatak prikupiti planirani arhivski mate-rijal i započeti njegovo sistematsko proučavanje, prevođenje i publikovanje . Od tada je na različite načine sudjelovao u svim aktivnostima, od planiranja, prikupljanja do publiciranja rezultata istraživanja ili samih izvora .

Rezultati prvih sistematskih istraživanja u arhivima Turske Naprijed istaknuto omogućilo jedno novo razdoblje razvitka histori-

ografije i značajnih rezultata . U veoma kratkom vremenu (1939-1941) B . Đurđev je objavio pet radova nastalih na temelju istraživanja u Arhivu u Istanbulu . Svoje prve znanstvene rezultate objavljivao u najpoznatijim časo-pisima u Istanbulu, Cetinju, Sarajevu i Zagrebu . Nakon Drugoga svjetskoga rata Đurđev je u vrlo kratkom periodu (1947-1951) objavio nekoliko (8) vrlo značajnih radova, zatim prijevod četiri kanunname . Pored toga što je time izravno obogaćena historiografija, otvorena su neka pitanja na bazi relevan-tne arhivske građe na temelju koje ih je jedino i moguće kvalitetno valorizi-rati, što je predstavljalo poticaj drugim istraživačima da krenu tim putem .

Budući da nisu korespondirali sa ustanovljenim historiografskim sta-jalištima, njegovi znanstveni rezultati nisu nailazili uvijek na dobar prijem . Naprotiv, ponekad su izazivali i neočekivane reakcije . Najtipičnijim se čini doktorska disertacija (branjena 10 . maja 1952 . u Beogradu) pod naslovom “Turska vlast u Crnoj Gori u XVI i XVII veku” . U osnovi fundirana na osman-skoj arhivskoj građi, ona je izazvala žestoke polemike, posebno nakon njenog publikovanja 1953 . godine . Kao potporu iznijetim tezama u publiciranoj ver-ziji, autor je ponudio faksimile izvora za neka sporna pitanja, što neistomi-šljenike i kritičare nije zadovoljilo . To ipak nije umanjilo značaj toga djela . Dalja istraživanja, u to vrijeme, samo su učvršćivala osnovne teze iznijete

28

u tom djelu .13 Bio je to početak jednog potpuno novog kursa u historiografiji osmanskoga razdoblja u regionu kojim se kretao, ali i drugima ukazivao na smjer kojim je neophodno nastaviti u navedenoj problematici .

Na temelju svojih istraživačkih iskustava, dobrog poznavanja osman-ske arhivske građe i mogućnosti njene eksploatacije kandidirao je neka pita-nja koja su od izuzetnog značaja za jugoslavenske zemlje . To su položaj na-ših naroda pod osmanskom vlašću, utjecaj osmanske vladavine na razvitak, osmanski sitem, promjene u tom sistemu i drugo . Za vrijeme istraživačkog boravka 1951 . godine registrirao je 170 popisnih deftera za jugoslavenske zemlje . Za ono vrijeme i uvjete rada bio je to veliki iskorak . Već do tada B . Đurđev je registirao popisne deftere za 24 sandžaka kojima su administra-tivno pripadala pojedina područja na prostoru Jugoslavije . To su: Aladžahi-sar (Kruševac), Bosna, Čanad, Dukađin, Klis, Hercegovina, Štip, Zvornik, Crna Gora, Kalkandelen (Tetovo), Ohrid, Pakrac, Prizren, Priština, Ćusten-dil, Manastir (Bitolj), Požega, Segedin, Smederevo, Srem, Temišvar, Skopje, Vidin i Vučitrn .14 Ova spoznaja imala je iznimno veliki značaj za budućnost osmanistike i izučavanja osmanskog razdoblja za jugoslavenske narode . To je bio i signal za dalji nastavak u tom smjeru . Na temelju pozitivnog turskog iskustva, uočio je da je za ona pitanja koja je postavio kao prioritetna za rje-šavanje, nužno krenuti od publiciranja i izučavanja zakonskih odredbi . On se naravno rukovodio i nekim praktičnim razlozima koji su potpuno opravdani . Definirao je neke principe na kojima bi se trebao temeljiti budući rad .

Pristup osmanskim arhivima, u koje je s naših prostora Đurđev ušao među prvima, imao je iznimno veliku vrijednost u izučavanju historije jugo-slavenskih naroda . Za kratko vrijeme nastao je veliki broj studija i djela,15 aktueliziran veliki broj pitanja čija je kvalitetna valorizacija ranije bila ne-moguća . Dotadašnja istraživanja bazirala su se na skromnom fundusu ar-hivske građe sačuvane u našim krajevima . Koliko god nam ti arhivi nudili neposrednih vijesti, one su nedovoljne da bi se sagledale sve specifičnosti povijesnih događanja, procesa, društvenih i drugih kretanja .

Ovdje ćemo ukratko samo sumarno i u općim naznakama istaći neka važna pitanja koja su vrlo uspješno rješavana na osnovu građe osmanskih arhiva: agrarno pitanje, osmanski feudalizam, pitanje širenja islama, mi-gracije, položaj seljaštva, uspostava i organizacija pokrajinske, postanak i razvitak gradskih naselja, pitanja iz domena vojne organizacije i druga .16

13 B . Đurđev, “Predgovor”, Turska vlast u Crnoj Gori u XVI i XVII veku, Svjetlost Sarajevo 1953, 7-10 .14 Branislav Đurđev, Kako treba započeti rad u Carigradskom arhivu, Arhivist, II/1952, sv . 1, 21 . 15 Avdo Sućeska, “Osnovni rezultati poslijeratne bosanskohercegovačke istoriografije o osmansko-turskom periodu i njeni dalji zadaci”, Savjetovanje o istoriografiji Bosne i Her-cegovine (1945.-1982.), ANUBiH, Posebna izdanja, knj . LXV, Odjeljenje društvenih nau-ka, knj .12, Sarajevo 1983, 37-53 .16 A . Sućeska, “Osnovni rezultati poslijeratne bosanskohercegovačke istoriografije o osmansko-turskom periodu i njeni dalji zadaci”, 37-53; Enes Pelidija, “Osnovni rezultati

29

Dakle, znatno lakše i sa mnogo više uspjeha rješavani su problemi društve-ne, političke, vojne, privredne i kulturne historije .

Sumarni pogled na historiografske rezultateSumaran pogled na njegovu biografiju i bibliografiju pokazuje oko pet

decenija aktivnoga rada i doprinosa u historiografiji jugoslavenskog područ-ja .17 Kako se iz njegove bibliografije vidi, ona sadrži: oko 130 naslova hi-storijskog karaktera, od čega 4 knjige, 63 bibliografske jedinice u periodici, 13 bibliografskih jedinica u Historiji naroda Jugoslavije i 2 u koautorstvu (Predgovor i Uvod), 76 iz oblasti teorije historije i historijske metodologije, 27 enciklopedijskih jedinica, 45 diskusija na kongresima, naučnim skupovima i konferencijama, 24 jedinice publikovanih historijskih izvora, 38 kritika, pri-kaza i osvrta . Sveukupno to čini 292 bibliografske jedinice .18 U cjelokupnom njegovom opusu najviše mjesta zauzimaju Srbija i Crna Gora . To ne znači da su druga područja u potpunosti zanemarena, posebno u kontekstu nekih pi-tanja općeg karaktera, dakle onih koja su nadilazila uže teritorijalne okvire .

Doprinos u izgradnji i radu institucija, društava i časopisaKada se promatra njegovo stvaralaštvo, upadljiva su dva paradoksa .

Iako je u tematskom smislu najviše dao srpskoj i crnogorskoj historiografiji, upravo je bio u najvećem sukobu sa beogradskim historičarima . Taj sukob započeo je već s prvom njegovom knjigom Turska vlast u Crnoj Gori u XVI i XVII veku. S druge strane, sredini u kojoj je proveo gotovo cjelokupan rad-ni vijek, dakle Bosni, u tematskom pogledu, kroz svoje radove, posvetio je tek nekoliko enciklopedijskih jedinica, poneki prilog manjeg volumena (4, i publikovao nekoliko kanun-nama za Bosnu), što je u odnosu na ukupan doprinos historiografiji neznatno . Taj nedostatak nadoknadio je doprinosom u izgradnji institucija i njihovoj djelatnosti u Bosni . Ovo se odnosi na Filo-zofski fakultet u čijem radu učestvuje od njegovog osnivanja i kroz pedagoški rad daje posebno značajan doprinos uzdižući i usmjeravajući nove historiča-re-osmaniste, ne samo u naučnom nego i metodološkom pogledu . Po svome značaju i doprinosu najvažnijim se nameće inicijativa za osnivanje Orijen-

bosanskohercegovačke historiografije osmanskog perioda (od 1463 . do kraja XVIII stolje-ća) u posljednje dvije decenije XX stoljeća”, Prilozi, Institut za istoriju, 29, Sarajevo 2000, 89-109; Ahmed Aličić, “Historiografska literatura koja se odnosi na historiju Bosne i Her-cegovine u 19 . stoljeću”, Prilozi, Institut za istoriju, 29, Sarajevo 2000, 111-116 .17 Enver Redžić, Branislav Đurđev – ličnost i djelo, Sarajevo 2003 . 18 Vesna Mušeta-Ašćerić, Bibliografija radova akademika prof . dr . Branislava Đurđeva, Prilozi, 28, Sarajevo 1999, 271-301 .

30

talnog instituta i pokretanje časopisa Prilozi za orijentalnu filologiju i histo-riju jugoslovenskih naroda pod turskom vladavinom (POF) . Pokretanje ovog časopisa imalo je iznimno veliki značaj za historiografiju jugoslavenskog prostora . Okupio je najbolje osmaniste i zajedno s njima uzdizao i afirmirao osmanistiku i historiografiju na ovim prostorima . Mora se svakako imati na umu i njegov angažman kada je u pitanju rad drugih institucija, čiji je vrlo aktivan član . Od tih aktivnosti treba napomenuti da je jedan od inicijatora osnivanja Naučnog društva BiH, Predsjednik Istorijskog društva BiH 1954-56, Član redakcije Godišnjaka od osnutka do penzije (20 godina), aktivan član ANUBiH (predsjednik, 1968-71) .19 Taj segment njegovog djelovanja ne smije se zanemariti i bez njega bi sveukupni doprinos bio manjkav .

Manje sreće imao je u projektu Istorije naroda BiH koja je trebala biti neka vrsta duga sredini u kojoj je proveo cjelokupan radni vijek . Taj proje-kat, čini se, njegov je jedini neuspjeh . Dakle, njegov sveukupni dopinos nije moguće svesti samo na broj bibliografskih jedinica . On mora sadržavati i do-prinos u institucionalnoj izgradnji i doprinosu njihovom radu, osnivanju no-vih časopisa, vođenju izdavačke politike časopisa kroz redakcije te njihovom profiliranju . Svojim radom postavljao je smjerokaze, trasirao pravce kojim se treba kretati, te metodološke standarde u historiografiji .

Zusammenfassung

DIE BEDEUTUNG DER FORSCHUNG BRANISLAV ĐURĐEVS FÜR DIE HISTORIOGRAPHIE SÜDOSTEUROPAS

Dieses Referat wollte auf den allgemeinen Kontext, die Bedeutung Branislav Đurđevs in der Geschichtswissenschaft und seinen Beitrag zu ihr hinweisen, vor allem im Vergleich zum Entwicklungsgrad der Geschichts-schreibung der osmanischen Periode zu dem Zeitpunkt, als Đurđev sich wis-senschaftlich zum ersten Mal zu Wort meldete . Er war unter den ersten aus dem jugoslawischen Raum, der überhaupt damit anfing, in den osmanischen Archiven zu forschen; er hat ebenfalls Verdienste für die Bestimmung der Richtlinien für die Erforschung dieser Periode . Indem er zahlreiche Quel-len entdeckte, ermöglichte er die Erforschung des weiteren jugoslawischen Raums und trug zur Schaffung von Voraussetzungen für die weitere Ent-wicklung der Historiographie in diesem Raum bei . Auf eine ähnliche Art und Weise bewährte er sich in seinem weiteren Schaffen, sowie im insti-tutionellen und personalen Ausbau der Historiographie in Bezug auf den osmanischen Zeitraum .

19 Enver Redžić, Branislav Đurđev – ličnost i djelo, Sarajevo 2003, 9, 96-97 .

31

DOPRINOS AKADEMIKA BRANISLAVA ĐURĐEVA U PISANJU KNJIGE

“HISTORIJA NARODA JUGOSLAVIJE II”

Enes PelidijaSarajevo

U plejadi istaknutijih historičara Bosne i Hercegovine koji su svojim djelima ostavili vrijedan trag, jedno od značajnijih mjesta pripada akade-miku Branislavu Đurđevu . Tokom višedecenijskog rada prof . dr . Branislav Đurđev iza sebe je ostavio bogat i raznovrstan naučni opus . O tome govori i bogata bibliografija sa 306 bibiliografskih jednica .1 Takođe je kao univerzi-tetski profesor iza sebe izveo i brojne generacije studenata . Neki od njih su se uz profesorovu direktnu ili indirektnu pomoć i podršku nastavili baviti naučnim radom .

Predavao je i pisao naučna djela, ali je bio poznat i kao polemičar koji je vođen velikim naučnim opusom i strašću o onome o čemu govori i piše be-skompromisno iznosio svoje stavove . Ta svoja stanovišta započeo je iznositi sa prvim diskusijama i tekstovima . Većina tih diskusija i polemika su objav-ljene u više tadašnjih domaćih i inozemnih stručnih časopisa i publikacija .2 Posebno je to dolazilo do izražaja u napisanim kritikama i prilozima .3 Od 306 bibliografskih jednica, 91 ili skoro trećina, odnosila se na ovu vrstu rada . Akademik Đurđev je napisao preko 100 radova iz teorije i historijske meto-dologije (83-188) te je još za života stekao veliko ime u bavljenju pitanjima i iz historijske metodologije .

No, uz uvažavanje svega navedenog, treba naglasiti da je Branislav Đurđev poznat u akademskim krugovima prije svega kao naučnik koji se ba-vio historijom južnoslavenskih naroda u vrijeme osmanske vladavine . Pisao je o osmanskom timarskom sistemu, državnim, civilnim i vojnim institucija-ma, istaknutijim ličnostima i događajima . U profesorovom naučnom opusu iz

1 Branislav Đurđev, Na zastarelim stranputicama, Priredila: Vesna Mušeta-Aščerić, Sa-rajevo, 2002 . godine, 143-176 .2 Isto, 162-168 .3 Isto, 170-176 .

32

osmanistike preovladavaju teme iz srpske i crnogorske historije, dok je Bosni i Hercegovini pod osmanskom vlasti dao doprinos u izdanjima kanun-nama za Bosanski, Hercegovački i Zvornički sandžak . Pišući o Srpskoj pravoslav-noj crkvi, kao i nekim drugim temama, posredno je pisao i o prostorima Bo-sne i Hercegovine .4

Tokom višedecenijskog rada iskazao se i kao uspješan rukovodilac na povjerenim mu poslovima . To se vidi i iz njegovog angažmana kao pr-vog direktora Orijentalnog instituta u Sarajevu od 1950 . do 1964 . godine te kao prvog prodekana, a kasnije i dekana Filozofskog fakulteta u Sarajevu (1963/4-1964/65) .5 Takođe je jedan od prvih pokretača izdavanja renomira-nih časopisa Prilozi za orijentalnu filologiju i istoriju jugoslovenskih naroda pod turskom vladavinom koji sada izlazi pod naslovom Prilozi za orijentalnu filologiju, te Godišnjaka Društva istoričara Bosne i Hercegovine, kao i Jugo-slovenskog istorijskog časopisa čiji je direktor bio od 1962 . do 1965 . godine . Od 1954 . do 1956 . godine je i predsjednik Istorijskog Društva Bosne i Herce-govine, a od 1955 . do 1959 . i predsjednik Naučnog društva Bosne i Hercego-vine, preteče današnje ANUBiH, čiji je redovni član bio od osnivanja 1952 . godine . Poslije prerastanja Naučnog društva Bosne i Hercegovine u ANUBiH od 1966 . do 1967 . obavlja dužnost potpredsjednika, a od 1968 . do 1971 . godi-ne i njenog predsjednika . Pored članstva u ANUBiH, bio je član i svih drugih akademija na prostorima ex Jugoslavije, osim SANU .6

Imajući u vidu sve naučne i društvene reference te zvanje profesora na predmetima Istorija jugoslovenskih naroda u turskom periodu i Uvod u isto-rijsku metodologiju, s pravom je angažovan sa najistaknutijim historičarama sa prostora tadašnje Jugoslavije na pisanju druge knjige “Historija naroda Jugoslavije” .7 U ovom dijelu u kojem je pisana prošlost južnoslavenskih na-roda od druge polovine XV do kraja XVIII stoljeća, profesor Đurđev imao je i kao autor i kao član Redakcione komisije, a posebno kao član uže redakcije izuzetno značajno i zapaženo mjesto .

U radu na ovoj knjizi članovi Redakcije su imali izuzetno odgovoran posao da usklade pisanje brojnih autora sa prostora cijele Jugoslavije čiji su se tekstovi nerijetko razilazili u interpretaciji nekih historijskih događaja i termina . Tih sporova je bilo i između autora i Komisije, pa i među samim članovima Komisije . Da bi se ti nesporazumi sveli na zadovoljavajući aka-demski nivo, kako se u uvodnom dijelu naglašava: “ . . . težište se polagalo na mišljenje autora, osobito zato što je ono često bilo zasnovano na novoj, samo autoru poznatoj građi . Stoga se u knjizi javljaju ponekad i suprotna gledišta o pojedinim pitanjima . Iako je uža redakcija nastojala uskladiti tekstove po-jedinih poglavlja, bar što se tiče najkrupnijih pitanja, ipak se to nije moglo

4 Enver Redžić, Branislav Đurđev – ličnost i djela, Sarajevo, 2003 . godine, 86 .5 Filozofski fakultet Univerziteta u Sarajevu, Spomenica (1950-1980), Sarajevo, 23; Ori-jentalni institut u Sarajevu 1950.-2000., Sarajevo 2000 . godine, 104 .6 B . Đurđev, Na zastarelim stranputicama, 137; Spomenica, 32; Orijentalni institut, 105 .7 Zagreb MCMLIX; Beograd 1959 . godine .

33

potpuno provesti .”8 To je otežavalo rad na štampanju ove knjige koja je uz brojne izazove, zahvaljujući citiranom stavu Redakcije, uskladila i pripre-mila navedeno djelo za publikovanje . U tome je ne malu ulogu imao prof . dr . Branislav Đurđev . I on je u odnosu na pisanje nekih drugih autora imao suprotna mišljenja od njihovih teza .

Uporedo je kao jedan od uglednijih historičara osmanista u knjizi “Hi-storija naroda Jugoslavije II” i kao autor dao veliki doprinos . To se vidi i iz podataka da je bio autor u pisanju sljedećih poglavlja: I poglavlje Osmansko carstvo i njegovo uređenje (pp . 9-49); III poglavlje Srbija (pp . 66-101); IV po-glavlje Položaj i uloga srpske crkve pod turskom vlašću u XV i XVI stoljeću (pp . 102-113; VI poglavlje Crna Gora (pp . 159-174); VII poglavlje Srijem, Bačka i Banat (pp . 175-204) . Za sva navedena poglavlja je autor pisanog tek-sta i izvora . Takođe je pisao i u pojedinim dijelovima poglavlja bez bibliogra-fije . To su: XVI poglavlje Narodni pokreti i ustanci potkraj XVI i na početku XVII stoljeća, gdje je prof . dr . Branislav Đurđev napisao 1. Opadanje feudal-nih i polufeudalnih elemenata u srpskom narodu (pp . 491-492) i 2. Srpska crkva protiv turske vlasti (pp . 493-495); te cijelo XVII poglavlje, Srbija u doba krize turskog feudalizma (pp . 513-530); XIX poglavlje Autonomija Crne Gore pod turskom vlašću (XVII stoljeće) (pp . 544-554); XXI poglavlje Uloga srpske crkve u XVII stoljeću (pp . 567-574); XLVII poglavlje Raspadanje turskog feu-dalnog uređenja. Istočno pitanje (pp . 1285-1291) i u L Sazrijevanje uvjeta za početak nacionalnih pokreta i oslobodilačke borbe gdje je profesor Đurđev na-pisao dio poglavlja pod 2. Srbija pod austrijskom okupacijom 1718.-39. (pp . 1343-1348) . Takođe je u koautorstvu sa Jorjom Tadićem i Bogom Grafenau-erom napisao Predgovor (V-VI) i posljednji dio ove knjige koje se ne navodi kao poglavlje, nego kao nastavak za predviđenu III knjigu koja nikada nije napisana . Ovaj uvodni dio, naslovljen je sa M Sazrijevanje uvjeta za početak nacionalnih pokreta i oslobodilačke borbe (pp . 1390-1396) . To znači da je bio autor ili koautor 11 od ukupno 50 poglavlja .

Iz naslova navedenih poglavlja koja je kao autor ili koautor napisao u saradnji sa svojim kolegama vidi se da je akademik Branislav Đurđev uglav-nom pisao o Osmanskom carstvu, njegovom uređenju, kao i osmanskoj vlasti na prostorima Srbije, kao i na prostorima Srijema, Bačke i Banata te Crne Gore . Takođe je posvetio veliku pažnju pitanju položaja i uloge Srpske crkve pod osmanskom vlašću . U ovoj knjizi o Bosni i Hercegovini osmanskog perio-da pisali su akademik Nedim Filipović,9 akademik Hamdija Kreševljaković10 i dr . Hazim Šabanović .11 Na ovom primjeru vidimo koliko je profesor Đurđev bio pravi naučnik koji je, bez obzira na lični odnos sa nekima od navedenih kolega, nesumnjivo cijenio njihovo znanje i naučni opus kao najboljih znala-

8 Historija naroda Jugoslavije II, Zagreb MCMLIX, VI .9 poglavlja: V (pp . 114-158), XXIII (1-6) (pp . 582-595) .10 poglavlje XLIX (bez bibliografije) (pp . 1318-1338) .11 poglavlja: VIII (pp . 205-214); XV (pp . 477-490); XXIV (pp . 602-610); XXVI (pp . 622-628), te XLIX (izvori i literatura) (pp . 1339-141) .

34

ca prošlosti osmanskog perioda Bosne i Hercegovine . Zahvaljujući takvom stavu, Bosna i Hercegovina je u knjizi “Historija naroda Jugoslavije II” za to vrijeme i u tim okolnostima, adekvatno zastupljena . Nesumnjivo da je aka-demik Đurđev u tome imao znatnog udjela .

Kada čitamo one dijelove “Historija naroda Jugoslavije II” koje je pro-fesor Đurđev napisao, primijetit ćemo nekoliko vrlo interesantnih zapažanja . Naime, još u vrijeme kada se na prostorima ex Jugoslavije u svim sredinama govorilo i pisalo kao o “Turskom carstvu”, “turskom periodu”, “Turcima” i slično, vidimo da prvo poglavlje profesor Đurđev, držeći se historijskih činje-nica, započinje sa “Osmansko carstvo i njegovo uređenje” . Time je kao ozbi-ljan osmanista uvažio činjenicu koja mu je bila poznata, a to je da su Osman-lije svoju državu nazivali “Devlet-i Aliyye” (Uzvišena država), a u evropskim izvorima su je navodili kao “Osmanska imperija” ili “Turska imperija” .12 Iako u daljem tekstu, kao i drugim poglavljima piše o “Turskoj carevini”, “turskoj vladavini”, “Turcima” i slično, ranija primjedba govori nam da je profesor Đurđev ne slučajno svoje pisanje o osmanskom periodu započeo navedenim naslovom . Koristeći izvore te poznatu i dostupnu mu stručnu literaturu, prvo poglavlje o Osmanskom carstvu i njegovom uređenju započinje pisanjem o osmanskom bejluku od najstarijih vremena, tematski i hronološki prateći njegov razvoj i uspon u moćnu svjetsku Carevinu . Neke teze koje se odnose na osmanski timarski sistem i državnu organizaciju, u svjetlu novije izvorne građe i naučnih saznanja su korigirane .

Pišući o osmanskoj vlasti na prostorima današnje Srbije, Crne Gore te Srijema, Bačke i Banata, ne malu pažnju posvećuje mjestu i ulozi Srpske pravoslavne crkve . O tome konkretno piše u IV, XXI i dijelom u L poglavlju . Kao historičar koji o određenim društvenim, socijalnim i vjerskim pojavama piše tražeći njihove uzroke i posljedice, on ujedno na taj način ne samo da uo-čava izolovane institucije ili dijelove teritorija, nego ih gleda i prati u cjelini . Uostalom, akademik Đurđev je o tome imao i svoj stav koji glasi: “Zadatak historije je dakle da rekonstruiše ove događaje i da razvitak ljudskog roda, zemalja i naroda sagleda u cjelini .”13

Upravo zbog toga u ovoj knjizi i piše o Srpskoj pravoslavnoj crkvi kao dobar znalac njenih doktrina, organizacije, ciljeva i namjene . No, za razliku od svojih kolega koji su u ranijem periodu pisali na ovu temu, profesor Đur-đev se isključivo drži podataka iz historijskih izvora i činjenica koje su mu na raspolaganju . On napušta mitološko predanje, jednostrano posmatranje i dnevno-političko kalkulisanje . Po prvi put javlja se kao autor koji pokušava da o Srpskoj pravoslavnoj crkvi piše kao nepristrasni naučnik .

12 Historija osmanske države i civilizacije, Priredio: Ekmeleddin Ihsanoğlu, Sarajevo, 2004 . godine, XXXIX .13 B . Đurđev, Na zastarelim stranputicama, 13 .

35

I u novim okolnostima, kada dolazi pod vlast osmanskih sultana, kako piše profesor Đurđev, Srpska pravoslavna crkva nastavlja sa svojom djelat-nosti . Patrijaršiju priznaju i nove osmanske vlasti .14

U drugoj polovini XV i prvih decenija XVI stoljeća osmanska vlast bila je tolerantna prema Srpskoj pravoslavnoj crkvi .15 Manastiri i dio njihovih imanja su i u novim okolnostima ostali u posjedu Crkve . Koliko je djelatnost sveštenstva u vrijeme patrijarha Arsenija II (1457-1463) i posebno arhie-piskopa Jovana, za koga se navodi da “drži prijesto Sv . Save” 1508 . i 1509 . godine bila velika, govori i podatak da su katoličkim vjernicima i posebno bo-sanskim franjevcima nezakonito nametali razna crkvena potraživanja . Zbog toga su se fratri žalili Visokoj porti i sultanu koji svojim fermanima naređuju da se takve nezakonitosti zabrane .16 Na ovako ponašanje njenog sveštenstva u velikoj mjeri je uticala i činjenica da su Srbi bili aktivni u osmanskim oružanim snagama i uzimali neposrednog učešća u teritorijalnom širenju osmanske države .

Pišući o Srijemu, Bačkoj i Banatu, profesor Đurđev ističe velike zaslu-ge Srba i njihovo učešće u osmanskoj vojsci sredinom XVI stoljeća i u osvaja-nju navedenih teritorija . Kako piše: “Uloga srpskog naroda u turskim osva-janjima naročito je došla do izražaja prilikom osvajanja Banata 1551-52 .”17 Ovakvim pisanjem razbijao je mit o vječitoj borbi Srba protiv Osmanlija . Naprotiv, historijske činjenice na koje se pozivao i profesor Đurđev, a poseb-no sada kada su široj naučnoj javnosti poznati osmanski dokumenti, govore o Srbima, kao i drugim narodima koji su bili pod vlašću osmanskih sultana, kao o vrlo lojalnim podanicima koji su tokom XV i XVI stoljeća imali udjela u pretvaranju Osmanskog carstva u svjetsku silu .

Upravo zbog uzajamnog tolerantnog odnosa sultan Sulejman Kanu-ni (1520-1566) je dao odobrenje za obnovu Pećke patrijaršije 1557 . godine . Profesor Đurđev na ovom mjestu navodi da je prvi patrijarh obnovljene Pa-trijaršije Makarije (1557-1574) bio brat vezira Mehmed-paše Sokolovića, te da su tu dužnost poslije Makarijeve smrti obavljali dvojica bratića (sinovci), Antonije, kao koadjutor (1574-75) i Gerasim (1775-87) .18

Neposredno iza toga navodi da je “Bivši mitropolit hercegovački Sava-tije Sokolović sagradio je1586 ., prema jednom zapisu, manastir u Pivi kao pećki patrijarh i iste godine umro .”19 Tako je razbio još jednu predrasudu . Dugo vremena bilo je prisutno neutemeljeno mišljenje da je osmanska dr-žava rušila, palila nemuslimanske objekte, kao i da nije dala ni da se po-pravljaju postojeće, a pogotovo da nije dozvoljavala izgradnju novih vjerskih objekata . Ovim navođenjem izgradnje pivskog manastira 1586 . godine, bez

14 Historija II, 102 .15 E . Redžić, Branislav Đurđev, 41 .16 Historija II, 102 .17 Isto, 103 .18 Isto, 105/6 .19 Isto, 106 .

36

puno polemike, ali činjenično i jasno, profesor pobija dotadašnju mitologiju . On ni u kom slučaju ne prikazuje Osmansko carstvo kao neku idealnu impe-riju . Zato i kaže da “odnos turske vlasti prema srpskoj crkvi do 1525 . bio je snošljiv, naročito u sjevernoj Srbiji . Crkva je zadržala neka svoja imanja .”20 Posebno ističe da je “ . . .srpska crkva najveći kršćanski zemljoposjednik u Sr-biji, Crnoj Gori i Hercegovini i drugim zemljama, gdje se srpski narod nalazio pod turskom vlašću, i gdje je bila jurisdikcija srpske crkve . Da srpska crkva nije imala te materijalne osnove, ona ne bi mogla izdržavati nekadašnje ma-nastire, a kamo li podizati nove na temeljima starih, ponekad i katoličkih samostana . Pogotovu ne bi mogli manastiri sami osnivati štamparije .”21

Odnosi osmanskih vlasti i Srpske pravoslavne crkve bili su relativno dobri sve do kraja XVI stoljeća . Međutim, već na prijelazu iz XVI u XVII stoljeće dolazi do pogoršanja njihovih odnosa . To je posebno postalo vidljivo u narednim decenijama XVII i u XVIII stoljeću . Time se znatno razlikuje od brojnih prethodnika koji su predstavljali Srpsku pravoslavnu crkvu kao vjekovnog predvodnika srpskog naroda u borbi protiv osmanske vlasti . Svi oni su do pisanja profesora Đurđeva izbjegavali da istaknu blisku sardnju srpskog pravoslavnog sveštenstva sa predstavnicima osmanskih vlasti skoro na svim nivoima, posebno do zadnjih decenija XVI, ali i u narednim stolje-ćima . Kako je na ovu temu pisao akademik Enver Redžić, “Đurđev je skidao svetački nacionalni oreol sa njene glave analizom istorijskih činjenica koja srpsku crkvu prikazuje u protivrječnom ponašanju u istoriji srpskog naroda pod turskom vlašću . Time on nije dovodio u pitanje njen nacionalni značaj .”22

Posebno je interesantno pisanje akademika Đurđeva o pokušaju ujedi-njenja Srpske pravoslavne crkve sa katoličkom . Kako piše profesor Đurđev “Jedno se vrijeme gotovo ujedinila s rimskom crkvom .”23 Takođe u pisanju o Crkvi, Đurđev razbija još jedan mit . On u “Historiji naroda Jugoslavije II” piše: “Srpska crkva u XVI i XVII st . nije ni javno ni tajno postavila politički program punog oslobođenja naroda, koji je predstavljala . Pokreti iz toga vre-mena razlikuju se od borbe crnogorskog naroda u XVIII st ., a naročito od pr-vog srpskog ustanka baš po tome, što nisu bili narodnooslobodilački pokreti, nego samo pokreti protiv turske države” .24

To je vrijeme sukoba i između Pećke patrijaršije i Ohridske arhiepi-skopije oko primata nad vjernicima, ali i uspostavljanja bližih kontakata sa Rusijom . Gledajući ovaj proces u širem kontekstu historijskih zbivanja, precizan u činjenicama, profesor Đurđev piše da je tadašnji srpski patrijarh Pajsije 1640 . godine uputio skopskog mitropolita Simeona u Moskvu da traži pomoć . Ovo crkveno izaslanstvo je primljeno i kod cara Mihaila Romano-va (1613-1645), koga na ovom mjestu akademik Đurđev navodi kao Mihaila

20 Isto, 102 .21 Isto, 106 .22 E . Redžić, Branislav Đurđev, 42 .23 Historija naroda Jugoslavije II, 494 .24 Isto, 495 .

37

Todorovića . Tom prilikom je ruski car dao saglasnost da predstavnici srp-ske pravoslavne crkve mogu dolaziti svake sedme ili osme godine i tražiti pomoć .25 Ova informacija o kontaktima sa Rusijom otvara jedno veliko po-lje srpsko-ruskih odnosa u narednom periodu . To je otvorilo put za naredne bliske odnose Srpske pravoslavne crkve sa ruskom državom . U narednim decenijama ti kontakti su postali češći i bliskiji . Interesantno je da o tome akademik Đurđev piše: “da je patrijarh Gavrilo, nasljednik Pajsijev, putovao u Moskvu na bijesnom konju naoružan i praćen sjajnom pratnjom . Za patri-jarha Maksima položaj srpske crkve u turskoj državi postao je još čvršći .”26 To je nastavljeneno i u vrijeme njegovog nasljednika Arsenija III Čarnojevi-ća koji je izabran za patrijarha 1674 . godine . Upravo tada dolazi do velikog otvorenog sukoba sa Osmanskim carstvom . Naime, u toku Bečkog rata koji se vodio od 1683 . do 1699 . godine, veći dio sveštenstva sa patrijarhom našao se na strani protivnika osmanskog sultana . Zbog toga je i patrijarh Arsenije III bio prisiljen 1690 . godine napustiti teritoriju Osmanskog carstva . Njegovi nasljednici njih ukupno sedam o kojima profesor Đurđev piše, vrlo pregledno hronološki i tematski nastavili su sa promjenljivim odnosom svoju vjersku djelatnost sve do ukidanja Pećke patrijaršije 1766 . godine .

Kao razlog njenog ukidanja, profesor Đurđev navodi uticaj fanariota u Istanbulu da se Pećka patrijaršija i Ohridska arhiepiskopija pripoje vase-ljenskom patrijarhu . Za takve zahtjeve poslužio im je i avanturistički životni put patrijarha Vasilija Jovanovića-Brkića . Njega je njegov nasljednik Grk Kalinik II optužio da je na strani sultanovih protivnika, a posebno Rusije . Drugi razlog bio je dug kojeg je Patrijaršija imala prema carigradskom Grku Đorđu Spatarisu kojeg su osmanske vlasti objesile pred njegovom kućom zbog izdaje državnih interesa . Tom prilikom je njegova imovina konfisiko-vana, a dug Patrijaršije je sada bio prema Visokoj porti . Koristeći nastalo stanje, vaseljenski patrijarh Samuilo se ponudio da državi izmiri nastali dug pod uslovom da sultan ukine Srpsku patrijaršiju . To je realizirano ferma-nom sultana Murata III (1757-1774) od 11 . septembra 1766 . godine . Nekoli-ko mjeseci kasnije ukinuta je i Orhidska arhiepiskopija . U narednom periodu vodeće crkvene ličnosti bili su iz reda Grka fanariota koji su na visoke crkve-ne položaje dolazili putem mita i na druge nezakonite načine .27

Pisanje na ovu temu predstavlja jedan od najznačajnijih doprinosa u osmanističkim studijama profesora Đurđeva . I u narednom periodu akade-mik Đurđev je pisao o Srpskoj pravoslavnoj crkvi u doba Osmanlija . Nešto kasnije pišući na ovu temu, te preuzimajući već napisano o Srpskoj pravo-slavnoj crkvi u “Historiji naroda Jugoslavije II” sa dopunjenim poglavljima i novim podacima objavio je knjigu “Uloga crkve u starijoj istoriji srpskog naroda.”28 Gledajući sa ove distance poslije 50 godina, koliko je prošlo od

25 Isto, 568 .26 Isto, 571 .27 Isto, 1352-1356 .28 Sarajevo 1964 . godine, 239 .

38

štampanja značajnog djela “Historija naroda Jugoslavije II”, prvo pod ovim naslovom u Zagrebu 1959, a tek onda kao “Istorija naroda Jugoslavije II” u Beogradu 1960 . godine, vidimo njegovu vrijednost i značaj koji ne gubi na svojoj aktuelnosti ni poslije pet decenija . U tome su svi saradnici koji su dali svoj doprinos ostavili trajno obilježje . Među njima je profesor Branislav Đur-đev ostavio vidan trag, kako u poglavljima koja je napisao, tako i kao član Uže redakcije ove knjige koja i danas plijeni pažnju svih koji se interesiraju za vremenski period od druge polovine XV do kraja XVIII stoljeća na prosto-rima ex Jugoslavije .

Zusammenfassung

BEITRAG BRANISLAV ĐURĐEVS ZUR ENTSTEHUNG DES BUCHS “HISTORIJA NARODA JUGOSLAVIJE II”

(GESCHICHTE DER VÖLKER JUGOSLAWIENS II)

Im seinem langen und sehr interessanten Leben erwarb Branislav Đurđev eine große Lebenserfahrung, die man auch in seinem wissenschaftli-chen Werk spürt . Schon in realtiv jungen Jahren erwarb er sich den Ruf ei-nes angesehenen Osmanisten . Hinter ihm blieb eine große Anzahl veröffent-lichter Bücher, Abhandlungen, Beiträge und Essays . Dafür spricht auch die Bibliographie dieses Professors, die 306 bibliographische Einheiten zählt . In der vorliegenden Arbeit werden konkrete Daten zu seinen Interessen und Schwerpunkten in der Wissenschaft angeführt . Ebenso werden seine orga-nisatorischen Fähigkeiten hevorgehoben, sowie herausragende Ämter, die er versah .

Wenn man alle seine wissenschaftlichen und gesellschaftlichen Refe-renzen berücksichtig, sowie die Tatsache, dass er zum Professor für die Fä-cher Geschichte der jugoslawischen Völker in der türkischen Herrschaft und die Einführung in die historische Methodologie, kann man verstehen, warum er engagiert wurde, für den zweiten Band der Geschichte der Völker Jugosla-wiens zu schreiben . Diese Studie umfasst den Zeitraum vom XVI bis Ende des XVIII Jahrhunderts . Als Mitglied der redaktionellen Kommission und Mit-gleid des engeren Redaktionsstabs, sowie als Autor oder Mitautor der elf von fünfzig Kapiteln dieses Buchs, leistete er in diesem Projekt einen unermeß-lichen Beitrag . Konkrete Informationen zu den Titeln und Untertiteln der Arbeiten Branislav Đurđevs werden in der vorliegenden Arbeit angeführt .

Der große Beitrag von Professor Đurđev besteht auch darin, die be-kanntesten damaligen Osmanisten aus Bosnien-Herzegowina dabei enga-

39

giert zu haben . Sie haben in einzelnen Kapiteln die breitere wissenschaftli-che Öffentlichkeit an mehreren Stellen zum ersten Mal auf die Stellung und Bedeutung aufmerksam gemacht, welche Bosnien-Herzegowina bzw . das Bosnische Elajet im europäischen Teil des Osmanischen Reiches hatte . Ein besonderer Beitrag in diesem Buch, wie auch in seinem ganzen wissenschaft-lichen Opus, waren seine Erörterungen über sie Serbisch-Orthodoxe Kirche in der osmanischen Periode . Zum ersten Mal wurde nun von Đurđev auf die Stereotype, und nicht zuletzt mythologische Darstellung dieser Religionsin-stitution, nicht nur im serbischen Volk, sondern auch im osmanischen Staat, hingewiesen . Zahlreiche Beispiele anführend, bestritt er zahlreiche Vorur-teile, die die damalige jugoslawische Geschichtsschreibung beherrschten . Faktographisch präzise, klar und kompromisslos wies er auf die Schädlich-keit dieser Einstellung hin . Deswegen hatte er zahlreiche Opponenten . Mehr darüber in der vorliegenden Arbeit .

Obwohl einige Kollegen manche Thesen von Professor Đurđev zu ein-zelnen Fragen bestritten, ermöglichte seine Abhandlung über die Geschichte der Serbisch-Orthodoxen Kirche, dass die Arbeit an der Geschichte der Völ-ker Jugoslawiens II zu Ende geführt und als Buch veröffentlicht wird, was einen großen Beitrag zur ex-jugoslawischen Osmanistik, in der der Name des Akademiemitglieds Branislav Đurđev unumgänglich ist, darstellt .

41

DOPRINOS BRANISLAVA ĐURĐEVA IZDAVAČKOJ DJELATNOSTI ORIJENTALNOG INSTITUTA U SARAJEVU

Lejla GazićSarajevo

Poznate su zasluge koje je akademik Branislav Đurđev imao za poče-tak rada Orijentalnog instituta kao samostalne naučne institucije sada već davne 1950 . godine . One leže posebno u činjenici da je on u to vrijeme znao procijeniti potrebe za naučnoistraživačkim radom u oblasti orijentalistike i da je ustrajao u nastojanjima da se Orijentalni institut formira kao samo-stalna naučnoistraživačka ustanova . Branislav Đurđev je rukovodio radom Orijentalnog instituta kao njegov direktor 15 godina, ali i kao urednik i ak-tivan saradnik u izdanjima ovog instituta, čime je dao nesumnjiv i vrijedan doprinos bogatoj izdavačkoj djelatnosti ove institucije .

Već prve godine po osnivanju Orijentalnog instituta pokreće se i ča-sopis koji je dobio naziv Prilozi za orijentalnu filologiju i istoriju jugoslo-venskih naroda pod turskom vladavinom . Uz prvi broj ovog časopisa, kao njegov urednik, Branislav Đurđev u uvodnom tekstu predstavlja osnovne zadatke i ciljeve rada novoosnovanog instituta . Budući da se ovaj institut razvio kao samostalna naučnoistraživačka institucija iz Turskog arhiva Ze-maljskog muzeja, bilo je za očekivati da će radovi u prvom broju časopisa biti upravo iz domena rada bivšeg Turskog arhiva, tj . publikacije osmanskih do-kumenata koji se odnose na “istoriju naših naroda pod turskom vladavinom” . Međutim, Đurđev je kao urednik časopisa već u tom prvom broju istaknuo kako je naredni zadatak “obrada dela koja su pisali naši ljudi na orijentalnim jezicima”, ukazujući na to da već prvi broj časopisa ima “jedan rad i jedan prilog te vrste”, te kako u daljem radu “treba nastojati da se razvije i rad na ispitivanju orijentalne umjetnosti u našoj zemlji” .1

Kada i danas, nakon skoro 60 godina postojanja i rada Orijentalnog instituta, pogledamo rezultate rada ove naučnoistraživačke ustanove, mo-žemo vidjeti da su oni građeni i ostvarivani na tada zacrtanim temeljima i,

1 “Uz prvi broj”, Prilozi za orijentalnu filologiju i istoriju jugoslovenskih naroda pod tur-skom vladavinom (dalje: POF) I/1950, Sarajevo 1950, 5 .

42

naravno, razvijani i proširivani u skladu sa potrebama nauke, ali i sa opre-djeljenjima naučnoistraživačkih kadrova u Institutu .

Kao glavni i odgovorni urednik prvog broja Priloga za orijentalnu filo-logiju i istoriju jugoslovenskih naroda pod turskom vladavinom, ali i kao član redakcije do broja X-XI/ 1960-61 . godine (uz napomenu da je naziv časopisa od broja VIII-IX/1958-59 . skraćen u Prilozi za orijentalnu filologiju), Brani-slav Đurđev je aktivno učestvovao u formiranju sadržaja časopisa kao jedan od recenzenata ponuđenih radova i time, uz ostale članove redakcije, profili-rao sadržaj svakog pojedinog broja . Učešće u radu redakcije tada jedinog ori-jentalističkog časopisa u bivšoj Jugoslaviji tražilo je izuzetno angažiranje na okupljanju što većeg broja orijentalista, kako iz zemlje tako i iz inostranstva, koji će u svojim radovima, prilozima, prijevodima, ali i kritikama, ocjenama i prikazima, predstavljati rezultate do kojih su došli u svojim istraživanjima ili davati ocjene o radovima drugih autora . Na tom polju je Branislav Đurđev dao svoj doprinos i kroz odabir i recenziranje radova koji će svojim sadrža-jem doprinositi izučavanju jednog dugog perioda iz naše prošlosti na temelju originalnih osmanskih dokumenata kao prvorazrednih izvora za istraživanja u toj oblasti .

Uz rukovođenje Institutom i rad u redakciji časopisa, Branislav Đur-đev je već od prvog broja Priloga za orijentalnu filologiju počeo objavljivati radove koji su predstavljali rezultat njegovog istraživačkog boravka i rada u Arhivu Predsjedništva vlade u Istanbulu . Pod zajedničkim naslovom “Def-teri za crnogorski sandžak iz vremena Skender-bega Crnojevića”, Đurđev je predstavio sadržaj istraživanog arhivskog materijala koji je podijelio na tri dijela i objavio u tri broja ovog časopisa .

Pored opisa dva deftera crnogorskog sandžaka iz 1521 . i 1523 . godine, sa stanovišta vrijednosti objavljivanja osmanskih izvora, iz prvog dijela ovog rada2 treba istaknuti kritičko izdanje teksta sa prijevodom dviju kanun-na-ma iz deftera iz 1523 . godine . Prijevodom ovih izvora bilo je omogućeno i historičarima koji ove izvore nisu mogli koristiti u originalu da se upoznaju sa njihovim sadržajem . U drugom dijelu3 je donesen tekst i prijevod hasova sultana i sandžakbega iz istog deftera, dok su u trećem dijelu4 dati opširni izvodi iz teksta deftera džizje iz 1521 . i katastarskog deftera Crne Gore iz 1523 . godine . Na kraju ovog dijela Đurđev je donio i nekoliko dopuna i ispra-vaka za tekstove iz prva dva dijela, te pokazao kako je i dalje radio na istra-živanju ovih dokumenata koji su osvjetljavali pojedina pitanja iz historije Crne Gore 16 . stoljeća .

Vrijedan doprinos sadržaju časopisa Orijentalnog instituta Branislav Đurđev je dao radom “Sarajevski kodeks kanun-nama” u kojem je predstavio jedan rukopisni kodeks iz zbirke Orijentalnog instituta i ukazao na brojne

2 Branislav Đurđev, “Defteri za crnogorski sandžak iz vremena Skender-bega Crnojevića”, POF I/1950, Sarajevo 1950, 7-22 .3 Isto, drugi dio u: POF II/1951, Sarajevo 1952, 39-56 .4 Isto, treći dio u: POF III-IV/1952-53, Sarajevo 1953, 349-402 .

43

specifičnosti njegovog sadržaja, ne samo tematske nego i kodikološke .5 O vri-jednosti ovog rada govori i činjenica da je on uvršten u izbor radova koji su 30 godina kasnije objavljeni u posebnom broju časopisa Prilozi za orijentalnu filologiju u prijevodu na engleski jezik, a obuhvataju ranije objavljene radove iz ovog časopisa iz oblasti historije i diplomatike .6

Pitanje izučavanja kanuna – sultanskih zakona i kanun-nama kao kodificiranih zbirki zakonskih propisa iz oblasti javnog i administrativnog zakonodavstva pripadalo je sferi istraživačke znatiželje Branislava Đurđeva i njegov doprinos na ovom polju je od izuzetne važnosti za analizu ove vrste dokumenata .

Uz njegove radove u časopisu Prilozi za orijentalnu filologiju, kao što su “O prepisu kanun-name za Sremski sandžak u rukopisu Orijentalnog in-stituta u Sarajevu”7 i “Turski prevod rudarskog zakona za Novo Brdo despo-ta Stefana Lazarevića”,8 Branislav Đurđev je učestvovao i u pokretanju edici-je Monumenta Turcica Historiam Slavorum Meridionalium Illustrantia čija je prva knjiga, u seriji nazvanoj Zakonski spomenici, bila posvećena upravo ovoj vrsti dokumenata .

Kao član uredništva (uz Nedima Filipovića i Hamida Hadžibegića) knjige koja je objavljena 1957 . godine pod naslovom Kanuni i kanun-name za Bosanski, Hercegovački, Zvornički, Kliški, Crnogorski i Skadarski sandžak,9 Đurđev je dao veoma korisne smjernice za način uređenja izdavanja ove vr-ste dokumenata u skladu sa potrebama historijske nauke u tadašnjoj FNRJ, ali i njenim mogućnostima, što je podrazumijevalo ili izdavanje izvora sa tekstom i prijevodom, ili njihovo predstavljanje samo u prijevodu, ili u obliku regesta . U ovoj knjizi se Branislav Đurđev javlja kao prevodilac više kanun-nama, u knjizi podijeljenih na zakonske spomenike za Bosnu i Hercegovinu i zakonske spomenike za Crnu Goru . U prvom dijelu je, uz kritičko izda-nje dokumenta, Đurđev preveo “Kanun-namu za Bosanski sandžak iz 1530 . godine”,10 a na osnovu prijepisa iz rukopisa ispravio ili dopunio tekst ranije objavljene “Kanun-name za Bosanski, Hercegovački i Zvornički sandžak iz 1539 . godine” .11 Kada je riječ o ovim dokumentima koji se odnose na Crnu Goru – a čija je historija dugo godina bila predmet njegovog naučnog interesa – Đurđev je po istom principu, dakle, analizirajući tekst svakog od ovih doku-5 B . Đurđev, “Sarajevski kodeks kanun-nama”, POF VI-VII/1956-57, Sarajevo 1958, 147-158 .6 Isti, “The Codex Kanun Nama of Sarajevo”, POF 36/1986, Sarajevo 1987, 181-196 .7 POF X-XI/1960-61, Sarajevo 1961, 237-251 .8 POF XXV/1975, Sarajevo 1977, 114-131 .9 Kanuni i kanun-name za Bosanski, Hercegovački, Zvornički, Kliški, Crnogorski i Ska-darski sandžak . Saopštavaju: Dr . Branislav Đurđev, Nedim Filipović, Hamid Hadžibe-gić, Muhamed Mujić i dr . Hazim Šabanović . Uredništvo: Dr . Branislav Đurđev, Nedim Filipović i Hamid Hadžibegić . Monumenta Turcica Historiam Slavorum Meridionalium Illustrantia, Tomus primus . Serija I, Zakonski spomenici, sv . 1 . Sarajevo 1957 .10 Isto, 34-47 .11 Isto, 48-58 .

44

menata, preveo i kroz bilješke ispravio ili dopunio sporna mjesta za razumi-jevanje sadržaja više dokumenata . Pod zajedničkim naslovom “Crnogorske kanun-name iz deftera iz 1523 . godine”12 ovdje je, uz neke sitnije ispravke, donesen njegov prijevod dvije kanun-name koje su ranije objavljene u prvom broju Priloga za orijentalnu filologiju, o čemu je već bilo riječi .

Druge dvije kanun-name – “Kanun-nama za Crnu Goru iz deftera od 1529-1536 . godine”13 te “Kanun-nama za Crnu Goru iz Dukađinskog deftera iz 1570 . godine”14 – obje iz defterâ čiji se originali čuvaju u Arhivu Predsjed-ništva vlade u Istanbulu, ovdje su objavljene po prvi put . Prijevodom ovih dokumenata njihov sadržaj je postao dostupan širem krugu historičara koji su se bavili historijom Crne Gore u 16 . stoljeću, a nisu bili u mogućnosti ko-ristiti ove izvore u originalu .

Kako se iz ovih podataka može vidjeti, doprinos Branislava Đurđeva objavljivanju ove knjige bio je vrijedan sa više aspekata – kao jedan od ured-nika aktivno je učestvovao u pokretanju edicije Monumenta Turcica i njene prve serije Zakonski spomenici te u utvrđivanju načina izdavanja ove vrste dokumenata, kao istraživač je svoje studijske boravke u Arhivu Predsjedniš-tva vlade u Istanbulu koristio za sakupljanje vrijednog arhivskog materija-la kojim je bio omogućen početak sistematskog objavljivanja izvora, a kao prevodilac naprijed navedenih kanun-nama dao je svoj doprinos kritičkom izdavanju i prijevodu ove vrste historijskih dokumenata .

Branislav Đurđev je bio i jedan od urednika knjige Hazima Šabanovića Krajište Isa-bega Ishakovića. Zbirni katastarski popis iz 1455. godine, objav-ljene 1964 . godine u istoj ediciji Orijentalnog instituta, ovaj put u drugoj seriji pod nazivom Defteri .15 Njegovo dugogodišnje iskustvo na izučavanju osmanskih dokumenata bilo je od izuzetne koristi i u pripremi i načinu izda-vanja deftera, pa su članovi redakcije – Branislav Đurđev, Nedim Filipović, Hamid Hadžibegić i Hazim Šabanović – zauzeli zajednički stav da se ovaj katastarski popis, kao jedan od najstarijih popisa područjâ koja su njime obuhvaćena, objavi u originalnom tekstu sa prijevodom i brojnim komen-tarima u okviru podnožnih napomena . U opširnom uvodu su predstavljeni nastanak, karakteristike i značaj deftera kao dokumenata koji nude boga-tu, raznovrsnu, konkretnu i vjerodostojnu građu za izučavanje društvene i ekonomske historije Osmanske države uopće, a za historiju naselja i histo-rijsku geografiju popisanih oblasti posebno . Diplomatički opis ovog deftera, dat na kraju uvodnog dijela, ostao je i do danas uzor i koristan podsjetnik u pripremi za objavljivanje ove vrste dokumenata . Iako je za uspješnu i kvali-tetnu naučnu obradu ovog deftera zaslužan prvenstveno njegov obrađivač i 12 Isto, 156-168 .13 Isto, 169-172 .14 Isto, 173-177 .15 Dr . Hazim Šabanović, Krajište Isa-bega Ishakovića. Zbirni katastarski popis iz 1455. godine . Urednici: Dr . B . Đurđev, N . Filipović, H . Hadžibegić i Dr . H . Šabanović . Monu-menta Turcica Historiam Slavorum Meridionalium Illustrantia, Tomus secundus, Serija II, Defteri, knjiga 1 . Sarajevo 1964 .

45

prevodilac Hazim Šabanović, Branislav Đurđev je i kao jedan od urednika, ali i kao direktor Instituta, dao svoj puni doprinos realizaciji ovog projekta i njegovog objavljivanja .

Kada se govori o doprinosu Branislava Đurđeva izdavačkoj djelatnosti Orijentalnog instituta, ne bi trebalo zanemariti i nekoliko prikaza koje je objavio u Prilozima za orijentalnu filologiju, jer je riječ ne o informativnim nego o kritičkim prikazima djelâ ili radova baziranih na osmanskim doku-mentima, a čiji su autori poznata imena u osmanistici . Đurđev ukazuje na vrijednosti djela koje prikazuje, ali i kritikuje propuste autora tamo gdje je ta kritika opravdana . Na taj način on pokazuje da ta djela i radove čita pažljivo, da vrednuje njihov doprinos oblasti kojom se bave, ali i kritički prosuđuje o pogreškama i obrazlaže svoj stav, čime doprinosi i ocjeni Instituta i njegovog časopisa otvorenog za dijalog među naučnicima .

I ako rezimiramo rezultate istraživanja Branislava Đurđeva objavljene samo u izdanjima Orijentalnog instituta, a da ne spominjemo njegov bogat naučnički opus u drugim izdanjima u zemlji i svijetu (o čemu najbolje svjedo-či bibliografija sa 248 jedinica, također objavljena u Prilozima za orijentalnu filologiju16, još jednom će se potvrditi izuzetan doprinos Branislava Đurđeva kako izdavačkoj djelatnosti tako i ukupnom radu i razvoju ove naučnoistra-živačke institucije u vremenu u kojem je bio direktor i aktivan saradnik u izdanjima Instituta . Ovaj krug zatvara upravo posljednja bibliografska je-dinica “Neke napomene o islamizaciji i bošnjaštvu u istoriji Bosne i Herce-govine” objavljena u Prilozima za orijentalnu filologiju,17 a koja predstavlja referat akademika Branislava Đurđeva sa Naučnog skupa “Širenje islama i islamska kultura u Bosanskom ejaletu”, održanog u okviru obilježavanja 40-godišnjice postojanja i rada Orijentalnog instituta u Sarajevu .

Zusammenfassung

DER BEITRAG BRANISLAVA ĐURĐEVS ZUR VERLAGSTÄTIGKEIT DES INSTITUS FÜR ORIENATLISTIK IN SARAJEVO

Neben den Verdiensten, die Akademiemitglied Branislav Đurđev für den Beginn der Tätigket des Orientalischen Instituts als selbständiger wis-senschaftlicher Institution hatte, sowie seinen Verdiensten als fünfzehnjäh-riger Direktor des Instituts, hat er auch als Redakteur und aktiver Mitar-

16 Bisera Nurudinović i Emina Stanek, “Bibliografija radova akademika prof . dr . Branisla-va Đurđeva“, POF 44-45/1994-1995, Sarajevo 1996, 413-442 .17 POF 41/1991, Sarajevo 1991, 25-36 .

46

beiter der Editionen des Instituts einen unbestritten wertvollen Beitrag zu seiner Verlagstätigkeit geleistet .

Als Chefredaktuer der ersten Ausgabe der Priloga za orijentalnu filo-logiju i istoriju jugoslovenskih naroda pod turskom vladavinom (Beiträge zur orientalischen Philologie und zur Geschichte der südslawischen Völker un-ter türkischer Herrschaft), die unmittelbar nach der Gründung des Instituts ins Leben gerufen wurden, sowie als Mitglied der Redaktion bis zur Ausga-be X-XI, hat Branislav Đurđev den Inhalt der Zeitschrift und jede einzelne Ausgabe aktiv mitgeprägt . Außerdem hat er auch selbständig die Arbeiten veröffentlicht, unter denen vor allem die dreiteilige Arbeit unter dem Titel “Defteri za crnogorski sandžak iz vremena Skender-bega Crnojevića” (Die Defters für den montenegrinischen Sandschak aus der Zeit des Skender-Beg Crnojević) .

Einen wertvollen Beitrag zur inhaltlichen Gestaltung der Zeitschrift des Instituts leistete Branislav Đurđev durch die Arbeiten, die sich mit der Frage des Kanons – der sultanischen Gesetze und Kanun-Name als kodifi-zierter Sammlungen der gesetzlichen Vorschriften aus dem Bereich der öf-fentlichen und administrativen Gesetzgebung beschäftigen . In diesem Sinne hat er auch bei der Begründung der Edition Monumenta Turcica Historiam Slavorum Meridionalium Illustrantia mitgewirkt, deren erstes Buch in der Reihe Zakonski spomenici (Gesetz-Denkmäler) gerade dieser Art von Do-kumenten gewidmet war . Als Redaktionsmitglied wie auch als Übersetzer mehrerer Kanun-Name, hat Đurđev einen wertvollen Beitrag zur kritischen Eidtion und Übersetzung dieser Art von historischen Dokumenten geleistet .

Seine langjährige Erfahrung auf dem Gebiet der os manischen Doku-mente war von großem Nutzen für die Vorbereitung und Herausgabe der Katastervorschriften – der Defters, so dass er auch einer der Herausgeber des Buchs Krajište Isa-bega Ishakovića. Zbirni katastarski popis iz 1455.go-dine von Hazim Šabanović war, welches 1964 in derselben, Defteri genann-ten Reihe des Orientalischen Instituts, erschienen war .

Am Ende sollten auch die Besprechungen, die Đurđev in den Beiträgen zur orientalischen Philologie veröffentlicht hat, nicht vergessen werden, da es sich nicht nur um informative sondern auch um kritische Rezensionen der Werke und Arbeiten handelt, die auf osmanischen Quellen beruhen .

47

PITANJE OSMANSKE VLASTI U CRNOJ GORI, RAZVOJ JUGOSLOVENSKE OSMANISTIKE I BRANISLAV ĐURĐEV

Nenad FilipovićPrinceton

Kad istoriska dela nisu utvrđena pouzdano, ilikad bi bila još i sumnjiva, rizično bi bilo uzeti ih

za osnovicu razmišljanjima ili zaključcima iliizvođenjima.

Stojan Novaković, Nekolika teža pitanja srpske istorije

Vladika cetinjski Vasilije Petrović-Njegoš1, jedan od brojnih veoma pismenih te veoma lukavih Petrovićâ-Njegošâ u crnogorskoj, srpskoj i bal-kanskoj historiji, stvorio je mit o vječnoj slobodi crnogorskoj, skasku o maloj Crnoj Gori koja se nikada nije dala pokoriti Istočnom Drakonu i Luni Proro-kovoj . Vladika Vasilije je taj utemeljiteljski mit, to izmaštavanje tradicije u hobsbawmovskom2 smislu riječi, stavio između korica svoje Istorije o Črnoj

1 O Vasiliju Petroviću i Crnoj Gori njegovog doba vid . Gligor Stanojević, “Stvaranje kul-ta Rusije u Crnoj Gori”, Istorija Crne Gore, 3/1, Od početka XVI do kraja XVIII vijeka, (Titograd: Redakcija za istoriju Crne Gore), 1975, pp . 325-71; idem, Mitropolit Vasilije i njegovo doba (1740-1766), (Beograd: Istorijski institut), 1978 .2 Vid . The Invention of Tradition, edid . Eric Hobsbawm and Terence Ranger, (Cambridge: Cambridge University Press), 1983, sa izuzetno važnim Hobsbawmovim uvodnim ogle-dom gdje je predočeno zapažanje da tradicije koje se pričinjavaju stare ili tako tvrde za sebe jesu često sasvim skore po porijeklu te ponekad potpuno izmaštane . O značaju Ho-bsbawmove analize vid . Ernest Gellner, Nationalism, (London: Phoenix), 1998, p . 94; Pe-ter Burke, What is Cultural History?, (Cambridge: Polity Press), 2004, pp . 82-84, 98 . O ne-lagodi koju Hobsbawmova analiza socijalnog konstruktivizma u vezi sa porijeklom dobrog dijela tradicijâ te o zabrinutosti implikacijama Hobsbawmove misli po shvatanja koja vide ostvarenje nacionalnog programa kao svrhu historije i vrhunsko ostvarenje slobode vid . Milorad Ekmečić, “Nacionalni identitet, sintetičke nacije i budućnost demokratije”, i, “Regionalizam između slobode i nasilja”, Dijalog prošlosti i sadašnjosti. Zbornik radova, (Beograd: Javno preduzeće Službeni list SRJ), 2002, pp . 19-74, 481-508 . I Hobsbawm i Gellner i Burke ukazuju da su sve nacije sintetičke, odnosno da su historijski i socijalni konstrukti, te je podjela na sintetičke i nesintetičke nacije nenaučna, ako ne i besmislena . Starost narodnog imena ne potvrđuje eo ipso starost nacije kao historijske i društvene

48

Gori, objavljene 1754 . godine3, u jednom specifičnom trenutku osmansko-cr-nogorsko-rusko-mletačkih odnosa4 . Saplemenik, subratstvenik i nasljednik Vasilijev i Savin, vladika Petar I, Sv . Petar Cetinjski5, ponovio je to u svojoj kratkoj Istoriji Crne Gore, objavljenoj po prvi put u Grlici 1835 . godine6 . Iste godine, naš vrli sugrađanin, prema Skerliću najčudnija i najšizoidnija pojava novije srpske kulturne historije a prema Borislavu Mihajloviću Mihizu “fan-tastična, dodolska figura”7, a to će reći Njegošev odgojitelj Simo Milutinović

kategorije . Još su Marx, Kautsky, austromarxisti kao Adler, braća Baueri, Karl Renner, pa čak i Staljin u veoma jasno i pregledno pisanom spisu O nacionalnom pitanju, uka-zivali da su narodnosna i nacionalna svijest dvije različite stvari te da nacije u pravom smislu riječi nema bez Moderne i industrije . Sve što smo saznali o nacionalizmu, počev od Hobsbawma, Gellnera i Benedicta Andersona, uključujući izvanredne studije akademi-ka Envera Redžića o austromarxizmu i jugoslovenskom pitanju, pa do današnje poplave sekundarne literature o tom pitanju, daje Marxu za pravo . O starosti narodnog imena i zemlje, a koja se starost ne može uzimati automatski kao dovoljan dokaz za starost na-cionalnog osjećaja u tehničkom smislu riječi, vid . Mihailo J . Dinić, “O nazivima srednjo-vekovne srpske države-Sklavonija, Srbija, Raška”, Prilozi za književnost, jezik, istoriju i folklor, 32, 1966, pp . 26-34 .3 Vasilij Petrović, “Istorija o Črnoj Gori”, Letopis Matice srpske, 1/68, 1854, pp . 1-28 . Knji-ga je objavljena po prvi put 1754 . godine u Moskvi te je prevedena na francuski i itali-janski jezik . O djelu vid . Jovan N . Tomić, “O istoriji Crne Gore crnogorskoga mitropolita Vasilija Petrovića”, Godišnjica Nikole Čupića, 23, 1904, pp . 51-93; Pavle Ivić i Aleksandar Mladenović, “O Jeziku kod Srba u razdoblju od 1699 . do 1804”, Istorija srpskog naroda, 4/2, Srbi u XVIII veku, ed . Slavko Gavrilović, (Beograd: Srpska književna zadruga), 1986, pp . 69-106, na pp .84-85 .4 Vid . Gligor Stanojević, “Stvaranje kulta Rusije u Crnoj Gori” , pp . 328-31 . Iguman Teo-dosije Mrkojević, savremenik vladike Vasilija, skrenuo je pažnju ruskom dvoru na vladike Vasilije tvrdnju da je isti vladika, navodno, nositelj titule duke, sljedećim riječima: “Bog zna da duke nema u Crnoj Gori zašto Crnu Goru drži turski sultan od onog vremena kada je Zetom zavladao” . I dalje: “U Zeti se nalaze turski gradovi Spuž, Podgorica, Žabljak, i kako on može sebe nazivati njihovim zapovjednikom kad su pod turskom vlašću” . Vid . idem, op. cit., p . 330 . Moglo bi se reći da je iguman Teodosije Mrkojević riješio pitanje “turske”, tj . osmanske vlasti u Crnoj Gori preko stotinu godina prije nego što je ono po-stavljeno u južnoslovenskoj i evropskoj historiografiji . O izuzetnoj ličnosti igumana Teo-dosija Mrkojevića vid . Vaso Čubrilović, “Teodosije Mrkojević”, Odabrani istorijski radovi, (Beograd: Narodna knjiga), 1983, pp . 425-57 . Ovaj nesvakidašnji čovjek ušao je u Njego-šev dramski ep te u dokumentarnu prozu Stefana Mitrova Ljubiše, a oba djela su pisana na temu “lažnog cara” Šćepana Malog . Mrkojević je i u Njegoša i u Ljubiše bio prikazan kao uzor pameti i kritičke pronicljivosti, što i savremene bilješke o njegovom stavu prema historijskim fantazmagorijama vladike Vasilija samo potvrđuju .5 O Petru I Petroviću i njegovom proglašenju za svetitelja vid . Leontije Pavlović, Kultovi lica kod Srba i Makedonaca (Istorijsko-etnografska rasprava), Posebno izdanje, 1, (Sme-derevo: Narodni muzej), 1965, pp . 172-87 . Takođe vid . Risto J . Dragićević, “Kanonizacija Petra I Petrovića Njegoša”, Novi Dabro-bosanski istočnik, Sarajevo, 1935, pp . 48-49 .6 Vid . Petar I Petrović, “Kratka istorija Crne Gore”, Zapisi, 8/13, 1935, pp . 140-52 .7 Vrijedi citirati više iz ove ocjene: “ . . .Javiće se fantastična, dodolska figura Sime Milutino-vića Sarajlije i nikad jedna tako velika reputacija neće biti stvorena uzalud i naprazno . . .” . Vid . Borislav Mihajlović-Mihiz, “Prethodnici”, Portreti, (Beograd: Nolit), 1988, pp . 31-35, na p . 32, (objavljeno po prvi put 1954) . Radi se o briljantnoj, novinsko-kritičkoj, parafrazi

49

Sarajlija (Sarajevo 7/14 . X 1791 – Beograd 30 . XII 1847/11 . I 1848 – datumi ispred kose crte su prema julijanskom kalendaru)8 u spisu tipično milutino-

Skerlićeve pozicije o Simu Milutinoviću Sarajliji koja je ubrzo postala dio književne i kul-turne ortodoksije i u Srbiji i u bivšoj Jugoslaviji . Vid . infra bilj . 8 .8 Preokret u vrednovanju i lika i djela Sima Milutinovića Sarajlije predstavljala je studija: Vladan Nedić, Sima Milutinović Sarajlija, (Beograd: SAN), 1959 . Kasnije su, na tragu izdvojenih protivskerlićevskih postavki Isidore Sekulić, Anice Savić-Rebac i Stanislava Vinavera, došli značajni ogledi i književne studije Miodraga Pavlovića, Slobodana Blago-jevića i Svetozara Koljevića koje su ukazale da je Milutinović bio, u najboljim odlomcima svoje poezije, vrhunski metafizički i učeni pjesnik, ravan najboljem Mušickom i najboljem Steriji, a da je u isto vrijeme bio u stanju da crpi na vrelima usmene tradicije . Radilo se, dakle, o jednoj sintezi lokalnog i evropskog, tradicionalnog i novog, pučkog i veleučenog koja je, kao takva, bila rijetka u kulturama zemalja i naroda bivše Jugoslavije tokom XIX i XX vijeka, i o kojoj će kao o nedosegnutom idealu pisati Pero Slijepčević u svom po-znatom predavanju o odnosu učene i patrijarhalne kulture, svakako na tragu njemačkog historizma . O značaju Milutinovića Sarajlije za nastanak modernog književnog jezika u Srba, Hrvata, Bošnjaka, Crnogoraca vid . Meša Selimović, Za i protiv Vuka, (Sarajevo: Svjetlost), 1972, pp . 145-66, (objavljeno po prvi put još 1966) . O prevrednovanju i mnogo pozitivnijoj ocjeni pjesnikovoj kao zapisivača usmene književnosti vid . Nenad Ljubinko-vić, Pjevanija crnogorska i hercegovačka Sime Milutinovića Sarajlije, (Beograd: Biblio-teka Vukov sabor i Rad i Kulturno-prosvetna Zajednica Srbije), 2000; idem, “Narodne pjesme iz starijih, najviše primorskih zapisa i tzv . Lajpciška pjevanija Sime Milutinovi-ća”, Zbornik Matice srpske za književnost i jezik, 53/1-3, 2005, pp . 291-336 . Ne tako davno objavljena autobiografija Sime Milutinovića sa izvanrednim podacima o pjesnikovom dje-tinjstvu u Sarajevu te Gradačcu svjedoči o njegovoj izuzetnoj sposobnosti neopterećenog prodiranja u suštinu bosanskog društva toga doba . Vid . Sima Milutinović Sarajlija, “Živo-tospis”, ed . Milorad Radević, Književna istorija, 9/33, 1976, pp . 157-81; Miljan Mojašević, “O njemačkom izvodu iz autobiografije Sime Milutinovića”, Prilozi za književnost, jezik, istoriju i folklor, 1976, pp . 300-10 . Milutinovićeve vijesti o Osman-kapetanu Gradašče-viću, prosperitetu njegove kapetanije te o njegovom pravednom i duševnom postupanju sa nemuslimanima potvrđuju tvrdnje da je oko 1800 . godine jedino Osman-kapetanova raja bila zadovoljna . Te su tvrdnje predočene u spisu Prilike u Bosni, nastalom oko 1810, a čiji je autor bio učeni i pravdoljubivi kadija Sarajlija Muhammed Emin-efendija Isevija (u . oko 1816), djed Esad-efendije Kulovića (u . 1917), jedne veoma značajne javne lično-sti Sarajeva i Bosne u austrougarsko doba . (Vid . Ahmed S . Aličić, “Manuskript Ahvali Bosna od Muhameda Emina Isevića (Početak XIX v .)”, Prilozi za orijentalnu filologiju, 32-33, 1982-83, pp . 163-98) . O Milutinoviću kao čovjeku koji se uspijevao izdizati iznad vjerskih i kulturnih predrasuda vid . Aleksandar Fotić, “Turski orden Sime Milutinovića Sarajlije”, Sima Milutinović Sarajlija. Kulturno delo i kulturnoistorijska uloga, (Beograd: Institut za književnost i umetnost i Vukova zadužbina), 1993, pp . 379-85, na p . 382 . Fotić (p . 382, bilj . 12) skreće pažnju na navodne riječi očevog ortaka i prijatelja, Bošnjaka i muslimana, upućene Milutinovićevom ocu u nevolji: “Grehota je svakom onome koji zna i vjeruje u Boga Samonesazdanca, da siromaha, Turčina li, kaura li u Boga je svejedno, koji je valjan i radan, ne pomogne svačim i najprečim sredstvom, sovjetom i novcem”, Sima Milutinović Sarajlija, “Životospis”, ed . Milorad Radević, p . 165 . Treba obratiti pažnju na Milutinovićevu upotrebu izraza Bog Samonesazdanac koji neoborivo ukazuje da su tom učenom pjesniku bile poznate veoma komplikovane islamske postavke o Božjoj prirodi . Prikaz dobrote i pameti očevog prijatelja – muslimana nalazi svoje paralele u bilješkama Vuka St . Karadžića, Prote Mateje Nenadovića i Jovana Sterije Popovića o tzv . “duševnim Turcima” . Kolikogod literarizovano, Milutinovićevo je veoma značajno svjedočanstvo o hi-storijskoj osnovi “suživota” u Bosni te kao takvo osporava neutemeljene tvrdnje izvjesnih

50

vićevskog naslova Istorija Crne Gore od iskona do noviega vremena, prihva-tio je bez zadrške tvrdnje dvojice vladika cetinjskih . Slijedilo ga je pola tuce-ta odviše nekarakterističnih epigona, među kojima je donekle interesantan samo Milorad Medaković, svojevremeni lični sekretar Knjaza Danila9 .

Uz navedene našijence, ovoj su se struji mišljenja priključili brojni strani spisatelji, gorljivi slavjanofili i otomanofobi, kao Pavle Rovinski, Jean Vaclik, Lenormant, itd10 . Spisi ovih stranih autora koji su insistirali na mitu što ga je stvorio vladika Vasilije imali su jasnu političku svrhu i poruku . Oni se mogu čitati jedino u sklopu tadašnjeg “rješavanja” Istočnog Pitanja i propagande kao dijela tog Endlösung-projekta u vezi sa prisustvom Osman-skog Carstva i muslimana u Evropi11 . Naime, insistiranje rečenih pisaca na navodnoj vjekovnoj nezavisnosti Crne Gore od Osmanskog Carstva potezano je kao argument i u knjigama i u štampi i na pregovaračkom stolu od Pari-

naučnika i publicista (Srećko M . Džaja, Ivan Lovrenović, Dubravko Lovrenović, Mladen Ančić, Nenad I . Kecmanović, Enver Kazaz, Željko Ivanković i dr .) o “suživotu” u osman-skoj Bosni kao o savremenom ideološkom konstruktu bošnjačkog nacionalizma . Neporeci-vo je da bošnjački nacionalizam, kao i svaki drugi, (zlo)upotrebljava historijsku istinu, ali to ne znači da treba odbaciti historijsku istinu kao takvu .9 Pristojan pregled razvoja literature o ovom pitanju do oko 1950 . godine daje Branislav Đurđev, Turska vlast u Crnoj Gori u XVI i XVII veku. Prilog jednom nerešenom pitanju iz naše istorije, (Sarajevo: Svjetlost), 1953, pp . 17-29 .10 Vid . supra bilj . 9 .11 Za još uvijek vrijedan i produbljen pregled tih događaja vid . Nicolae Jorga, Geschichte des Osmanischen Reiches, 5, Bis 1912, (Gotha: F . A . Perthes Aktiengesellschaft), 1913, pp . 437-584, posebno na pp . 446-47, 470-71, 480-86, 511-12, 557-59, 581-83 et passim . Za modernu sofisticiranu analizu sa osmanističkog stanovišta vid . Virginia Aksan, Ottoman Wars 1700-1870: An Empire Besieged, (Harlow: Longman), 2007, passim . U agresorsko-karadžićevskoj paljevini Orijentalnog instituta maja 1992 . godine propala je ogromna izvorna i kopirana građa za historiju osmansko-crnogorskih odnosa u XVI-XIX vijeku . Samo je mali dio te građe iskorišten u radovima Hamida Hadžibegića i Hamdije Ka-pidžića . Vid ., na primjer, Hamid Hadžibegić, “Turski dokumenti o početku ustanka u Hercegovini i Bosni 1875 . godine”, Prilozi za orijentalnu filologiju, 1, 1950, pp . 85-116; idem, “Odnos Crne Gore prema Grahovu u doba Njegoša”, Prilozi za orijentalnu filologiju, 2, 1952, pp . 201-11; idem, “Odnos Crne Gore prema Osmanskoj Državi polovicom XVIII Vijeka”, Prilozi za orijentalnu filologiju, 3-4, 1952-53, pp . 485-508; Hamdija Kapidžić, “Sulejman-pašin pohod od Gacka kroz Klanac Dugu prema Nikšiću i Spužu u junu 1877 g .”, Istoriski zapisi, VII/X, 1-2, 1954, pp . 215-19 . Prvorazrednu novu građu iz istanbulskih arhiva nesvakidašnjeg karaktera (izvještaji kafanskih uhoda) o percepciji osmansko-cr-nogorskih odnosa u istanbulskom višejezičkom i multikonfesionalnom društvu u periodu 1842-1844 . saopštava Cengiz Kırlı, Sultan ve Kamuoyu. Osmanli Modernleşme Sürecinde “Havadis Jurnalleri” (1840-1844), (İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları), 2008, pp . 329 (№ 825), 354 (№ 917), 356 (№ 924), 358 (№ 933), 360 (№ 941), 363-64 (№ 951), 367 (№s 963-964), 369 (№ 969), 371 (№ 978), 380 (№ 1015), 381-82 (№ 1020), 382 (№ 1022), 401 (№ 1092), 406 (№ 1110), 411 (№ 1133), 421-22 (№ 1175), 434 (№ 1225), 437-38 (№ 1237), 438 (№ 1239), 441-42 (№ 1253), 444 (№ 1262), 452 (№ 1293) . O tim vijestima pišemo podrobno na drugom mjestu .

51

skog mira 1856 . godine do Berlinskog kongresa 1878 . godine12 svaki put kada bi se Osmansko Carstvo pozvalo na svoja suverena prava na Crnu Goru u kontekstu toga kako su suverena prava shvatana u međunarodnom pravu i diplomatiji od Bečkog kongresa 1815 . godine .

Glogov kolac u shvatanja o Crnoj Gori kao o Sparti Srpstva te o sva-kom Crnogorcu kao o kralju Leonidi i Filipidesu zabio je, 1897 . godine, spi-som Montenegrina13, arhimandrit grgetečki Ilarion Ruvarac, najpametniji, najučeniji i najsvadljiviji historičar u Srba i Južnih Slovena kako u svome vremenu, tako i uopšte14 . Vrijeme za upokojavanje vampira nije moglo biti gore . Te, 1897 . godine, na Cetinju se slavilo dvije stotine godina od dolaska di-nastije Petrovićâ-Njegošâ na vlast, što je, već sâmo po sebi, bila upitna kvalifi-kacija . Ruvarac je utvrdio kao prvo: Crna Gora je u XVI i XVII vijeku bila pod osmanskom vlašću, kao i ostale, kako bi to on rekao, srpske i južnoslovenske zemlje . Kao drugo: vladike cetinjske treba vratiti iz političke u crkvenu histo-riju15 . Ove brutalno kazane istine izazvale su furor podjednako i na Cetinju i u Beogradu i u Mostaru, gdje su tada pisala najzagriženija, ali i najdarovitija srpska nacionalistička pera . Ruvarcu su pokušali odgovoriti Lazar Tomano-vić, Marko Dragović, Pavle Rovinski16 te drugi, ali bez imalo uspjeha .

12 Vid . Nicolae Jorga, Geschichte des Osmanischen Reiches, 5, Bis 1912, p . 512, sa referen-cama o karakterističnim tvrdnjama u spisima Neigebauera, Von Saxa, Wilkinsona, među brojnim drugim autorima .13 Ilarion Ruvarac, Montenegrina. Prilošci istoriji Crne Gore, 2 . izd ., (Zemun: Štamparija Jovana Puljo), 1899 . Ovo drugo izdanje predstavlja definitivnu verziju djela te se uobiča-jilo pozivanje na njega .14 O Ruvarcu je i danas najznačajnija produbljena studija: Nikola Radojčić, “O istoriskome metodu Ilariona Ruvarca”, Godišnjak istoriskog društva u Novom Sadu, 5, 1932, pp . 163-219 . Prema saopštenju Muhameda Filipovića datom autoru ovoga rada, Miroslav Krleža je na jednoj od prvih sjednica redakcije drugog izdanja Enciklopedije Jugoslavije, u Za-grebu oko 1977 . godine, izjavio da je tragedija hrvatske kulture što ista sve do Nade Klaić nije bila u stanju da stvori kritičkog historičara Ruvarčeve nepokolebljivosti te što, i kada se pojavila, Nada Klaić nije postala stožer kao Ruvarac, nego jedva trpljeni outsider . Dru-gim riječima: hrvatska kultura je u tom pogledu zaostajala pred srpskom gotovo stotinu godina! Ruvarac je odista bio kritičan duh, ne samo u historiografiji, nego i u shavatanju kulture, politike i života . U pismu Jovanu Grčiću od 2 . V 1887 . on piše: “Bolesni smo svi od prvog do poslednjeg, i vi, koji mislite da ste zdravi, i mi ostali, svi smo mi bolesni. Ceo je narod naš bolan prebolan i stoga i ne valja ništa što god radimo. Metemo se i promećemo se, ziparamo i razmećemo se, jer nam nešto fali, a ne znamo il’ nećemo da znamo, šta nam fali .”, Spomenica Ilarionu Ruvarcu, ed . Nikola Radojčić, (Novi Sad: Filozofski Fakultet), 1955, p . 35 . Ovako kritično i samokritično, što je daleko teže, pisali su i mislili jedino Ma-toš i Krleža u Hrvata, a Latinka Perović i Radomir Konstantinović u Srba . Simptomatično je da Bosna do dana danjega nije bila u stanju da dâ takav kritičan i samokritičan duh .15 Ilarion Ruvarac, Montenegrina. Prilošci istoriji Crne Gore, 2 . izd ., p . 44 .16 Dr Lazo Tomanović, G. Ruvarac i Montenegrina, poseban otisak iz časopisa Brankovo kolo, Sremski Karlovci, 1899; Pavle Rovinskiĭ, “Černogorskaia istoriia pered sudom Ar-himandrita Il . Ruvarca”, Žurnal Ministarstva narodnogo prosveščeniia, april 1900, pp . 342-83; Marko Dragović, “Nekoliko dokumenata o vjekovnoj nezavisnosti Crne Gore”, Književni list, Cetinje, 1901, pp . 238-57 . Obnavljanje protiv-ruvarčevskih stavova u vezi

52

Kritička historija prihvatila je Ruvarčevo tumačenje . Jovan N . Tomić, u gotovo skribomanskoj poplavi radova17 u kojima se prečesto šuma ne vidi od drveća, potvrdio je Ruvarčeve stavove, ali i otvorio čitavu školu one dosad-ne i od problemâ bježeće historiografije koju je profesor Đurđev opisivao kao oboljelu od arhivitisa18 . Naravno, profesor Đurđev je smatrao da se historija ne može pisati bez arhivskih ispisa, ali da se nad arhivskim ispisima mora, ipak, i malo misliti . Takvo mišljenje je veoma blizu poznatog stava Luciena Febvrea da nam historijski izvori mogu nešto reći samo ukoliko znamo šta i kako da ih pitamo19 . Uzgred budi rečeno, alergija prema arhivitisu nije ni-malo spriječila profesora Đurđeva da dodijeli doktorat iz historije Bogumilu Hrabaku, najgorljivijem trudbeniku škole arhivitisa u srpskoj i jugosloven-skoj historiografiji iza 1945 . godine20 . Ta činjenica govori o naučnoj i ljudskoj otvorenosti pokojnog profesora Đurđeva .

Ruvarčevo obaranje utemeljiteljskog mita21 o vjekovno slobodnoj Crnoj Gori ušlo je u srpsku i jugoslovensku, kako se to nekada govorilo, građansku

sa pitanjem osmanske vlasti u Crnoj Gori nikada nije prestalo i u srpskoj i u crnogorskoj historiografiji, osobito onoj diletantsko-folklornoj .17 Jovan N . Tomić, “Crnojevići i Crna Gora”, Glas SKA, 58, 1900, pp . 143-201, 60, 1901, pp . 65-152; 62, 1901, pp . 47-111; idem, “Politički odnos Crne Gore prema Turskoj 1528-1684 god .”, Glas SKA, 58, 1904, pp . 1-107; idem, “Prilozi za istoriju Crnojevića i Crne Gore”, Spomenik SKA, 47, 1909, pp . 1-48, da navedemo samo najvažnije . O slabostima Tomićeve “spisateljske dijareje” najprodubljeniju prosudbu ostavio je Radovan Samardžić, pišući o Tomićevom opusu o Dugom ratu (1593-1606), a ta se ocjena, mutatis mutandis, može proširiti i na njegovu posvemašnju ukoričenu ostavinu: “ . . .J . N . Tomić je odista uočio, i prvi, ponekad i preopširno, opisao nekoliko od najvažnijih događaja, ličnosti i pokreta na burnom prelazu XVI u XVII vek, koji su, posle kasnijih potresa, velikim delom zaborav-ljeni u istorijskim predanjima Srba . U nastojanju, međutim, da to razdoblje, iako u nizu posebnih rasprava, ispita i prikaže u celini, i Tomić je često podlegao obilju građe, pa se upuštao i u iznošenje pojedinosti, poglavito uzetih iz spisa raznih pustolova, koji gotovo zatrpavaju ono što istorija, kao značajno, mora izdvojiti . . .”, Radovan Samardžić, “Dugi rat između Austrije i Turske (1593-1606)”, Istorija srpskog naroda, 3/1, Srbi pod tuđinskom vlašću 1537-1699, ed . Radovan Samardžić, (Beograd: Srpska književna zadruga), 1993, pp . 214-335, na pp . 214-15 .18 Ova konstatacija se susreće u brojnim historijsko-metodološkim ogledima te u njegovim razmišljanjima o stanju u jugoslovenskoj historiografiji .19 Ovu smo maksimu prvi put čuli iz usta Dušanke Bojanić . Mnogo godina kasnije, na nju nas je podsjetio poznati historičar srednjovjekovne Francuske i Evrope, William C . Jor-dan, učenik velikog medieviste Josepha Strayera, i profesor srednjovjekovne historije na Univerzitetu u Princetonu .20 Bogumil Hrabak, “Izvoz žitarica iz Bosne i Hercegovine u Primorje od kraja XIII do po-četka XVII Veka”, Godišnjak Društva istoričara Bosne i Hercegovine, 14, 1963, pp . 121-203; idem, Izvoz žitarica iz Osmanlijskog Carstva u XIV, XV i XVI stoleću. Udeo Dubrovčana u prometu “turskim” žitom, (Priština: Jedinstvo), 1971 . U definitivnoj monografiji o bosansko-mletačkim odnosima u XIV i XV vijeku, Marko Šunjić je primijetio da je jedna Hrabakova rasprava o srednjovjekovnoj Bosni i Mlecima “bez ikakve vrijednosti” . Vid . Marko Šunjić, Bosna i Venecija (Odnosi u XIV. i XV. st.), (Sarajevo: HKD Napredak), 1996, p .17 (n . 1) . Comp. Bogumil Hrabak, “Venecija i Bosanska država”, Istraživanja, 12, 1989, pp . 407-505 .21 Vid . supra n . 2 .

53

historiografiju . To je neoboriv dokaz zrelosti te historiografije, nastale na baštini Ruvarca i Jirečeka22 . Donekle se od toga prihvatanja izdvaja jedi-no etnolog i antropogeograf Jovan Erdeljanović, koji je radio koristeći se i izvorima, ali čije kapitalno djelo Stara Crna Gora na momente gubi svaku kritičnost23 . Vladimira Ćorovića Istorija Jugoslavije iz 1933 . godine i njen prikaz crnogorske historije u Novom vijeku jeste vjerovatno najinteresantni-ji primjer prihvatanja rušenja jednog mita u štiva sa jasnom nacionalnom i političkom svrhom . Međutim, na stranu njene političke i nacionalne svrhe, ta je knjiga mogla da posluži kao sintetički temelj pouzdanog znanja u izradi radova osnovanih na novim saznanjima o Crnoj Gori u Novom vijeku, i to onih do kojih se došlo radom na neobjavljenoj osmanskoj građi prvog reda24 .

No, iza 1945 . godine pojavili su se ponovo rušitelji Ruvarca, ovaj put među nekim predstavnicima onoga što bi se moglo nazvati crnogorski nacio-nal-marksizam, a iza čega je svakako stajala tadašnja kratka, ali veoma jaka romansa, tada druga i Crnogorca, a kasnije gospodina i Srbina, Milovana Đilasa sa crnogorskim nacionalnim opredjeljenjem . Među tim nacional-mar-ksistima ističe se nekada veoma citirano, a danas potpuno zaboravljeno djelo Jagoša Jovanovića o razvoju crnogorske državnosti i nacije25 . No, te će dile-tantske i poludiletantske poslenike drug Đilas ubrzo odbaciti kada tada mla-di, ali već višestruko dobro pozicionirani Branislav Đurđev postane njegov omiljeni konsultant za pitanja historiografije26, saradnik Đilasovog uplivnog

22 O Jirečeku vid . Sima M . Ćirković, “Značaj Konstantina Jirečeka za istoriju Srba i Hrva-ta”, O istoriografiji i metodologiji, Studia Historica Collecta, 3, (Beograd: Istorijski insti-tut), 2007, pp . 135-43, (objavljeno po prvi put 1980) .23 Jovan Erdeljanović, Stara Crna Gora, Naselja i poreklo stanovništva, 24, Srpski et-nografski zbornik, 39, (Beograd: SKA), 1926 . Takođe vid . idem, Bratonožići, Naselja i poreklo stanovništva, 6, (Beograd: SKA), 1909; idem, “Postanak plemena Pipera”, Srpski etnografski zbornik, 17, (Beograd: SKA), 1911, pp . 241-528 .24 Vid . Nedim Filipović, Tri bujuruldije Numan-paše Ćuprilića, poseban otisak iz kalenda-ra Gajret za 1941 . godinu, (Sarajevo: Gajret), 1940, gdje je Ćorovićev prikaz mjesta Crne Gore u Osmanskom Carstvu iz djela Istorija Jugoslavije korišten kao referentna literatu-ra prilikom tumačenja podataka iz novootkrivene osmanske građe .25 Jagoš Jovanović, Stvaranje crnogorske države i razvoj crnogorske nacionalnosti – Istori-ja Crne Gore od početka VIII vijeka do 1918. godine, Cetinje, 1948 . Takođe vid . Momčilo Žeravčić, “Jedno sporno pitanje o našoj narodnoj istoriji”, Istoriski zapisi, 3/6, 10-12, 1950, pp . 367-81 . O periodičnim obnavljanjima ovakve, katkad nacional-marksističke, a katkad samo nacionalističke, nekritičke ideologizovane historiografije o Crnoj Gori vid . Dragoje Živković, “Najnovija istorija crnogorskog naroda”, Stvaranje, 32, 1977, pp . 929-73; Sima M . Ćirković et alii, “O jednom shvatanju i jednoj “kritici” Istorije Crne Gore”, Jugoslo-venski istorijski časopis, 1-2/1977, pp . 107-28; Sima M . Ćirković, “Svaka nacija izgrađuje svoju kulturu”, Pobjeda, 24 . IV 1984; idem, “Kritika: Dragoje Živković, Istorija crnogors-kog naroda. Od starijega kamenog doba do kraja srednjeg vijeka, Tom I, Cetinje, 1989, 470”, Istorijski časopis, 36, 1989, pp . 251-63; idem, “Osobenosti istoriografije o srednjove-kovnom periodu Crne Gore”, Srednjovjekovna istorija Crne Gore kao polje istraživanja, (Podgorica: Istorijski institut), 1999, pp . 19-26 .26 Gliša Elezović je zapisao za budućnost prvorazredno svjedočanstvo o toj duhovno-poli-tičkoj mezalijansi:”Da je Br. Đurđev imao u moćnom rukovodiocu Milovanu Đilasu svog

54

časopisa Nova Misao te lični prijatelj druga Đide . U tom svojstvu, Đurđev je, pošto je u toj ustanovi stekao doktorat, objavio jedna oduži pamflet27 protiv SANU – tada još uvijek SAN – uopšte te protiv stare generacije historičara i filologa u SAN, na čelu sa Jovanom Radonićem te Aleksandrom Belićem, a u cilju monopolizacije kulturnog prostora od strane grupe oko časopisa Nova misao . Interesantno je da je Branislav Đurđev bio jedini intelektualac od formata koji za svoju blizinu Đilasu nije platio nikakvu cijenu iza Đilasovog političkog pada 1954 . godine . On nije postao prokaženik kao Mitra Mitrović, Vladimir Dedijer, Skender Kulenović; niti je morao da se posipa pepelom po glavi kao Oskar Davičo28 te da grmi iz svih prangija po već politički mrtvom Đilasu29 . Da li tu netipičnu situaciju treba pripisati nesklonosti Đure Pucara Starog, vodećeg partijskog čovjeka u Bosni i Hercegovini pedesetih i šezdese-tih godina XX vijeka, da se pača u kulturni i naučni život30 ili činjenici da su

prijatelja i zaštitnika, znali su mnogi. Kako su to doznali, ja ne bih umeo reći, ali da je Đ .[urđev-dod . N . F .] pod njegovom zaštitom mnogo napredovao, mislim niko neće sporiti. Kad je pod kraj prošle godine držan sastanak radi pretresanja pitanja o sastavu istorije narodâ Jugoslavije, kao član toga veća bio je i Đ. U radu je tom prilikom aktivno učestvo-vao i M. Đilas, pa je na tome sastanku, ne znam povodom čega, izjavio da je Br. Đ. njegov dobar prijatelj. Spomenuo je tim povodom i njegov zamršeni stil, ali, kaže M. Đ., kad se pažljivije čita, on postaje sasvim razumljiv. Drugim rečima on Đ. prima takav kakav je.”, Gliša Elezović, “Povodom Knjige Branislava Đurđeva ‘Turska vlast u Crnoj Gori u XVI i XVII veku’ ”, Istoriski zapisi, 7/10, 1-2, 1954, pp . 256-82 , na pp . 280-81 . O Đilasovom panegiriku Đurđevljevoj radnji o “turskoj” vlasti u Crnoj Gori u XVI i XVII vijeku vid . Milovan Đilas, “Kraj jedne legende”, Nova misao, 1/1954, pp . 131-34 . Naravno, kako smo već vidjeli legendu su odavno sasjekli i iguman Teodosije Mrkojević i arhimandrit Ilarion Ruvarac, što je Đilas svakako znao, pa je interesantno da je osjećao potrebu da toliko na-glasi navodnu prevratnu epohalnost Đurđevljeve kraće radnje .27 Branislav Đurđev, “Srpska akademija nauka i istoriografija”, Nova misao, 10, 11, 12, 1953, pp . 636-91, 797-802, 933-42 .28 Svjedočanstva Skendera Kulenovića o krajnje oportunističkom stavu Oskara Daviča poslije Đilasovog pada bacaju dosta drugačije svjetlo na javni lik toga pjesnika o kome se u Sarajevu stvorio kult još sedamdesetih i osamdesetih godina XX vijeka, a taj kult ne jenjava do dana danjega u tzv . “građanskim” glasilima . Vid . infra n . 29 .29 O raznolikom držanju ljudi koji su bili okupljeni oko Đilasa u Novoj misli prvorazredna svjedočanstva je dao Skender Kulenović u brojnim reminiscencijama svojim bližnjim ro-đacima Zilhi-Leli Filipović, Ferihi Bostandžić-Kulenović, Muhamedu Filipoviću, generalu saniteta JNA dru Hajrudinu Kulenoviću, generalu avijacije JNA Ismetu Kulenoviću . Po svoj prilici više o tome je moguće naći u ne tako davno objavljenim, a nama nedostupnim, memoarima Vere Crvenčanin-Kulenović, supruge Skendera Kulenovića .30 Za razliku od Cvijetina Mijatovića, Branka Mikulića, Hamdije Pozderca, braće Dizda-revićâ, Hasana Grapčanovića, Nikole Stojanovića, Milana Uzelca, Đuro Pucar Stari nije volio da arbitrira u naučnim i kulturnim pitanjima te nije običavao da se izdaje za inte-lektualca . O tome postoje svjedočanstva Salka Nazečića, Anta Babića, Midhata Šamića, Midhata Begića, Nedima Filipovića . Karakteristično je da je ugledni sarajevski časopis Izraz koji je unio preokret u jugoslovensku književnu i umjetničku kritiku doživio prve ideološke napade tek početkom sedamdesetih godina XX vijeka, dakle u vrijeme Hamdije Pozderca, Branka Mikulića, Hasana Grapčanovića, braće Dizdarevićâ . U vrijeme druga Starog Izraz niko nije dirao, iako je taj časopis odigrao ključnu ulogu, a ne beogradsko

55

sâm Đurđev te neki drugi članovi njegove porodice bili stari i ugledni ljeviča-ri31 sa prisnim vezama sve do Tita, treba tek utvrditi .

Upravo u to vrijeme romanse sa Milovanom Đilasom, Branislav Đur-đev je formulisao svoju i marksiziranu i blagonacionalnu i anticetinjsko-par-tizansku i antisanuovsku tezu o karakteru osmanske vlasti u Crnoj Gori u XVI i XVII vijeku . On je iznio mišljenje da je Crna Gora bila pod osmanskom vlašću u XVI i XVII vijeku, ali da je bila autonomna, osobito od kraja XVI vijeka, te da se ključ za razumijevanje te autonomije mora tražiti u vlaškom (čitaj: povlašteno-stočarskom) statusu njenog stanovništva u XVI i XVII vi-jeku32 . Međutim, istraživanja Gligora Stanojevića i, posebno, Dušanke Boja-nić33 su pokazala da je Crna Gora zapravo već od početka XVI vijeka34 uživala niz sloboštinâ za koje je Đurđev vjerovao da su se postepeno razvijale tokom XVI vijeka35 . Ali se te lične i kolektivne sloboštine ne mogu shvatiti kao teri-torijalna autonomija de jure, niti su one bile temelj neke tobožnje crnogorske de facto teritorijalne autonomije . Ponovimo i naglasimo: lične i kolektivne sloboštine u Osmanskom Carstvu su bile nešto drugo nego političko-terito-

Delo ili zagrebački Krugovi odnosno Kulturni radnik, u konačnoj pobjedi nad marxistič-kim dogmatizmom, socrealizmom i teorijom odraza u jugoslovenskoj kulturi . Tema zaslu-žuje detaljnu obradu .31 Prema svjedočenju Nedima Filipovića, datom piscu ovog rada oko 1980 . godine, ili stariji brat ili bliski rođak Branislava Đurđeva bio je komunista od 1919 . godine te je jedno vrije-me proveo u Sovjetskom Savezu pri Kominterni gdje je, navodno, postao osobito blizak tek prispjelom Titu . Navodno je Tito, usljed uspomene na tog čovjeka koji mu je valjao, uvijek štitio Branislava Đurđeva od posljedicâ Đurđevljevih brojnih eskapada u javnom životu .32 Branislav Đurđev, Turska vlast u Crnoj Gori u XVI i XVII veku. Prilog jednom nere-šenom pitanju iz naše istorije, (Sarajevo: Svjetlost), 1953 . U svojim kasnije objavljenim radovima Đurđev je pretežno varirao na temu zadatu i razrađenu u knjizi iz 1953 . godine .33 Gligor Stanojević, poglavlja u: Istorija Crne Gore, 3/1, Od početka XVI do kraja XVIII vijeka, pp . 3-499, poseb . na pp . 12-46, 66-71, 115-227, 465-99; Dušanka Bojanić, Turske vojne zastave u cetinjskim muzejima, (Beograd i Cetinje: Književne novine i Muzeji Ceti-nje), 1981, pp . 11-21, 47-50 (nn . 1-50, sa veoma važnim dodatnim diskusijama i kritičkim aparatom) . Branislav Đurđev se na Stanojevićevu sintezu samo sporadično osvrtao, dok je analize Dušanke Bojanić, u ovom slučaju, potpuno prenebregao . Teško je za povjero-vati da mu knjiga Bojanićeve nije bila poznata s obzirom na običaje tadašnje akademske sredine da poklanjaju izdanja korifejima nauke . Nezamislivo je da uprava cetinjskih mu-zeja nije poslala novo izdanje posvećeno osmansko-crnogorskim odnosima osobi koja je u SFRJ važila za vodećeg stručnjaka za historiju Crne Gore od XV do XIX vijeka . Upravo tih osamdesetih godina XX vijeka Đurđev je uspostavio još srdačnije veze sa cetinjskim te titogradskim (tj . podgoričkim) političkim, naučnim te kulturnim establishmentom, te je uspio da u Crnoj Gori preštampa u vidu knjige neke od svojih ranije objavljenih priloga crnogorskoj historiji XV-XIX vijeka . Sve to ukazuje da su mu spisi Stanojevića i Bojaniće-ve morali biti poznati . Zašto je Đurđev koji je, gotovo po pravilu, pisao utuke na poglede onih djelatnika koji se nisu slagali sa njegovim mišljenjem, u slučaju ove dvije publikacije zamukao, vrijedno je razmišljanja .34 Dušanka Bojanić, Turske vojne zastave u cetinjskim muzejima, p . 11 .35 Time je, naravno, osnovni naučni rezultat Đurđevljeve radnje oboren .

56

rijalne autonomije u pravom smislu riječi36 ili neki de facto korelat takvom rješenju .

Osim toga, arhivski materijal sačuvan u Topkapı Sarayu u Istanbulu i djelimično objavljen u radovima velikog turskog historičara M . Tayyib Gökbil-gina37, zapravo tri deftera sastavljena u vrijeme velikog vezira İbrahim-paše (zadavljen 1536 . godine), pokazuju da je Crna Gora bila sāliyānelü sancaq – sandžak posebnog tipa upravljan preko zakupa38 . No, sāliyānelü sandžaci nisu bili teritorijalne autonomije niti vazalne pokrajine, nego potpuno inkor-porirane administrativne jedinice Osmanskog Carstva sa drugačijom upra-vom od onih pod klasičnim timarskim vojno-administrativnim uređenjem, što je bilo jasno još i Ali Čaušu od Sofije polovinom XVII vijeka39 . Ukratko,

36 Comp. Franciscus à Mesgnien Meninski, Thesaurus Linguarum Orientalium Turcicae-Arabicae-Persicae. Lexicon Turcico-Arabico-Persicum, mit einer Einleitung und mit ei-nem türkischen Wortindex von Stanisŀaw Stachowski sowie einem Vorwort von Mehmet Ölmez, repr . bečkog izdanja iz 1680, 1-3, (Istanbul: Simurg), 2000, coll . 156-158, s . vv . “āzād” bis “āzādī”; col . 225, s . vv . “āsūde hāl”, “āsūde hāl olmaq”, “āsūdelik”; coll . 414-415, s . v . “imtiyāz”; coll . 1739-1740, s . v . “hürr”; col . 1752, s . v . “hürriye”; coll . 2583-2584, s . vv . “serbest”, “serbestlik”; col . 4656, “müsellem”; coll . 4747-4748, s . v . “mu‘āf”; idem, Thesaurus Linguarum Orientalium Turcicae-Arabicae-Persicae. Lexicon Turcico-Arabico-Persicum, mit einer Einleitung und mit einem türkischen Wortindex von Stanisĺaw Stac-howski sowie einem Vorwort von Mehmet Ölmez ,5, Complementum Thesauri Linguarum Orientalium seu Onomasticum Latino-Turcico-Arabico-Persicum simul idem Index Ver-borum Lexici Turcico-Arabico-Persicum, repr . bečkog izdanja iz 1687, (Istanbul: Simurg), 2000, coll . 943-944, s . v . “liber, libera, liberum”; col . 944, s . vv . “liberare” bis “liberatus”; col . 945, s . vv . “libertas” bis “libertus” . Semantičko polje omeđeno u ovim natuknicama prisutno je i u brojnim osmanskim izvorima prvog reda kojih je dobar broj bio već objav-ljen do pojave Đurđevljeve radnje .37 M . Tayyib Gökbilgin, “Kanuni Sultan Süleyman Devri Başlarında Rumeli Eyâleti Livâları, Şehir ve Kasabaları”, Belleten, 20/78, 1956, pp . 247-294 . Za bosanski prevod vid .: M . Tayyib Gökbilgin, “Ejalet Rumelija”, prev . Hazim Šabanović, Prilozi za orijental-nu filologiju, 16-17/1966-67, pp . 307-42 . Obrati pažnju na upise o Crnoj Gori te pod kojom grupom pokrajinâ ju je pisar zaveo .38 To je potpuno u skladu sa spoljnom opremom, formularom, jezikom i pečatima ćirilskih pisama Skender-bega Crnojevića Mletačkoj Republici . Comp. Franz Miklosich, Die serbis-chen Dynasten Crnojević, p . o . iz Sitzungsberichte der Wiener Akademie, 112, Wien, 1886 . Uopšte uzev, neprihvatljiva je Đurđevljeva tvrdnja da su ta pisma te mletački izvori za crnogorsku historiju prve polovine XVI vijeka koje je objavio J . N . Tomić šturi . Comp. Branislav Đurđev, Turska vlast u Crnoj Gori u XVI i XVII veku. Prilog jednom nerešenom pitanju iz naše istorije, p . 48 (n . 3) .39 Sofyalı Ali Çavuş Kanunnâmesi. Osmanlı İmparatorluğu’nda Toprak Tasarruf Sistemi’nin Hukukî ve Mâlî Müeyyede ve Mükellefiyetleri, ed . Midhat Sertoğlu, (İstanbul: Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi), 1992, pp . 6-7, 32, 34-35, 42-43, 45, 83 . Comp . Hamid Hadžibegić, “Rasprava Ali Čauša iz Sofije o timarskoj organizaciji u XVII stoljeću”, Glasnik Zemaljskog muzeja, n . s ., 2, 1947, pp . 139-205 . Takođe vid . İlhan Şa-hin, “Timar Sistemi Hakkında bir Risale”, Tarih Dergisi, 32, 1979, pp . 905-35 . Nedavne dalekosežne spekulacije jednog američkog osmaniste koji poriče Ali Čaušovo autorstvo i redatira raspravu u XVI vijek su bez temelja . Vid . Douglas Howard, “From Manual to Literature: Two Texts on the Ottoman Timar Systems”, Acta Orientalia Academiae Scien-tiarum Hungaricae, 61/1-2, 2008, Festschrift Gyula Káldy-Nagy, pp . 87-98 .

57

ne može se tvrditi, kako je to činio Đurđev, da je Crna Gora u XVI i XVII vijeku bila neka ogromna autonomna vlaška knežina, istina obimom teri-torije i stepenom autonomije različita od vlaških knežina od Braničeva do Zmijanja, ali vlaška knežina ipak . Iako su Vlasi imali izuzetno važnu ulogu u historiji Zete u vremenu 1355-1496/1499 . godine, suštine društvene historije i kasnosrednjovjekovne Zete i ranoosmanske Crne Gore ne mogu se svoditi na vlaški status njenog stanovništva, i to još na upitno protumačeni vlaški status40 . Mišljenja smo da se tumačenje Ilariona Ruvarca te rezultati Jovana

40 Vid . Ivan Božić, “Katuni Crne Gore”, Nemirno pomorje XV veka, (Beograd: Srpska knji-ževna zadruga), 1979, pp . 150-55, (objavljeno po prvi put 1968), gdje je oboreno Đurđev-ljevo sasvim nategnuto i preambiciozno tumačenje izraza Catuni Cernagore iz Smede-revskog ugovora od 1435, sklopljenog između Srpske Despotovine i Mletačke Republike . Comp. Šime Ljubić, Listine o odnošajih između južnoga Slavenstva i Mletačke Republi-ke, 9, Monumenta Spectantia Historiam Slavorum Meridionalium Illustrantia, (Zagreb: JAZU), 1890, pp . 80-85 . Đurđev je u jednom svom često preštampavanom i još češće u sekundarnoj literaturi citiranom radu, zapravo referatu sa poznatog skupa o srednjo-vjekovnom katunu koji je Milenko S . Filipović organizovao 1961 . godine u nekadašnjem Balkanološkom institutu Naučnog društva NR BiH, tvrdio da izraz Catuni Cernagore “jednostavno znači da se oblast gde su bili stočarski katuni nazivala Crnom Gorom” . Po-kojni profesor Božić je dokazao da izraz Catuni Cernagore iz Smederevskog ugovora ne pokriva tadašnji pojam Crne Gore, već jedino primorsku oblast Paštrovića . Ne radi se o filološkoj te starinarskoj sitnici, jer je Đurđev na tako pogrešno protumačenom izrazu sagradio dobar dio zgrade svoje spekulativne interpretacije teritorijalizacije katunske organizacije do kraja XV vijeka . Comp. Branislav Đurđev, “Teritorijalizacija katunske organizacije do kraja XV veka (Katun-Knežina-Pleme)”, Simpozijum o srednjovekovnom katunu, ed . Milenko S . Filipović, Posebna izdanja Odjeljenja istorijsko-filoloških nauka, 2, (Sarajevo: Naučno drušvo Bosne i Hercegovine), 1963, pp . 143-70, poseb . na pp . 145-46 . Isto tako Đurđevljevo tumačenje upisa o Vlasima Sjenice u zbirnom defteru krajišta Isa-bega Ishakovića iz 1455 . godine je dvostruko oboreno, u radovima Hazima Šabano-vića i Dušanke Bojanić . Oni su, sa različitih polazišta i različitim putem, došli do istog zaključka: Đurđevljevo tumačenje karaktera Vlahâ Sjenice te uopštavanja izvedena iz tog proizvoljnog tumačenja nemaju nikakvu osnovu u primarnim izvorima i neodrživa su . Vid . Hazim Šabanović, “Moralni i naučni nivo jednog napisa Branislava Đurđeva”, Godišnjak Društva istoričara Bosne i Hercegovine, 15/1964, pp . 253-70, na pp . 269-70; Dušanka Bojanić, “Šta znače podaci o sjeničkim Vlasima u popisu iz 1455 . godine”, Isto-rijski časopis, 34, 1987, Festschrift Danica Milić, pp . 97-112 . U oba rada je pokazano da je Đurđev sasvim jasan upis o vlaškoj dažbini od četiri stotine malih šatora (Šabanović) odnosno pokrovaca (Bojanić) protumačio kao da su ti Vlasi, navodno, živjeli pod čergama . Bojanićeva je ukazala da svi historijski te klimatološki podaci ukazuju da se u sjeničkom kraju nikada nije moglo zimovati pod šatorima, a budući da je dokazala da su osnovne službe tih Vlaha bile čuvanje sjeničkog kraja i obezbjeđenje te održavanje karavanskog puta kroz isti, naglasila je da Osmanlije, na osnovu svega onoga što se zna o obrascima njihovog vojno-administrativnog uređenja u Rumeliji u XV vijeku, nikada ne bi dopustili da izvršioci tako odgovornih službi, ako su ikada prije i živjeli pod šatorima, nastave taj način života i kasnije, po svom stupanju u osmansku službu . Kratko rečeno: život pod čergama ne ide skupa sa čuvanjem klanaca i prevoja te sa održavanjem puteva . Za Đur-đevljev pokušaj indirektnog i preduprednog odgovora Hazimu Šabanoviću vid . Branislav Đurđev, “Značaj podataka o Vlasima u popisu Krajišta iz 1455 . g .”, Godišnjak Društva istoričara Bosne i Hercegovine, 15/1964, pp . 63-78, (redakcija uglednog glasila – dr Ham-dija Kapidžić, dr Esad Pašalić, dr Marko Šunjić, pored sâmog Đurđeva koji je bio član

58

N . Tomića, Gligora Stanojevića i Dušanke Bojanić moraju biti polazište za svako buduće istraživanje prošlosti Crne Gore 1496-1699 . S druge strane, sve što može da izdrži naučnu kritiku u Đurđevljevoj radnji bilo je već ranije i bolje rečeno u Ruvarčevom spisu Montenegrina, dok sve ono što je Đurđev unio kao isključivo svoje ne može izdržati taj ispit . Osim toga, istraživanja Ivana Božića o društvenoj transformaciji Zete i Sjeverne Albanije u razdoblju 1355-1499 . godine od ključne su važnosti za shvatanje položaja Crne Gore u XVI i XVII vijeku i karaktera njenog društva41 . Ona jesu objavljena iza glavne Đurđevljeve studije o položaju Crne Gore u XVI i XVII vijeku . Ali, po-kojni profesor Đurđev koji je nekako, za razliku od ostalih osmanista u bivšoj

toga tijela – omogućila je Đurđevu da odgovori na Šabanovićev osvrt u istom broju, što inače nije bilo uobičajeno, kako u SFRJ, tako ni u sâmom glasilu, izuzev kada je Đurđev bio u pitanju) . Povodom takve prakse već je bilo rečeno sljedeće: “Najprije moram izraziti čuđenje što je redakcija Godišnjaka Društva istoričara Bosne i Hercegovine objavljivanjem toga napisa dopustila i omogućila tretiranje naučnog rada i vođenje naučne diskusije na nivou koji ne odgovara renomeu toga časopisa, a posebno što mi nije omogućila da se na taj napis Branislava Đurđeva osvrnem u istoj knjizi toga Godišnjaka, kad to dopušta Đurđevu u istom broju čak kad je u pitanju obična stručna polemika o crnogorskom zboru, a ne difamirajući napis. Moje čuđenje je tim veće što je ista redakcija u jednom sličnom slučaju glasno i s pravom osudila postupak jedne druge redakcije kad se radilo o napadu na Đurđeva (vidi isti Godišnjak VI, 1954, str . 326).”, Hazim Šabanović, “Moralni i naučni nivo jednog napisa Branislava Đurđeva”, p . 254 .41 Ivan Božić, “Promene u društvenoj strukturi srpskih yapadnih oblasti uoči turskog osvajanja”, Jugoslovenski istorijski ;asopis, 1, 1964, pp . 3-12; idem, “Le Système Foncier en “Albanie Vénitienne” au XVe Siècle”, Bollettino dell’Istituto di Storia della Società e dello Stato, 5-6, 1963-64, pp . 65-140; idem, Istorija Crne Gore, knj . 2, od kraja XII do kra-ja XV vijeka, t . 2, Crna Gora u doba oblasnih gospodara, (Titograd: Redakcija za istoriju Crne Gore), 1970, pp . 49-370, ostaje najblistavije djelo jugoslovenske medievistike u XX vijeku: puno novih podataka; dubokoumno; i sintetičko i analitičko; pisano jasnim, da ne može biti jasnijim stilom; zaslužno za rehabilitaciju usmenog predanja kao historijskog izvora na primjeru pokazane i dokazane pouzdanosti crnogorskih, starohercegovačkih i sjevernoalbanskih genealoških plemenskih tradicijâ; idem, Nemirno pomorje XV veka, (Beograd: Srpska književna yadruga), 1979, (sa sabranim studijama objavljenim u raz-doblju 1953-1974); idem, “Spani-Španje”, Glas SANU, 320, Odeljenje istorijskih nauka, 2, 1980, pp . 37-60, sa izuzetno značajnim metodološkim upozorenjima kako treba pristupiti predanjima o starom i starijem stanovništvu na Balkanu, te kako treba tumačiti podatke iz tih predanja u odnosu na pisane izvore; idem, “Albanija i Arbanasi u XIII, XIV i XV veku”, Glas SANU, 338, Odeljenje istorijskih nauka, 3, 1980, pp . 11-116, (veliki rad napi-san još 1959, ostao neobjavljen po svoj prilici jer ga pokojni profesor Božić nije želio glajh-šaltovati u skladu sa tadašnjin viđenjem tzv . nacionalnog pitanja u Titovoj Jugoslaviji) . Svi ovi radovi imaju izuzetnu relevanciju za niz pitanja iz crnogorske prošlosti kojima se bavio Branislav Đurđev . O mjestu Ivana Božića u razvitku srpske i jugoslovenske histo-riografije XX vijeka vid . Sima M . Ćirković, “Ivan Božić (23 . april 1915-20 . avgust 1975) . Povodom dvadesetogodišnjice smrti”, O istoriografiji i metodologiji, pp . 185-95, (objavlje-no po prvi put 1997 . godine) .

59

Jugoslaviji, imao sreću da većinu svojih radova objavi i po tri puta42, nikada nije uzeo u obzir Božićeve rezultate43 . Sapienti sat .

No, pošto smo iznijeli naše mišljenje o prirodi osmanske vlasti u Cr-noj Gori u XVI i XVII vijeku, mišljenje koje se bitno razilazi sa tumačenjem profesora Đurđeva, treba nešto i da kažemo o tome kako je Branislav Đurđev došao do svoga tumačenja navedenog problema . Podsjetimo da osnovni Đur-đevljev prilog ovom pitanju jeste njegova kraća knjiga Turska vlast u Crnoj Gori u XVI i XVII veku44, objavljena u Sarajevu 1953 . godine . Knjiga je proi-

42 Branislav Đurđev, Dva deftera Crne Gore iz vremena Skender-bega Crnojevića, 1, Odje-ljenje društvenih nauka, Građa, (Sarajevo: ANUBiH), 1968; Branislav Đurđev i Lamija Hadžiosmanović, Dva deftera Crne Gore iz vremena Skender-bega Crnojevića, 2, Odjelje-nje društvenih nauka, Građa, (Sarajevo: ANUBiH), 1973 . Radi se o ponovljenom – za-slugom Lamije Hadžiosmanović filološki znatno unapređenom – izdanju defterâ koje je Đurđev svojevremeno izdao u nekoliko prvih brojeva časopisa Prilozi za orijentalnu filolo-giju . Prema našem mišljenju najsolidniji prilog Đurđevljev izdavanju i analizi osmanskih izvora jeste: Branislav Đurđev, “Iz istorije Crne Gore, brdskih i malisorskih plemena”, Radovi Naučnog društva NR BiH, 2/1, 1954, Odjeljenje istorisko-filoloških nauka, pp . 165-220 . Svoje radove o nastanku i razvitku brdskih, crnogorskih i hercegovačkih pleme-na Đurđev je sabrao u sljedeću publikaciju: Branislav Đurđev, Postanak i razvitak brd-skih, crnogorskih i hercegovačkih plemena, (Titograd: CANU), 1984 . Još 1987 . godine Du-šanka Bojanić je primijetila da su radovi u toj knjizi preštampani bez dopuna i popravki: Dušanka Bojanić, “Šta znače podaci o sjeničkim Vlasima u popisu iz 1455 . godine”, p . 99 . Iste 1987 . godine, Đurđev je preštampao na jednom mjestu , u izdanju ANUBiH, pregršt svojih ranije objavljenih radova o poznatom Rudarskom zakoniku despota Stefana La-zarevića . Vid . Branislav Đurđev, Kada i kako su nastali despota Stefana zakoni za Novo Brdo, Djela ANUBiH, 65/37, (Sarajevo: ANUBiH), 1987 . Već prvi rad Branislava Đurđeva na tu temu osporen je u jednom veoma značajnom prikazu: Ivan Božić, “Kritički prikaz: B . Đurđev, Kada i kako su nastali despota Stefana zakoni za Novo Brdo, Godišnjak Društva istoričara BiH 20 (1972-1973) 41-63”, Istorijski glasnik, 1-2/1976, pp . 171-75 . U smislu Božićeve kritike, Đurđevljevi prekori upućeni Nikoli Radojčiću, izdavaču brojnih izvorâ raznolikog karaktera i majstoru forenzičke kritike raznolikih vrelâ, izgledaju, najblaže rečeno, neozbiljno . Nedavno je pokojni profesor Ćirković ovako ocijenio tu Đurđevljevu knjižicu preštampanih ogleda: “Pored dragocenih zapažanja ima ne malo spekulacija na koje se ovde ne možemo osvrtati .”: Latinički prepis rudarskog zakonika despota Stefana Lazarevića. Uvod, Tekst, Prevod i Komentari, ed . Sima M . Ćirković, Odeljenje društvenih nauka, Izvori srpskog prava, XI, (Beograd: SANU), 2005, p . 8 (n . 13) .43 U ogledu o Božiću (vid . supra n . 41) Ćirković piše: “ . . .obimnim tekstom u Istoriji Crne Gore (1970) o katunima i ratničkim družinama, Božić je pokazao kako je uključivanje po-tomaka balkanskih starosedelaca, ranije ili kasnije slavizovanih, u srpsko društvo trajalo stolećima i dobijalo različite oblike zavisno od epohe. Pokazao je u svakom slučaju da nisu najvažnija pitanja o tzv. teritorijalizaciji i o tome da li su Vlasi ili vlasi ili Srbi (podvu-kao-N. F.) . . .”, Sima M . Ćirković, “Ivan Božić (23 . april 1915 – 20 . avgust 1975) . Povodom dvadesetogodišnjice smrti”, p . 191 . Pokojni Ćirković veli tu, na svoj karakteristično neza-japureno taktičan i implicitan način, ali nedvosmisleno, da je Božić pokazao kako je ono što je Đurđev smatrao bitnim u tzv . vlaškom pitanju zapravo daleko manje bitno od nekih drugih problema u vlaškom kompleksu . A radilo se o problemima koje je Đurđev ili ad hoc odbacivao ili ih nikada nije adresirao . Kada se ovaj nalaz Ćirkovića uzme u obzir, onda Đurđevljeva šutnja glede Božića te njen izvor postaju jasniji . 44 Vid supra n . 32 .

60

zašla iz doktorske radnje koju je profesor Đurđev odbranio u SAN45, kasnije SANU, 10 . V 1952 . godine . Komisiju koja je primila radnju i dodijelila Đurđe-vu doktorsku titulu sačinjavali su: Jovan Radonić, Dušan Nedeljković, Jorjo Tadić, Gliša Elezović, Ilija Sindik . Postoji posebna historija, više chronique scandaleuse, vezana za prijem i odbranu te teze, kao i za činjenicu zašto se ista nije pojavila u izdanjima SAN(U) . No, to je, opet, predmet za drugo, i to veoma poželjno, istraživanje46 . Na sâmoj odbrani teze, Jorjo Tadić je, prema Đurđevu47, istakao da je rad metodski odlično koncipiran i proveden, ali da je izveden sa velikom slobodom . Aleksandar Belić, slavista i filolog svjetskog glasa i tadašnji predsjednik SAN(U), na promociji je, prema Đurđevu48, izja-vio: “Iako se, po mišljenju komisije, čak možda ni osnovna teza gospodina Đurđeva neće održati, ipak je komisija primila tezu gospodina Đurđeva .” . Ipak su Đurđevljeva viđenja crnogorske historije XVI i XVII vijeka, dobrim dijelom, postala dio jugoslovenske historiografske ortodoksije sve do raspada SFRJ . Pa i danas su te spekulacije temelj većine kako istraživanjâ te promi-šljanjâ crnogorske prošlosti u tom razdoblju, tako i udžbeničkih pregledâ u zemljama bivše Jugoslavije .

Temeljne slabosti Đurđevljeve teze, paradoksalno, proističu iz njegove posebne vrline, onoga što je bilo differentia specifica njegove pojave u jugo-slovenskoj historiografiji iza 1945 . godine . Đurđev je bio izuzetan poznavalac pravacâ historijskog metoda, čovjek sa odličnim darom za sintezu na temelji-ma rezultatâ nečijih pouzdanih istraživanjâ građe prvog reda i sa zapanjuju-ćom sposobnošću žongliranja sa hipotezama . Njegovo tumačenje crnogorske prošlosti u XVI i XVII vijeku zasniva se na uzimanju nekoliko – bilo nedoka-zanih, bilo nedokazivih – pretpostavki kao aksiomâ iz kojih se razvijaju dalje teze . Te dalje razvijene teze savršeno funkcioniraju u odnosu na aksiome iz kojih su izvedene, ali kada se ti (pseudo)aksiomi podvrgnu historijskoj

45 Koliko je piscu ovih redova poznato, u Titovoj je Jugoslaviji izvjesno vrijeme, do sredine pedesetih godina XX vijeka, bio prihvaćen sovjetski model organizacije naučnog rada po kome su se doktorske radnje mogle braniti i u akademijama nauka . Taj je sistem ubrzo napušten, a moglo bi se reći da je praktično bio postojao samo u Beogradu . Nije nam po-znato da je ijedna doktorska radnja iz humanističkih disciplina branjena u tom periodu ili u JAZU ili u SAZU . Naravno, naši podaci nisu iscrpni, pa se može desiti da smo u krivu . Zašto su baš Beograd i SAN jedno vrijeme galopirali linijom koju su utabali Sovjeti kul-turološki je interesantno pitanje .46 Osnovna svjedočanstva su: Branislav Đurđev, Turska vlast u Crnoj Gori u XVI i XVII veku. Prilog jednom nerešenom pitanju iz naše istorije, pp . 7-10; Gliša Elezović, “Povodom knjige Branislava Đurđeva ‘Turska vlast u Crnoj Gori u XVI i XVII veku’” . Naravno, nji-hove su verzije dijametralno suprotne, no, treba se priznati, da svako nepristrasno čitanje mora zaključiti da je Elezovićeva verzija koherentnija .47 Branislav Đurđev, Turska vlast u Crnoj Gori u XVI i XVII veku. Prilog jednom nere-šenom pitanju iz naše istorije, pp . 8-10 . Cf. Gliša Elezović, “Povodom knjige Branislava Đurđeva ‘Turska vlast u Crnoj Gori u XVI i XVII veku’”, pp . 262, 264-65, 268-71 .48 Branislav Đurđev, Turska vlast u Crnoj Gori u XVI i XVII veku. Prilog jednom nereše-nom pitanju iz naše istorije, p . 9 . Cf. Gliša Elezović, “Povodom knjige Branislava Đurđeva ‘Turska vlast u Crnoj Gori u XVI i XVII veku’”, p . 270 .

61

kritici, onda Đurđevljeva glavna teza pada . U ovom pokušaju to može biti analizirano samo putem nekoliko primjera, dok ćemo u drugoj formi dati naš detaljni osvrt na, prema našem mišljenju, neodrživost Đurđevljeve teze . Analiza u ovom prilogu u vezi sa karakterom osmanske vlasti u Crnoj Gori u XVI i XVII vijeku će imati implikacije i na tumačenje Đurđevljevih pogleda na kompleksno tzv . vlaško pitanje , te cjelokupnu prošlost naših krajeva pod osmanskom vlašću .

Osnovna Đurđevljeva pogreška jeste njegovo reificirano i ahistorijsko gledanje na tzv . vlaško pitanje . Đurđev49, a prije njega i njegov učitelj Vaso Čubrilović50, vjerovali su da su u jednom posebnom tumačenju uloge Vlahâ u balkanskoj i srpskoj srednjovjekovnoj i novovjekovnoj historiji otkrili tajnu srpske historije 1355-1804 . godine . Vlasi su tako prometnuti u jedan nad-vremeni entitet kojim se sve objašnjava . To je bio veliki nazadak u odnose na rezultate Konstantina Jirečeka, Milana pl . Šufflaya, Vladislava Skarića i Petra Skoka u vlaškim studijama51 . I Čubrilović i Đurđev, prvi u nacional-nom, drugi u nacional-marksističkom ključu, lišili su Vlahe njihovog velikog slova, njihovog karaktera posebne etničke grupe, njihovog posebnog društve-nog položaja koji se razlikovao od pokrajine do pokrajine . Oni su, u pseudo-cvijićevskom ključu, izmaštali nekakav neodređeni konglomerat Crne Gore

49 Branislav Đurđev, “O vojnucima – sa osvrtom na razvoj turskog feudalizma i na pita-nje bosanskog agaluka”, Glasnik Zemaljskog muzeja, n . s ., 2, 1947, pp . 75-137; idem, “O knezovima pod turskom upravom”, Istoriski časopis, 1/1-2, 1948, pp . 132-66; idem, Turska vlast u Crnoj Gori u XVI i XVII veku. Prilog jednom nerešenom pitanju iz naše istorije; idem, “Teritorijalizacija katunske organizacije do kraja XV veka (Katun-Knežina-Ple-me)”; idem, Postanak i razvitak brdskih, crnogorskih i hercegovačkih plemena, (Titograd: CANU), 1984 .50 Vaso Čubrilović, “Prvi srpski ustanak i bosanski Srbi”, Prvi srpski ustanak i bosanski Srbi. Izabrane studije, (Aranđelovac: Fond “Prvi srpski ustanak”), 2004, pp . 15-31, poseb . na pp . 18-19, (objavljeno po prvi put 1939 . godine) . Čubrilović je, očito, došao do svoje interpretacije čitajući Jirečeka, Novakovića, Stanoja Stanojevića, Cvijića, Skarića, Skoka, ali i austrougarsku antropogeografiju i balkanologiju od Ratzela do Barona von Nopcse i Patscha, prije nego samostalnim arhivskim i terenskim radom . No, Čubrilovićeva in-terpretacija prethodi Đurđevljevoj i veoma joj sliči, ako ostavimo na stranu marksistički žargon Đurđevljev . Nakon što se Đurđev prometnuo u arbitra u vlaškim studijama u SFRJ, Čubrilović će objaviti nekolike značajne radove koji će biti i korektiv izvjesnih Đur-đevljevih pogledâ . Vid . Vaso Čubrilović, Terminologija plemenskog društva u Crnoj Gori, (Beograd: SANU), 1959; idem, “Postanak Plemena Kuča”, Zbornik filozofskog fakulteta, 7/1, 1963, pp . 313-35; idem, “Malonšići-Pleme u Crnoj Gori”, Zbornik filozofskog fakulteta, 8/2, 1964, pp . 455-77 . Osobito je važan rad o Malonšićima . Ovdje treba naglasiti izuzetan značaj radova Sretena Vukosavljevića na historiji balkanskih seljačkih i plemenskih dru-štava . Te je spise Đurđev očito čitao, ali je, nekako, bio nesklon da starog majstora navodi u fusnotama svojih brojnih priloga na istu ili sličnu temu . Up . Sreten Vukosavljević, Or-ganizacija dinarskih plemena, (Beograd: SAN), 1957 .51 Najpriručniji pregled te ocjenu ove starije literature daje: Milenko S . Filipović, “Struk-tura i organizacija srednjovekovnog katuna”, Simpozijum o srednjovjekovnom katunu, pp . 45-112; idem, “Katun u našoj istoriografiji”, op. cit., pp . 9-14 . Takođe vid . Stojan Nova-ković, Selo, ed . Sima M . Ćirković, (Beograd: Srpska književna zadruga), 1965, pp . 29-53, 99-101, 186-94, i pp . 222-23 (dopune i objašnjenja Sime M . Ćirkovića) .

62

i Stare Hercegovine u navodno iskonsko mjesto, kolijevku, vlahâ-stočarâ s malim slovom52 koji su se onda, vjerovali su oni, razmilili po vascijelom Bal-kanu53 . Osim toga, ni sâmo nategnuto tumačenje etnonima Vlah kao soci-onima “vlah” sa malim slovom v nije bilo njihovo . Još je Stojan Novaković u svom poznatom i zaista dubokoumnom velikom osvrtu na Jirečekovu Hi-storiju Srba pokušao, sa nacionalno osjetljivijih te dnevnopolitičkim potre-bama okrenutijih pozicija baš u vrijeme Prvog te Drugog balkanskog rata, da plasira neodbranjivu tezu da je izraz Vlah bio prvenstveno socionim te da je već od XIII vijeka značio “poglavito red društveni, a ne narodnost”54 . I Čubrilović i Đurđev običavali su da ponavljaju do iznemoglosti ovaj stav, bez nekog detaljnijeg obrazloženja, ali nisu nikada pominjali da je ideja zapravo Novakovićeva . A Stojan Novaković, koliko god njegovo tumačenje bilo nate-gnuto i neodrživo u svjetlosti i primarnih izvora i lingvistike i etnogenetskih studija, daje potanko obrazloženje za tu svoju interpretaciju, a ne očekuje, kao Čubrilović te Đurđev, da mu vjerujemo na neviđeno .

52 Takve tvrdnje dovedene su do paroksizma u jednom odista bizarnom tekstu – opadač-kom i uništiteljskom utuku upućenom neistomišljeniku: Branislav Đurđev,”O naseljava-nju Vlaha – Stočara u Sjevernu Srbiju u drugoj polovini XV vijeka”, Godišnjak Društva istoričara Bosne i Hercegovine, 35, 1984, pp . 9-34 . Začuđuje da je redakcija toga glasila (Radoslav Petrović, Iljas Hadžibegović, Desanka Kovačević-Kojić, Tomislav Kraljačić, Mi-losav Popadić) objavila tako i neuravnotežen i brutalan pamflet, a da nije našla za shodno da se ogradi od spisateljevog tona i pristupa . Vid . supra n . 40 .53 Istraživači primarnih izvorâ i usmene tradicije su ukazali da kolikogod su se Vlasi ise-ljavali iz Crne Gore i Stare Hercegovine, toliko su se i useljavali u njih, ako ne i više . Vid . Ivan Božić, “Svijet ratničkih družina i katuna”, Istorija Crne Gore, 2/2, pp . 348-70; Gli-gor Stanojević, “Razvitak crnogorskog plemenskog društva”, Istorija Crne Gore, 3/1, pp . 465-99, poseb . na pp . 479-81, gdje je pokazano da se mnogo više useljavalo u Crnu Goru, nego što se iz nje iseljavalo . Kontinuitet prezimenâ to potvrđuje: Špadijeri u Cetinjskom polju, i danas živući rod, zabilježeni su kao Spadari-Špadari u kotorskim arhivskim spo-menicima još 1622-23 (vid . idem, op. cit ., p . 470) . Još je Cvijić pokazao da su prezimena u krajevima izloženim useljavanju kao dijelu metanastazičkih kretanja (npr . Šumadija) labilna i degenerisana u promjenljive patronimike . Tek će Srbija Knjaza Miloša zakonima okameniti prezimena u tom izrazito useljeničkom kraju . U Crnoj Gori je, što se toga tiče, sve bilo drugačije, što pokazuje da su i etnički procesi te (ne)kretanja stanovništva bili drugačiji . Ovdje takođe treba uzeti u obzir prirodno-geografski faktor te se zamisliti nad veoma vjerovatnom pojavom da je prirodna sredina u današnjoj Crnoj Gori u Srednjem i Novom vijeku morala biti drugačija od golog krša koji je naša današnja prva asocijacija kada se pomene imene Crna Gora, te automatski pomišljamo da je Crna Gora uvijek bila go kamen krečnjak te da su ljudi vazda bježali iz tog kamenjara . Drugi jedan od-lični istraživač vlaškog pitanja upozorava na useljeničke vlahizovane arbanaske katune Mataruge i Burmaze na teritoriji Crne Gore te Stare Hercegovine te da je moglo biti čak i vlahizovanih slovenskih katuna (Drobnjaci?): Đurđica Petrović, “Dubrovačke arhivske vesti o društvenom položaju žena kod srednjovekovnih vlaha”, Istorijski časopis, 32, 1985, pp . 5-25, na p . 7 .54 Stojan Novaković, “Nekolika teža pitanja srpske istorije . Povodom knjige Geschichte der Serben, Gotha, 1911”, Iz srpske istorije, Srpska književnost u sto knjiga, 63, ed . Radovan Samardžić, (Novi Sad i Beograd: Matica srpska i Srpska književna zadruga), 1972, pp . 65-149, na pp . 85-96 et passim .

63

S druge strane, istraživanja Desanke Kovačević-Kojić55, Ivana Boži-ća56, Dušanke Bojanić57, Branimira Gušića58, Nade Klaić59, Sime M . Ćirkovi-ća60, Đurđice Petrović61, Dušanke Dinić-Knežević62, Miloša Blagojevi ća63, Ma-

55 Najvažniji su, prema našem mišljenju, radovi: Desanka Kovačević, “Srednjovjekov-ni katun po dubrovačkim izvorima”, Simpozijum o srednjovjekovnom katunu, pp . 121-40; Desanka Kovačević-Kojić, “Obaveze na vjernost dvojice katunara vojvodi Sandalju Hraniću”, Godišnjak Društva istoričara Bosne i Hercegovine, 19, 1970-71, pp . 229-33; eadem,”Katun”, Leksikon srpskog srednjeg veka, edid . Sima M . Ćirković i Rade Mihaljčić, (Beograd: KNOWLEDGE), 1999, coll . 286a-287a .56 Vid . supra nn . 41 i 43 . Takođe: Ivan Božić, “Uloga i organizacija ratničkih družina u Zeti XV veka”, Simpozijum Vlasi u XV i XVI vijeku, in: Radovi ANUBiH, 73, Odjeljenje druš-tvenih nauka, 22, 1983, pp . 93-105 i veoma važni prilozi u “Diskusija”, pp . 164-67, 171, 175, gdje je pokazano da se Vlasi na dobrom dijelu Balkana moraju gledati kao etnička posebnost sve do kraja XVI vijeka .57 Dušanka Bojanić-Lukač, “Vlasi u Severnoj Srbiji i njihovi prvi kanuni”, Istorijski časo-pis, 18, 1971, Gedenkbuch Jorjo Tadić, pp . 255-69 . Već su tu oborene interpretacije Brani-slava Đurđeva o historiji osmanskog Smederevskog sandžaka i osmanskog Braničevskog subašiluka u XV i XVI vijeku uopšte te uloge Vlahâ u tim procesima .58 Branimir Gušić, “Wer sind die Morlaken in Adriatischen Raum?”, Balcanica, 4, 1973, pp . 453-64 . 59 Nada Klaić, “Položaj Vlaha u XIV i XV stoljeću u hrvatskim zemljama (prema štam-panoj građi i novim podacima iz Zadarskog Notarskog arhiva)”, in: Radovi ANUBiH, 73, Odjeljenje društvenih nauka, 22, 1983, pp . 107-12 .60 Sima M . Ćirković, “Doba Balšića”, Istorija Crne Gore, 2/2, pp . 3-48, na p . 7 gdje se o ime-nu Balša veli: “Rijetko, ali ne sasvim nepoznato ime osnivača porodice dalo je povoda za razna nagađanja o etničkoj pripadnosti Balšića. Osnova imena je romanska, a nastavak slovenski, kao što su slovenska i lična imena članova ove porodice. Vjerovatno je Balša poticao od slaviziranih Vlaha koji su kao ratnici-pronijari imali prilike da se probiju u redove plemstva, pa čak i velikaša.” . Takođe vid . idem, “Problemi izučavanja etničkih odnosa u srednjem veku”, Prilozi Instituta za istoriju, 11-12, 1975-76, pp . 267-70; idem, “O jeziku i otadžbini u bosanskom srednjem veku”, Prilozi Instituta za istoriju, 11-12, 1975-76, pp . 271-73 .61 Đurđica Petrović, Mataruge u kasnom srednjem veku, p . o . iz : Glasnik cetinjskih mu-zeja, 10, 1977; eadem, “Srednjovekovni Vlasi na teritoriji današnje Crne Gore – Primer Riđani”, Srednjovjekovna istorija Crne Gore kao polje istraživanja, pp . 235-62 . Od velike važnosti su i brojni drugi radovi Đurđice Petrović, posebno oni o materijalnoj kulturi sred-njovjekovnih i ranoosmanskih balkanskih Vlahâ . Pokojna profesorica Petrović je često isticala da su na njena gledanja na problem balkanskih Vlahâ ključno uticali dugi i plodni razgovori koje je o tom pitanju običavala voditi sa Dušankom Bojanić .62 Pogledaj odličan sintetički pregled: Dušanka Dinić-Knežević, “Vlasi”, Leksikon srpskog srednjeg veka, coll . 86b-87b .63 Miloš Blagojević, “Zakon svetoga Simeona i svetoga Save”, Nemanjići i Lazarevići i srp-ska državnost, (Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva), 2004, pp . 191-246, naj-značajniji prilog o položaju i obavezama Vlaha u nemanjićkoj državi, (objavljeno po prvi put 1979 . godine); idem, “Despot Stefan Lazarević i Mileševa”, op. cit., pp . 391-405 (objav-ljeno po prvi put 1987 . godine), sa važnim predlogom za redatiranje poznate mileševske povelje despota Stefana u vrijeme iza 1413 . godine; povelja je već vijekovima dio riznice manastira Savine ukraj Herceg-Novog . O mileševsko-savinskoj povelji despota Stefana vid . Đorđe Bubalo, “Srednjovekovne povelje u arhivu manastira Savine”, Istorijski časo-

64

pis, 49, 2002, pp . 93-122, na pp . 95-96, 99, 111-14 . Drugi jedan skorašnji prilog profesora Blagojevića problemu Vlaha u državama Nemanjića i Kotromanića takođe je višestruko značajan: Miloš Blagojević, “Vlaški knezovi, premićuri i čelnici u državi Nemanjića i Ko-tromanića (XIII-XIV Vek)”, Spomenica Milana Vasića, ed . Rade Mihaljčić, Spomenica, 2, Odjeljenje društvenih nauka, 14, (Banja Luka: Akademija nauka i umjetnosti Republike Srpske), 2005, pp . 43-77, poseb . na pp . 63-64 gdje je data analiza porijekla i karaktera titule “knez svih Vlaha gospodina kralja Raške i Bosne” (a Volcoslauo Plescich comitem Vlacorum omnium domini regis Rassie et Bosne) . Up. Državni arhiv Dubrovnik/Historij-ski arhiv Dubrovnik (=DAD/HAD), Debita Notariae, IX, fol . 106a, 15 . II 1382 . Desanka Kovačević, “Srednjovjekovni katun po dubrovačkim izvorima”, Simpozijum o srednjovje-kovnom katunu, p . 132, je otkrila podatak i prva ukazala na njegov značaj . Ovaj podatak pomaže da se pravilno shvati priroda i porijeklo titule “glavara Vlahâ” (Eflāqlaruŋ re’īsi) Maloge~Maluge, sina Nikolinog, u Smedrevskom sandžaku oko 1477 . godine . Kada se uzmu u razmatranje rezultati profesora Blagojevića o kneževskoj tituli među srednjovje-kovnim Vlasima, onda je sasvim jasno da je tumačenje uloge Maloge sina Nikolinog, u ra-noosmanskom Smederevskom sandžaku koje je ponudila Dušanka Bojanić jedino koje je naučno utemeljeno . Uzgred budi rečeno, Branislav Đurđev je imao običaj da ističe kako je tu značajnu historijsku ličnost upravo on uveo u historiografiju te je prekorijevao one koji to nisu expressis verbis bilježili . Međutim, na lik i značaj Maloge sina Nikolinog, vrhovnog glavara Vlahâ u Smederevskom sandžaku, ukazao je već Halil İnalcık u svojoj čuvenoj studiji Od Stefana Dušana do Osmanskog Carstva čija se prva turska verzija pojavila u Festschriftu za M . Fuata Köprülüja 1953 . godine, a prevod na bosanski, ispod pera Ne-dima Filipovića, u Prilozima za orijentalnu filologiju, 3-4, 1952-53 . Definitivna verzija te studije, inače kapitalne za shvatanje ranoosmanskog prodora na Balkan, objavljena je u: Halil İnalcık, Fatih Devri üzerinde Tetkikler ve Vesikalar, (Ankara: TTK Basımevi), 1954; čitavu knjigu je Cemal Kafadar, profesor na Harvardu, označio kao “remek-djelo ranoosmanske političke historiografije”, a Paul Wittek, tada profesor na SOAS-u Uni-verziteta u Londonu, i najveći osmanista u XX vijeku je opisao “kao djelo pisano izuzet-nim majstorstvom u historiografskom metodu, kako u analizi primarnih izvora, tako i u sintetskom vrednovanju podataka”, navedeno prema svjedočanstvu koje smo dobili od gđe Elizabeth A . Zachariadou, Wittekove studentice u Londonu pedesetih godina prošlog vijeka te svjetski priznatog osmaniste i vizantologa . Što se tiče sâmog kriptičnog imena Maloga~Maluga, moramo istaći da nam je poznato da je Bojanićeva nepobitno pokazala da je to ime osmanska pisarska varijanta starog arbanaskog narodnog imena Maljoka . Ponovo, ne radi se o filološkoj sitnici, nego o podatku koji govori neizmjerno o složenosti kako etničkih procesâ na Balkanu u razdoblju 1355-1600, tako i o još većoj složenosti historije Vlahâ u tom razdoblju .64 Marian Wenzel, “Bosnian and Herzegovonian Tombstones – Who Made them and Why”, Südost-Forschungen, 21, 1962, pp . 102-43; eadem, Bosanski stil na stećcima i metalu, (Sa-rajevo: SarajevoPublishing), 1999, passim, poseb . na pp . 311-12 gdje je data lista publika-cijâ na bosanske teme iz pera pokojne gđe Wenzel . Takođe vid . Ljubinka Kojić i Marian Wenzel, “Veličani – Srednjovekovna nekropola i pregled srednjovekovnog stakla Bosne i Hercegovine”, Starinar, n . s ., 1968, pp . 139-52; Ljubinka Kojić i Marian Wenzel, “Osvrt na tri inostrane knjige o stećcima”, Starinar, 31, 1980, pp . 203-11 . Tragično je da vrhunski rezultati gđe Wenzel o odnosu između stećaka i Vlahâ, odnosu zlatarstva i stećaka, utica-ju islamske umjetnosti na umjetnost srednjovjekovne Bosne te njen fascinantni katalog motivâ na stećcima nisu našli nikakvu širu recepciju u bosanskoj kulturnoj javnosti, ako izuzmemo nekolicinu stručnjaka u koje se ubraja i pisac ovih redova koji je sa pokojnom gđom Wenzel održavao dugogodišnje prijateljske veze i intelektualnu razmjenu putem ko-respondencije . S druge strane, ono što je naučno dubiozno u opusu Wenzelove, njene spe-kulacije o odnosu austrougarske politike i ideologije prema izučavanju srednjovjekovne

65

rian Wenzel64, Vlajka Palavestre65 će potvrditi tačnost Jireček-Novaković-pl . Šufflay-Skokove intepretativne paradigme što se tiče stručnih glasila . Me-đutim, osobito štetan učinak nacional-marksističke ortodoksije à la Đurđev bilo je to što su Đurđevljeve nedokazane hipoteze postale osnova svih udž-beničkih prikazâ u SFRJ, od osnovno-školskog do univerzitetskog nivoa . Tu se ponovo zapaža jedan jasan fenomen historiografije u Titovoj Jugoslaviji: u stručnim glasilima objavljivani su radovi na vidnom stepenu istraživačke odgovornosti i intelektualne slobode u smislu nepodložnosti cenzuri i auto-cenzuri, dok su na udžbeničkom nivou pregledi bili sastavljani kao uzorci jedne mješavine nacionalizma i marxizma . U slučaju Bosne i Hercegovine udžbenički narativi, čak i u vrijeme kada su Branko Mikulić i Hamdija Po-zderac bili najuticajniji komunistički političari u SR BiH66, ispisivani su, što

Bosne, našlo je odjeka u krugovima sarajevskih samoproglašenih autoriteta za bosansku srednjovjekovnu historiju kojima takav selektivan pristup djelu Wenzelove služi da bi isto zloupotrebljavali za svoje dnevnopolitičke programe . Vid . Dubravko Lovrenović, Po-vijest est magistra vitae (O vladavini prostora nad vremenom), (Sarajevo: Rabic), 2008, pp . 30, 151, 161-62, 164-65 sa nedopustivim kolportiranjem neodrživih spekulacija Wen-zelove da je austrougarska politika (zlo)upotrebljavala kustose Zemaljskog Muzeja oko 1909 . godine za navodno uništavanje politički “nepodobnih” arheoloških nalaza . Takođe vid . Dubravko Lovrenović, Stećci, (Sarajevo: Rabic), 2009, djelo kompilativnog te ideološ-ko-politički tendencioznog karaktera . Žalosno je da se u sarajevskoj sredini nije našao niti jedan glas, pored tolikih arheologa, historičara te historičara umjetnosti zaposlenih po raznoraznim ustanovama te radećih na brojnim državno finansiranim projektima, da zapiše barem nešto o kompilativnosti te o političkoj tendencioznosti ove preskupe Lo-vrenovićeve slikovnice za nacionalno-svjesnê odraslê . Tako Dubravko Lovrenović javno djeluje kao Poluks svome Kastoru piramidologu Semiru Osmanagiću, sa jednom malom razlikom što Osmanagić nema formalnih kredencijalâ za historičara, dok ih Dubravko Lovrenović posjeduje . 65 Vlajko Palavestra, Historijska usmena predanja iz Bosne i Hercegovine. Studija, zbor-nik i komentar, (Sarajevo i Zemun: Buybook i Mostart), 2004, sa podacima o svim ranijim Palavestrinim radovima relevantnim za ovu problematiku . Posebno treba istaći veliki Palavestrin rad o dinarskim predanjima o starom stanovništvu, objavljen u svesci za et-nologiju Glasnika Zemaljskog muzeja od 1966 . godine . Takođe vid . Aiša Softić, Zbornik bošnjačkih usmenih predaja, (Sarajevo: Sarajevo Publishing), 2005 .66 Lako je pokazati da su i Branko Mikulić i Hamdija Pozderac u svojim ideološkim progra-mima koketirali sa nacionalizmom: Mikulić sa hrvatskim, Pozderac sa muslimanskim . Oni su vjerovatno bili savjetovani da stvore nešto kao analogon đurđevljevskom marxi-ziranom srpskom nacionalizmu . Jasan uzorak takvog ideologizovanog mikulićevskog pristupa tumačenju prošlosti jeste monografija Ivana Lovrenovića Bosna i Hercegovina, objavljena u izdanju sarajevske Svjetlosti oko 1980 . Prema saopštenju Mirze Filipovića, nekadašnjeg urednika u kući Svjetlost, koji je bio neposredno zadužen oko izdavanja te monografije, svježe urađeni dijelovi Lovrenovićevog rukopisa smjesta su, po primitku u Svjetlost, bivali per muß prosljeđivani u kabinet Branka Mikulića gdje su čitani i (ne)odo-bravani . (U promijenjenim društvenim te političkim okolnostima, Ivan Lovrenović će svoj kompilativno-publicistički tekst iz pomenute monografije očistiti od marxističkih džin-glova i ponuditi ga javnosti kao uzorak blago demokratizovanog hrvatskog nacionalizma te amaterskog nacionalističkog viđenja prošlosti Bosne pod naslovom Unutarnja zemlja . Lošije, a više preštampavane te prevođene knjige o Bosni rijetko da je ikada bilo) . Naje-klatantniji primjeri nacional-marksizma na pozderački način bili su spisi Atifa Purivatre

66

se osmanskog perioda tiče, u đurđevljevskom duhu marksiziranog srpskog nacionalizma .

Na žalost, neke vodeće ličnosti bosanske i jugoslovenske osmanistike oportunistički su odbijali da se direktno suprotstave Đurđevljevim nacional-marksističkim spekulacijama . Tako se u brojnim radovima Nedima Filipovi-ća i Adema Handžića, doduše što se tiče ovoga drugog pisca samo u periodu do 1992 . godine67, na vlašku temu te na teme etničke historije osmanske Bosne preuzima đurđevljevska neutemeljena floskula o tome da je “vlah” bio čisti socionim te da su Vlasi već u neko tamno doba ranijeg balkanskog sred-njovjekovlja izgubili svoj poseban etnički te jezički karakter68 .

Taj opisani đurđevljevski nacional-marxizam ispunio je svoj puni krug i vratio se na početnu tačku čistog srpskog nacionalizma u raspravi Milana Vasića o etničkim kretanjima u Bosanskoj Krajini u XVI vijeku69 . Vasić je , polazeći od Đurđevljevih pozicija o izrazu “vlah” tumačenom kao socionim, negirao izvanredne rezultate Vladislava Skarića o migracionom post-sred-njovjekovnom porijeklu dobrog dijela pravoslavnog stanovništva u sjeveroza-padnoj Bosni, objavljene još 1918 . godine u obimom velikoj i po rezultatima te intelektualnom poštenju epohalnoj raspravi u Glasniku Zemaljskog mu-zeja70 . Vasić je išao tako daleko da je, u žarkoj želji da dokaže kako je većina

i Mustafe Imamovića o čemu posjedujemo iscrpnu dokumentaciju . Mora se istaći da se ta-kvom uplitanju politike u historiografiju te dresiranju iste u nacionalističke svrhe jedini imao hrabrosti usprotiviti akademik Enver Redžić, o čemu postoje i pisani tragovi, kao što su njegove polemike sa Kasimom Suljevićem i Mustafom Imamovićem .67 To da je Adem Handžić odmah iza 1992 . godine počeo objavljivati radove koji se mnogo jasnije distanciraju od đurđevljevske nacional-marksističke ortodoksije jasno govori da se radilo o slučaju autocenzure što je sasvim razumljivo kada se podsjetimo da je Đurđev bio u SFRJ politička persona gratissima, dok je Adem Handžić bio prijeko potrebni, ali samo trpljeni stručnjak-vanpartijac, dugi niz godina pod Đurđevljevom direktorskom paskom .68 Ne možemo ovdje posebno citirati sve relevantne radove Nedima Filipovića te Adema Handžića . Karakteristični uzorci takvog oportunističkog prihvatanja đurđevljevskih hi-poteza pod gotovinu historijske istine nalazimo u prilozima Filipovića i Handžića u zbor-niku drugog simpozijuma o Vlasima: Simpozijum Vlasi u XV i XVI vijeku, in: Radovi ANUBiH, 73, Odjeljenje društvenih nauka, 22, 1983 . Dok je Handžić isticanjem slučaja doseljenih Vlaha Banjana u srednjoj Bosni oko 1480 . godine pokušavao direktno spasiti Đurđevljevu hipotezu o doseljavanju hercegovačkih Vlaha u Smederevo i Braničevo koju je oborila Dušanka Bojanić, dotle je Nedim Filipović meandrirao te je nekim generalnim primjedbama nastojao sačuvati relevantnost Đurđevljevoj hipotezi, ali je istakao da je izraz “despotov kanun” zabilježen u defteru Bosanskog sandžaka iz 1540-42 . godine među Vlasima u regiji mukate Kobaš na Savi što je zapravo bio veliki argument pride tumače-nju tog izraza i ustanove koja se krila iza njega predočenim u radovima Dušanke Bojanić . O izrazu despot üslübi üzre u najstarijem popisnom defteru Požeškog sandžaka vid . Fa-zileta Cviko, “O najstarijem popisu Požeškog Sandžaka”, Prilozi za orijentalnu filologiju, 34, 1984, pp . 129-35, na p . 131 .69 Milan Vasić, Etničke promjene u Bosanskoj Krajini u XVI vijeku, p . o . iz Godišnjak Društva istoričara Bosne i Hercegovine, 13, 1963 .70 Vladislav Skarić, “Porijeklo pravoslavnoga naroda u sjeverozapadnoj Bosni”, Glasnik Zemaljskog muzeja, 30, 1918, pp . 219-65 . Pored ove veoma važne rasprave treba podsjetiti

67

pravoslavnog stanovništva u Bosanskoj Krajini bila preosmansko starinačko stanovništvo, koristio kao navodno relevantan izvor Kočićevu politički ten-dencioznu polu-dokumentarističku prozu Zmijanje, pisanu ili u prvoj ili u drugoj deceniji XX vijeka . Iako će kasniji ozbiljan, ali i danas malo primije-ćen, rad na istim izvorima koje je koristio Vasić osporiti sve njegove tvrdnje o etničkoj prošlosti Bosanske Krajine u XVI vijeku71, Vasićeve spekulacije o ovom pitanju ostale su historiografska ortodoksija72 u istraživanju osmanske Bosne u XVI vijeku do 1992 . godine, kao dio đurđevljevske nacional-mar-

na jedan kraći, ali metodološki veoma važan Skarićev prilog: Vladislav Skarić, “Problem migracija”, Jugoslavenska njiva, god . V, 1921, pp . 51-52 . Sjetimo se da je Skarić svoje važne radove o etničkim kretanjima u Bosni u XVI vijeku objavio neposredno iza 1918 . godine kada je unitarni jugoslavizam velikosrpskog tipa bio na vrhuncu, ali da je on svo-jim radovima osporio ideološke floskule tog pokreta . Skarić je zapravo indirektno oborio svu zajapurenost pozivanja na pseudo-historijske argumente u saborskim govorima, po-litičkim člancima te dokumentarnim prozama Petra Kočića . Kada se uzme u obzir da je Skarić bio, prije 1914 . godine, angažovan u srpskoj politici i nacionalnom radu u Bosni i Hercegovini te da je bio interniran u Aradu tokom Prvog svjetskog rata, tim više dobiva na moralnom značaju njegovo osporavanje srpskih nacionalističkih mitologema o bosan-skoj prošlosti . To pokazuje kako su nekad ljudi umjeli odvojiti svoj naučni rad od svojih političkih pogleda i nacionalnog osjećaja . Takođe vid . Petar N . Gaković, “Arbanaški Vlasi u Krajini”, Razvitak, Banja Luka, VII/6, 1 . juna 1940 . Ovdje se mora istaći da je Skari-ćev rad rezultat izuzetno uspjelog spoja bečke filološko-historijske škole u osmanistici te balkanologiji i Cvijićevog antropogeografskog metoda . Generalno, Cvijićeva škola, uz sav obol modernom srpskom nacionalizmu koji je platila – a ne treba zaboraviti da je puno ostvarenje nacionalizma u zapadnoj misli sve do Hobsbawma i Gellnera shvatano kao te-meljni smisao ljudske historije – postigla je svjetski relevantne i kritički pouzdane rezul-tate koji su prečesto bili u koliziji sa srpskim nacionalnim ideologemama te programima srpskih političara . Svaki čitalac Braudelovog magnum opusa o Mediteranu uviđa brzo koliki je Braudelov dug Cvijiću, čije je djelo o Balkanskom poluostrvu, objavljeno na fran-cuskom jeziku u Parizu 1918 . godine Braudel obilato koristio pišući pomenutu epohalnu voluminoznu studiju o Mediteranu u doba Filipa II . Zato su primjedbe na račun Cvijića te cvijićevske škole koje odskora u sarajevskim glasilima iznosi Srećko M . Džaja te par nje-govih lokalnih epigona naučno neutemeljene . I ta tema opadanjâ Cvijića te njegove škole u post-daytonskom Sarajevu zaslužuje detaljnu obradu koja bi pokazala koliko je maligan oblik ideološke zloupotrebe historije onaj koji svoju zloupotrebu plasira optužujući stariju i mnogo solidniju nauku za nekakvo navodno politikanstvo .71 Medžida Selmanović,”Uticaj tursko-osmanske politike na islamizaciju u Bosni”, Prilozi za orijentalnu filologiju, 41, 1991, pp . 83-97; eadem, “Jajce od pada pod Turke do kraja XVI vijeka”, Prilozi za orijentalnu filologiju, 42-43, 1992-93, pp . 155-90; eadem, “Jajačka nahija u opširnom popisu za Bosanski Sandžak iz 1562 . Godine”, Prilozi za orijentalnu filologiju, 44-45, 1994-95, pp . 207-78; Snježana Buzov, “Vlasi u Bosanskom Sandžaku i islamizacija”, Prilozi za orijentalnu filologiju, 41, 1991, pp . 99-111 .72 Treba podsjetiti da je Milorad Ekmečić kao urednik trotomnih Izabranih djelâ Vladisla-va Skarića koja su se pojavila u poznatoj biblioteci Kulturno nasljeđe izdavačke kuće Ve-selin Masleša iz Sarajeva još 1985 . godine, iskoristio Vasićev rad o etničkim kretanjima u Bosanskoj Krajini kao pretekst da ne preštampa Skarićevu veliku raspravu o porijeklu pravoslavnog naroda u sjeverozapadnoj Bosni . Zašto je ugledni akademik bio toliko sre-tan da ovu raspravu ne mora preštampavati toliko je jasno da to ne treba podrobnije razlagati . Pogledaj Ekmečićevu napomenu uz preštampani kraći Skarićev rad o porijeklu žumberačkih uskoka .

68

ksističke paradigme, a u tzv . Republici Srpskoj one su sveto slovo ideološke zgrade jednog rigidnog te historiografski nepismenog šovinizma te populi-stičkog džingoizma73 i u ove naše dane . S druge strane, i na teritoriji tzv . Fe-deracije BiH objavljuju se monografije u kojima je građa savjesno istražena, ali koje, valjda po inerciji, prihvataju termonologiju u znaku izraza “vlah sa malim slovom v” što bi upućivalo da ti autori smatraju da je Vlah već u sred-njovjekovnoj Bosni bio samo socionim74 .

Đurđevljevo marksizirano viđenje izraza Vlah tumačenog kao socio-nim “vlah” nalazimo, tako, uzeto kao osnovu jednom razmatranju koje je pokušalo svesti jasne podatke o prisustvu etničkih Arbanasa u srednjovje-kovnoj srpskoj državi na vijesti o navodnom socionimu “arbanas” kao izrazu koji je, nastojao je da vjeruje rečeni tumač, trebalo biti upotrebljavan za iz-vjesne društvene slojeve etničkih Srba u nemanjićkoj državi75 . Goreopisana ispolitizirana nauka Branislava Đurđeva te njegovih epigona daleko je ne samo od kritičke historiografije u pravom smislu riječi nego i od mjestimično tendencioznog, ali veoma učenog pristupa tzv . vlaškom pitanju u spisima dra fra-Dominika Mandića76 . Pisac te rasprave, franjevac Mandić, uz sve moguće

73 Nebrojeni primjeri u “popularnoj” historiografskoj publicistici tzv . Republike Srpske koji se napajaju spisima Milana Vasića kao osnovnim vrelom ne mogu ovdje biti detaljno eksplicirani . Tema zaslužuje detaljnu obradu .74 Esad Kurtović, Veliki vojvoda bosanski Sandalj Hranić Kosača, (Sarajevo: Institut za Istoriju), 2009, passim . Kurtović konsistentno upotrebljava grafiju “vlah sa malim slovom v”, ali ne nudi nigdje u svojoj vrijednoj knjizi objašnjenje zašto se odlučio za tako nešto .75 U jasnoj nacionaliziranoj preradi đurđevljevske paradigme tvrdilo se: “Ostala je nera-zjašnjena pojava kako se od XV veka proširio pojam Albanije ili Arnautluka i na one obla-sti koje ranije nisu tako nazivane i gde je arbanaško stanovništvo odista bilo u manjini (ukoliko ga je tu uopšte bilo u primetnijem broju) . Da li daleko ishodište te pojave treba tražiti u arbanaškom statusu jednog dela stanovništva srednjovekovne Srbije koje je ima-lo posebne obaveze, one koje su u početku zaista imali za to unajmljeni Arbanasi, a koje je po svom etničkom sastavu sve manje bilo arbanaško? (Jer, slično se desilo i sa pojavom Vlaha koji se, kao stočari i vojnici, pominju u Dušanovom zakoniku zajedno sa Arbanasi-ma, a i oni su već bili na putu da izgube svoju etničku posebnost, tako da je turska uprava konačno vlaškim imenom nazvala osobitu poresku kategoriju svoga stanovništva, zaduže-nog za obavljanje raznih poslova, prvenstveno za potrebe vojske .) U izvorima raznog po-rekla moguće je naći bezbroj primera upotrebe etničkog imena umesto naziva za stalešku pripadnost i zanimanje . Uz imena mnogih ličnosti, koja su očevidno srpska, često se do-daje “Arbanas”, “Bugarin”, “Hrvat” ili, pak, “Grk” . Radovan Samardžić, “Pristup . Kosovo i Metohija: Uspon i propadanje srpskog naroda”, Kosovo i Metohija u srpskoj istoriji, scrips . Radovan Samardžić et alii, (Beograd: Srpska književna zadruga), 1989, pp . 5-19, na p . 9 (n . 1) . Cf . Sima M . Ćirković, “Kosovo i Metohija u srednjem veku”, in: op. cit., pp . 21-45, na pp . 25-26, 33, 36-37 gdje su odabrani podaci o albanskom stanovništvu srednjovjekovnog Kosova i Metohije protumačeni u pravilnom metodološkom ključu . Takvo tumačenje bilo bi nemoguće da pokojni akademik Ćirković nije odbacio nekritička shvatanja Branislava Đurđeva o tzv . vlaškom pitanju i da nije prihvatio pravilan pristup problemu na tragu temeljnih studija Ivana Božića o etničkim i društvenim pojavama na Balkanu u periodu 1355-1499 . godine .76 Dr . o . Dominik Mandić, “Postanak Vlaha . Nova povjesna istraživanja”, Rasprave i pri-lozi iz stare hrvatske povijesti, edid . Dr . o . Dionizije Lasić i dr . o . Bazilije Pandžić, (Rim:

69

zamjerke tom historičaru iz rakursa današnje historiografije te današnjeg gledanja na probleme etničke historije premodernih društava, ostaje jedan od najvećih i bosanskih i hrvatskih historičara uopšte .

Đurđevljeva tendenciozna te kombinatorička metodologija uticala je i na problem izučavanja migracijâ na tlu Bosne i Hercegovine . Zbornik sa jed-nog velikog skupa koji je Institut za istoriju posvetio pitanju migracijâ na tlu Bosne i Hercegovine pošao je od nedokazane đurđevljevsko-vasićevske tvrd-nje da su se najznačajnije migracije na tlu Bosne odigrale u ranoosmanskom razdoblju77 . Treba istaći da je akademik Avdo Sućeska u svojim radovima o porijeklu i prirodi čiftlukâ u Bosni78 imao dovoljno intelektualne kuraži

Hrvatski povijesni institut), 1963, pp . 515-67, (objavljeno po prvi put 1956 . godine) . Ovu na momente tendencioznu, ali veoma učenu raspravu, Bogumil Hrabak je, u zborniku referata sa simpozijuma o migracijama koji je organizovao Institut za istoriju u Sarajevu nekoliko godina prije agresije na Bosnu i Hercegovinu (vid . infra n . 77), označio nenauč-nom . Zaista je čudno da se takvu ocjenu usudio dati čovjek čiji su radovi zbir nesređenih i neproanaliziranih arhivskih, počesto teško provjerljivih, podataka . Ni radovi koje Hrabak objavljuje iza 1992 . godine nisu se oslobodili tog tipično hrabakovskog, kako bi to Brani-slav Đurđev rekao, arhivitisa . Ono što je u njima novo jeste neskriveni šovinizam najnižeg nivoa . Tako će u radu u zborniku sa skupa o Zemlji Pavlovićâ Hrabak tvrditi da je islami-zacija u Bosni bila isključivo nasilan proces bez pozivanja i na jedan drugi izvor nego na ranije vlastite dubiozne publikacije o ranijoj prošlosti Foče . Knjižurde Hrabakovih gotovo neupotrebljivih rasprava o starijoj prošlosti Bosne koje se objavljuju u Beogradu od sre-dine devedesetih godina prošlog vijeka jasan su pokazatelj dubokog kako stručnog, tako i etičkog pada historiografije u zemljama bivše Jugoslavije iza 1992 . godine . Vid . Hrabakov prilog u: Zemlja Pavlovića. Srednji vijek i period turske vladavine, Naučni Skupovi, 5, Odjeljenje društvenih nauka, 7, (Banja Luka i Srpsko Sarajevo(sic!): Akademija nauka i umjetnosti Republike Srpske), 2003, Takođe vidi i tri knjige Hrabakovih priloga iz starije prošlosti Bosne i Hercegovine od kojih je najskorija objavljena 2004 . godine . Gotovo je za nepovjerovati kako se Hrabak odvažio da, onako usput, reinterpretira neke od najvažnijih problema bosanske prošlosti, poput islamizacije, bez znanja jedne jedine riječi osman-skog jezika . To ukazuje na otužni suštinski amaterizam te svaštarstvo osobâ koje imaju formalne akademske kredencijale, no koje nisu ništa neukije od pukih amaterâ . Ponovo njihova neukost više zastrašuje od neukosti onih koji nisu ni doktori historijskih naukâ niti penzionisani univerzitetski profesori historije .77 Svojevremeno je dr Nusret Šehić sa Instituta za istoriju pokušao da nas zamoli da pri-ložimo referat o problemu migracijâ u osmanskoj Bosni . Kada smo mu obrazložili da bi takav referat bio krajnje kritičan i prema pogledima Branislava Đurđeva i prema pogledi-ma Milana Vasića te da bi se, u velikoj mjeri, slagao sa rezultatima bilo cvijićevske škole, bilo akademika Avda Sućeske, dr Šehić nam je saopštio da organizator ne bi bio spreman da prihvati takav referat . Ovo je jasan dokument o historiografskoj cenzuri u SR BiH koja nije uvijek bila inspirisana iz CK SKBiH-a, nego, prije će biti, iz nekih strukovnih neformalnih centara moći, u ovom slučaju akademijskih kabinetâ Branislava Đurđeva i Milana Vasića . Dodatni izvori opisanoj pojavi mogu se tražiti i u privatnim frustracijama te anksioznostima ljudi koji su već imali priznat naučni status, ali su nekako dobrovoljno i unaprijed bivali servilni prema “drmatorima” kako je Đurđeva sasvim tačno, još daleke 1954 . godine, opisao stari orijentalista i slavista Gliša Elezović .78 Avdo Sućeska, O nastanku čifluka u našim zemljama, p . o . iz Godišnjak Društva istori-čara Bosne i Hercegovine, 16, 1965; idem, “Popis čifluka u Rogatičkom kadiluku iz 1835 . Godine”, Prilozi za orijentalnu filologiju, 14-15, 1964-65, pp . 190-271; idem, Evolucija u

70

da argumentovano, ali indirektno, ospori gotovo sve postavka nacional-mar-ksizma Branislava Đurđeva i Milana Vasića, počevši od sredine šezdesetih godina XX vijeka . I indirektno osporavanje u ondašnjoj situaciji bilo je hra-brost .

Đurđev je učitavao svoje unaprijed stvoreno ideologizovano viđenje tzv . vlaškog pitanja u ono što su mu nudili osmanski defteri iz vremena Skender-bega Crnojevića te oni kasniji, a nije testirao svoju polaznu hipotezu na te-melju izvorâ prvog reda . Usljed toga, nužno je jedno novo čitanje osmanskih defterâ za Crnu Goru te dijelova defterâ za Skadarski sandžak koji se odnose na Crnu Goru . Ne može se položaj Crne Gore pod osmanskom vlašću tumači-ti činjenicom da je njeno stanovništvo plaćalo namete na vlaški način i onda tvrditi da se tu radi o iskonskom pramodelu plemenskog stočarskog društva sa feudaliziranim glavarima i isto tako feudaliziranim crkvenim starješina-ma . Pace Đurđevu, Vlasi ranoosmanske Crne Gore nisu bili nikakvi paradi-gmatski “sveopšti i opštevažeći” Vlasi nego su oni rezultat posebnog razvoja plemenskih vojnih družina u Zeti od 1355 . do 1499 . godine . U tom pogledu oni se veoma razlikuju i od Vlahâ na srednjovjekovnom Dečanskom vlaste-linstvu, i od Vlahâ Nikole Altomanovića, i od Vlahâ bosanskih kraljeva, i od Vlahâ despota Stefana Lazarevića iz Mileševske povelje, i od cetinskih Vlahâ isprave Hanža Frankopana, i od Vlahâ ranoosmanske Hercegovine, i od Vla-hâ ranoosmanske sjeverne te istočne Srbije . Spisak se, uzgred budi rečeno, može produžavati .

Vlasi države Crnojevićâ bili su trajno nastanjeni stočari sa pravom kolektivne svojine na pašnjake i gore, kako je to davno pokazala Dušanka Bojanić79, i razlikovali su se u tome i od starohercegovačkih i od srbijanskih Vlahâ . Njihovo vojno uređenje sličnije je starohercegovačkom nego srbijan-skom, ali je, opet, karakteristično zetsko-crnogorsko . Prema tome, slobošti-

pravnom regulisanju čiflučkih odnosa u Bosanskom Ejaletu u XIX stoljeću, p . o . iz Fests-chrift Hamdija Ćemerlić, Posebna Izdanja ANUBiH, 92, Odjeljenje društvenih nauka, 25, (Sarajevo: ANUBiH), 1990 . Posebno su značajni rezultati u velikom radu o popisu čifluka u Rogatičkom kadiluku gdje je utvrđeno da su opetovane kužne rednje u XVIII i početkom XIX vijeka pomorile veliki broj starinačkih stanovnika Rogatičkog kadiluka . U tome je posebnu ulogu igrao tzv . veliki hastaluk od 1813 . godine . Sućeska je uporedio podatke popisa sa usmenom predajom o porijeklu stanovništva koju je na Glasincu Milenko S . Filipović intenzivno bilježio u periodu 1930-33 . godine . Zaključeno je da je gros pravoslav-nog stanovništva Glasinca doveden iz Crne Gore te Stare Hercegovine na kugom opusto-šene zemlje u Glasincu tek iza 1835 . godine . Ovi se podaci te zaključci potpuno slažu i sa predajom koju je u svojim uspomenama naveo tuzlanski trgovac Živko Crnogorčević čija je familija stigla do Tuzle iz Crne Gore preko Glasinca . Crnogorčević piše kako su mnogi crnogorski doseljenici ušli u kuće pomorenih Glasinčana, pomeli im kosti iz kuće i pri-smočili se njihovom hranom te se pričestili njihovom rakijom . Zaključci etnologa Nedžada Hadžidedića koji je izuzetan poznavalac etničke prošlosti Bosne uopšte te etničkih kreta-nja posebno upućuju na ključni uticaj epidemijâ na migracije te mijenjanje demografske slike u Bosni tokom XVIII i u prvoj polovini XIX vijeka .79 Dušanka Bojanić, Turske vojne zastave u Cetinjskim muzejima, (Beograd i Cetinje: Knji-ževne novine i Muzeji Cetinje), 1981, pp . 11-21, 47-50 (nn . 1-50, sa veoma važnim dodat-nim diskusijama i kritičkim aparatom) .

71

ne crnogorskih dukatnika ne mogu se izvoditi iz neke opštosti njihovog ka-raktera kao navodnih “vlaha stočara s malim v”, nego iz historijske baštine Zete Balšićâ i Crnojevićâ te Crne Gore Crnojevićâ . Na isti način, Vlahe Stare Hercegovine moguće je shvatiti samo u kontekstu historijske baštine Alto-manovićâ te Kosačâ . Što se srbijanskih Vlaha tiče, oni postaju jasni tek onda kada se zamislimo nad svim razlikama između Srpske Despotovine i države Nemanjićâ, odnosno srpske države do 1389 . godine i poslije 1389 . godine . To je pitanje po prvi put uvedeno u nauku u studijama Dušanke Bojanić80 .

Ako ostavimo po strani Đurđevljevo uvjerenje da se interpretacijom izvorâ nešto dokazuje (vid . p . 54 studije o “turskoj” vlasti u Crnoj Gori u XVI i XVII veku), iako dobro znamo da se interpretacijom izvora nešto tumači, ali se ništa ne dokazuje, vrijedi napomenuti kako je Đurđevljeva želja da po svaku cijenu dokaže izvjesnu teritorijalnu autonomiju Crne Gore u XVI i XVII vijeku urodila ishitrenim zaključcima o tome kako odlazak crnogorskih vladikâ i glavarâ sa Crnojevićâ poveljama pred kadijin sud predstavlja jasan izraz neke navodne crnogorske autonomnosti u odnosu na centralnu vlast81 . Ako bismo ovakvu praksu uzeli za argument, morali bismo zaključiti da je Osmansko Carstvo uzduž i poprijeko bilo konglomerat nekakvih teritorijal-nih autonomijâ, i to od samog svog nastanka . Jer izvori su puni podataka da su ljudi u Osmanskom Carstvu izlazili pred kadije sa svojim preosmanskim poveljama i drugim dokumentima, potvrđujući svoje pravice i dokazujući vaskolike tvrdnje svoje . Nedavno je beogradski osmanista Aleksandar Fotić pisao o upotrebi srpskih srednjovjekovnih te vizantijskih povelja kao doka-znom materijalu na osmanskim sudovima, služeći se svetogorskim osman-skim dokumentima82 . Isto tako ni institucije zbora niti glavarskog i crkvenog suda nisu nikakve izrazite posebnosti Crne Gore kako je to Đurđev uporno pokušavao dokazivati u svojim brojnim radovima . Zborova i glavarskih te cr-kvenih sudova bilo je svukuda, od Novog Brda83 do balkanskih dijelova neka-dašnjeg Vizantijskog Carstva84, a to su, na primjer, bile teritorije na kojima je jasno odsustvo bilo kakve autonomije, kako one de jure, tako i one de facto .80 Dušanka Bojanić-Lukač, “Vlasi u severnoj Srbiji i njihovi prvi kanuni”; Dušanka Boja-nić, “Šta znače podaci o sjeničkim Vlasima u popisu iz 1455 . Godine” .81 Branislav Đurđev, Turska vlast u Crnoj Gori u XVI i XVII veku. Prilog jednom nereše-nom pitanju iz naše istorije, passim .82 Aleksandar Fotić, “Srednjovekovne povelje na osmanskom sudu . Primeri iz povesti manastira Hilandara (XV-XVI), Hilandarski zbornik, 11, 2004, pp . 325-36; idem, “Non-Ottoman Documents in Kādīs’ Courts (Mōloviya, Medieval Charters): Examples from the Archive of the Hilandar Monastery (15th-18th C .)”, Frontiers of Ottoman Studies, 2, eds . Colin Imber at alli, (London and New York: “I .B .Tauris”), 2005, pp . 63-73 .83 Latinički prepis Rudarskog zakonika despota Stefana Lazarevića, intr ., ed ., prev . i kom . Sima M . Ćirković, Izvori srpskog prava, 11, (Beograd: SANU), 2005, passim, sa svom re-levantnom sekundarnom literaturom .84 Vidi poznatu presudu crkvenog suda u Serezu o sporu između Hilandara i pirga u Hru-siji, izdatu na vizantijskom grčkom jeziku 1388 . godine, pet godina poslije pada Sereza pod Osmanlije: Spomenici za srednovekovnata i ponovata istorija na Makedonija, 1, Gra-moti, zapisi i druga dokumentarna graģa za manastirite i crkvite vo Skopskata oblast, ed .

72

Kada smo već kod pitanja istinskih odnosno navodnih autonomija u Osmanskom Carstvu treba istaći da je Đurđev neke od svojih sintetičkih postavki o tom pitanju formulisao dajući jednu marksiziranu varijantu ne-kada u nas veoma cijenjenih te citiranih analizâ o pitanju lokalnih te drugih autonomijâ u Osmanskom Carstvu što ih je, još početkom XX vijeka, ponudio veliki srpski historičar Stojan Novaković85 . Potpuno je opravdano složiti se sa ocjenom najboljeg analitičara Novakovićevog historiografskog opusa, Ra-dovana Samardžića, a koji je, još 1966 . godine86, primijetio da je to Novakovi-ćevo djelo značajan domet “evropske istorijske nauke o Turskoj”87 . Novaković u predgovoru svoje studije piše sljedeće:

Vladimir Mošin, (Skopje: Arhiv na Makedonija), 1975, pp . 363-77, № XIX, gdje se, pored lokalnih hrišćanskih crkvenih i svjetovnih velikodostojnika, spominje kao učesnik sud-skog zasjedanja i kefalija kir Kutlu-bej, zamjenik namjesnika Hetir-paše (grč . Hetir<osm . Xıżır) . Mošin upućuje na najznačajnije analize ove predragocjene isprave u radovima Ge-orgija Ostrogorskog posvećenim kasnovizantijskoj Serskoj oblasti te sâmom gradu Sere-zu . Takođe vid . Heath W . Lowry, The Shaping of the Ottoman Balkans, 1300-1500. The Conquest, Settlement & Infrastructural Development of Northern Greece, (İstanbul: Ba-hçeşehir University Publications), 2008, passim . Ranije Lowryjeve studije o ranoosman-skom Lemnosu takođe su relevantne za ovo pitanje, posebno u vezi sa njegovom analizom jedne crkvene presude sa Lemnosa nastale u ranoosmanskom razdoblju . U citiranoj knjizi dati su podrobni bibliografski podaci o pomenutom pitanju .85 Stojan Novaković, Tursko Carstvo pred Srpski ustanak 1780-1804, (Beograd: Srpska književna zadruga), 1906 .86 Vid . Letopis Matice srpske, april-maj 1966, gdje je, po prvi put, objavljen veliki ogled Radovana Samardžića o Stojanu Novakoviću kao historičaru . Uz pregršt ogledâ o No-vakoviću iz pera Sime M . Ćirkovića, objavljivanih od početka šezdesetih godina XX vi-jeka do početka XXI vijeka, te uz Ćirkovićev predani rad na novim, kritičkim izdanjima najznačajnijih Novakovićevih spisâ, Samardžićev trud oko historiografskog djela Stojana Novakovića ostaje najznačajnije što je napisano o tom, uz Ruvarca, najvećem srpskom historičaru uopšte . Up . Stojan Novaković, Srbi i Turci XIV i XV veka, ed . i kom . Sima M . Ćirković, (Beograd: Srpska književna zadruga), 1960; idem, Selo, ed . i kom . Sima M . Ćirković, (Beograd: Srpska književna zadruga), 1965; idem, Istorija i tradicija. Izabrani radovi, ed . i kom . Sima M . Ćirković, (Beograd: Srpska književna zadruga), 1982 .87 Radovan Samardžić, “Predgovor: Stojan Novaković u srpskoj istoriografiji”, in: Stojan Novaković, Iz srpske istorije, Srpska Književnost u sto knjiga, 63, ed . Radovan Samardžić, (Novi Sad i Beograd: Matica Srpska i Srpska književna zadruga), 1972, pp . 7-62, na pp . 45-46 gdje je, već tada, istaknut značaj Novakovićevog bavljenja pojavnim oblicima “av-tonomnoga oblasnog ili župskog (knežinskog) života” na Balkanu uopšte i među Srbima posebno . U pitanje kako se to Novakovićevo istraživačko interesovanje odnosi sa kasnijim spisima te pogledima Vase Čubrilovića te Branislava Đurđeva na pitanje autonomijâ na osmanskom Balkanu Samardžić, veoma mudro, s obzirom na tadašnje prilike i društveni kontekst historiografije u SFRJ te ulogu Branislava Đurđeva u tim procesima, nije ula-zio . Kao dobar prijatelj i Branislava M . Nedeljkovića i Hazima Šabanovića, Samardžić je morao veoma dobro znati kakve su bile Đurđevljeve “osvetničke” sposobnosti, onda kada je Đurđev nalazio za shodno da ih primijeni . Kratkotrajni sarajevski profesionalni uni-verzitetski boravak Branislava M . Nedeljkovića, vrsnog pravnog historičara te sociologa, ali i prvoklasnog filologa, inače marksista socijaldemokratskog živkotopalovićevskog (ne-pejorativno!) tipa, bio je prekinut poslije serije nekontrolisanih napada u kojima je Đur-đev opetovano optuživao Nedeljkovića za odstupanja od marxizma , za sitno-buržoaski

73

“ . . .Stoga nam se činilo potrebno da naročito promotrimo sve pojave avtonomnoga oblasnog ili župskog (knežinskog) života u Turskom Carstvu . Starali smo se koliko se moglo da iznađemo i da pokažemo avtonomni uprav-ni tip balkanskih zemalja . Sami smo se začudili našavši u njemu veoma mnogo srednjevekovne tradicije iz vremena pre turske najezde . Radoznali posmatralac poznaće u njemu ne jednu starinsku crtu avtonomnoga života balkanskih naroda . Taj zborni pregled starih etnografskih navika u druš-tvenome i pravnom životu balkanskih plemena i narodâ objašnjava mnogu i mnogu crtu u prvim zahtevima srpskih izaslanika i u Petrogradu, i u Beču, i u Carigradu, pre nego što su (od 1807 i u napredak) srpski zahtevi ušliu onovremenu rusku državnu politiku, ocepivši se od prethodne etnografske i kulturne zajednice sa svojim balkanskim zemljacima i usvojivši državni monarhički oblik ruskoga tipa za obrazac novih svojih želja i uredaba . . .” .88

Nisu ni Vaso Čubrilović niti Branislav Đurđev bili prvi koji su uveli u nauku pitanje lokalnih i vaskolikih drugih autonomijâ na osmanskom Bal-kanu, nego je to bio upravo Stojan Novaković . I dok će Vaso Čubrilović, ipak, indirektno priznati i prvenstvo i tačnost Novakovićevih pogleda na problem

revizionizam te turkofiliju . Vid . Branislav Đurđev, “Prilog pitanju razvitka i karaktera tursko-osmanskog feudalizma – Timarsko-spahiskog uređenja (Skica)”,Godišnjak Istori-skog društva Bosne i Hercegovine, 1, 1949, pp . 101-67, brutalni ideološki obojeni napadi na Nedeljkovića nalaze se na pp . 102, 105, 111-12, 115-16, 118, 132-33, 135-36, 139-40, 146-47, 152, 156 . Đurđev je odstrel Nedeljkovića započeo na stranicama dnevnika Oslo-bođenje koji je sve do 1990 . godine bio de facto zvaničnik CK KPJ/SKJ za BiH te se je dobro znalo da, ako je neko kritikovan za “idejna skretanja” na stranicama tih novina, partija ga je smatrala neprijateljem naroda, države i KPJ/SKJ . Kasnije će, u drugoj svesci istog Godišnjaka, Đurđev objaviti još jedan dugi pamflet protiv Nedeljkovića . Ubrzo je Nedeljković morao napustiti sarajevski Pravni fakultet te se skrasio u Dubrovniku kao stalni spoljni saradnik Istorijskog instituta SANU pri Državnom arhivu u Dubrovniku . Međutim, današnja svjetska osmanistika i njeni pogledi na osmansko društvo daleko su bliži pogledima Branislava M . Nedeljkovića nego nacional-marksizmu Branislava Đurđe-va . Nacional-marksizam Branislava Đurđeva predstavljao je zapravo nazadak u odnosu na shvatanje osmanskog društva u srpskoj historiografiji od Stojan Novakovića preko Vladimira Ćorovića do Branislava M . Nedeljkovića . Osim toga, sasvim je jasno da se Đur-đev poslužio ideološkom denuncijacijom kako bi iz Sarajeva uklonio opasnog takmaca . Profesor Nedeljković bio je osoba sa izvanrednim darom za sintezu i pisao je kristalno jasnim slobodanjovanovićevskim stilom te je, kao takav, mogao igrati ulogu alternativnog teoretičara među sarajevskim osmanistima . A to se Đurđevu nikako nije moglo svidjeti . Da bi očuvao svoju premoć u sarajevskoj intelektualnoj sredini, Đurđev se morao otarasiti Nedeljkovića . Dragocjene podatke o Nedeljkovićevom “slučaju” saopštili su nam svojevre-meno Nedim Filipović, Dušanka Bojanić, Radovan Samardžić, ing . Muhamed Šabanović, sin Hazima Šabanovića, dok je Hazim Šabanović svojevremeno potanko obavijestio našeg oca Muhameda Filipovića o čitavoj aferi Nedeljković . Treba napomenuti da je Hazim Ša-banović bio i ostao najbliži Nedeljkovićev prijatelj tokom njegovog djelovanja na Pravnom fakultetu u Sarajevu, a to će veliko prijateljstvo trajati sve do Šabanovićeve prerane i tragične smrti 1971 . godine .88 Stojan Novaković, Tursko Carstvo pred Srpski ustanak 1780-1804, pp . 4-5 . Takođe vid . idem, op. cit ., pp . 138-290 sa detaljnom analizom raznolikih autonomnih rješenja u Osmanskom Carstvu koja uključuje i Novakovićevo viđenje položaja Crne Gore i njenog odnosa sa Osmanskim Carstvom .

74

balkanskih autonomijâ u periodu Turkokratije89, dotle će Đurđev bježati kao đavo od krsta od svakog pominjanja Novakovića u kontekstu proučavanja lokalnih te drugih autonomijâ na osmanskom Balkanu . Uzalud ćete tražiti Novakovićevo ime te njegovu pozamašnu knjigu Tursko Carstvo pred Srpski ustanak 1780-1804 u spisku upotrebljenih izvora i literature za Đurđevljevu rasprav(ic)u o karakteru osmanske vlasti u Crnoj Gori u XVI i XVII vijeku90 . Ono što je Đurđev napisao o karakteru autonomije Crne Gore u svojoj radnji ne samo da parafrazira u mnogim dijelovima ono što su već rekli Ruvarac, J . N . Tomić te Stojan Novaković, nego je Đurđev u sintetičko-interpretativnom pristupu problemu daleko ispod nivoa onoga što je Novaković napisao o auto-nomiji Crne Gore još 1906 . godine91 . Đurđev parafrazira te marksizira Nova-kovićeve poglede na pitanje autonomijâ u Osmanskom Carstvu, ali nigdje ne pominje ni Novakovićevo ime niti citira Novakovićev poznati spis iz 1906 . go-dine . On se čak ne osvrće ni na dio toga spisa koji direktno govori o problemu crnogorske autonomije pod Osmanlijama, dio knjige u kome je Novaković sli-jedio rezultate Jovana N . Tomića, ali i povezivao tomićevsku faktografiju sa problemima prošlosti ostalih brđanskih zajednica preosmanskog Balkana92 . Te su Novakovićeve konstatacije vrlo slične onome što će Đurđev kasnije tvr-diti, iznoseći to kao svoj poseban doprinos koji se izdiže iznad faktografske zaljubljenosti u detalj u spisima Jovana N . Tomića . Dakle: kada se oduzme marksistička frazeologija u Đurđevljevom promišljanju položaja Crne Gore,

89 Vaso Čubrilović, “Društveni elementi u delima Stojana Novakovića, predsednika Aka-demije nauka”, Odabrani istorijski radovi, (Beograd: Narodna Knjiga), 1983, pp . 197-205, na p . 204 gdje se veli: “Kad je proučavao tursko feudalno društvo i državu u XVIII veku, Novaković se pretežno služio stranom literaturom . Njegovo gledište o suštini toga druš-tva, zasnovanog na timarskom i čitlučkom sistemu, bilo je u osnovnim crtama tačno . On utvrđuje kontinuitet razvoja srpskog patrijarhalnog društva na selu i njegovih ustanova još od srednjeg veka . . .Novakovićevi zaključci (valjda: Novakovićeve zaključke?!?-op . N . F .) o autonomijama i samoupravama u Turskom Carstvu i njihovim ulogama u nacional-nooslobodilačkoj borbi balkanskih naroda, usvojila je i produbila savremena istorijska nauka .” . Ovo bi se moglo opisati kao, na momente, preoštra i neosnovana ocjena o izvornoj bazi Novakovićeve analize autonomija u Osmanskom Carstvu, ali je bitno da je Čubrilović spoznao i priznao Novakovićev primat u postavljanju problema, kao i činjenicu da je ka-snija nauka, iako oboružana raznovrsnijim te boljim izvorima, mogla samo potvrditi ono što je Novaković tako ingeniozno ocrtao na temelju izvorâ koji su katkada bili inferiorniji od onih koje su, mnogo slabije, koristili naučnici poslije njega . Time se potvrđuje, još jednom, istinitost maksime Luciena Febvrea koji je i rekao i napisao da nam izvori mogu nešto reći samo ukoliko znamo kako da ih nešto pitamo .90 Branislav Đurđev, Turska vlast u Crnoj Gori u XVI i XVII veku. Prilog jednom nereše-nom pitanju iz naše istorije, pp . 123-27 .91 idem, op. cit., pp . 89-100 et passim .92 idem, op. cit., pp . 204-18, posebno na p . 206 (govori o Crnoj Gori kao osmanskom kadiluku sa primjesama domaćih autonomnih ustanovâ gdje se posebno ističe ulo-ga cetinjskog vladike), 207-08 (domaće spahije, vojvode i zbor), 212-14 (opis procesa selo→bratstvo→pleme→knežina koji tako neodoljivo podsjeća na Đurđevljevu teoriju teri-torijalizacije, na koju je bio neizmjerno ponosan te je progonio kroz iglene uši svakoga ko se u svojim radovima nije dovoljno divio rečenoj teoriji) .

75

ne ostaje mnogo toga što već nije bilo ranije, i bolje, rečeno, kao što smo to već i istakli na više mjesta, i povodom drugih primjera, u ovom radu .

U istom ključu reificirane vlaške paradigme sa malim slovom v, Đur-đev je tumačio porijeklo pomoćnog roda vojnukâ u osmansko vojno-admi-nistrativnom sistemu te društvu93 . Problem vojnukâ i njihovog porijekla te karaktera Đurđev je potpuno spekulativno okrenuo natraške tvrdeći da su vojnuci prvenstveno vlasi sa malim v, pa tek onda vojnuci . No, nije objasnio na koji je način te zašto je osmanska administracija odnosno navodni sred-njovjekovni prethodnik odlučila da te “vlahe sa malim slovom v” preimenuje u vojnuke , kao i kako se oni odnose sa Vlasima sa čistim vojnim obavezama, zabilježenim u nemanjićkim poveljama još u XIV vijeku samo kao Vlasi, ali sa izlistavanjem njihovih jasno vojnih obaveza . Već je to dovoljan dokaz da su Vlasi i vojnuci bili dvije sasvim različite stvari ab ovo, ako se izvori čitaju bez đurđevljevskih prekoncepcija prema kojima sve specifično na osmanskom Balkanu mora biti vlaškog porijekla, i to u smislu kako on shvata sadržinu izraza Vlah . To ne znači da Vlasi nisu mogli postajati vojnuci, ali vojnučki red se ne može objašnjavati bilo Vlasima bilo fantazmagoričnim “vlasima sa malim slovom v” . Da se je u Đurđevljevom istraživanju pošlo od postojećih saznanjâ u vizantologiji o slobodnim seljacima-vojnicima i pronijarima94 te o seljacima-plemićima na srednjovjekovnom Balkanu95 moglo se, veoma lako, doći do rješenja šta su zaista bili vojnuci i kako su zaista postali . Ni kasni-ja saznanja o pronijarima, stratiotima te slobodnim seljacima u Vizantiji96 te saznanja o seljacima-plemićima, vlasteličićima, sitnoj vlasteli-ratnicima,

93 Branislav Đurđev, “O vojnucima-sa osvrtom na razvoj turskog feudalizma i na pitanje bosanskog agaluka”, Glasnik Zemaljskog muzeja, n . s ., 2, 1947, pp . 75-137 .94 Petar Mutafčiev, “Vojniški zemi i vojnici v Vizantija prez XIII-XIV v .”, Spisanie na B’lgarskata akademija na naukite, 27, 1923, pp . 1-114; Ernst Stein, “Untersuchungen zur spätbyzantinischen Verfassungs- und Wirtschaftsgeschichte”, Mitteilungen zur osmanis-chen Geschichte, 2, 1923-25, pp . 1-62 .95 Teodor Taranovski, Istorija srpskog prava u Nemanjićkoj državi, 1, Istorija državnog prava, (Beograd: Univerzitet), 1931, pp . 11-46, 167-231 et passim, posebno na pp . 33-37, ostaje remek-djelo historije srednjovjekovnih državnih te upravnih pravâ uopšte uzev . Ogromna je šteta što Taranovskijevo djelo o historiji prava nemanjićke Srbije nikada nije prevedeno ni na jedan svjetski jezik, jer bi time i svjetska nauka dobila siguran putokaz u uporednoj historiji evropskih srednjovjekovnih pravâ . Neopravdani su prigovori Taranov-skom sa navodnog njegovog pravnog formalizma, dogmatizma i spekulativnosti koje je na njegovu adresu upućivala grupa srpskih medievista od Nikole Radojčića preko Mihaila J . Dinića sve do Sime M . Ćirkovića . Razlike u metodu i cilju istraživanja prouzrokovale su neshvatanje i/ili osporavanje Takođe vid . Aleksandar Solovjev, “Seljaci-plemići u istoriji jugoslovenskih prava”, Arhiv za pravne i društvene nauke, 25, 1935, pp . 455-64 .96 Georgije Ostrogorski,”Elevteri . Prilog istoriji seljaštva u Vizantiji”, Zbornik Filozofskog Fakulteta Univerziteta u Beogradu, 1, 1949, pp . 45-62; idem, Pronija. Prilog istoriji feu-dalizma u Vizantiji i u južnoslovenskim zemljama, (Beograd: Vizantološki Institut SAN), 1951; idem, “O vizantijskim državnim seljacima i vojnicima”, Glas SAN, 214, Odeljenje društvenih nauka, 3, 1954, pp . 23-43 .

76

nobilitiranim Vlasima itd . na kasnosrednjovjekovnom Balkanu97 nisu mogla ponukati Đurđeva da se zamisli nad svojom spekulativnom rekonstrukcijom porijekla i karaktera vojnukâ u Osmanskom Carstvu . No, ono što je Đur-đev uporno odbijao da učini, ostvario je makedonski historičar i osmanista Aleksandar Stojanovski . U jednoj radnji, objavljenoj po prvi put još sredinom osamdesetih godina dvadesetog vijeka98, Stojanovski je dokazao da porijeklo vojnukâ ne treba tražiti među Vlasima odnosno volšebnim “vlasima sa malim slovom v” nego među pronijarima te stratiotima kasne Vizantije te državâ Vizantijskog Komonvelta, kako bi to rekao knez Dmitrij Oboljenski, izuzetni historičar i vizantolog koji je uveo tu kategoriju u analizu prošlosti sistema državâ čiji je zvanični vjeruju bilo Istočno nikejsko-halkedonsko hrišćanstvo . U tom smislu trebalo bi preispitati staru Truhelkinu tezu o tome da je sloj bosanskih srednjovjekovnih vlasteličića preko ranoosmanskog te klasično-osmanskog vojnukluka završio u kasno-osmanskom agaluku, sloju sitinih spahijâ i drugih vojnih redova u Bosni iza 1699 . godine . Đurđev se u pomenu-toj studiji o vojnucima svim silama bio okomio na tu Truhelkinu (hipo)tezu . No, ako se uzmu u obzir rezultati Mihaila J . Dinića iz njegove studije o hum-sko-trebinjskoj vlasteli te oni Stojanovskijevi iz navedene radnje o porijeklu vojnukâ, onda se nameće zaključak da Truhelka nije bio onoliko neutemeljen u svojim gledanjima koliko nas je u to Đurđev želio uvjeriti . Treba se prisjeti-ti da je i u drugim strukama potvrđena Truhelkina intuitivna moć99 . To je bio čovjek koji je počesto, intuicijom i bez mnogo dokaza prvog reda, bio na tragu historijske istine ili je, čak štaviše, ponekad iznosio nešto što je bilo gotovo identično sa kasnije izvorima utvrđenom historijskom istinom, oslanjajući se na svoj intuitivni dar te na malo izvorâ . Njegove spekulacije kasnija nauka je gotovo uvijek potvrđivala, dok će nauka morati jednog dana da izrijekom odbaci većinu Đurđevljevih historijskih interpretativnih kombinacija . Jasno

97 Ivan Božić, “Srednjovekovni Paštrovići”, Istorijski časopis, 9-10, 1959, pp . 151-85, sa izuzetno značajnim metodološkim uputama o tome kako možemo razlikovati srednjovje-kovnog Vlaha te nobilitiranog srednjovjekovnog sitnog plemića vlaškog glavarskog pori-jekla od slobodnog seljaka-župljanina te sitnog plemića nevlaškog porijekla; Mihailo J . Dinić, Humsko-trebinjska vlastela, (Beograd: SANU), 1967, sa izvanrednom dokumen-tacijom, ali bez božićevske dubine u analizi; Ivan Božić, “Plemeniti ljudi Poljičani u XV veku”, Glas SANU, 280, 1971, pp . 67-99 .98 Aleksandar Stojanovski, “Poteklo i vaspostavuvanje na vojničkata služba”, Makedonija vo turskoto srednovekovije (Od krajot na XIV pPočetkot na XVII vek), (Skopje: Kultura), 1989, pp . 91-108 . Prva verzija objavljena još početkom osamdesetih godina XX vijeka u Prilozima MANU . Interesantno je da Đurđev nije komentarisao ovu raspravu, barem koliko je nama poznato .99 U jednom predavanju, održanom sredinom sedamdesetih godina XX vijeka na nekadaš-njoj Predavačkoj tribini radničkog univerziteta “Đuro Đaković”, pokojni akademik Borivoj Čović govorio je o arheološkom radu Ćira Truhelke te je posebno istakao njegovu moć intuitivne, ali pravilno usmjerene interpretacije . Bez previše dokazâ, Truhelka je tako, objašnjavao je Čović, pretpostavio da je ilirsko stanovništvo Glasinca pripadalo plemenu Autarijatâ . Kasnija nauka je, neoborivim dokazima, potvrdila Truhelkin intuitivni prijed-log, zaključio je pokojni Čović .

77

je da je uvijek bilo i da ima Ideenmachera i Ideenmachera, da se poslužimo jednom rječju iz k . und k . akademskog žargona . To bi se moglo reći drugačije: nisu svi Ideenmacheri isti! İli: Quod licet Jovi non licet bovi!

Đurđevljev spis, između ostaloga, poslužio je akademiku Čedomiru Popovu, predsjedniku Matice Srpske, ali i jogurt-revolucijskom likvidatoru samostalne VANU te ekspertu – krunskom svjedoku odbrane Slobodana Mi-loševića na sudu u Haagu100 što potvrđuje da je drug pa gospodin Popov ostao vjeran Slobodanu Miloševiću do Miloševićevog zemaljskog kraja, kao potvr-da da je arhimandrit grgetečki Ilarion Ruvarac bio ne samo “loš historičar”, nego i “anacionalan”101 tip(us) . Inače, za Popova je mnogo veći strukovni zlo-čin biti “anacionalan” nego biti “loš historičar u uskom smislu reči” . Kvalitet jednog historičara, prema Popovu, utvrđuje se stepenom njegove odanosti “nacionalnoj zavetnoj misli”, a tako eksplicitnu kriteriologiju ne nalazimo ni u spisima takvih lumenâ kao što su bili akademik Pantelija Srećković te predani radnik na povesnici, a sve na polzu naroda svoga, tj . onaj fini na

100 Moralni aspekt činjenice da su ljudi sa formalnim kredencijalima profesionalnih histo-ričara (npr . Čedomir Popov, Mladen Ančić) pristajali da budu eksperti-svjedoci odbrane takvim monstrumima kao što su dva Slobodana, tj . istinski otac agresije na Bosnu te genocida nad Bošnjacima – Milošević te rušitelj Starog mosta u Mostaru – Praljak, zaslu-žuje podrobnu analizu sa aspekta poznavanja kako moralne patologije, tako i psihopato-logije nacionalizma .101 Čedomir Popov, “Ilarion Ruvarac i Jovan Ristić”, Braća Ruvarac u srpskoj istoriogra-fiji i kulturi. Zbornik radova sa naučnog skupa, (Novi Sad i Sremska Mitrovica: SANU, Ogranak i Muzej Srema), 1997, pp . 175-92 . Čitav skup, zapravo loše maskirani pokušaj revizije mjesta Ilariona Ruvarca u srpskoj kulturi, treba biti detaljno proučen u kon-tekstu ideoloških te političkih kretanja u Srbiji devedesetih godina XX vijeka uopšte te, posebno, u smislu odnosa toga skupa sa političkim programom i ideologijom Slobodana Miloševića, Vojislava Koštunice, Vojislava Šešelja te grupe u SANU oko Dobrice Ćosića i Dejana Medakovića te Vasilija Krestića koja je, ranije, učestvovala u sastavljanju Memo-randuma SANU . Zašto su razne struje među srpskim nacionalistima, od rigidnih nacio-nal-marksista do rigidnih klero-nacionalista, našle zajednički jezik u pokušaju uništenja baštine najvećeg srpskog historičara, što je arhimandrit Ilarion Ruvarac, bez sumnje, bio, takođe zaslužuje detaljnu analizu koja prevazilazi cilj ovoga ogleda . Popovljeva ocjena i Ristića i Ruvarca nategnuta je i ne može izdržati provjeru bilo na primarnim izvorima, bilo kada se uzmu u razmatranje historija historiografije te historija metoda u historio-grafiji . Nema razloga da se odstupi od ranijih i mnogo kompetentnijih ocjena o Ristiću: Slobodan Jovanović, “O pristupnoj akademskoj besedi Jovana Ristića”, Srpski književni glasnik, 61, 2, 16 . IX 1940, pp . 97-103, gdje je ukazano na to da Ristić nikada nije pisao iz čisto naučnih pobuda, nego i sa ciljem apologije sopstvenih političkih načela te sop-stvenog političkog rada; Radovan Samardžić, “Utemeljitelj diplomatske istorije Srbije”, Pisci srpske istorije, 3, (Beograd: Prosveta), 1986, pp . 109-28, na p . 122, gdje je Ristićevo glavno djelo, diplomatska historija Srbije 1875-78, okarakterisano na sljedeći način: “ . . .Ristićevo unošenje memoarskih elemenata u tkivo jedne istorijske studije dovodilo je do pomeranja njenih unutrašnjih razmera isto kao i preterano navođenje dokumenata . Iako napisano kao studija, njegovo delo se time u znatnoj meri pretvaralo u građu sakupljenu i, ponekad, nagomilanu za ponovnu obradu istog predmeta . Uporedo s tim, smanjivao se i stepen objektivnosti njegovog kazivanja uza sav njegov trud da naglašavanjem svoje uloge i iznošenjem na videlo celih dokumenata poveća verodostojnost iskazanog . . .” .

78

Kosovo otišavši čikica koji se zvaše Miloš S . Milojević102 . Jedan od najvećih patriotskih i stručnih padova Ruvarčeve historiografije, prema Popovu, bio je njegov spis Montenegrina u kome je Ruvarac, tvrdi Popov, neuspješno poku-šao da “demistifikuje” prošlost Sparte Srpstva, odnosno Crne Gore103 . Popov ovdje očito slijedi Đurđevljevu radnju, ali izbjegava da ga citira ili pomene . Iako se i Đurđev te Popov mogu opisati kao nacional-marksisti, Đurđev ni-kada nije pisao u tvrdolinijaškom, panegiričkom stilu nekih Popovljevih “ra-nih radova”104 . Zašto je Popov izbjegavao pomenuti Đurđevljevo ime, kada bi autoritet koji je Đurđev uživao još više pomogao njegovom projektu prevred-novanja Ruvarčeve historiografije? Odgovor je jednostavan: akademik Popov se ustezao Đurđevljevog imena, jer je Đurđev bio factotum u tzv . autonomaš-koj VANU koju je stvarao prema željama Stevana Doronjskog te Dušana Popovića, nekadašnjih istaknutih vojvođanskih komunističkih funkcionerâ “autonomaških” opredjeljenja . A upravo je akademik Popov, kao bojovnik jo-gurt-revolucije, stekao trajne nacionalne zasluge u političkom podjarmljiva-nju VANU i njenom pretvaranju u ogranak beogradske SANU vo vremja ono kada je miloševićevština bila na vrhuncu moći i kad se pjevalo: “Sad se narod pita ko će nama da zameni Tita// Slobodan je ime plemenito” . Sve to je aka-demika Popova pretvorilo u političku te institucionalnu personu gratissimu u Beogradu devedesetih godina te se Popov, čovjek koji je ušao u dvije akade-mije te koji predsjedava tako uglednom institucijom kao što je Matica Srpska na temelju dva udžbenika iz opšte historije XIX i XX vijeka, osjetio jednog dana sigurnim i da opali iz svih mu raspoloživih merzerâ na počivšeg arhi-mandrita Ruvarca . Iako Popov nije u stanju samostalno pročitati niti jedan jedini od izvorâ na brojnim jezicima koje je Ruvarac znao kao maternji mu

102 Prema Popovu, dokazi da je Ruvarac bio loš historičar su sljedeći: a .) on je bio Srbin koji je volio Evropu više nego Srpstvo, dakle bio je neka preteča u Beogradu devedesetih godina dvadesetog vijeka toliko omraženih “mundijalistâ” poput Latinke Perović; b .) bio je politički odan Austro-Ugarskoj Monarhiji; c .) nije bio oduševljen prilikom proglašenja Srpske Vojvodine 1848 . godine, bivši skeptičan u vezi s time smatrajući – očito s pravom – da od toga narodnog komada sa pjevanjem i potpaljivanjem prangija ništa biti neće, dok je Jovan Ristić na istoj ceremoniji propucavao iz kubure, a to, u Popovljevoj aksiologiji, Ristića automatski proizvodi u rankeovskog historičara; d .) Ruvarčeva historijska istina bila je uperena i naperena protiv Srba; e .) nije vjerovao u Seobu Srbâ pod Čarnojevićem i imao je drugačije mišljenje o tzv . Invitatoriji; f .) smatrao je grofa Đorđa Brankovića “švindlerom” samo da bi napakostio Ujedinjenoj omladini srpskoj koja je obožavala grofa Đorđa; g .) pisao je tendenciozno sa željom da rashladi srpsko rodoljublje; g .) odbio je da služi liturgiju u manastiru Vrdnik, 1889 . godine, na Vidovdan, a povodom petstote godiš-njice Kosovske bitke od 1389 . Horribile lectu! Ako je i od historičara AFŽ-a u Vojvodini te kasnijeg diplomatskog historičara, previše je! Vid . Čedomir Popov, art. cit., pp . 185-89 .103 Čedomir Popov, art. cit., p . 189 .104 Jedan od “ranih radova” akademika Popova posvećen je historiji AFŽ-a u Vojvodini i spada prije u historiju političke te partijske propagande, nego u historiju historiografije . Jednom ideolog i propagandista, uvijek ideolog i propagandista . Ideologije se, doduše, mijenjaju, ali ideolog ostaje ideolog . Inače, ne radi se o izuzetku, nego o pravilu u intelek-tualnom životu tranzicijskih državica nastalih na razvalinama Titove Jugoslavije .

79

srpski105, akademik Popov se usudio da tvrdi kako je memoarista, političar i diplomata Jovan Ristić bio daleko veći historičar od arhimandrita Ilariona Ruvarca106 . U tu svrhu, kao što smo pokazali, poslužila mu je i Đurđevljeva rasprava o “turskoj vlasti” u Crnoj Gori u XVI i XVII vijeku .

Nameće se potreba da se osvrnemo na post mortem sudbinu Đurđevlje-vog lika i djela u ratnoj te daytonskoj Bosni, kao i na neke aspekte njegovog djelovanja u Sarajevu poslije povratka u isti grad krajem osamdesetih godi-na XX vijeka te njegovog napuštanja ratnog Sarajeva, drugog preseljenja u Novi Sad, gdje je ubrzo, tokom 1993 . godine, i umro . Inspirisan nekim čisto privatnim motivima, od kojih je jedan bio i obezbjeđivanje stambene ugodno-sti svojim unucima o čemu sasvim slučajno nešto znamo107, ali i uznemiren efektima jogurt-revolucije u Novom Sadu108, Đurđev se, ubrzo iza jogurt-re-volucije, vratio u Sarajevo . To je bio politički veoma mudar potez, ali se mora priznati da Đurđev nije učinio ništa da svojim nespornim ugledom javnog radnika i opštepriznatog autoriteta zaštiti likove i političku baštinu ljudi, pa-

105 Ruvarčev sitni prilog o izrazu “jezik” kao tehničkom terminu za uhodu te zarobljenika-informatora, preštampan u zborniku Ruvarčevih radova koji je Nikola Radojčić priredio za račun SKA i objavio pod naslovom Ruvarčev zbornik još 1934 . godine, predstavlja do-met u svjetskim razmjerama . Ruvarčeva opaska da je tehnički izraz “jezik” značio isto ne samo među Osmanlijama te na srednjovjekovnom i osmanskom Balkanu nego i u dalekoj ranohabzburškoj Flandriji, ima ne samo kulturnohistorijsku vrijednost i ne govori jedino o zapanjujućoj erudiciji grgetečkog samotnjaka nego ima i direktnu relevantnost za op-štelingvističku opservaciju kako metaforički jezik dolazi do sličnih semantičkih izborâ i onda kada je očito da se ne radi o kulturno uslovljenim posuđenicama . Očito je da je jezik novovjekovnih Flamanaca, potpuno nezavisno od jezičkog izbora narodâ Male Azije te Balkana, u približno istom razdoblju došao do sličnog izbora, odabirom jednog karakteri-stičnog semantičkog pomaka u leksici svakodnevne komunikacije .106 Vrijedi citirati Popovljev dubokoumni zaključak: “Sve u svemu šta zaključiti o paraleli Ruvarac-Ristić? Prvi je značajnija pojava u istorijskoj nauci, drugi jači rodoljub i stame-nija ličnost na svim poljima, pa i na istoriografskom .”, Čedomir Popov, art. cit., p . 190 . Za Popova, očito je to, rodoljublje je bitnije od historiografske kritičnosti te vladanja zanatom historičarevim . Ovako direktan nije bio ni pokojni akademik Pantelija Srećković, a sigur-ni smo da je više držao do historičarevog zanata od akademika Popova . Dok ovo pišemo, prisjećamo se našeg profesora na Univerzitetu u Beču, pokojnog Andreasa Tietzea, osma-niste i turkologa koji je svoj doktorat historijskih nauka stekao na Univerzitetu u Beču kod Alfonsa Dopscha, jednog od otaca društvene i ekonomske historije u XX vijeku . Alfons Dopsch je običavao govoriti, pripovijedao nam je Tietze, da neke grane historiografije zaglupljuju, ali da diplomatska historija zaglupljuje apsolutno . A šta bi austro-ugarski staroliberal Dopsch, između ostalog i autoritet za pitanje zadruge kao društvenog oblika te učitelj Vasilja Popovića, tek mogao reći na goreopisani miš-maš diplomatske historije, nacional-marksizma, rodoljublja, i obožavanja” nacionalne stamenosti” kao profesional-nog kvaliteta u historiografiji? 107 Unuka pokojnog Đurđeva, koju smo dobro poznavali još od osnovno-školskih dana i koja je bila osobito draga svome djedu jer je pokazivala jasne sklonosti za naučni rad, pružila nam je, još 1989 . godine, neke podatke na kojima možemo temeljiti ovu tvrdnju .108 U jednom razgovoru u biblioteci Orijentalnog instituta koji smo vodili 1989 . godine, Đurđev nam je saopštio da mu se “odnedavna ništa ne sviđa u Novom Sadu” i da “šovini-zam i dođoštvo sada tamo divljaju” .

80

lih političarâ iz Novog Sada, kojima je toliko mnogo dugovao . To baca poseb-nu svjetlost na moralnu prirodu te mjeru Đurđevljevog oportunizma . Kada se govori o osobama koje su toliko mnogo valjale Đurđevu poslije njegovog prvog prelaska u Novi Sad oko 1979/80 . godine, onda se, naravno, radi o tzv . “autonomašima” kao što su Dušan Popović te Stevan Doronjski, te o njiho-vim političkim štićenicima, mlađem kadru vojvođanske “autonomaške” SKJ-nomenklature . To su bili ljudi koje je miloševićevska propagandna mašina blatila na najgori način, a u slučaju Doronjskog, što je bilo zaista ogavno, pljuvalo se po odavno mrtvom čovjeku .

Iako se Đurđevljevo voditeljsko djelovanje u nekadašnjem projektu Istorija naroda BiH te njegova urednička djelatnost u funkciji strukovnog urednika za historiju u bosanskoj redakciji drugog izdanja Enciklopedije Ju-goslavije ne mogu opisati drugačije nego fijasko, Sarajevo je Đurđeva doče-kalo ponovo raširenih ruku . No, kada je Sarajevo stavljeno pod opsadu, kada je u maju 1992 . godine spaljen Orijentalni Institut koji je Đurđev registrovao 1950 . godine, kada je Bosna doživjela agresiju od strane vojnih snaga SRJ, kada su paravojne secesionističke snage Radovana Karadžića potpomagane i savjetovane kadrom i oružjem vojske SRJ krenule na put genocida nad Boš-njacima, razaranja bosanskih gradova, uništenja tragova islamske te kato-ličke kulture na tlu Bosne, Đurđev je znakovito šutio o svemu tome . Njegova javna riječ značila bi mnogo u tom trenutku, ali nije je bilo . Ubrzo po agresiji na Bosnu te početku opsade Sarajeva, Đurđev se ponovo odselio u Novi Sad, gdje je, nedugo iza toga, i preminuo .

U Sarajevu izvjesni krugovi rade već duže vremena na stvaranju jed-nog neosnovanog kulta Branislava Đurđeva, a da čak i ne poznaju njegov na-učni i javni rad . Đurđev se izmaštava u prototip tzv . “poštenog, građanskog te multi-kulti Srbina” koji je potreban onima koji stalno diple o multi-kulti Bosni, a zapravo od Bosne prave nešto drugo . U tom smislu treba čitati i odluku neke komisije grada Sarajeva koja je drevnoj ulici u strogom centru grada nazvanoj još prije mnogo i mnogo decenija po Dositeju Obradoviću, skinula ime toga čovjeka i nadjenula joj ime Branislava Đurđeva . Mislimo da Branislav Đurđev zaslužuje ulicu sa svojim imenom u Sarajevu, ali ne mi-slimo da se to moralo raditi na račun racionaliste, slobodoumnika, antikleri-kalca, te ekumeniste Dositeja Obradovića koji sigurno nije bio “četnik”, kako se o dotičnom čovjeku, preminulom 1811 . godine, izjasnio jedan kulturni au-toritet iz tzv . Centrale stranke SDA, inače doktor historije jugoslovenskih književnosti . Takav smo odgovor dobili na moje pitanje zašto je Dositejeva ulica u Sarajevu preimenovana u Branislava Đurđeva ulicu . Da je dotični doktor historije jugoslovenskih književnosti ikada pročitao išta od Jovana Skerlića109 preko Midhata Begića110 do Meše Selimovića111, znao bi da je rijet-ko ko kao Dositej Obradović imao još oko 1804 . godine tako negativan stav o svakoj formi etničke netrpeljivosti, a posebno one kontaminirane vjerskim predrasudama . Iako je Alija Izetbegović u nastupnom govoru poslije pobjede na izborima 1990 . godine izričito obećao da “neće biti mijenjanja ulica”112, želeći da ukaže kako se on ne misli ponašati kao đeneral Tuđman u Hrvatskoj,

81

ubrzo iza 1992 . godine u Sarajevu je nestalo i Vukove i Dositejeve ulice, kao i mnogih drugih sa raznoliko “moralno-politički nepodobnim” imenima . Ali, eto, dobili smo ulicu Branislava Đurđeva, što je, priznaćete, ipak nešto . Kako smo se nadali, dobro smo se udali, govorili su naši stari sva četiri zakona u Bosni .

U sklopu ove opisane (zlo)upotrebe lika i djela Branislava Đurđeva, izvjesni medijski krugovi koji nisu baš vični čitanju historiografije tvrdili su,

109 Jovan Skerlić, “Dositej Obradović”, Studije, 1, ed . Radomir Konstantinović, Srpska knji-ževnost u sto knjiga, 67, (Novi Sad i Beograd: Matica Srpska i Srpska književna zadruga), 1971, pp . 45-54 . Skerlićeva analiza Dositeja sasvim je tačna, ali je njegova analiza Vuka kao antipoda Dositejevog koja je postala veoma uplivna u kasnijoj literaturi u izvjesnoj mjeri nategnuta . Vuk jeste bio čovjek kome su narod, narodni duh i pravoslavlje značili mnogo, ali je Vuk, jedan od najpametnijih ljudi što su ih Južni Sloveni dali uopšte, imao vrlo istančan sluh za svu slojevitost zajedničkog življenja raznih zajednica u Osmanskom Carstvu što posvjedočuju njegove bilješke o tzv . “duševnim Turcima” u Srbiji . Čak štaviše, Vuk koji je neizmjerno cijenio historijsku baštinu Karađorđevu u kontekstu onoga što će Stojan Novaković kasnije nazvati “vaskrs države srpske”, imao je isto tako intelektualne i moralne kuraži da neuvijeno progovori o Karađorđevoj ulozi u pokoljima muslimanskog stanovništva Novopazarskog sandžaka 1809 . godine . Pišući, u jednom svom čuvenom spi-su, o Karađorđevoj ulozi u pokoljima muslimana Sjenice 1809 . godine, Vuk iznosi: “Što g . M . Milićević veli da ovaj događaj na Sjenici očevici pričaju protivno mome kazivanju, ja slobodno mogu reći i dokazati da to pričanje nije istinito . Meni je ono kao što sam kazao u knjizi pripovijedao knez Miloš Obrenović, a potom Vučić Perišić, koji su obojica ondje bili i sve očima gledali, i knez Miloš je još dodavao kako je u srpskome logoru gledao tursku ženu mrtvu gdje leži, a malo dijete živo uza nju i drpa je za sisu kao tobože da sisa; (podcrtao N .F .) . . .” . Vuk Stef . Karadžić, “Odbrana od ruženja i kuđenja”,Kritike i polemike, 2, ed . Đuro Gavela, Srpska književnost u sto knjiga, 13, (Novi Sad i Beograd: Matica Srpska i Srpska književna zadruga), 1971, pp . 274-85, na p . 282, . Inače, čitav spis pokazuje Vuko-vo i poznavanje i slijeđenje Von Rankeovog principa da se historija piše “wie es eigentlich gewesen” što u našoj literaturi, čak i u spisima Radovana Samardžića o Vuku, nije bilo dovoljno naglašeno . A da je Vuk bio rankeovac sasvim je normalno pretpostaviti, kada se prisjetimo koliko su prisni bili Vuk i Leopold von Ranke, a Von Ranke nije trošio svoje dragocjeno i dobro isplanirano vrijeme na neznalice i tupane . Osjećamo potrebu da ovo napišemo jer je svojevremeno dr . Mladen Ančić, sarajevski te beogradski đak, nekadašnji kustos spomen-obilježja ilegalcima i palim borcima Sarajeva na Vracama te današnji po-slenik na hrvatskoj nacionalnoj historiji u Zadru te Zagrebu, na stranicama mostarskog magazina Status, glasila koje finansiraju ministarstva te fondacije i Federacije BiH i Re-publike Hrvatske, kao i izvjesne privatne zaklade “demokršćanske” usmjerenosti, osjetio potrebu da iskaže svoje mišljenje o nepismenosti, neukosti, gluposti itd . Vuka Stefanovića Karadžića . Niko ni u Sarajevu ni u Mostaru nije našao za shodno da nešto napiše o tim Ančićevim marginalijama .110 Midhat Begić, Jovan Skerlić. Čovek i delo, (Beograd: Prosveta), 1966, pp . 157, 184, 189-90, 199, 222-23, 256, 261, gdje je analizirano na koji su način Dositejev antiklerikalni ekumenizam te Freidenkerei bili Skerlićevi uzori .111 Meša Selimović, Za i protiv Vuka, passim, gdje je majstorski raspravljeno šta smo do-bili Vukovim trijumfom, a šta smo izgubili marginalizacijom ljudi kao što su bili Gavril Stefanović-Venclović, Dositej, Lukijan Mušicki .112 Ta specifična napomena bila je dio jednog od prvih intervjua koje je Alija Izetbegović dao odmah po objavljenju rezultatâ prvih višestranačkih izborâ u Bosni i Hercegovini iza 1991 . godine .

82

povodom skupa u ANUBiH, da je Branislav Đurđev najznačajniji historičar u prošlosti Bosne uopšte . To jednostavno ne stoji . Tri najznačajnija bosan-ska historičara su bili i ostali Nedim Filipović, Hazim Šabanović i Milorad Ekmečić, i to je tvrdnja koju čak ne treba posebno ni dokazivati . Čak i u sâmoj osmanistici moguće je lako dokazati da su opusi Hamida Hadžibegića, Adema Handžića, Avda Sućeske, Ahmeda S . Aličića daleko značajniji od sve-ga što je Đurđev dao u osmanistici . Ponudimosamo jednu ilustraciju: svaki čitalac poznatog članka o terminu ğizya u drugom izdanju leidenske Enciklo-pedije Islama koji je napisao Halil İnalcık može pročitati u tom članku kako İnalcık smatra knjigu Hamida Hadžibegića o glavarini u Osmanskom Car-stvu, objavljenu u izdanju sarajevskog Orijentalnog instituta 1966 . godine, fundamentalnom studijom o problemu glavarine u Osmanlija .

U ocjeni naučnog opusa Branislava Đurđeva njegovi osmanistički spi-si sigurno neće zauzeti počasno mjesto . Zašto je to tako već su razriješili, i to poodavno, Hazim Šabanović113 i Dušanka Bojanić114, a, bogme, i Gliša Elezović115 . On će u osmanistici ostati zabilježen ne kao istraživač, nego kao organizator, prvi direktor Orijentalnog instituta . Đurđevljev zasigurno naj-bitniji doprinos historiografiji u užem smislu riječi jeste, uza svu ponekad napadnu nacional-marksističku pravovjernost, i danas čitljiva sinteza bez kritičkog aparata o ulozi crkve u starijoj historiji srpskog naroda116 . Prema našem mišljenju, najznačajniji dio Đurđevljevog naučnog opusa uopšte jesu njegovi prilozi iz historijske metodologije te njegova polemika sa Mirjanom Gross117, u kojoj je Đurđev pokazao ne samo zavidno poznavanje marksizma te historijske metodologije, nego je suvereno te neiskompleksirano odvratio Grossovoj na njenim na momente krajnje niskim udarcima, popraćenim kul-turnim predrasudama o primitivcima sa Istoka te agramerskim klajnbirge-rajom inspirisanim kvaziintelektualnom arogancijom .

A što se tiče radnje o karakteru osmanske vlasti u Crnoj Gori u XVI i XVII vijeku, sljedeće je jasno: Đurđev taj problem nije razriješio, nego ga je nepotrebno te samoreklamerski zamrsio . Put ka istinskom razrješenju toga pitanja dobrim dijelom je trasirala Dušanka Bojanić, oslanjajući se na neo-borive rezultate Ilariona Ruvarca, Jovana N . Tomića, Ivana Božića, Gligora

113 Hazim Šabanović, “Moralni i naučni nivo jednog napisa Branislava Đurđeva” .114 Dušanka Bojanić, “Šta znače podaci o sjeničkim Vlasima u popisu iz 1455 . godine” .115 Gliša Elezović, “Povodom knjige Branislava Đurđeva ‘Turska vlast u Crnoj Gori u XVI i XVII veku’” .116 Branislav Đurđev, Uloga crkve u starijoj istoriji srpskog naroda, (Sarajevo: Svjetlost), 1964 . Djelo se mora paralelno čitati sa sljedećim knjigama i prilozima: Dr Đoko Slijep-čević, Istorija Srpske pravoslavne crkve, 1. Knjiga: Od pokrštavanja Srba do kraja XVIII veka, (Diseldorf: Srpska pravoslavna eparhija za Zapadnu Evropu), 1978; Vaso Čubrilo-vić, “Srpska pravoslavna crkva pod Turcima od XV do XIX veka”, Odabrani istorijski ra-dovi, pp . 85-107, (objavljeno po prvi put 1960 . godine) . Čubrilović je bio odličan sintetičar, a to potvrđuje i citirani članak . Samo, tamo gdje slijedi Đurđevljeve spekulacije, kvalitet Čubrilovićevog sintetskog pregleda osjetno pada .117 Vid . detaljan osvrt dra Dina Mujadževića u ovom zborniku .

83

Stanojevića, zatim na svoje filološki besprekorno čitanje najtežih osmanskih izvorâ, te na svoj neponovljivi dar postavljanja istinski važnih pitanja istim tim osmanskim izvorima . To je bila svjetska nauka u pravom smislu, a ne Đurđevljeve spekulacije bilo o crnogorskoj autonomiji, bilo o sjeničkim Vla-sima koji su navodno živjeli pod malim vunenim šatorima na pešterskom višemetarskom snijegu, bilo o pretpostavljenom doseljavanju desetina i dese-tina hiljada ljudi iz Stare Hercegovine u Smederevski sandžak i Braničevski subašiluk, a da isti proces niti jedan jedini osmanski te srpski izvor jednim slovcem ne zabilježi, etc ., etc ., etc . . . .

Zusammenfassung

DIE FRAGE DER OSMANISCHEN HERRSCHAFT IN MONTENEGRO, DIE ENTWICKLUNG DER JUGOSLAWISCHEN OSMANISTIK

UND BRANISLAV ĐURĐEV

In der vorliegenden Arbeit wurde die Doktorarbeit Branislav Đurđevs über den Charakter der osmanischen Herrschaft in Montenegro, die in SAN (Serbische Akademie der Wissenschaften) 1952 verteidigt und in Sarajevo 1953 veröffentlicht wurde . Es wurde festgestellt, dass dieses Werk einen spekulativen Versuch auf Basis der zuverlässigen Forschungen von Ilarion Ruvarc und Jovana N . Tomić darstellt . Das, was in der Dissertation und im Buch wertvoll ist, wurde schon, und zwar besser, von Ruvarc, Tomić und anderen Autoren gesagt, und Đurđevs origineller Beitrag darin kann er der Kritik nicht standhalten .

Es wurde ebenfalls festgestellt, dass Đurđevs Herangehensweise an das Problem der Wallachen auf dem Balkan einen großen Rückschritt im Vergleich zu dem, was unsere Wissenschaft bis 1945 geleistet hatte, darstell-te . Đurđev, mit dem marxistischen Vokabular geschmückt, hat mit seiner Festlegung der Wallachen auf den kleinen Buchstaben “w”, bzw . mit seiner Feststellung, dass der Name und die Einrichtungen der Wallachen die ge-sellschaftliche Ordnung und nicht die ethnische Zugehörigkeit bezeichnete, große Zugeständnisse gegenüber dem serbischen Nationalismus gemacht hat, womit er dem Erbe der kritischen Historiographie sowohl in der ser-bischen als auch in der jugoslawischen Kultur einen Schaden zugefügt hat . Eine solche ideologisierte historiographische Herangehensweise Đurđevs nannten wir hier Nationalmarxismus .

Es wurden auch der Charakter und die Herkunft des öffentlichen Wirkens Đurđevs in der Historiographie und in der Osmanistik Jugosla-

84

wiens analysiert . Es wurde festgestellt, dass er die Neigung hatte, in der Wissenschaft politische Urteile zu fällen und anderen seine Standpunkte aufzuzwingen, ohne bei der Auswahl der Mittel dazu besonders wählerisch zu sein . Es wurde in diesem Sinne auf seine brutalen ideologischen und ad-hominem-Angriffe auf Branislav M . Nedeljković, Hazim Šabanović und Dušanka Bojanić hingewiesen .

Was die Fragen des Charakters der osmanischen Herrschaft in Monte-negro und der Rolle der Wallachen in der Geschichte des osmanischen Bal-kans angeht, wurde diese Problematik, vom Irrweg, auf die sie Đurđev ge-bracht hat, durch Dušanka Bojanić mit ernsthafter Arbeit mit erstrangigen historischen Quellen auf den Weg der historischen Wahrheit zurückgeholt; durch eine Persönlichkeit also, die Gegenstand des sicherlich brutalsten Versuchs Đurđevs war, eine Andersdenkende und ernsthafte wissenschaftli-che Konkurrentin durch Pamphlete zu beseitigen .

85

ZNAČAJ BRANISLAVA ĐURĐEVA ZA IZUČAVANJE HISTORIJE CRNE GORE

Adnan PepićPodgorica

Danas kada se u Crnoj Gori pomene ime akademika Branislava Đurđe-va ima se u vidu naučnik koji je dao neprocjenjiv doprinos crnogorskoj histo-riografiji . Ujedno, on je jedan od rijetkih koji je prošlost Crne Gore izučavao na temeljima osmanske arhivske građe, a svakako najznačajniji .

Akademik Branislav Đurđev je rođen u Vojvodini . Radio je i živio u Bosni i Hercegovini . Najznačajnija djela napisao je o Crnoj Gori . Potekao iz ravničarske Vojvodine, naučno interesovanje ga je usmjerilo na to da se bavi izučavanjem brdovite i planinske Crne Gore . Sarajevo i Bosna i Hercegovina su u odnosu na Vojvodinu visočiji predjeli, ali u odnosu na Crnu Goru su niži . Očito da je u Sarajevu pronašao ono što mu je trebalo za izučavanje prošlosti Crne Gore .

Interesovanje Branislava Đurđeva za prošlost Crne Gore je započelo, po sopstvenom iskazu, studijskim boravkom u Istanbulu . Tom prilikom je pronašao dva deftera crnogorskog sandžaka iz vremena Skender bega Crno-jevića . Jedan je datiran iz 1521 ., a drugi iz 1523 . godine . Susret s dva dra-gocjena deftera o Crnoj Gori ga je opredijelilo da svoje naučno interesovanje posveti ovoj maloj zemlji . U prilog mu je išla činjenica da se do tog vremena u Crnoj Gori nije pridavalo potrebne važnosti građi osmanskog porijekla . Tadašnja crnogorska historiografija je posvećivala veći značaj dokumetima sopstvene provenijencije, koja su se počela intenzivno proučavati . U crnogor-skoj historiografiji toga vremena velika važnost je pridavana i dokumentaciji venecijanske, ruske i austrijske provenijencije, koja su se značajnije počela istraživati u Crnoj Gori ili su značajno istraživana u susjednim republikama .

Za proučavanje osmanske građe tada u Crnoj Gori nije postajao kadar, a donekle ni volja da se radi na njegovom stvaranju . Sve u svemu, pronala-zak dva značajna historijska izvora iz prošlosti Crne Gore naveo je Branisla-va Đurđeva da se posveti njihovim proučavanjima . Svoj prvi, kratkotrajni, susret s defterima iskoristio je da ih zapiše .

86

Svoje prve impresije o pronađenim defterima objavio je 1940 . godine u časopisu Zapisi, god XIII, knj . XXIV, br . 1, 26-29 . Zapisi su izlazili na Ce-tinju . U spomenutom časopisu je po prvi put upoznao crnogorsku naučnu javnost o postojanju dva dragocjena izvora za proučavanje njene prošlosti . Svakako je prvi susret s defterima o Crnoj Gori usmjerio ovog velikog znan-stvenog radnika da se njima značajnije posveti . Svoj sljedeći boravak u Ista-nbulu iskoristio je da mikrofilmuje deftere . Sa snimanjem deftera dobio je mogućnost da ih u cijelosti obradi . Rezultat toga je objavljivanje oba deftera . Prvi tom je objavljen 1968, a drugi pet godina kasnije, 1973 . godine . Drugi je rađen u suradnji sa Lamijom Hadžiosmanović .

S njihovim objavljivanjem dao je neprocjenjiv doprinos crnogorskoj hi-storiografiji obogaćujući je novom vrstom dokumenata .

Objavljivanjem dva deftera za crnogorski sandžak iz vremena Skender bega Crnojevića Đurđev nije samo dao ogroman doprinos crnogorskoj histori-ografiji, već je udario temelje i novom i drugačijem sagledavanju historijskih prilika u Crnoj Gori u 16 . stoljeću . U Crnoj Gori su ova dva deftera temeljna za proučavanje mnogih pitanja iz njene prošlosti . Stoga ne čudi činjenica da ih danas u Crnoj Gori, pored historičara, koriste mnogi znatiželjnici radi dobijanja potrebnih saznanja o prošlosti svojih krajeva ili svojih bratstava, odnosno plemena .

Prije objavljivanja gorepomenutih deftera Branislav Đurđev je radio na izradi doktorske disertacije “Kakva je bila turska vlast u Crnoj Gori u XVI i XVII veku” . Studija je objavljena pod nazivom “Turska vlast u Crnoj Gori u XVI i XVII veku, prilog jednom nerešenom pitanju iz naše istorije” . Objav-ljena je u Sarajevu 1953 . godine . Zanimljivo je istaći da su dva najznačajnija djela iz prošlosti Crne Gore objavljena u Sarajevu, u Bosni i Hercegovini . Studija je objavljena od strane Svjetlosti, u to vrijeme jedne od najznačajni-jih izdavačkih kuća, dok je deftere je objavila Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine . Da li slučajno ili ne, ali dva veoma značajna djela koja imaju za tematiku prošlost Crne Gore iz vremena osmanske vladavine objav-ljena su u ovom gradu, koji je, očito, imao više sluha od drugih, prvenstveno od onih iz Crne Gore .

Za razliku od gorepomenutih djela svoje naučne radove koji su tretirali prošlost Crne Gore Branislav Đurđev je objavljivao u raznim časopisima, značajan dio i u Crnoj Gori . U Crnoj Gori je objavljena jedna knjiga koja nasi naslov “Postanak i razvitak brdskih, crnogorskih i hercegovačkih pleme-na” . Knjiga je objavljena od strane Crnogorske akademija nauka i umjetnosti 1984 . godine u tadašnjem Titogradu . U knjizi su sadržani ranije objavljeni članci, ukupno njih osam . Od tih radova tri su objavljena u Bosni i Hercego-vini, jedan u časopisu Radovi Naučnog društva Bosne i Hercegovine, drugi u Godišnjaku Društva istoričara Bosne i Hercegovine, dok je treći od radova izlaganje sa simpozijuma u organizaciji Naučnog društva Bosne i Hercegovi-ne . Četiri rada su ranije bila objavljena u Crnoj Gori, tri u Istorijskim zapi-sima, časopisu Istorijskog instituta Crne Gore, a jedan je izlaganje sa skupa, dok je jedan rad ranije bio objavljen u Ljubljani, u časopisu Zgodovinski .

87

Prema sopstvenom iskazu u predgovoru knjige, radovi su objavljeni u drugom popravljenom izdanju, a neke je radove dopunio novim podacima, veoma značajnim .

Prvi rad u knjizi je “Iz istorije Crne Gore, brdskih i malisorskih ple-mena (Popis Hota, Kuča, Pipera i Klimenata iz 1497. godine)” . Rad je ranije objavljen u Radovima Naučnog društva Bosne i Hercegovine, II, Sarajevo, 1954, 165-220 . Kao i što radni naslov ukazuje, osnovni izvor koji se koristio za ovaj rad je osmanski popis pomenutih plemena iz 1497 . godine, nastao pripajanjem istih osmanskoj državi nakon što je Crna Gora 1496 . godine, uključena u osmanski administrativni sistem . U radu su korišteni i podaci iz deftera datiranog 1485 . godine za skadarski sandžak, a koji se odnose na po-pis Kuča, Bjelopavlića, Hota i Pipera . Pored podataka deftera iz 1485 . i 1497 . godine korišteni su i podaci iz deftera za skadarski sandžak iz 1570 . godine i to, kako se ističe, za Bjelopavliće, Pipere, Klimente i Kuče .

U radu Branislav Đurđev razmatra četiri osnovna pitanja . Prvo pi-tanje je u vezi sa nastankom prvog popisa Crne Gore . Drugo, o problemu organizacije popisanih plemena sa vrijednošću koju imaju podaci o selima i katunima za pitanje postanka plemena u Crnoj Gori i u Sjevernoj Albaniji . Treće pitanje je o vrijednosti podataka o hrišćanskim spahijama u Piperi-ma . Četvrto pitanje je o tome kada i kako su pomenuta plemena priznavala osmansku, tursku vlast .

U razmatranjima navedenih pitanja Đurđev se, pored korištene osman-ske arhivske građe, koristio značajnim dijelom i drugih poznatih arhivskih dokumenata, kao i radovima historičara (i etnografa) koji su razmatrali pi-tanje nastanka crnogorskih plemena, prvenstveno radovima Jovana Erde-ljanovića i Petra Šobajića, pristupajući kritički prema određenim njihovim tumačenjima, pri čemu je osnovno zaključivanje nalazio u korištenim osman-skim arhivskim dokumentima, odnosno tahrir defterima .

Drugi rad u knjizi je “Novi podaci o najstarijoj istoriji brdskih pleme-na”, ranije objavljen u Istorijskim zapisima, god . XII, knj . XVII, sveska 1, Titograd, 1969, 3-20 . U ovom radu Branislav Đurđev je koristio podatke def-tera za hercegovački sandžak iz 1477 . godine . Iz ovog deftera obrađeni su podaci za nahije Gornja Morača, Donja Morača, Rovci i Bjelopavlići ili, kako je u defteru navedeno, dio nahije Zete koju također zovu Bjelopavlići .

Sljedeći rad u knjizi je “Teritorijalizacija katunske organizacije do kraja XV vijeka (katun-knežina-pleme)”, ranije objavljen u Zborniku radova sa simpozijuma o srednjovjekovnom katunu, Naučno društvo Bosne i Her-cegovine, Posebna izdanja, knj . II, Sarajevo, 1963, 143-170 . U ovom radu Branislav Đurđev je razmatrao pojmove katuna i plemena . Pojašnjavajući katun osvrnuo se i na karakter vlaško-stočarske organizacije, koja je u Crnoj Gori bila prisutna i razvijena, a bez čijeg objašnjenja se ne može razumjeti karakter katunske organizacije . U tome su mu pomogle dotada objavljene srednjovjekovne srpske povelje koje je upoređivao sa prvim osmanskim popi-snim knjigama, tahrir defterima . Značajan dio u radu je posvetio kritičkom osvrtu na tumačenja nekih istraživača u vezi sa srednjovjekovnom stočar-

88

skom organizacijom . U radu je koristio podatke prvih osmanskih deftera za skadarski, hercegovački i dukađinski sandžak .

U narednom radu “Postanak brdskih, crnogorskih i hercegovačkih ple-mena” objavljenom u Zgodovinski časopis, XIX-XX (1965-1966), Ljubljana, 1966, 187-195, Branislav Đurđev tretira pitanje postanka plemena upoređu-jući narodna predanja o tom pitanju s prvim osmanskim popisima tih oblasti . Tako ističe da se prema narodnoj tradiciji postanak plemena Pipera vezuje za prve vojvode Milicu Đurkova, a nakon njega Božidara Vukotina . Koristeći se podacima deftera iz 1497 . godine Branislav Đurđev ističe da su u defteru pomenuti Božidar i Radul kao glavari Pipera ustvari iste osobe koje se u na-rodnoj tradiciji pominju kao Božidar Vukotin i Radul Nikačev, rodonačelnici plemena Pipera . Na taj način su se narodna predanja složila sa podacima osmanskih deftera . S tim u vezi Branislav Đurđev zaključuje da je pleme Piper formirano u drugoj polovini 15 . stoljeća .

Značajno mjesto u radu je posvećeno postanku plemena Nikšići i tra-ganju veze u kretanjima katuna koji su učestvovali u obrazovanju plemena Nikšića . Branislav Đurđev u radu ističe da se na osnovu raspoloživih histo-rijskih fakata pokazuje da je seoska organizacija imala odlučujuću ulogu u formiranju katunske organizacije koja je, s druge strane, u procesu vezivanja za teritoriju mijenjala ili modifikovala seosku organizaciju .

U narednom radu “Značaj podataka o vlasima u popisu krajišta Isa-be-ga Ishakovića iz 1455, godine” koji je ranije objavljen u Godišnjaku Društva istoričara Bosne i Hercegovine, XV (1964), Sarajevo, 1966, 63-78, govori se o važnosti osmanskih popisnih deftera za izučavanje vlaške organizacije .

Rad “Podaci o Drobnjacima u defteru za hercegovački Sandžak iz 1477. godine” je rađen u suradnji sa Lamijom Hadžiosmanović . Objavljen je u Isto-rijskim zapisima, god . XXV, knj . XXIX, sv . 1-2, Titograd, 1972, 149-159 . U radu su objavljeni podaci za vojnuke u nahiji Komarnica, odnosno Drobnjak .

Nakon ovog rada je objavljen rad na temu “Neki istorijsko-metodološki problemi pri upotrebi etnografskog materijala u ispitivanju naših plemena” . Radi se o referatu sa naučnog skupa Predmet i metod izučavanja patrijarhal-nh zajednica i kultura naroda i narodnosti Jugoslavije, održanom u Titogra-du 1978 . godine . U radu je obrađeno nekoliko bitnih pitanja za proučavanje historije . Između ostalog, razmatra se i o području na kojem su nastajala crnogorska i brdska plemena, gdje se ističe da je to područje pogodno za no-madsko i polunomadsko stočarstvo, što je uslovilo česta pokretanja stočara . Prema Branislavu Đurđevu, u obrazovanju crnogorskih i brdskih plemena su postojala dva tipa . Jedan tip je karakterističan za većinu crnogorskih ple-mena i nastao je obrazovanjem federacije bratstava različitog porijekla, a drugi tip je karakterističan za većinu brdskih plemena gdje je obrazovanje plemena nastajalo uspostavom plemenskog jezgra sa sadržajem bratstva jednog porijekla .

U radu se u značajnoj mjeri govori o načinu na koji narodnu tradiciju treba upotrebljavati u historiografiji, s obzirom na to da je u vrijeme stva-ranja historiografije na našim područijima, naročito u Crnoj Gori, ona bila

89

osnovni, neprikosnoveni izvor, dok se u vrijeme stvaranja kritičke historije odbacuje . Branislav Đurđev je mišljenja da narodna tradicija nije bez znača-ja i da ima svoje utemeljenje, pa je stoga valja koristiti, ali oprezno .

Posljednji članak u knjizi je “O postanku naših dinarskih plemena, ne-što o Malonšićima, a opširno o Piperima (povodom referata Š. Kulišića)” Isto-rijski zapisi, god . XXXII (LII), knj . XL, sv . 3, Titograd, 1979, 103-145 . U ovom radu Branislav Đurđev razmatrajući nastanak plemena Pipera i Malonšića, uz kritički osvrt na rad Špira Kulišića, iznosi ranije objavljene podatke iz osmanskih deftera o pomenutim nahijama .

Neki od radova Branislava Đurđeva o Crnoj Gori su objavljivani u Za-pisima, odnosno kasnije u Istorijskim zapisima . U Zapisima su objavljena tri rada koja za osnovu imaju deftere crnogorskog sandžaka iz vremena Sken-der bega Crnojevića, iz 1521 . i 1523 . godine . Prvi rad je gore pominjani “Dva deftera crnogorskog sandžaka iz vremena Skender bega Crnojevića” . Drugi rad je “Filurdžije u Crnoj Gori u vremenu Skender-bega Crnojevića”, Zapisi, god . XIII, knj . XXIV, br . 6, 1940, 332-337 . Treći rad je “Kazne i globe u Crnoj Gori Skender-bega Crnojevića”, Zapisi, god . XIV, knj . XXV, br . 2, 1941, 93-96 .

U Istorijskim zapisima su objavljeni sljedeći radovi:– O nekim problemima istorije Crne Gore u XVI i XVII veku, IZ, god .

XII, knj . XVI, br . 3-4, 1959, 193-218 .– Novi podaci o najstarijoj istoriji brdskih plemena, IZ, god . XIII, knj .

XVII, br . 1, 1960, 3-20 .– Depedögen – Podgorica, IZ, god . XV, knj . XIX, br . 1, 1962, 59-62 .– O postanku crnogorskog naroda, IZ, god . XXXIII, LIII, br . 2, 1980,

111-123 .– Ponovo o postanku crnogorskog naroda, IZ, god . XXXIV, knj . LIV, br .

1, 1981, 130-158 .Naučni radovi akademika Branislava Đurđeva o Crnoj Gori se mogu

podijeliti u dvije skupine . U prvoj skupini su radovi u kojima on opisuje karakter osmanske vlasti u Crnoj Gori, dok drugu skupinu čine radovi o porijeklu crnogorskih plemena . U radovima u kojima je izučavao karakter osmanske vlasti koristio se dotadašnjim rezultatima u historijskoj nauci koji su tretirali period osmanske vladavine u Crnoj Gori, kao i rezultatima svojih istraživanja koje je obavljao na osnovu osmanske arhivske građe . U ispravljanju krivih i naučno neutemeljenih mišljenja o neprisustvu osmans-ke države na tlu Stare Crne Gore, koja je do tada crnogorska historiografija njegovala na osnovu pisanja Vladike Vasilije Petrovića, koja je on za rad svo-jih dnevnopolitičkih ostvarivanja u velikoj mjeri proširio na tlu Crne Gore, ali koja su i neki sa strane nedovoljno upućeni u historijska dešavanja toga vremena prihvatili kao vjerodostojne, Branislav Đurđev je na temeljima ar-hivske dokumentacije, koji su mu pružali obilatost dragocjenih podataka, potvrdio vezanost Crne Gore za osmansku državu, ali i njen osoben status u osmanskoj državi .

U radovima u kojima se bavio izučavanjima crnogorskih, ali i hercego-vačkih i albanskih plemena, koristio se podacima tahrir deftera koje je, kao

90

veoma bitan historijski dokument, prvi počeo koristiti u crnogorskoj histori-ografiji, čime ju je zadužio djelima neprocjenjive vrijednosti . Plemenskoj hi-storiji, odnosno historiji crnogorskih plemena, Branislav Đurđev je posvetio veliku pažnju, što se može vidjeti, svakako, iz broja naslova koje je objavio na ovu tematiku . S obzirom na to da neki istraživači smatraju da je crnogorska historiografija velikim dijelom plemenska, jer se kroz najveći broj radova tre-tiraju pitanja iz prošlosti pojedinih plemena, može se sa sigurnošću istaći da je mjesto akademika Branislava Đurđeva u toj problematici veoma značajno .

Radovi Branislava Đurđeva su bazirani na obilatom korišćenju tada pristupačne i njemu poznate osmanske arhivske građe, koja u crnogorskoj historiografiji toga vremena, značajnim dijelom i danas, nije dovoljno kori-šćena, što njegovim naučnim radovima daje još veću značajnost .

Branislav Đurđev je u svojim radovima koristio nekoliko deftera . Po-red dva objavljena deftera za crnogorski sandžak iz 1521 . i 1523 . godine ko-ristio je i defter za hercegovački sandžak iz 1477 . godine, defter skadarskog sandžaka iz 1485 . godine, defter krajišta Isa-bega Ishakovića iz 1455 . godine, kao i defter iz 1497 . godine u kome su popisane oblasti Hota, Kuča, Pipera i Klimenata . Djelimično je koristio i podatke deftera dukađinskog sandžaka iz 1570 . godine .

Značajan broj gore navedenih deftera je objavljen . Defter za hercego-vački sandžak iz 1477 . godine objavio je poznati bosanskohercegovački hi-storičar Ahmet S . Aličić . Defter za skadarski sandžak datiran 1485 . godine objavljen je od strane čuvenog albanskog historičara Selami Pulahe, dok je defter iz 1455 . godine, Krajište Isa-bega Ishakovića, objavio znameniti bo-sanski historičar Hazim Šabanović .

Zahvaljujući objavljivanju gorepomenutih deftera i crnogorska histori-ografija je dobila djela neprocjenjive vrijednosti zbog činjenice da su u njima sadržana područja koja današnja Crna Gora zauzima . Na taj način je, i dije-lom, prošlost Crne Gore osmanskog perioda dobila na značaju rasvijetljava-nja, jer se bez njihova proučavanja ne može objektivno i temeljito sagledavati problematika crnogorske prošlosti 15 . i 16 . stoljeća .

Na kraju, valja istaći mišljenje onih historičara koji kažu da, ako želite temeljito izučavati prošlosti Crne Gore, morate početi od radova Branislava Đurđeva .

91

Zusammenfassung

DIE BEDEUTUNG BRANISLAV ĐURĐEVS FÜR DIE ERFORSCHUNG DER GESCHICHTE MONTENEGROS

Die montenegrinische Geschichtsschreibung hatte in Branislav Đurđev einen äußerst fleißigen Wissenschaftler, der ihr unschätzbare Wer-ke geschenkt hat . Die bedeutendste Phase seiner Arbeitsperiode verbrachte Branislav Đurđev in Sarajevo . Aber seine historischen Interessen sind zu einem großen Teil an die Geschichte Montenegros gebunden . Obwohl er ei-ner der wenigen war, die sich für die osmanische Herrschaft in Montenegro interressierte, werden seine Werke auch heute noch herangezogen, so dass ihre Verwendung von großer Wichtigkeit ist . Sein Interesse an der Geschich-te Montenegros entwickelte sich während seines Studienaufenthaltes in Istanbul, wo er zwei Defter aus der Zeit von Skender-Beg Crnojević gefunden hat . Mit seiner Dissertation “Wie war die türkische Herrschaft in Montenegro im XVI und XVII Jahrundert?” gelang es ihm, die osmanische Herrschaft in einem Gebiet, das nach Meinung der montenegrinischen aber auch an-derer wissenschaftlicher Kreise von den Osmanen unbahängig war, zu be-leuchten . Seine wissenschaftichen Interessen halten auch der Erfroschung der montenegrinischen Familiengruppen . In diesen Werken benuttzte er in erster Linie die osmanischen Archivquellen . Neben der erwähnten Disserta-tion veröffentlichte er in Zusammenarbeit mit Lamija Hadžiosmanović auch zwei Defters . Die Dissertation und die Defters aus der Zeit von Skender-Beg Crnojević wurden in Sarajevo veröffentlicht, während in Podgorica ein Werk mit früher veröffentlichten Arbeiten aus Zeitschriften gedruckt wur-de . Das Werk trägt den Titel “Postanak i razvitak brdskih, crnogorskih i hercegovačkih plemena” (Die Entstehung und Entwicklung der montengrini-schen und herzegowinischen Bergfamilien”)

Die Beschäftigung mit der Geschichte Montenegros aus der Zeit, als es ein Bestandteil des osmanischen Staates war, ist unmöglich ohne die Arbei-ten Branislav Đurđevs .

93

PRAVCI RAZVOJA OSMANISTIKE U JUGOSLOVENSKOM I POSTJUGOSLOVENSKOM PERIODU

Ramiza SmajićSarajevo

Vođeni mišlju o potrebi da se izvrši analitički pregled razvoja osmani-stike u Bosni i Hercegovini, a u prilično nezahvalnoj situaciji da klasifikuje-mo sveukupni stvaralački opus, odlučili smo se da izdvojimo prepoznatljive segmente i pravce, upućujući istovremeno i na temeljite preglede i stavove koje su na Savjetovanju o istoriografiji 1982 . godine,1 Skupu historičara BiH 1984 .2 i skupu O historiografiji o Bosni i Hercegovini 1999 . godine3 iznijeli Avdo Sućeska, Enes Pelidija i Ahmet Aličić .

Već sam niz imena bosanskohercegovačkih osmanista ukazuje na to da u našim akademskim krugovima ne postoji uvijek jasno povučena distinkcija o tome ko je osmanist, budući da su se raznorodni stručnjaci humanističkih i društvenih nauka bavili, a i ostavili značajne rezultate u oblasti osmani-stike . Razlog je svakako neizbježna veza osmanistike sa historijom i njenim granama, pomoćnim historijskim naukama, potom lingvistikom u najširem smislu, orijentalistikom, sociologijom, islamistikom te mnoštvom drugih dis-ciplina . . . Stoga naš fokus i ne može biti na strogo akademski usmjerenom osmanisti, pogotovo ako uzmemo u obzir sjajne sitnije priloge ljudi koji se nisu u osnovi bavili osmanističkim temama, ali su doprinijeli oblikovanju intelektualnog i javnog mnijenja kad je za ovu tematiku povećano intereso-vanje . I to je dokaz da razrada brojnih osmanističkih tema ukazuje sve više na potrebu primjene interdisciplinarnosti, bližu saradnju različitih struka .

1 Savjetovanje o istoriografiji Bosne i Hercegovine (1945-1982), Sarajevo, 11 . i 12 . II 1982, Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Posebna izdanja, knj . LXV, Odjelje-nje društvenih nauka, knj . 12, Sarajevo 1983 .2 Skup historičara Bosne i Hercegovine od 29 . maja 1984 . godine o istoriografskim teksto-vima u separatu SR Bosna i Hercegovina iz II izdanja Enciklopedije Jugoslavije, Izdanje Jugoslavenskog leksikografskog zavoda, Zagreb, 1983 . Vidjeti: Prilozi Instituta za istori-ju, Sarajevo, XXII, 22, 1986, 263-271 .3 Referati sa Međunarodnog skupa “Historiografija o Bosni i Hercegovini 1980-1998”, odr-žanog 4 .-5 . 11 . 1999 . godine, Prilozi Instituta za istoriju u Sarajevu, 29, Sarajevo, 2000 .

94

Nesumnjivo je da su oni koji su za osnovu percepcije uzimali izvore ostavili iza sebe i najznačajnije rezultate . Samo historičar-osmanista koji je radio na obradi izvora može cijeniti koliko je to mukotrpan i zahtjevan posao, pa se može reći da je rad ovog tipa osmanista u velikoj mjeri obilježen altruiz-mom . Zašto? Iz jednostavnog razloga što obrađeni izvor ostaje trajan predmet interesovanja i što će se koristiti u istraživačkim poduhvatima u različitim oblastima, studije bez kojih se ne bi mogla sagledati raznorodna problema-tika osmanskog perioda . Veliki problem bosanskohercegovačke osmanistike (kao i one u regionu) je oduvijek bilo traganje za kvalitetnim metodološkim rješenjima kod publikovanja izvora . U tu svrhu je održano Savjetovanje o sakupljanju i izdavanju osmanskih izvora za istoriju naroda Jugoslavije, u ANUBiH u Sarajevu, 5 . 10 . 1968 . godine . Adem Handžić je na tom savje-tovanju iznio uglavnom ključne probleme koji stoje pred osmanistom kad teži kvalitetnoj prezentaciji izvora i tumačenja historijskih činjenica iz njih .4 Značajne rezultate je donio i III međunarodni simpozijum za predosmanske i osmanske studije, održan u Sarajevu, 18-22 . septembra 1978 . godine .5

Intenzitet sveukupnog osmanističkog rada nije bio ujednačen, ali ge-neralno gledano, osim objavljivanja izvora, tretirane su teme iz vojne, druš-tvene, političke, konfesionalne, urbane, ekonomske, demografske i kulturne historije . Tako se objavljeni radovi (ili njihovi dijelovi) tematski dotiču:

– širenja islama,– administrativnog uređenja, – vakufa,– postanka i razvitka gradova,– vojnih utvrđenja,– rudarstva,– demografije i migracija,– poreza,– položaja raje,– vlaškog stanovništva, – porijekla bosanskomuslimanskog plemstva, – obima i rezultata kulturnog stvaralaštva, itd . Vremenski okviri unutar kojih su obrađivane teme nisu ravnomjerno

zastupljeni . Broj radova koji se odnose na prva dva stoljeća osmanske uprave je primjetno brojniji, dok je za 17 . i 18 . stoljeće tek nekolicina autora dala svoje priloge . To se u velikoj mjeri veže za izvornu građu, s obzirom – između ostalog – i na ukidanje prakse katastarskog popisivanja koje je do tada bilo redovno obavljano . Iako su se autori uglavnom držali jednog perioda, jedna-ko su uspješni bili oni koji su nekim studijama izmakli iz tih okvira .6 4 Adem Handžić, Problematika sakupljanja i izdavanja turskih istorijskih izvora u radu Orijentalnog instituta, POF XX-XXI/1970-1971 ., Sarajevo, 1974, 213-221 .5 Radovi su objavljeni u: Prilozi za orijentalnu filologiju, 30/1980, Sarajevo, 1980 .6 Primjer za to može biti dr . Adem Handžić čiji se radovi u najvećem dijelu odnose na 15 . i 16 . stoljeće, ali koji je svojom studijom o Hekim-oglu Ali-paši nadmašio vlastite dome-te kontrastivnom analizom – Adem Handžić, Bosanski namjesnik Hekim-oglu Ali-paša,

95

Međutim, ako se vodimo sa dva principa da i osmanistiku najbolje mo-žemo ocijeniti:

1 . prema onom šta je ostalo NEurađeno i 2 . prema onom KAKO je urađeno to šta je urađeno, doći ćemo do slije-

dećih zaključaka: Obim bibliografije je samo relativan pokazatelj stanja osmanistike i

pojedinačnih doprinosa njenom razvoju, pošto analiza radova i rezultata, va-lorizacija njihovog značaja, pokazuju da broj objavljenih radova po naučniku ne sugeriše istovremeno i njihov kvalitet i korisnost . Bosanskohercegovačka osmanistička škola i historiografija osmanskog perioda su prepoznatljive i priznate, ali ne treba zatvarati oči pred njenim velikim hendikepom u radu – parcijalizacijom na male teme i uža lokalna područja . Naši osmanisti su postizali i najbolje rezultate multiperspektivnim prilazima istraživanju, ali i pored toga, dominacija tih tradicionalno sitnih studija je u stvarnosti krivac za malu, skoro simboličnu prisutnost ovih autora u svjetskoj nauci .

Naravno, bit će podijeljenih i oprečnih mišljenja u kolikoj se mjeri može biti zadovoljno ukupnim rezultatima osmanistike . Naš stav je da se do-sta toga mijenja ovisno o periodima, ali usitnjenost tema, manjak sintetičkih studija, uzdržanost u tretiranju dugogodišnjih “tabu” tema te usmjeravanje istraživanja na pitanja koja su samo trenutno i kratkoročno vezana za lokal-ni milieu ili millet su konstante . Sve to stvara sliku određene ograničenosti većeg dijela bosanskohercegovačkih naučnika u praćenju općih historijskih procesa . Kod nekolicine starijih autora naići ćemo na jednu vrstu – nemojmo reći Janusovog lica – nego interpretativnog nesklada, pa će teoretski zagova-rati, na primjer, izbjegavanje postojećih političkih tema, a na drugoj strani davati tumačenja sa izrazitim političkim nabojem . Istražujući probleme oko adekvatnog imenovanja pojmova koji se javljaju kroz obradu osmanskog pe-rioda mi smo ukazali na niz stručnih grešaka, ali i na primjere naoko ležerne prakse u pribjegavanju anahronizmima koja se kontinuirano pokazuje kod pojedinih autora . Iako bi se ovdje moglo istretirati u velikoj mjeri djelo Sreć-ka Džaje, koji sam nije bio osmanista, ali je donio niz priloga sa vlastitim gle-danjima na osmanističke teme, mi smo izdvojili Milorada Ekmečića kojem se ne može osporiti veći kredibilitet da iznosi svoje stavove u ovom smislu i tako utiče na sam razvoj osmanistike . Kod njega se može primijetiti da kroz svoje tekstove (kako one vezane za osmanski period, tako i uopće) očito ciljano nikad ne koristi konstrukciju “bosanski Srbi” nego isključivo “Srbi u Bosni” .7 Daleko ozbiljnije je njegovo neslaganje s tim da se uvede posebni nastavni

Prilozi za orijentalnu filologiju i istoriju jugoslovenskih naroda pod turskom vladavinom, V/1954-55, Sarajevo 1955, 135-180 . O značaju ove studije vidjeti i u: Aladin Husić, Do-prinos Adema Handžića bosanskohercegovačkoj osmanistici i historiografiji, u: Djelo dr. Adema Handžića: zbornik radova sa znanstvenog simpozija (Tešanj, 15 i 16. 12. 2006), Tešanj, 2008, 25 .7 Ramiza Smajić, Neki terminološki problemi u izučavanju osmanskog perioda historije Bosne i Hercegovine, u: Zbornik ANUBiH sa naučnog skupa: Historiografija u Bosni i Hercegovini 1990-2000, 30 . oktobar 2001, Sarajevo, 2003, 59-65 .

96

predmet historija naroda i narodnosti BiH na Filozofskom fakultetu8 te tvrd-nja da je “stari greh da je u nekadašnjem jugoslovenskom rasporedu središta naučnih istraživanja, Zagrebu ostavljeno da izučava latinske izvore, Sara-jevu turske, a Beogradu vizantijske”, kao i da “niko nema više potrebe za izučavanje turske arhivske građe nego srpski narod, a Beograd kao kulturna prestonica u tome ima prednost .” .9 Ovakvi, javno iznošeni stavovi, indiciraju ideološku uslovljenost razvoja same osmanistike u Bosni i Hercegovini . Iako, pomenuti autor zagovara analizu izvora i istraživački postupak, u praksi je vođen pretpostavkama koje u startu negiraju izvorni materijal . Primjera za to ima više, izdvojit ćemo jedan: dok s jedne strane opravdano ističe rad Ahmeta Aličića o uređenju Bosanskog ejaleta 1789-1878 . kao zasnovan na stručnoj ekspertizi “turskih” izvora, šta to ne dozvoljava da se prihvate infor-macije iz kat . popisa 1468 . koji je jednim dijelom priredio upravo pomenuti istraživač? Da li činjenica da ovaj najraniji popis po osvajanju Bosne ne do-zvoljava “legalizaciju izjednačavanja pojmova Srbin – pravoslavac, odnosno Latin – katolik”? Da li činjenica da ovaj defter prati od Osmanlija naseljava-nje Vlaha po Bosni?10 Ili što činjenica prisutnosti velikog broja nemusliman-

8 M . Ekmečić se nije slagao s uvođenjem tog posebnog nastavnog predmeta, a na stav Milana Uzelca da je proučavanje historije Bosne i Hercegovine centralni zadatak Od-sjeka, a i Filozofskog fakulteta, akademik ciljano usmjerava komentar na slijedeće: “Da li možemo toliko predimenzionirati nacionalnu istoriju naroda Bosne i Hercegovine da to onda ne postane politički i ideološki problem? “Detaljnije o raspravi vidjeti u: Šaćir Filandra, Bošnjačka politika u XX stoljeću, Sarajevo, 1998, 289-291 . Uz ovakvu prividnu objektivnost akademik Ekmečić često zamjera ideologiji da historijsku nauku uzima za svoj instrument, da se ignorišu izvori i prešutkuju činjenice, ali pri tom sebi dozvoljava i više od toga, ne libeći se demagoškog sažimanja slike etničkog karaktera Bosne i Herce-govine kroz nauku koja je “stvorila značajnu tekovinu da Bosnu i Hercegovinu od doselje-nja Slovena na Balkansko poluostrvo smatra srpskom zemljom” . (Vidjeti: O istraživanju istorije Bosne i Hercegovine danas, u: Zbornik: Bosna i Hercegovina od srednjeg veka do novijeg vremena, Međunarodni naučni skup, 13-15 . decembar 1994, Beograd, 1995, 20) . Iz svega rečenog može se postaviti pitanje odnosa prema državi ljudi koji su na ovaj način tretirali skoro 500-godišnju historiju Bosne i Hercegovine, a što u obrazloženju potrebe (re)interpretacije prošlosti zaključuje i dr . Safet Bandžović: “Ono što se nameće nakon svega jeste složeno pitanje kako je bilo moguće godinama opstruirati rad na historiji BiH i Enciklopedijskom separatu BiH, suprotstavljati se uvođenju predmeta Historija BiH na Filozofskom fakultetu, a pri tom, uz sve prateće privilegije, napredovati u karijeri, stjecati najveća univerzitetska i akademska zvanja, dobijati najveća republička i naučna prizna-nja .” . (Detaljnije vidjeti u: Postjugoslavenska hiostoriografija: (re)interpretacija prošlosti, Pregled, br . 2, Sarajevo, 2008, 32) 9 Milorad Ekmečić, O istraživanju istorije . . . , 18 .10 M . Ekmečić smatra “bolnom omaškom” upliv mitologije u naučnu literaturu koja je vlaš-ko stanovništvo smatrala samo socijalnim slojem, a ne etničkom skupinom . (Vidi: Dosti-gnuća i nedostaci u istraživanju istorije Bosne i Hercegovine 1850-1875, u: Međunarodni naučni skup “Problemi istorije BiH 1850-1875”, Posebna izdanja ANUBiH, knj . LXXXIV, Sarajevo, 1987, str . 29) Zanimljivo je kako ovaj autor, poznat po apsolutnom neprihvata-nju naučnog objašnjenja višestoljetne prisutnosti i sadržajnosti pojma “Bošnjak” i zago-varanju vještačkog karaktera ove “sintetičke” nacije, u brojnim svojim radovima reaguje na “udaranje na kontinuitet srpskog prisustva u Bosni od ranog slovenskog doseljenja“ .

97

skih timarnika obara tezu “poturči se plah i lakomi”, veoma omiljenu kod jednog broja naučnika?11 Dotični autor možda ne bi zauzeo ovoliko mjesta u omažu naučnom djelu Branislava Đurđeva da Đurđev nije upravo s njim i formalno usmjeravao osmanistička istraživanja u Bosni i Hercegovini . Bra-nislavu Đurđevu se, međutim, ne može zamjeriti na odsustvu samospoznaje i priznanja vlastitih grešaka . Ovdje ćemo donijeti jedno – dijelom intimno – prisjećanje na reakciju dr . Đurđeva na skupu o širenju islama 1991 . godine, i to na naše iznošenje zaključaka oko strukture vojničke klase, a koji su u priličnoj mjeri korigirali njegove . “Znate, kolegice”, rekao je tad između osta-log, “svaki autor koji radi sazrijeva od svoje prve knjige do posljednje . Ono što sam mislio nekad ne znači da mislim i sad .” . Ovakvo odsustvo sujete na profesionalnom planu nije često, nego su autori često krajnje retantivni, ne libeći se da “navode vodu na svoj mlin”, previđajući svjesno jedne argumente i naglašavajući druge . Takva praksa, nažalost, briše egzaktnost sa lica histo-rije u cjelini i ona postaje nauka interpretacije .

Uzmimo samo pitanje širenja islama oko čije su vjerske, političke, eko-nomske, kulturne i ine dimenzije lomljena koplja i historičara, i publicista, i književnika, i sociologa . . . Nesumnjivo je da je ta tema u jugoslovenskom periodu bila poligon ideoloških ocjenjivanja tog procesa i da je skup o širenju islama i islamskoj kulturi u Bosanskom ejaletu iz 1991 . godine bio pragmat-ski iskorak u ustaljenom toku osmanističkog rada . Razmislimo li ipak o toj godini, shvatit ćemo da je, izgleda, trebalo da padne sistem da bi osmanistika izašla iz okamenjene paradigme rada .12

Međutim, i postjugoslovenski period je otkrio slabosti osmanistike . U prvom redu se mora uočiti jedno – u najmanju ruku – čudno ignorisanje ne-kih pitanja . Naši osmanisti nisu dali odgovor na pitanje pojave islama prije Osmanlija . Mogu se pravdati time da to dijelom i nije zadatak osmanistike, ali ko to onda treba da radi? To što se ignorišu tvrdnje poput prisutnosti

Između ostalog, za primjer uzima stavove Ive Pilara oko južnoslovenskog pitanja, kon-kretno gdje spomenuti govori da su “današnji Srbi počeli nastajati u Bosni tek nakon što su Bosnu godine 1463 . osvojili Turci” te da su “pravoslavni Vlasi poslužili kao jezgro za stvaranje novog pravoslavnog pučanstva .” . Pošto nam nije cilj da ovdje razmatramo koliko je to “zasnovano na pretpostavkama i nedokazano”, samo ćemo uputiti na radove dr . Snje-žane Buzov (Vlaško pitanje i osmanlijski izvori, Povijesni prilozi, br . 11 . vol . 322, god . 1992 . 39-60 i dr .); Zefa Mirdite (Vlasi u svjetlosti bizantskih izvora, Povijesni prilozi, br . 14, vol . 14, god . 1995; Vlasi, polinomičan narod, Povijesni prilozi, 26 (2007), 33, 249 .-269 i dr .)11 Vidjeti: Ramiza Ibrahimović, Struktura feudalne klase u Bosni u 15 . vijeku s posebnim osvrtom na regionalnu i konfesionalnu pripadnost, u: Zbornik simpozijuma “Širenje islama i islamska kultura u Bosanskom ejaletu”, održanog 7-9 . marta 1991 . god . u Sarajevu, Pri-lozi za orijentalnu filologiju br . 41/1991, Sarajevo: Orijentalni institut u Sarajevu, 269-282 .12 Da ipak ima produktivnijih (ne i posve tačnih) razmišljanja i tretiranja starih tema modernim i multiperspektivnim istraživanjima uvjeravaju nas radovi mlađih autora ka-kvim se očituje dr . Denis Bašić ili Ahmet Zildžić, posebno oko nekih ključnih termina za nemuslimane iz osmanskih popisnih deftera, dosadašnjih ostvarenja ovog termina u prijevodima na bosanski jezik te stručne analize posljedica nepravilne upotrebe datog termina i mnogobrojnih zloupotreba u historijskoj i općoj literaturi .

98

Kalisija, muslimanskohazarskog plemena u Kalesiji,13 ili preživjelih tragova jedinstvene i neobične muzike u tom kraju, ne znači da to ne postoji .

S obzirom na historijski razvoj BiH unutar Balkana i Jugoistočne Evro-pe, o pojedinim pitanjima tako i osmanistike nemoguće je govoriti izolirano, bez sagledavanja istog u korelaciji naučnog rada u susjednim oblastima . I tu je osmanistika podbacila jer je u svom sažimanju u lokalne koordinate zaboravila da dade odgovor gdje je, recimo, mjesto stručnjacima poput Ta-tjane Paić Vukić ili Vesne Miović koje svojim studijama iz Zagreba, odnosno Dubrovnika, unose jako svjetlo na kulturnu prošlost Bosne osmanskog peri-oda . Da li polju bosanskohercegovačke osmanistike pripada niz izlaganja na skupu Bosna i Hercegovina od najstarijih vremena do danas koji je u jeku rata u Bosni održan u Beogradu?

Suženom i najvećim dijelom dekorativnom, a ne funkcionalnom upo-trebom svjetske literature došlo se u situaciju koja je tek nekolicini poznata – da ekipe u Istanbulu i Ankari rade na prijevodu deftera koji su u Bosni dešifrovani i prevedeni još prije 25 godina i u rukopisima čame u arhivima Ministarstava .14

Orijentalni institut u Sarajevu, za kojeg je od njegovog začetka iz odjela Zemaljskog muzeja bio vezan najplodniji stvaralački rad osmanista, uporno ostaje pri manjkavom nazivu svog časopisa “Prilozi za orijentalnu filologiju”, iako je sadržajno daleko bio bolji čak i onaj naziv pod kojim je izdavan do 7 . broja: “Prilozi za orijentalnu filologiju i istoriju jugoslovenskih naroda pod turskom vlašću” .

Pored neshvatljivog ignorisanja nekih pitanja, nailazimo i na aracio-nalne zamjene teza u načinima tumačenja i prepoznavanju nekih pojava i dešavanja u osmanskom periodu, gdje domaći autori nose daleko veću od-govornost u širokom uplivu nenaučnih teorija u fragmentima bosanskoher-cegovačke historije . Izdvojimo primjer: autor koji temeljito prati nastojanja rastakanja i osporavanja Bosne u najširem smislu, u jednom intervjuu dono-si legendu o Divi Grabovici koja se bacila sa stijene da se ne bi dala nekom begu, samouvjereno, a bez ikakve potkrjepe tvrdeći da je to istinita priča, te

13 Zbog nepostojanja adekvatnog pisanog traga, brojnih praznina od nastanka i porijekla stanovništva, ovo područje u dolini Spreče je tek površno obrađeno u historijama Bosne . Nepoznato je zbog čega se za Kalesiju veže 1151 . godina koja je sastavni dio i općinskog grba, ali je činjenica da se u putopisima Jovana Kina (1150-1165), vizantijskog putopisca, navodi mogućnost da su se plemena Halisije ili Kalisije naselile u dolini rijeke Spreče i da su isti bili muslimani .14 Jedan od primarnih segmenata u dosadašnjem razvoju osmanistike je objavljivanje izvora . Brojni i najvažniji izvori najčešće su van Bosne i Hercegovine, u Hrvatskoj, Tur-skoj, Mađarskoj, Austriji, Rusiji . . . I tamo se radilo na tim dokumentima, izlazili časopisi, ali je to sve i danas djelimično pristupačno . Višedecenijska “Ahilova peta” osmanistike je slab interes šire javnosti za objavljivanje izvorne građe po savremenim zahtjevima i me-todologijom koja neće biti nepristupačna i neosmanistima . Zaboravlja se da je pristupačno objavljivanje izvora jedan vid demokratizacije nauke . (Savjetovanje o istoriografiji BiH (1945-1982), Sarajevo, 11 . i 12 . II 1982 ., Sarajevo, ANUBiH, Posebna izdanja, knj . LXV, Odjeljenje društvenih nauka, knjiga 12)

99

da su “muškarci iz begovskih porodica stoljećima imali takozvano pravo prve bračne noći sa djevojkama katolkinjama!”15

Ono u čemu ćemo se sigurno složiti jeste i to da komercijalni i nenaučni razlozi diktiraju prodor određenih osmanističkih djela na tržište . Manipuliše se i recenzijama, pa u situaciji kad neki rad dobije negativnu ocjenu autor najčešće ne postupa po primjedbama recenzenta, nego traži drugog kod koga će sigurno dobiti prolaznu ocjenu . To je problem koji svoj najteži odraz nađe u udžbenicima na kojima stasaju nove generacije . Zaobilazeći ovaj put ak-tuelne domaće udžbenike historije koji tretiraju osmanski period, podsjetit ćemo na nešto što je osmišljeno kao alternativna udžbenička literatura u produkciji The Center for Democracy and Reconciliation in Southeast Europe iz Soluna . Nakon prijevoda tih udžbenika na srpski i hrvatski jezik pojavila se verzija i na bosanskom koja osmanski period bosanskohercegovačke hi-storije, samo zahvaljujući pozitivnoj domaćoj recenziji, tretira bez pomena ključnih značajki i sa posve problematičnim ili pogrešnim tumačenjima poj-mova, institucija osmanskog državno-pravnog sistema i procesa pogotovo .16

Vratimo li se hronologiji razvoja osmanistike, vidjet ćemo da je prva faza svakako stvaranje materijalnih i kadrovskih pretpostavki za razvoj osmanistike, razvoj odjeljenja Zemaljskog muzeja u Sarajevu nakon 2 . svjet-skog rata, osnivanje Orijentalnog instituta (1950), pokretanje časopisa Prilo-zi za orijentalnu filologiju i istoriju jugoslovenskih naroda pod turskom vla-šću, osnivanje Naučnog društva (1952), ANUBiH (1966) i dr . Uporedimo li u tom smislu sve ono šta je uslijedilo u osmanističkom radu jugoslovenskog perioda sa postjugoslovenskom osmanistikom, doći ćemo do neočekivanog za-ključka:

– ljudski potencijal je opao, jer je došlo do smjene generacija, dok je broj ljudi u institucijama koji su radili na osmanskom periodu otprilike isti;

– neke slabosti jugoslovenske osmanistike su ostale neizliječene, re-cimo kvalitetno metodološko rješenje kod publikovanja izvora, iako proces napreduje;

– u nekim segmentima osmanistika je bila daleko bogatija u jugoslo-venskom periodu, npr . u institucionalnim projektima danas je zastupljen uglavnom skup slučajnih tema, bez ikakvog uvezivanja, dok je ranije masa raznorodnih stručnjaka bila okupljena oko makroprojekata tipa Društvenih ciljeva i dr;

– osmanistička terminologija je ostala prostor – za jedne sporednih pi-tanja, a za druge vrlo osjetljiv teren ličnih nastojanja ili čak frustracija . Ne valja ni jedno niti drugo – isto kao što osmanisti ne smije biti svejedno hoće li reći Osmansko ili Tursko carstvo, ne smije mu biti svejedno ni što jedan “nepoznati” Radovan Samardžić 1992 . godine uvodi novitete u leksici “ne-kadašnjeg” R . Samardžića, pa govori o “genocidu” Turaka nad Srbima koji 15 Šaćir Filandra, intervju, Oslobođenje, 16 . juni 2009, 34 .16 Primjer jednog objektivnog pogleda na obradu ovog segmenta u udžbenicima je rad Ahmeta Alibašića pod nazivom: Imidž Osmanlija u historijskim udžbenicima u Bosni i Hercegovini, Novi Muallim, god . VIII, br . 32, Sarajevo, 29 . decembar 2007, 55-64 .

100

trpe “deportovanja”, “prinudna preseljenja”, “mučenja”, “sprdnje s verskim zakonom i obredima” .17

Brojna pitanja niču iz naslova naše teme, ali ćemo za ovu priliku sve sažeti pod sljedeće: u izmijenjenim okolnostima i uz transformaciju političkih subjekata na dojučerašnjem jugoslovenskom prostoru pojačana je potreba za standardizacijom ocjena, ali to ne znači beskompromisno negiranje tuđeg mišljenja, nego ustanovljavanje naučne istine konstruktivnom razmjenom u kojoj će biti otvoren put odustajanju od ideologijom nametnutih netačnosti u interpretaciji arhivskog materijala . Zaključit ćemo izlaganje riječima upravo Branislava Đurđeva da se i “najgore historijske pukotine među narodima objektivnim naučnim objašnjenjem slivaju u uzajamno razumijevanje .” .

Zusammenfassung

DIE ENTWICKLUNGSLINIEN DER OSMANISTIK IN DER JUGOSLAWISCHEN UND POSTJUGOSLAWISCHEN PERIODE

Die Arbeit möchte eine knappe Darstellung der Entwicklung der Os-manistik in der jugoslawischen und postjugoslawischen Periode geben . Die Bibliographie, die Analyse der Arbeiten und die Ergebnisse, die Themen der Projekte und die Anzahl der Forscher selbst belegen, dass die jugoslawische Periode eine materielle und personelle Grundlage für die Entwicklung der Osmanistik geschaffen hat, dass man Themen aus der Militär- und Gesell-schaftsgeschichte, aus der politischen und urbanen Geschichte, aus der, Re-ligions- Wirtschafts-, Demographie- und Kulturgeschichte behandelte, dass man jedoch nicht zu einer endgültigen methodologischen Lösung der Origi-nalquellen gekommen ist . Die postjugoslawische Periode zwang das Bedürf-nis nach einer multiperspektivischen Herangehensweise bei der Behandlung der osmanistischenThemen auf, wobei man mit einer Reihe von Schwierig-keiten wie mit dem Mangel an einem in diesem Sinne ausgebildeten Fach- und Wissenschaftspersonal zu kämpfen hatte, sowie mit einer Erschwerung der Standardisierung durch die nichtwissenschaftliche Orientierung eines Teils der Forscher, wie durch die Eingeschlossenheit der Forschung in loka-len Koordinaten .

17 Radovan Samardžić, Turci u srpskoj istoriji, u: Zbornik za orijentalne studije, br . 1, Beograd, 1992, 19-37 .

101

БРАНИСЛАВ ЂУРЂЕВ И “ДЕСПОТОВ КАНУН”

Ема МиљковићНиш

Научни опус Бранислава Ђурђева представља један од темеља ос-манистике не само на просториме бивше СФРЈ, већ и шире у балканским размерама . О томе, несумњиво, сведочи и одржани, више него успешан, научни скуп . У жељи да допринесемо расветљавању различитих аспек-та његовог стваралаштва, овај рад ће указати на допринос Бранислава Ђурђева решавању појединих питања из домена друштвене историје за време османске власти, конкретно питања оригиналности османских прописа везаних за становништво са влашким статусом и генерално, уређењем њиховог положаја у Смедеревском санџаку .1

I

Преузимање правних решења из периода независне српске државе уочљиво је у збиркама османских закона2, које регулишу положај станов-ништва, њихова права, обавезе и евентуалне повластице . У овом домену, тај утицај најуочљивији је на пољу влашког законодавства, с обзиром на то да су власи представљали друштвену групу преузету из организације српске средњовековне државе, о чему директно сведочи и њен словенски назив који је задржан у османском језику . У појединим одредбама ка-нуна за рају, а нарочито у називима појединих дажбина, такође се могу препознати стара српска законска решења, али су она уклопљена у шири контекст османског схватања појма раје (осм . ھیٲعر, стадо) – поданика, који

1 О Смедеревском санџаку детаљније: Е . Миљковић Бојанић, Смедеревски санџак 1476-1560. Земља. Насеља. Становништво, Београд 2004 . 2 На ово питање први је скренуо пажњу М . Беговић у раду Трагови нашег средњове-ковног права у турским правним споменицима, Историјски часопис 3 (1951-1952) 67-84; следе радови османиста који су својим деловањем били везани за центре у Београду и Сарајеву, попут Б . Ђурђева, Х . Шабановића, Д . Бојанић, да поменемо само неке представнике . Они су минуциозно истраживали у архивима у Истанбулу и Анкари и задужили потоње генерације драгоценим збиркама османске грађе .

102

је у читавом Царству био заснован на јединственом концепту плаћања основног пореза харача, као вида искупљења за пасиван положај у окви-рима османске државе, што је подразумевало и право на слободу вероис-повести и ослобађање од војне службе .3

Власи сточари представљају, поред раје, другу основну друштвену групу, од оних које се након османских освајања формирају у Смедерев-ском санџаку .4 Влашко становништво је као накнаду за вршење војне службе уживало велике пореске олакшице, а такође је било и значајан колонизаторски елемент, те стога и веома важно за турску државу . Њи-хов статус био је регулисан посебним законским прописима – канунима влахa (Kanûn-i eflak) . Хронолошки први сачувани овакав пропис налази се у Поименичном попису вилајета Браничево из 1467 . године5 .

У периоду 1467-1476 . године долази до еволуције влашког законо-давства, што се огледа у канунима за влахе Смедеревског и Херцеговач-ког санџака, где је њихов статус детаљно регулисан .6

Притиснути злоупотребама санџак-бегова и њихових субаша, али и влашких старешина кнезова и примићура, “власи, војнуци и друга штићеничка раја” Смедеревског санџака упутила је 1516 . године жалбу на Порту, након чега је султан Селим I издао нови канун за влахе овог санџака . Осуђујући бројне, детаљно наведене злоупотребе и потврђујући старе одредбе, овај канун је увео и неколико новина . Озакоњена је тако пракса да санџак-бегови узимају један до два товара пшенице од сваког влашког села, да се санџакбеговим војводама изгради по једна кућа у свакој нахији и да се за потребе службе султану могу узимати стока и људи “у потребној количини и довољном броју” да обаве службу . Висина филурије са 83 повећана је на 90 аспри, уз још по две аспре од сваке куће, намењене за емина пописа и његовог писара . Заузврат, било је забрање-но да се преко тих двеју аспри узима поклон или било шта друго . Како

3 Детаљније видети: H . Inaldžik, Od Stefana Dušana do Osmanskog carstva, Prilozi za orijentalnu filologiju 3-4 (1953) 23-55 .4 Када се говори о власима у време османске власти они се третирају искључиво као социјална категорија, јер их османски извори посматрају искључиво на тај начин . О проблему влаха под османском влашћу видети: Историја народа Југославије II, Београд 1960, 80-84 (Б . Ђурђев); Историја српског народа III/1, Београд 1993, 65-81 (Р . Самарџић); О . Зиројевић, Турско војно уређење у Србији 1459-1683, Београд 1974, 170-176, Е . Миљковић-Бојанић, Смедеревски санџак 1476-1560., Земља. Насеља, Становништво, Београд 2004, 229-233 .5 D . Bojanić, Turski zakoni i zakonski propisi za smederevsku, kruševačku i vidinsku oblast, Beograd 74, 12; незнатно другачије стилизован превод: M . Stojaković, Braniče-vski tefter, Beograd 1987, 46 .6 D . Bojanić, Turski zakoni i zakonski propisi za smederevsku, kruševačku i vidinsku oblast, Beograd1974, 12-13; A . Aličić, Poimenični popis sandžaka vilajeta Hercegovina, Sarajevo 1985, 26; Kanuni i kanun-name za bosanski, hercegovački, zvornički, kliški, crnogorski i skadarski sandžak, priredili B . Đurđev, N . Filipović, H . Hadžibegić, M . Mujić i H . Šabanović, Sarajevo 1957, 12 . Детаљније о власима Смедеревског санџака: Е . Миљковић Бојанић, Смедеревски санџак 1476-1560. Земља. Насеља. Становништво, Београд 2004 .

103

је већ примећено у историографији, ради се о укидању истоимене обаве-зе зависног становништва која је постојала у средњовековној Србији и Византији, а састојала се у давању погаче и кокошке феудалном госпо-дару два до три пута годишње, што је потом практиковано и приликом скупљања десетине и испенџе у многим санџацима Румелије .7

Иако је, дакле, султан уважио већину притужби који су му поднели народни представници, он их је истовремено фактички онемогућио да се убудуће жале, забрањујући да “влашки народ и остали” убудуће орга-влашки народ и остали” убудуће орга-” убудуће орга-низују збор и скупштине, и да међу собом истичу кметове, тражећи од санџак-бегова и кадија да кметове и оне који су их изабрали казне “крајње строго” . На самом крају овог кануна налази се и позната одредба којом се убудуће укида “погрешни обичајни закон, познат по имену Деспотов канун; сва питања нека размотре санџак-бег и вилајетске кадије, према захтевима праведног шеријата и према прописима давнашњег кануна и нека извршавају шеријатско решење непријатељстава и грађанско решавање спорова” .8

У досадашњој литератури посвећеној питању сагледавања влаш-ког статуса у српским земљама након пада под османску власт постоје две супротна тумачења наведене законске одредбе . Наиме, Д . Бојанић заступала је став да помен “Деспотовог кануна” доказује да је “србијанске влахе организовао као влахе крајишта (граничаре) српски деспот Стефан Лазаревић . Закон који им је он дао остао је на снази у влашкој заједници све до 1516 . године, када се помиње . Турски кануни за смедеревске влахе представљају рецепцију и редакцију Деспотовог кануна, с том разликом што су извесна влашка права (право одржавања збора и скупштина и право бирања кметова) турски законодавци сматрали неприхватљивим” .9

С друге стране, Б . Ђурђев сматрао је да “Деспотово канун” уства-ри представља “закон на који су се позвали смедеревски санџакбези”, у својим настојањима да додатним дажбинама оптерете влашко станов-ништво, те да је он укинут султанском наредбом, а да сам текст кануна не дозвољава закључак да се израз “Деспотов канун” односи на Закон о власима .10

Мишљења смо да упоредна анализа до сада познатих османских прописа којима се регулише статус влашког становништва, а нарочито већ цитираних кануна из 1476/77, 1516, као и кануна из 1528 . године,

7 На другом месту у кануну осуђују се злоупотребе санџак-бегових војвода, и забрањује им се да убудуће узму и једну кокошку: D . Bojanić, Turski zakoni, 28-32; М . Благојевић, Челници манастира Дечана, Дечани и византијска уметност средином 14 . века, Београд 1989, 29-30; Р . Тричковић, Поклон, ИЧ 35 (1988) 55-74 .8 На другом месту у кануну осуђују се злоупотребе санџак-бегових војвода, и забрањује им се да убудуће узму и једну кокошку: D . Bojanić, Turski zakoni, 28-32; М . Благојевић, Челници манастира Дечана, Дечани и византијска уметност средином 14 . века, Београд 1989, 29-30; Р . Тричковић, Поклон, ИЧ 35 (1988) 55-74 .9 D . Bojanić, Turski zakoni, 28-32 .10 D . Bojanić, Turski zakoni, 140 .

104

потврђују закључке Б . Ђурђева да се термин “Деспотов канун” заиста односи на старији закон или правне обичаје из периода српске независне државе, као и да нема упоришта за став да Закон за смедеревске вла-хе из 1476/77 . године представља директан превод једног правног акта . На пређашњи закон позивали су се санџакбези, војводе, а можда и саме влашке старешине кнезови и примићури, чинећи у односу на влашко становништво дела која је централна османска власт окарактерисала као “разноврсна насиља и зулуме и свакојаке сплетке и облагивања”, те је управо стога, како је већ наглашено, Порта доносила мере да се те зло-употребе спрече .11

II

У директној вези са изнетим питањем “Деспотовог кануна”, тј . влаш-Деспотовог кануна”, тј . влаш-, тј . влаш-ке организације на просторима Смедервског санџака, јест и питање прав-ног статуса становништва са влашким статусом у другим провинцијама Царства (Крајиште Иса-бега, Босански, Херцеговачки санџак), као и пи-тање њиховог планског пресељавања и територијализације кнежина .

На основу најранијег пописа влаха у досад познатим изворима, по-писа влаха Сјенице из 1455 . године, уочава се велика разлика између обавеза ове групације према османској држави у односу на прописе за браничевске влахе из 1467 . и остале влашке кануне из потоњих година . Наиме, за влахе Сјенице није убележен број њихових кућа, као ни посе-бан законски пропис, али се на основу наведених дажбина уочава да су били дужни да дају новчани еквивалент за 400 черги (мањих шатора), које су процењене на 25 акчи12, ушур од пољопривредних производа од-секом, глобе, као и 14 черги од 50 акчи и 25 покроваца чија је вредност била 10 акчи .13 Нема помена о плаћању филурије, као ни натуралних дажбина које су смедеревски, херцеговачки и босански власи плаћали о Божићу и Ђурђевдану, али исто тако нису прецизирани ни услови њихо-ве службе .

На жалост, ни уз попис Босанског санџака из 1468/69 . године није сачувана канун-нама, која би бацила више светлости на положај станов-ништва са влашким статусом . Очигледно је, на основу наведених дажби-на, да се положај влаха Сјенице тј . Барче битно разликовао у односу на

11 B . Đurđev, O naseljavanju Vlaha-stočara u sjevernu Srbiju u drugoj polovini XV vijeka, GDIBIH 35 (1984) 15-16 .12 У организацији Одбора за историју права у Српској академији наука и уметности марта 2009 . године одржан је научни скуп Српско право у светлу историјских изво-ра . На овом скупу поднета су два саопштења која су се бавила питањем Деспотовог кануна, додуше са различитих позиција и становишта, и они ће бити објављени у зборнику радова са тог скупа . 13 H . Šabanović, Krajište Isa-bega Ishakovića. Zbirni katastarski popis iz 1455. godine, Sarajevo 1964, 8 .

105

положај Браничевских влаха у истом периоду, за које су сачувани ори-гинални законски прописи . Оно што указује на постепени процес пот-харачења влаха у области Сјенице је податак да су они били дужни да плаћају испенџу14 која је је једна од основних рајинских дажбина, док су власи Браничева, као и власи Смедеревског и Херцеговачког санџака, за које имамо податке из осме деценије 15 . века, били дужни да плаћају фи-лурију, тј . подимни дукат .15 Уосталом, и у наводима пописа из 1455 . го-дине има назнака да је већ тада започео процес њиховог бављења земљо-радњом, јер су давали 9 .000 акчи на име дажбина од пољопривредних производа .16

Мишљења смо да такав начин опорезивања влаха Сјенице крајем седме деценије 15 . века, додатно оснажује тезу Б . Ђурђева да су власи који су улазили у састав некадашњег крајишта Иса-бега Исхаковића, од-луком Порте, пресељавани у правцу северне Србије . Ово становиште из-ворно је поткрепљено подацима из пописа влаха Смедеревског санџака насталог 1476/77 . године .17 Уосталом, и промене њиховог територијалног распореда у периоду 1455-1468/9 . Указује на то да су их миграторна кре-тања водила ка северо-истоку .18

У двадесет година колико је трајало потпуно успостављање осман-ске власти у Херцеговини, из овог дела Балкана, у правцу Смедеревс-ког санџака иселиле су се велике групе влаха-сточара . На челу влашких група које су се кретале ка новим стаништима, у потрази за одређеним

14 Б . Ђурђев сматра да под чергом треба подразумевати влашку кућу и да поменутих 25 акчи представља дажбину која се може изједначити са филуријом, али за то не постоји потврда у сачуваној грађи . Видети: B . Đurđev, Značaj podataka o Vlasima u popisu krajišta Isa-bega Ishakovića iz 1455. godine, Godišnjak društva istoričara BIH 15 (1968), 65 . С друге стране, Д . Бојанић сматра да дажбина од 400 черги, које она тумачи као покров, а чија је вредност била 25 акчи представља колективну обавезу за 1 .000 кућа, где свака издваја по 10 акчи на име коњског покровца, али такође без снажнијег упоришта у изворима, тако да и даље остаје питање колико је заправо ова група влаха бројала домаћинстава . Д . Бојанић, Шта значе подаци о сјеничким власима у попису из 1455. године, Историјски часопис XXXIV, Београд 1987, 97-113 . 15 H . Šabanović, Krajište Isa-bega Ishakovića. Zbirni katastarski popis iz 1455. godine, Sarajevo 1964, 8 .16 Ипак, о њиховом специјалном статусу сведочи висина испенџе која износи 20 акчи, док за рајинске породице у области Браничева 1467 . године она износи 25 акчи по домаћинству . Видети: М . Стојаковић, Браничевски тефтер, Београд 1987 .17 Влашки статус био је регулисан посебним законским прописима – канунима влахa (Kanûn-i eflak) . Хронолошки први сачувани овакав пропис налази се у Поименичном попису вилајета Браничево из 1467 . године, у коме се каже: 1 . Од сваке кућа дају једну филурију (златник) и две овце, од којих је једна са јагњетом, а друга ован . 2 . Двадесет кућа је један катун . Од сваког катуна даје се једна черга, један круг сира, три конопца и шест улара, мешина масла и један ован . 3 . Од других рајинских ресума (дажбина) ништа се не даје . 4 . На пет кућа иде [по један] војник у војни поход . D . Bojanić, Turski zakoni, 12; незнатно другачије стилизован превод: M . Stojaković, Bra-ničevski tefter, 46 .18 H . Šabanović, Krajište Isa-bega Ishakovića, 8 .

106

повластицама које су им омогућавале боље услове живота, стајали су влашки кнезови, који су са представницима османске власти уговара-ли услове пресељења . Посебан попис запустелих села и мезри у области Херцеговине указује на велике размере тог таласа сеобе . Наиме, у нахији Мостар убележено је 19, у нахији Гацко 11, у нахији Невесиње 4, у нахији Дубрава 16, у нахији Оногошт 13, а у нахији Почитељ 12 напуштених села и мезри . Поједине мезре које су остале пусте Иса-бег је давао као баштински посед појединим хришћанима, да их обрађују и да са њих плаћају десетак .19

С обзиром на то да су се херцеговачки власи највећим делом селили у правцу Смедеревског санџака, на први поглед би се могло очекивати да су на новим стаништима били дужни да плаћају мање дажбине него што су биле прописане у Херцеговини . Међутим, извори су недвосмислени: ситуација је била управо обрнута . Наиме, влашка породица, по одред-бама херцеговачке канун-наме из 1477 . године, била је дужна да од сваке куће, једном годишње, на Ђурђевдан, даје 1 златник, 1 овцу са јагњетом (или њену противвредност у новцу, која је износила 12 акчи) и 1 овна (или 15 акчи) . Сваких 50 кућа је било у обавези да даје два овна (или 60 акчи) и једну чергу (или 100 акчи) . У време војног похода, сваких 10 кућа морало је да опреми и пошаље једног коњаника под оружјем и на коњу, да учест-вује у том походу . Заузврат, били су ослобођени свих других намета које је плаћала раја .20 Дакле, новчане обавезе које је плаћала једна породица износиле су око 75 акчи, док су и друге обавезе према органима државне власти биле мањег обима, у односу на већ анализиране одредбе кануна за смедеревске влахе из истог периода .

Сасвим је извесно да су услови живота у Смедеревском санџаку били много повољнији . У Смедеревском санџаку нису постојала зимска и летња станишта, већ су власи живели у селима као и земљорадници, а разлика између њих је била у начину привређивања и плаћању да-жбина . Истоветне законске одредбе као за херцеговачке влахе биле су

19 Уз попис кнежине Ђурђа сина Вукца, која се састојала од 22 села која су распоређена између Крагујевца, Јагодине и Рековца, са 214 домаћинстава и 131 придодатим чланом, а у чијој је служби било 19 примићура, убележено је да су дошли “из Барче” . Такође, уз попис кнежине кнеза Радосава, сина Батића, наводи се: “По наредби Иса-бега дошли су од Требиња. Станују заједно са онима који су дошли од Никшића” . Istanbul, Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi (= ВВА), Tapu tahrir defteri (= TTD), 16 (1476) . Детаљније видети: B . Đurđev, O naseljavanju vlaha-stočara u sjevernu Srbiju u drugoj polovini XV vijeka, Godišnjak Dru-štva istoričara BIH 35 (1984), 9-34; Е . Миљковић, Османска популациона политика на крајишту: насеља и становништво Браничева у другој половини 15. века, Браничево у историји Србије, Пожаревац – Београд 2008, 209-221.20 На карти насеља Смедеревског санџака из 1476/77 . године, приказан је терито-ријални распоред становништва са влашким и рајинским статусом, где се јасно види да је влашко становништво било сконцентрисано најпре у западним деловима Смеде-ревског санџака, одакле је плански пресељавано у област Браничева . Е . Миљковић, Смедеревски санџак, 227-241 .

107

прописане и за влахе земље Павловића (1485), као и за влахе у Маглају (1489) .21

Чини се стога да су влашки прописи за смедеревске, херцеговачке и босанске влахе разрађени након освајања Србије (1459) и Босне (1463) и преузимања појединих законски одредби из српског законодавства оног времена .

* * *Оно што чини посебност и оригиналност радова Б . Ђурђева пос-

већених проблему влаха је то што је он ту категорију посматрао дина-мички, у хоризонталној равни, уочавајући специфичности у развоју ове друштвене групе средином 15 . века у различитим областима Балкана . Он је правилно наглашавао разлике у степену организованости влаха Никшића у односу на влахе Сјенице према подацима пописа Крајишта Иса-бега Исхаковића из 1455 . године, а постављено у шири план разлике се могу уочити и у начину огранизовања влаха Барче (Сјенице) и Бра-ничевских влаха крајем седме деценије 15 . века, као и у организацији Смедеревских и Херцеговачких влаха 1476/77 . године .

Такође треба подвући исправност његових ставова у вези са дирек-тним и аутоматским преузимањима решења влашког статуса из периода српске Деспотовине; наиме, он је одлучно негирао тврдње да је начин организовања Браничевских и Смедеревских влаха у другој половини 15 . века у потпуности наслеђен модел из државе деспота Стефана Лаза-ревића22, већ је правилно уочио унутрашњу динамику развоја ове друшт-вене групе, уклопљене у османски систем власти, на начин који је про-цењен као најадекватнији . Није спорна чињеница да је српско средњо-вековно законодавство имало снажан утицај на поједине одредбе османс-ких кануна када су власи у питању, али исто тако не сме се пренебегнути и специфичност и оригиналност османског државног управљања, која се огледа и на овом плану . Стога и данас апсолутно стоји закључак Б . Ђурђева да “Турци у ратарским крајевима северне Србије нису затекли кнежинску организацију села као организацију Влаха” .

Сегменти из научног дела Бранислава Ђурђева који су изабрани и описани у овом раду представљају само кап у широком мору његовог на-учног доприноса развоју османистике и критичке историографије уопште на просторима бивше СФРЈ .

Уверени смо да о назначеним питањима наука још није дала пос-ледњу реч . Недостатак извора из периода средњег века онемогућавају доношење апсолутних закључака, без икаквог степена релативизације . Остаје нада да ће будућа истраживања и млађе генерације истраживача

21 А . Aličić, Poimenični popis sandžaka vilajeta Hercegovina, Sarajevo 1985, 601-606 .22 Закон џемата скупине влаха вилајета Херцеговине 1477 . године: Kanuni i kanun-name, 12; A . Aličić, Poimenični popis, 26 .

108

успети да баце ново светло на наше досадашње познавање друштвене историје народа који су живели у оквирима Османског царства .

Zusammenfassung

BRANISLAV ĐURĐEV UND DER “DESPOTEN-KANON” (“ДЕСПОТОВ КАНУН”)

Diese Arbeit ist der Deutung der Bestimmung des Begriffs “Despoten-Kanon”, der in der Wallachen-Vorschrift für den Smederevo-Sandschak aus dem Jahr 1516 vorkommt, und der eine große historiographische Polemik zwischen B . Đurđev und D . Bojanić ausgelöst hat . Durch die detaillierte Analyse verfügbarer Quellen osmanischer Herkunft, konnte der Autor dieses Aufsatzes den Standptunkt vertreten, dass sich der Terminus “Де-спотов канун” wirklich auf ein älteres Gesetz und rechtliche Bräuche aus der Periode des unabhängigen serbischen Staates bezieht, so dass die Einstellung, das Gesetz für die Semederov-Wallachen aus 1476/77 sei die direkte Übersetzung eines Rechtsaktes jeglicher Grundlage entbehrt . Ebenso sollte auch die Richtigkeit seiner Thesen im Zusammenhang mit direkten oder automatischen Übernahmen des Wallachen-Status aus dem serbischen Despotenstaat erwähnt werden; er bestritt nämlich die Behauptung, dass die Organisationsformen der Branicevo- und Smederevo-Wallachen in der zweiten Hälfte des 15 . Jahrhunderts ein gänzlich aus dem Staat des Despoten Stefan Lazarevic geerbtes Modell sei, sondern er sah richtig die innere Dynamik dieser gesellschaftlichen Gruppe, die in das osmanische Herrschaftssystem auf eine Art und Weise eingegeliedert war, die man als am adäquatesten empfand . Es ist nicht strittig, dass die serbische mittelalterliche Gesetzgebung einen starken Einfluss auf einzelne, die Wallachen betreffenden Bestimmungen der osmanischen Kanons hatte, aber ebenso sollte man nicht den besonderen Charakter und die Originalität der osmanischen Staatsverwaltung außer Acht lassen, welche sich auch hierin widerspiegelt .

109

KAKO KONSTRUIRATI DEMOGRAFSKE TRENDOVE NA TEMELJU PODATAKA O BROJU FISKALNIH

JEDINICA: DŽIZJA U BOSNI U 18 . STOLJEĆU

Nenad MoačaninZagreb

U historiografiji osmanističkog usmjerenja prevladava uvjerenje da je “reforma” načina ubiranja džizje iz 1691 . donijela više jasnoće i reda u toj oblasti, pa tako ujedno olakšala posao istraživačima osmanistima dvjesto-tri-sto godina kasnije, osobito u pokušajima da ustanove demografska kretanja . Međutim, detaljnija analiza niza primjera kako je novi sustav funkcionirao dovodi to uvjerenje u pitanje, tako da podaci o broju potvrda o uplati (evrak) više ne izgledaju pouzdanijima od zbrojeva “domaćinstava” (hane), prilično elastičnih fiskalnih jedinica iz ranijih perioda, bilo da se one pojavljuju kao “kuće” u popisima džizje ili pak u detaljnim katastarskim popisima, dakle tapu tahririma, još manje podesnim kao izvor za demografsku povijest .

Promotrimo li podatke za razdoblje nakon 1691 . pa do potkraj 18 ., eventualno i do prve polovine 19 . stoljeća, primijetit ćemo neobičnu pojavu da se broj “listova” (evraka) kontinuirano povećava, i to velikim skokovima . U nešto više od stotinu godina to bi bio porast od 9 .600 na 103 .000 izdatih potvrda . Većinu tih brojki možemo naći navedenu u radovima Hamida Had-žibegića (zaključno Glavarina u osmanskoj državi, 1966 .), a potom, s ma-lim razlikama u knjizi Bruce McGowana (Economic Life in Ottoma Empire, 1981) .1 McGowan je podijelio jugoistočnu Evropu na zone većeg ili manjeg porasta (iznimno pada), pri čemu je za sjeverozapadnu zonu (Bosna, Srbija i nešto okolnog teritorija, 1700 .-1815 .) konstatirao porast od 208% . Ako bismo, u slučaju Bosanskog ejaleta, prihvatili da je broj potvrda bio jednak broju zakonskih poreznih obveznika, to bi značilo stoljetni demografski trend pri-rasta od 2, 359 promila godišnje . Takav prirast u vremenu prije početka de-mografske tranzicije nije moguć prirodnim putem, jer je, dugoročno, krajnja

1 Hamid Hadžibegić, Glavarina u osmanskoj državi, Sarajevo 1966 . Bruce McGowan, Eco-nomic Life in Ottoman Europe, Cambridge 1981 . Razlike potječu odatle što prvi autor brojke preuzima iz fermana i berate, a drugi iz sumarnih popisa glavarine .

110

granica za prirodni prirast 0,5, u najboljem slučaju do 1 promil .2 Preostaje imigracija . Međutim, i ona bi morala biti kolosalnih razmjera i konstantna, tako da njen učinak ne umanjuje emigracija . A to ovdje neće biti slučaj . I useljavanje i iseljavanje je svakako bilo znatno, ali ne tako ravnomjerno, niti toliko enormnih razmjera da bi moglo poslužiti kao ključ za rješenje pitanja . Osim toga, nije moguće utvrditi stvarnu veličinu obiju pojava . Sigurno je, da je jedno u velikoj mjeri poništavalo efekte drugog, pa je bolje da taj faktor bez velike nevolje ne uvodimo u igru .

Do sada je jedini pokušaj izračunavanja stvarnog broja stanovnika Bosanskog ejaleta u 18 . stoljeću poduzeo Muhamed Hadžijahić 1976 .3 Broj muslimana računao je preko broja muškaraca pod općom vojnom obvezom (nefir-i cam; množenje s 3,31), a za kršćansku populaciju držao se vijesti i popisa koji se odnose na katolike, dijelio zbrojeve s 3,31 (jer bi to onda bio broj jednak broju evraka za katolike) i potom rezultat odbijao od broja potvr-da za sve kršćane da dobije broj evraka za pravoslavne . Rezultat bi konačno množio s 3,31, pa zbrajao pojedinačne sume za svaku konfesiju . Na taj način bi broj kršćana 1710 . iznosio sto, a 1817 . četiri stotine tisuća . Godišnja stopa prirasta iznosila bi tada 1,3‰ .

Ovo je svakako bio korak naprijed u usporedbi s raznim nagađanjima, no ti su rezultati teško održivi iz više razloga . Brojke su već na prvi pogled nevjerojatno niske . To vrijedi i za broj muslimana, bez obzira na gubitke u ratovima (spahije, kapetanijska vojska, gradski janičari) . Što se tiče kršćana, bolje je osvrnuti se na dva godišta koja proširuju vremenski raspon, najprije na 1663 ., a onda na podatke do 1850/51 . Radi se, najprije, o istovremenim turskom arhivskim podacima o broju “domaćinstava” koji se potpuno slažu s navodima Evlije Čelebija . Te su brojke blizu onih ranijih, bilo iz špijunskih izvještaja oko 1625 ., bilo iz tapu tahrira oko 1590 . Nakon 1835 . osmanski popisi, pa i rani austrougarski, opet osobito ne mijenjaju ukupnu sliku: nešto ispod do nešto iznad jednog milijuna .4 Time procjene za 18 . stoljeće – od 340 do 600 tisuća postaju vrlo upitne . Dakle, postoji li mogućnost da u 18 . sto-ljeću nije došlo do dramatičnog pada u odnosu na starija razdoblja, odnosno da nije slijedio vrtoglavi porast? Ovo tim prije što je historijska demografija utvrdila činjenicu da je u predtranzicijskom razdoblju dugoročni trend ma-

2 Justin McCarthy, Moslems and Minorities. The population of Ottoman Anatolia and the End of the Empire, New York 1983 . McCarthy je istraživao ruralni svijet u Anadoliji u 19 . stoljeću . Rezultati do kojih je došao mogu se cum grano salis primijeniti i na druga arha-ična ruralna društva u predtranzicijskom periodu . Neki istraživači drže da stopa prirasta može ići i do 1, ali nikako više, jer nakon toga treba računati s (masivnom!) imigracijom .3 Muhamed Hadžijahić, Neki rezultati ispitivanja etničkih kretanja u Bosni u XVIII i prvoj polovici XIX stoljeća, Prilozi Instituta za istoriju XI/XII, 11/12, Sarajevo 1976 ., 289-300 .4 Hadžibegić, o . c ., 40 . Evlija Čelebi, Putopis, prev . Hazim Šabanović, Sarajevo 1979 ., 105 . Franjo Rački, Prilozi za geografsko-statistički opis bosanskog pašaluka, Starine JAZU XIV, Zagreb 1882 ., 173-195 . M . N . Batinić, Njekoliko priloga k bosanskoj crkvenoj povie-sti, Starine JAZU XVII, Zagreb 1885 ., 77-150 . Adem Handžić, (ur .), Opširni popis Bosan-skog sandžaka iz 1604 . godine, Sarajevo 2000 . Hadžijahić, o . c .

111

nje-više stacionaran . McCarthyevo pravilo o maksimumu prirodnog prirasta od 0,5‰ je također opravdano u svjetlu činjenice da je u ranonovovjekojnoj Europi uobičajena stopa 0,17‰ .5

Ovdje ne bih raspravljao o podacima o broju muslimana, pa ću se za-držati na temi veličine i broja fiskalnih jedinica u slučaju glavarine . Ona je već u starijem periodu (15 .-17 . stoljeće) mogla obuhvaćati i inokosnu, i proširenu, i kompleksnu obitelj . U 17 . stoljeću ona je osobito rastezljiva, pa može zahvatiti onoliko kućedomaćina koliko ih s obiteljima živi od jedne cije-le baštine (a ona može prehraniti do 30 osoba), tako da se glavarina ubire na način sličan avarizu . Zato ne vidim kontradikcije između podataka sumar-nog popisa iz 1663 . o 24000 obveznika i istovremene kostatacije putopisca o 73 .000 obveznika (dovoljno je množiti, odnosno dijeliti s tri, kao kod avariza) . Radi prilagodbe teritorijalnim okvirima ejaleta u 18 . stoljeću, možemo oba broja smanjiti na približno 18 .000, odnosno 54 .000 . Ako iza toga ne stoje male, inokosne obitelji s 4-5 članova, a teško da je bilo tako, onda taj broj valja množiti s najmanje osam, možda i s deset .

Na kraju perioda na koji se osvrćemo, prema osmanskom popisu iz 1851/2 ., dakle u vrijeme ukidanja glavarine, u ejaletu bi bilo 657 .000 kršća-na . Usporedba sa situacijom iz 1663 . pokazala bi da je priraštaj kroz 188 godina iznosio jedan promil . To znači da treba odlučiti da li ćemo određeni višak pripisati ipak nešto većem useljavanju, ili prihvatiti kompleksnu obi-telj kao fiskalnu jedinicu u 2 . polovini 17 . stoljeća (11-12 članova) . Ako je ovo posljednje bio slučaj, stopa prirodnog prirasta iznosila bi dosta visokih, ali ipak prihvatljivih 0,5‰ .

Kratko vrijeme nakon reforme iz 1691 . javljaju se dva popisa džizje za Bosanski ejalet, jedan iz 1692 . i naredni iz 1696 .6 U oba slučaja, naročito u prvom, ukupni je broj jedinica toliko ekstremno nizak (više nego deset puta manji prema stanju od prije tridesetak godina), da ga se ne može tumačiti ratnim prilikama, oslobođenjem od plaćanja, bijegom ili siromaštvom . Pro-blem je i to što bismo morali prihvatiti dvotrećinsko povećanje za samo četiri godine (od 9 .600 na 12 .500, s tim da su u prvom slučaju uključeni pretežno vlaški krajevi, a u drugom nisu!) . I napokon, s obzirom na to da je prva slje-deća brojka 43 .000 evraka 1732, a posljednja 103 .000 tih potvrda 1803 ., dobi-li bismo liniju koja stremi “nebu pod oblake”, a nema opravdanja ni po čemu .

Zbog toga sam ispitao mogućnost ne krije li se iza takve pojave ne-što drugo, a ne “demografska katastrofa” za kojom bi nadošla “demografska eksplozija” . Kao neko kontrolno oruđe, konstruirao sam krivulju računajući unazad od 1835 . do 1663 . od godišta do godišta onako kako slijede prema izvorima o kojima je riječ, kao da se uvijek radilo o prirastu od 0,5‰ . Narav-no da se stvarno kretanje nije odvijalo upravo tako, osobito ne kratkoročno . No ipak je dobivena linija bila korisna kao limitirajući faktor . Nakon toga se

5 Carlo M . Cippola, (ur .) The Fontana Economic History of Europe (the Sixteenth and Se-venteenth Centuries), Glasgow 1979 .6 Hadžibegić, o . c ., 93 . BOA, MAD 1214 .

112

pokazalo da je podatke od 1732 . nadalje moguće protumačiti kao da se radi o održavanju starog pojma fiskalne jedinice kao “kuće”, a u slučaju dva popisa iz devedesetih godina 17 . stoljeća o još većim jedinicama . Ne samo da je lini-ja vjerojatnog demografskog trenda tada bila znatno bliža idealnom modelu prema pricipu 0,5‰ nego se vjerojatnost takvog rješenja našla potkrijepljena i u izvorima .

Najprije da raspravimo pitanje održavanja “kuće” kao fiskalne jedinice . Detaljni popis džizje iz 1696 . do sada je jedini cjeloviti defter tog tipa kojim raspolažemo . On sadrži primjedbe dopisane uz većinu imena koje mogu uve-like pomoći da se shvati kako se radi o jedinicama većim od jednog odraslog muškog obveznika . Gotovo nikada se ne pojavljuju osobe za koje bi se ekspli-citno ili implicitno tvrdilo da su sinovi ili braća prethodno upisanog obvezni-ka . Zatim, mnogo je upisa s primjedbom “sade o” (jedan čovjek = jedna jedi-nica!), što znači da uz one ostale stoje i drugi, a da nisu navedeni . Nadalje, često je i razlikovanje između dvije porezne kategorije: za neke stoji “cizyesi tamamdır”, a za neke pak “cizyesi ziyadedir” . Izgleda također da je ukupna popisana populacija bila podložna najnižoj stopi glavarine (edna) . Nastojanje da se se u Bosni provodi oporezovanje prema tri razreda (esnaf-i selase) ubrzo je nakon nekoliko početnih pokušaja napušteno, što je i sankcionirano .7

Što je za vlast značilo globalno kupljenje džizje po najnižoj stopi? Vrlo dobro objašnjenje pruža jedan hatt-ı hümayun iz 1798 .8 U njemu se osuđuje praksa u nekim kadilucima u istočnoj Trakiji (Çatalca, Cisr-i Ergene, İpsala, Malkara, danas europska Turska) pri čemu je za veći broj sela zanemarivan princip podjele po trima stopama, te se od svakoga glavarina ubirala po naj-nižoj stopi . Takav je pristup apostrofiran kao održavanje principa “po doma-ćinstvu” (hane), ili čak paušala (maktuc) . Štoviše, naredba tvrdi da je takav način ubiranja jednak kupljenju avariza .

Imamo li sve ovo na umu, jasno je da se iza ukupnih iznosa iz 1692 . odnosno 1696 . krije populacija obveznika barem dvostruko brojnija . Ali ni to nije dovoljno da bismo se približili nivou iz šezdesetih godina, i to uračunavši određeni pad . Zato valja ispitati mogućnost da ove dvije sume predstavljaju i više od “hane” starog tipa, čak nekoliko njih . A za to može pomoći jedan podatak iz sarajevskog sidžila iz 1780 .9

Ondje je nakon prijepisa jednog fermana zabilježeno na koji način tre-ba izvršiti ono što carska naredba traži: u šest različitih kadiluka (Sarajevo, Ljubinje, Birče i Rogatica, Čajniče, Visoko, Pljevlja i Prijepolje) šest povje-renika (deruhdeci) mora svaki za sebe osigurati propisanu količinu evraka . U svakom pojedinačnom slučaju je navedeno o koliko se potvrda radi . Na prvi pogled ti brojevi nemaju nikakve veze s količinom lista, odnosno groša, koje visoka zapovijed propisuje . Ako se malo više razmisli, veza ipak postaje jasna: ferman traži da onaj dio bosanske džizje koji mora biti isporučen cen-

7 Hadžibegić, o . c ., 89, 100-101 .8 BOA, HAT 00221/12295 . 9 Gazi Husrevbegova biblioteka, sidžil br . 29, fol . 142 .

113

tralnoj riznici (irsaliye) na račun sredstava koja će se trošiti lokalno (ocaklık i maaş) poveća za 4 .198 groša, odnosno 1 .583 edna evraka . Ukupna je količina evraka pod kontrolom šestorice povjerenika iznosila 337 . Ako sada podijeli-mo propisane 1 .583 potvrde na jednake postotne dijelove kao i kod tih 337 u rukama pojedinih deruhdedžija, pa opet podijelimo svaki rezultat za sebe s brojem povrda za svaku od šest kaza dobit ćemo uvijek 4,7 .10 Ovo može značiti samo to, da je praksa dvostrukog načina računanja evraka (4-5 hane kao jedna fiskalna jedinica na terenu) bila uobičajena i raširena . Možemo li je projicirati unazad do devedesetih godina 17 . stoljeća?

Neobično niske brojke 1692 .-1696 . fiksirane su u vrijeme rata, ali još prije najtežih poremećaja (provala prince Eugena) . Prvi puta se čini kao da su uključene i oblasti naseljene pretežno stanovništvom u vlaškom statusu, a drugi puta ne . Međutim, to ne znači da su 1692 . stvarno bile popisane, jer je podatak sumaran za gotovo cijeli ejalet, a kadiluci se tek taksativno na-vode . Osim toga, sandžak Zvornik se pojavljuje u drugoj skupini (područja u Srbiji), tako da se prividno velika razlika između dva godišta zapravo gubi . Stoga možemo smatrati da iza 12 .500 evraka (eventualno uvećanih za oko 15% zbog “nevidljivih” Vlaha) stoji četiri do pet puta toliko “hane”, što jedva da je pad u odnosu na 1663 .

Konačno bi valjalo raspraviti pitanje realne baze za ubiranje glava-rine, za razliku od one koju sugerira šerijatsko-pravna teorija . To znači da treba ustanoviti na što se odnosi faktor 4,7 kao multiplikator za pretvaranje “terenskih” ili “džizjedarskih” evraka za internu upotrebu u one “normalne” kakvi se javljaju u dokumentima centralne vlasti . U tom je smislu dobro pri-sjetiti se tvrdnje Ivana Frane Jukića (Zemljopis Bosne, 337) . kako je u Bosni porezna baza zub (= diş), odnosno šinik .11 Prema pljevaljskom sidžilu iz 1806 . proizlazi da četiri čara daju jedan šinik (za konak imdadı)12 što pomaže da se bolje shvati slučaj rogatičkih čiftluka (1835 .) kojim se bavio Avdo Sućeska . I nadalje, kadija Muhamed Isević u svojoj raspravi o teškim prilikama u Bosni (oko 1810 .) optužuje sakupljače džizje da ubiru glavarinu već od onih koji posjeduju samo pet do deset ovaca .13 Osim kontrasta između legalističkog pravdoljublja i svakodnevne prakse, ovo upućuje i na to da, kad pomnoži-mo broj ovaca između pet i deset (na primjer 8,5) s 4,7 (“normalnih” evraka sadržanih u jednom “terenskom”), dobivamo četrdeset, a to čini jedan “diš”, upravo kao poreznu osnovicu . Slično je i sa šinikom i čarom, pri čemu sve upućuje na standardnu cijelu baštinu (tamam çift) od deset hektara, jer ona može prehraniti 4-5 inokosnih obitelji, bilo da se na njoj uzgajaju pretežno žitarice, bilo da je pod mješovitim kulturama uz neku mjeru stočarstva . Ako

10 Ovo je doduše prosjek, no raspon je sasvim nevelik: od 4,68 do 4,72 . 11 Avdo Sućeska, Popis čifluka u Rogatičkom kadiluku iz 1835. godine, POF XIV-XV, Sa-rajevo 1969 ., 189-273 .12 OZHA HAZU, D 777, fol . 32 b .13 Ahmed Aličić, Manuskript Ahvali Bosna od Muhameda Emina Isevića (poč . XIX v .), POF 32-33, 1982-1983 ., Sarajevo 1984 ., 186 .

114

se spomenuti ključ od 4,7 primijeni na područje izvan Bosne, on vrlo dobro funkcionira: u kadiluku Manastir (Bitola) od sredine 17 . do ranog 19 . stoljeća bogato je dokumentirana paralelna pojava dvije vrste evraka, “normalnih” i “terenskih”, s tim da su ovi drugi obračunska fiskalna jedinica, a ne fizički listovi . Njih je uvijek 4,7 puta manje od “normalnih”, a često se za njih sino-nimno kaže hane ili pak çift, ponekada čak i nefer .14

Konačno, ovi uvidi mogu nam poslužiti da bolje shvatimo što se moglo kriti iza ogromnog rasta broja evraka u Bosni od sredine 18 . stoljeća pa do ukidanja džizje . To se događalo nakon određenog pada od 1696 . do 1732 . Prisjetimo li se da se evrak moglo naplatiti već od manjeg dijela “zuba”, kako kaže kadija Isević, onda nije daleko zaključak da se broj potvrda, a time i novčani iznos, mogao i smanjivati, načelno do odnosa jedan diš = jedan evrak . Čini se da je tako i bilo do 1732 ., a možda i neko vrijeme poslije toga, dok za-tim slijedi širenje zahvata na sve manje jedinice .15 Sve ovo ne znači da uku-pnog rasta na bazi prirodnog priraštaja nije bilo . Od vjerojatnih 470-480 .000 kršćana 1696 . do 657 .000 u godini 1851 . prirast postoji, i posve je normalan, 0,2 ‰, čak je i nešto viši od 0,17 za cijelu Europu .

Ima indicija da bi se na sličan način moglo “ispravljati” demografsku krivulju i dvjestotinjak godina unazad, gotovo do početka osmanske vladavi-ne, no to je tema za neku drugu priliku .

Zusammenfassung

“WIE KONSTRUIERT MAN DEMOGRAPHISCHE TRENDS ANHAND DER DATEN ZU DER ANZAHL DER FISKALISCHEN EINHEITEN

(DZIZJA) IN BOSNIEN IM 18 . JAHRHUNDERT”

In der Historiographie überwiegt der Standpunkt, dass die “Reform” der Einhebung der Dzizja aus 1691 mehr Klarheit in diesen Bereich gebracht hat, und damit den heutigen Osmanisten die Arbeit erleichtert, vor allem bei dem Versuch, demographische Bewegungen festzustellen . Nun scheint aber

14 Michael Ursinus, Hane in Kalkandelen, Rü’us in Selanik . Regionalspezifi sche Verwal-Ursinus, Hane in Kalkandelen, Rü’us in Selanik . Regionalspezifi sche Verwal-Hane in Kalkandelen, Rü’us in Selanik . Regionalspezifische Verwal-tungspraktiken und -begriffe im Osmanischen Reich bis zum Beginn der Tanzimat . U: Hans Georg Majer u . Raoul Motika (ur .): Türkische Wirtschafts- und Sozialgeschichte von 1071 bis 1920 . Wiesbaden 1995 ., 343-361 . OIS, Sidžil br . 7 (Sidžil mostarskog kadije), 12a/1, prijepis hatihumajuna iz 1829 . 15 Još jedna pojava ukazuje na to da su se stvari tako mogle odvijati . Krivulja kretanja ci-jena vrlo je slična onoj koja pokazuje trend kretanja broja potvrda . Do sredine 18 . stoljeća one padaju, a nakon toga uglavnom rastu . To pogađa najviše državu, više nego relativno autarhično selo .

115

die Lage keineswegs einfach zu sein . Konkrete Umstände entsprachen meist nicht den allgemeinen Grundsätzen, die man von oben verordnen wollte . Die Ergebnisse der vorliegenden Untersuchung suggerieren, dass es eine Reihe von Phänomenen gegeben hat, die eine Veränderung der bisherigen, haupt-sächlich mechanischen Perspektive nahelegen . So scheint das Prinzip, nach dem jeder geschlechtlich reife Nichtmoslem Dzizja zu zahlen hatte, keine praktische Anwendung gefunden hat, so dass sich in der Praxis die Familie als grundlegende fiksalische Einheit nach wie vor erhalten hat . Weiterhin haben die Gläubiger vor Ort als die Basis für die Erhebung dieser Steuer eine größere Einheit von vier-fünf Steuerpflichtigen angenommen, was ande-rerseits der basalen Einheit des Besitzfonds (diş, bzw . şinik) entspricht . Und schließlich große Unterschiede in der Anzahl der Zahlungsbestätigungen (evrak) asu dem frühen und späten 18 . Jahrhundert, was weder durch das gigantische natürliche Bevölkerungswachstum, noch durch Migrationen aus-nehmend großer Ausmaße zu erklären wären, vor allem wenn man annimt, dass sich die Steuererhebung von einem Äquivalent für einen kleineren Teil der basalen Einheit des Besitzfonds zum immer größeren bewegt hat .

117

BILJNI I STOČNI FOND U VREME TURSKE VLADAVINE*

Olga ZirojevićBeograd

Beležeći, iz fiskalnih razloga, stanovništvo i njegove poreske obaveze, ponajpre zvanični turski, tačnije, osmanski popisi (poznatiji pod imenom def-teri), pouzdano nas obaveštavaju i o biljnim i životinjskim vrstama gajenim na balkanskim prostorima u dugim vekovima osmanske vladavine .

Pored poljoprivrednih kultura, koje su doneli novi gospodari Turci-Osmanlije, počinju da pristižu i druge, iz novootkrivenih prekookeanskih zemalja: kukuruz, paprika, bundeva, pasulj pa krompir i, mnogo kasnije, paradajz .

Uz zatečene žitarice: pšenicu, ječam, proso, raž, ovas, sirak, speltu – pir ili krupnik (kao da je identična s turskom kapludžom – kapluca), gaji se još heljda, zatim pirinač, a kasnije i kukuruz . Tu je i dalje od ranije poznata suražica, odnosno sumješica (turski mahlut) .

Najznačajnija kultura koju su Turci doneli na balknske prostore bio je, nema nikakve sumnje, pirinač . Ova prastara kulturna biljka verovatno je postala od divljih vrsta rasprostranjenih na području od južne Indije do Kine . Iz Indije – otuda i njegova imena, birindž i oriza, potiču iz sanskrita – stiže u iranske zemlje, pa u Mesopotamiju, Siriju i Egipat, da bi u X veku bio poznat u Španiji . Ova žitarica svoju ekspanziju doživljava tek u VII veku . Upoznavši je u Iraku i jednom je prihvativši, Arapi su je gajili svuda gde su za to po-stojali klimatski uslovi . Kasnije će je preuzeti i Turci-Osmanlije . Na našim prostorima prvi pominje pirinač Francuz Bertrandon de la Brokijer (1432), i to negde oko Niša (“u lepom kraju u kojem mnogo raste pirinač”) . A sudeći po raspoloživim turskim popisima, gajen je i u dolini Resave, oko Leskovca, u Makedoniji, Grčkoj, Albaniji i Bugarskoj .

Među novim kulturama koje su u vreme turske vladavine donete iz Amerike veoma značajno mesto zauzima i nova žitarica – kukuruz . Sasvim je sigurno da je kukuruz u Evropu, kao i na ostale kontinente, prispeo iz * Druga, popravljena verzija; prva, kraća verzija ovog rada, objavljena je u Seoskim dani-ma Sretena Vukosavljevića XXIII, Prijepolje, 2008 . 267-270 .

118

Amerike . Treba, međutim, pomenuti da je kukuruz mogao biti poznat u Aziji mnogo pre 1492 . godine . Sudeći po imenima koja nosi – kokoroz, kukuru-za, trakinja, turčinak, turščica, turska pšenica, golokud, (p)čenka, rumetin, momoroz, moruza, türkischer Weiz, grano turco, misir, urmetin, fermentun, furmentin(a), carevica, carevka, kolomboć (po Kolumbu) – došao je na Bal-kan sa raznih strana i u razna vremena . I dok je za Italijane i Francuze bio gran(o) turco odnosno le blé de Turquie, za Nemce türkischer Weiz, Turci su ga nazivali misir (odnosno misir bugdayi), što bi govorilo da im je donet pre-ko Egipta . Koliko se dosad zna, kukuruz treba da je stigao u Dalmaciju 1572, a u Srbiju 1576 . godine, gde se najpre gajio po baštama . Uzgajan je, sasvim sigurno, na Kosmaju u prvoj polovini XVII veka, a zna se i da je četrdesetih godina istog veka izvožen iz Bosne u Split . Da je ova žitarica rano ušla u sva-kodnevnu ishranu balkanskog stanovništva svedoči i njeno često pominjanje na mađarskim carinarnicama počevši od 1690 . godine . I ovaj podatak bi, uz druge, išao u prilog davno iznetoj pretpostavci da je kukuruz prispeo u pre-kodunavske oblasti sa Balkana .

Kukuruz je već 1780 . godine bio glavna hrana u Crnoj Gori, a u isto vreme zabeležiće i sarajevski hroničar Mula Mustafa Bašeskija “većina svi-jeta, pa bili oni kadije ili hodže, hranilo se kukuruzom” .

Od povrtarskih kultura, kao i u ranijem vremenu, najviše su se gajili kupus, beli i crni luk, ređe praziluk, pa mahunarke, naročito sočivo, bob (tur . bakla), grah (baš pod tim imenom) i grahorica, grahorina, grahor (tur . bur-čak), kako se to vidi iz najranijeg popisa Oblasti Brankovića (1455) . Inače, u prvim popisima uz sočivo (tur . mercümek, kasnije se javlja i drugo ime ades), često se beleži merdumek (danas te reči u raspoloživim rečnicima nema) . Izneta je pretpostavka da bi to mogla biti “grahorica, grah-poljak ( . . .) koje se i danas siju u jednom delu Hercegovine (Popovo polje) i Dalmacije” . Ovo pi-tanje, zasad, ipak ostaje otvoreno, budući da se merdumek i grahor (burčak) javljaju, ponekad, zajedno u istom popisu . Treba, takođe, istaći da rod graho-ra (lat . Lathyrus) obuhvata više od sto vrsta, većinom višegodišnjih, dok su kulturne biljke jednogodišnje . Upotrebljava se za krmu, a u nekim istočno-azijskim zemljama zrno služi i kao ljudska hrana, što je očigledno bio slu-čaj i u vreme turske vladavine . I još nešto, oslanjajući se na Poljoprivrednu enciklopediju (I, Zagreb, MCMLXVII, 400-402) ne bi trebalo mešati grahor i grahoricu, jer su to, kako se tu navodi, dve različite biljke (ovim pitanjem po-zabavićemo se u jednom posebnom radu) . Što se tiče graha (pominje se i crni grah, javlja se dosta često, kasnije i na području današnje Mađarske), ovde to nije pasulj (koji će nam doći u kasnijem vremenu), već, najverovatnije, neka vrsta divljeg graška ili je, možda, u pitanju crni kineski pasulj, tur . bö(g)rülce (lat . Vigna sinensis, u jednom srednjovekovnom izvoru za fasulj se kaže da je “crnook”) koji se baš pod tim imenom javlja u zvaničnim popisima . Od XVI veka ime roda Phaseolus prenosi se na iz Amerike donete vrste prema špan-skom Fajol . Inače, u nekim delovima ex-ju prostora nazivi za grah i pasulj su danas sinonimi . Od mahunarki Turcima dugujemo i dolazak bamije (tur . bamya) .

119

Uzgaja se dosta i repa (pominje se i crna repa) . Prema vakufnami (iz 1514 . godine) u skopskom imaretu trošeni su: spanać (i njega su nam doneli Turci), šalgam (naziva se svinjska ili slatka repa i u to vreme zamenjivala je krompir) i tikvica . A u prvoj polovini XVI veka na solunskoj pijaci, na primer, prodavani su: naut (poznat, inače, i u srednjovekovnom Dubrovniku), leća, grahorica, bob, grah (börülce), pirinač, crni i beli luk, kupus, praziluk, kra-stavci i bundeve (kabak) . Putopisci Hans Dernšvam (Dernschwam) i Pjer (Pi-erre) Belon pominju, sredinom XVI veka, plavi patlidžan, bundevu i krasta-vac . A u jednom anonimnom tursko-srpskohrvatskom rečniku iz XVII veka zabeležene su sledeće povrtarske kulture: tikva, debela tikva, repa, kupus, zelje, luk, hren, mrkva, sočivica, mak, komorač i paprika (tur . itburnu i yeşil biber) . Ova poslednja treba da je doneta na balkanske prostore krajem XVI veka kao “indijski biber”, a nije isključeno ni da je u vremenu između 1572 . i 1580 . godine donošena i na budimsku carinu . U jednom tursko-bosanskom rečniku (iz 1631) paprika se naziva frenk biberi (što će reći: franački odnosno evropski biber). Za Turke je i danas paprika biber, dok je ono što se kod nas podrazumeva pod biberom kod njih kara biber.

U ovom poslednjem rečniku prvi put se, koliko smo mogli da utvrdimo, javlja pasulj (posul, ali izgleda da je tu ipak reč o kineskom pasulju) . Inače, iz Amerike doneti pasulj (Fiesohlen), zajedno sa graškom i sočivom, donošen je, od poslednjih decenija XVII veka, na ugarske carinarnice, i to ne u malim količinama .

Među namirnicama koje su 1730 . godine prodavane u Beogradu nalaze se, takođe, grah i pasulj . Zna se da je ovaj poslednji oko 1740 . već uveliko bio gajen u Smederevskom sandžaku (fasulya/e).

Uz domaću tikvu ili tikvicu (oslanjajući se na ime koje bi moglo biti i sveslovensko) javlja se i bundeva iz Amerike odnosno misirača (kako se, na primer, i danas naziva u Bosni), uz druga brojna imena . I poput kukuruza s kojim se obično zajedno uzgaja (a u istoj njivi je neretko zasejan i pasulj) sti-gla je, sudeći po imenu – kao i kukuruz – preko Egipta (mada treba pomenuti i njena druga, turska imena, kao kabak i dulek (dölek – “karpuzice i dinjice u bostanu”) uz, razume se, i mnogobrojna domaća) .

U carskoj kuhinji (saray mutvagi) trošeni su, tokom XV, XVI i XVII veka, kineski pasulj (börülce), luk, mladi luk, suvi luk, beli luk, mladi beli luk, suvi beli luk, šargarepa, suvi peršun, sveži peršun, repa (šalgam), spa-nać, kiseli kupus, sveži kupus, sveži bob (bakla), blitva, misirska bundeva (misirača?), sveža bundeva, list jute, patlidžan, krastavac, vrtna salata (ma-rula), list od vinove loze (sveži i onaj iz turšije), celer, cvekla, list lešnika, praziluk, brusanska rotkva, kao i suve mahunarke: sočivo, naut, bob .

U kuhinjskim tefterima mitropolitskog dvora u Beogradu zabeleženi su, uz pasulj, još i sočivo, grašak, keleraba, plavkasti kelj, spanać, špargle, šargarepa, kiseljak, žuta repa, rotkva, ali i bečko sočivo, bečki grah, karfiol, kao i tikve . A na mitropolitskom majuru bile su zasađene i “artičoke” . Uz navedene povrtarske kulture, sa nemačkom kolonizacijom u Banat stižu još peršun i krompir (od nem . Grundbirne – zemljana kruška) .

120

Već sama imena ove poslednje kulture – koji je i danas za Indijance dar bogova – zemljak, zimik, krompir, kronpir, kompijer, krumpijer, krtola, krtu-la, krtulja, grundbir, korun, krumpiš, krumpiška, burbulka, podzemljica, po-zemica, rašak, ruski, rusijanka, palalije, svedoče da je i on, poput kukuruza, stizao na balkanske prostore sa raznih strana i u razna vremena . Smatralo se dugo da je prvi pomen krompira iz 1760 . godine, kada su ga među srpske graničare doneli vojnici iz Češke . Međutim, krompir (Kartofl) donet iz Pešte carinjen je u gradu Baji još 1699 . godine . U Crnu Goru ga je na povratku iz Rusije doneo, 1786 . godine, vladika Petar I, otuda i imena ruski i rusijanka (u okolini Foče, u koju je kasnije prenet – rušnjak) . Uprkos imenu Petar I do-neo je kartofule iz Trsta (kako to svedoči veoma merodavni Pavle Apolonoič Rovinski), a ne iz Rusije . U Bosnu je krompir stigao, kako poudano svedoči Francuz Paskal-Tomas Furkad (Pascal-Thomas Fourcade), iz Dalmacije . U Hercegovini je Ali-paša Rizvanbegović-Stočević rasprostranio gajenje krom-pira (uz pirinač, kukuruz i duvan) “nešto milom, a nešto silom” .

U biljni fond spadaju, najzad, i od ranije gajene nezaobilazne industrij-ske biljke: lan i konoplja, uz novoprispeli pamuk .

Treba pomenuti i nove začinske biljke susam i šafran; ovaj prvi kori-šćen je i za dobijanje dosta trošenog ulja poznatog pod imenom šarlagan .

Godine 1879 . na području Tuzle utvrđene su sledeće povrtarske kultu-re: repa, crni luk, beli luk, prasa, paradajz, kupus, krastavac, lubenica, dinja, paprika, bundeva, žuta repa, paštrnjak, peršun, mrkva, keleraba, karfiol, kelj, crni patlidžan, mak, sitna paprika, bamja i zelje . I veoma je verovatno, kako to ističe Adem Handžić, da su Turci kod nas zatekli veći broj povrtlar-skih kultura od onih koje spominju defteri, ali budući da su gajene u manjim količinama, ostale su prilikom popisa nezabeležene, kao što ih je, takođe, čitav niz stigao na ove prostore upravo u vreme turske vladavine .

I voćni fond je, zahvaljujući Turcima, obogaćen, jer se, uz grožđe, treš-nje, jabuke, kruške, orah, kesten, šljive, višnje, oskoruše, jagode, javljaju i nove vrste: breskva-šeftelija, mušmule, kajsija, turundža (vrsta gorke pomo-randže, mada se ponegde pominje i slatka, koja je služila za spravljanje šer-beta i recelja, a za nju zna čak i narodna pesma) . Polazeći od njihovih imena, trebalo bi da su nam stigle posredstvom Turaka . A, opet, sudeći po imenu kajsije u Vojvodini – aprikozna – mogla je tu doći i sa zapada (Nemci je pod istim imenom – Aprikose – poznaju od sredine XVII veka); one sitne, među-tim, nazivane su ponegde kajsijama . Novoprispela voćka, sudeći po imenu, trebalo bi da je bio i (šam)dud (u već pomenutom anonimnom rečniku iz XVII veka zabeleženo je, međutim, i njegovo domaće ime – murva)

Bostan (doslovno značenje vrt, bašta), pod kojim se kod nas, a ponekad i u osmanskim izvorima, podrazumevaju dinje i lubenice, trebalo bi, takođe, da je stigao posredstvom Turaka budući da se u srednjovekovnim izvorima izričito ne pominje . A nije, jer znamo sasvim pouzdano, da je gajen na po-dručju srednjovekovnog Dubrovnika, a uz to, odavno je utvrđeno da su reči dinja i lubenica ušle u slovenske jezike još u praslovensko doba, pri čemu se

121

njihovom domovinom smatra Azija . Tačnije, kultivisali su ih stari Persijanci još pre 3 000 godina .

Turci, veliki ljubitelji voća i slatkiša uopšte, doneli su na balkanske prostore, nema nikakve sumnje, i nove vrste voća . Svetski putnik Evlija Če-lebija pominje u Skoplju šljive bardaklije i šeftelije, a Bašeskija u Sarajevu zerdelije . U turskim cenovnicima iz XVII veka pominje se i beogradska šljiva (Belgrad erigi), uz onu iz Amasje . I razne vrste krušaka, kao karamanke, je-ribasme, taku(i)še, treba da su stigle sa anadolskih prostora . Tu su i trešnje; oslanjajući se opet na Evlijino svedočenje, one u Banjaluci – ašlame – “budu toliko slatke, sočne i ukusne da ih nema ravnih u Evropskoj Turskoj, Arabiji i Perziji” . U Novom Pazaru, pak, bilo je, kaže opet Evlija, čak 48 vrsta jabuka i 35 vrsta krušaka .

Najzad, znatne površine zemljišta bile su pod vinogradima, koje su dr-žali i hrišćani i muslimani .

Kada je reč o stočnom fondu, i dalje su najviše gajene ovce i svinje, o kojima se najviše i zna, budući da je samo sitna stoka, tačnije, ovce, koze i svinje, bila oporezovana (takođe se smatra da je taj porez bio veoma podstica-jan) . O krupnoj stoci – konji, goveda, bivoli, kao i o pernatoj živini – kokoške, guske, patke, ćurke (ove poslednje su poreklom iz Novog sveta i na ex-yu prostoru, uz ovo turskog odnosno persijskog porekla, nose i domaća imena: tuka, biba, morka, misirka) – postoje samo posredna svedočanstva . U ishra-nu stanovništva ulazili su, takođe, i golubovi .

S obzirom na to da se od pčela uz med dobijao, i toliko potreban vosak pčelarstvo je u turskom vremenu bilo svuda, gde god su za to postojali uslovi, veoma razvijena privredna grana . Pčele su gajene u seoskim, ali isto tako i u gradskim naseljima, kao i po manastirima .

U stočni fond spadaju, najzad, i riba koja je mnogo trošena (naročito zbog mnogih posnih dana), kao i divljač, o kojoj ima vesti na stranicama dnevnika evropskih putnika kroz carstvo Osmanlija .

Zusammenfassung

PFLANZEN- UND VIEHRESSOURCEN ZUR ZEIT DER TÜRKISCHEN HERRSCHAFT

Indem sie aus fiskalischen Gründen, die Bevölkerung und ihre fiskali-schen Verpflichtungen aufzeichneten, unterrichten uns die offizielen türki-schen (genauer: die osmanischen) Aktenbände (die sog . Defters) auch recht zuverlässig über die Pflanzen- und Tierarten, die im balkanischen Raum in den langen Jahrhunderten der türkischen Herrschaft gezüchtet wurden . Ne-

122

ben den landwirtschaftlichen Kulturen, die uns die neuen Herren Türken-Osmanen gebracht haben, kommen noch aus Übersee-Ländern auch ande-re, neue hinzu: der Mais und Paprika, der Kürbis, die Bohne, die Kartoffel, und viel später auch die Tomate . Neben den vorgefundenen Getreiden: dem Weizen und der Gerste, der Rispenhirse, dem Roggen, dem Saat-Hafer, der Mohrenhirse, der Spelta, dem Dinkel, wird noch der echte Buchweizen, wei-terhin der Reis, und später auch der Mais angebaut . Die bedeutendste Pflan-zenkultur, die die Türken auf den Balkan mitbrachten, war ohne Zweifel der Reis . Unter den neuen Arten aus Amerika nimmt das neue Getreide Mais eine besonderen Platz ein . Nach vielen Namen, die er auf dem Balkan trägt, zu urteilen, ist er hierher von verschiedenen Seiten und zu verschiedenen Zeiten gekommen .

Von den Gemüsekulturen, wurden wie zu früheren Zeiten am mei-sten der Gemüsekohl, der Knoblauch und die Zwiebel, seltener der Lauch, angebaut, weiterhin die Hülsenfrüchtler, insbesondere die Linse, die Sau-bohne (tur . bakla), die Bohne, grah (gerade unter diesem Namen) weiterhin eine Erbsenart (grahorica, grahorina, grahor), die türkisch Burčak heißt, des Weiteren die Rübe, der Spinat, šalgam (süße Rübe), die Gurke, die Au-bergine . Auch der neuangekommene Paprika hat mehrere Namen: itburnu, yešil biber, frenk biberi . Mit der deutschen Kolonisierung im Banat (im XVIII Jahrhundert) kommen noch die Petersilie und die Kartoffel (krompir von dt . Grundbirne , neben zahlreichen anderen Namen) hiunzu . Da sind schließlich auch die schon früher angebauten industriell hergestellten Pflanzen wie das Leinen und der Hanf, neben der neu hinzugekommenen Baumwolle . Neu sind auch die Gewürzpflanzen, der Sesam und der Safran .

Auch die Obstressourcen werden durch die Türken bereichert, weil ne-ben der Weinbeere, nun auch der Kirsche, der Äpfel, der Birnen, der Walnus und Kastanie, der Pflaume, der Sauerkirsche, der Speierlinge und der Erd-beere, auch neue Arten hinzukommen: die Mispel, die Aprikose, die turundža (eine Art sauere Orange), wie auch die neuen Arten der schon vorfindlichen Obstgattung, neben der schon Honig- nun auch die Wassermelonen (unter dem gemeinsamen Namen bostan) .

Was die Viehressourcen angeht, wurden auch weiterhin am meisten Schafe und Schweine (bzw . das Kleinvieh) gezüchtet, während wir über das Großvieh – Pferde, Rinder, Büffel, wie auch über das Geflügel: das Huhn, die Gans, die Ente, und das Truthuhn (auch diese letzteren stammen aus der Neuen Welt, und tragen neben den türkisch- bzw . persischstämmigen Namen auch einheimische Bezeichnungen: tuka, biba, morka, misirka) – nur indirekte Zeugnisse haben . Auch die Bienenzucht war in der türkischen Zeit ein sehr entwickelter Wirtschaftszweig . Zu diesen Ressourcen zählt schließ-lich auch der Fisch, der intensiv konsumiert wurde, wie auch das Wild, das in den Reisetagebüchern der Europäer, die durch das Reich der Osmanen reisen, erwähnt werden .

123

Izvori i literatura

Beldiceanu, N . Beldiceanu-Steinherr, I . “Rizculture dans l’empire ottoman (XIVe – XVe siècle)”, Turcica IX/2-X, Paris, 1994 .

Bendel, L . Das grosse Lexikon der Früchte und Gemüse, Herkunft, Inhaltstoffe, Zubereitung, Wirkung, Anaconda, Köln, 2008 .

Bilgin, A . Osmanli Sarayi Mutvagi (1453-1650), Istanbul, 2004 . Blagojević, M . Zemljoradnja u srednjovekovnoj Srbiji, Istorijski institut, Beograd,

1873 .Bojanić, D . Turski zakoni i zakonski propisi iz XV i XVI veka za smederevsku,

kruševačku i vidinsku oblast, Istorijski institut, Beograd, 1974 . Brokijer, B . de la, Putovanje preko mora, Naučna knjiga, Beograd, 1950 . Canard, M . “Le riz dans le proche oriente aux premiers siècles de l’islam”, Arabica

VI, mai 1959, Leiden, 1959 .Daničić, Đ . “Muke blaženoga grozdija”, Starine II, Zagreb, 1870 .Elezović, G . Turski spomenici 1348-1520, 1, 1, SKA, Beograd, 1940 .Evlija Čelebi, Putopis, Odlomci o jugoslavenskim zemljama, prevod, uvod i

komentar H . Šabanović, Sarajevo, 1967 .Fekete, L . Türkische Schriften aus dem Archive Palatinus Nikolaus Esterhazy,

1606-1645, Budapest, 1932 .Fekete, L . Kaldy-Nagy, Gy . Rechnungsbücher türkischer Finanzstellen in Buda

(1550-1580), Türkischer Text, Budapest, 1962 .Gavrilović, S . Građa o balkanskim trgovcima u Ugarskoj XVIII veka, carinarnice,

II, SANU, Beograd, 1996 .Gavrilović, S . Izvori o Srbima u Ugarskoj s kraja XVII i početkom XVIII veka, II,

SANU, Beograd, 1990 .Gavrilović, S . Jakšić, I . Pecinjački, S . Građa o balkanskim trgovcima u Ugarskoj

XVIII veka, carinarnice i kontumaci, I, SANU, Beograd, 1985 . Handžić, A . Tuzla i njena okolina u XVI vijeku, Svjetlost, Sarajevo, 1975 . Hrabak, B . “Poljoprivreda Bosne i Hercegovine 1463-1700 . godine”, Bosna i

Hercegovina od srednjeg veka do novijeg vremena, Istorijski institut SANU, Beograd, 1995 .

Hrabak, B . “Ribolov i riblja pijaca u Beogradu u XVI i XVII veku”, Godišnjak grada Beograda VII, 1960 .

Inaldžik, H . “Rice cultivation and the čeltukči-reaya system in the Ottoman Empire”, Turcica XIV, 1982 .

Kanuni i kanunname za bosanski, hercegovački, zvornički, kliški, crnogorski i skadarski sandžak, Zakonski spomenici 1, Sarajevo, 1957 .

Karaulac, M . Priče francuskih putnika sa puta po otomanskoj Bosni, izbor, prevod i predgovor M . Karaulac, Matica srpska, 1958 .

Kleines Lexikon deutscher Wörter arabischer Herkunft, Herausgegeben von Nabil Osman, Beck, 6 Auflage, 2002 .

Korkut, D . “Makbul-i arif (Potur Šahidija) Uskufi Bosnevije”, Glasnik Hrvatskog Zemljskog muzeja u Sarajevu LIV, 1942/1943 .

Korkut, B . “Tursko-srpskohrvatski rječnik nepoznatog autora iz XVII stoljeća”, POF XVI-XVII, 1970 .

124

Kostić, K . “Kulturne biljke u srpskim zemljama za turskoga vremena”, Nastavnik 9-12, Beograd, 1913 .

Kütükoglu, M . Osmanlilarda Narh Müessesesi ve 1640 Tarihli Narh Defteri, Istanbul, 1983 .

Martnov-Purkarov, Z . Nemački uticaj na ishranu Srba u Banatu, Pančevo, 1997 .Mula Mustafa Ševki Bašeskija, Ljetopis (1746-1804), prevod s turskog, uvod i

komentar M . Mujezinović, Veselin Masleša, Sarajevo, 1987 .Nabljudenija na množestvo nešta videni v Grcija, Azija, Judeja, Egipet, Arabija

i drugi čuždi strani ot Pier Belon do Man, prevod i komentar ot prof . Vsevold Nikolaev, Sofija, 1953 .

Oblast Brankovića, Opširni registarski popis iz 1455 . godine, 1-2, priredili H . Hadžibegić, A . Handžić, E . Kovačević, Orijentalni institut, Sarajevo, 1972 .

Poljoprivredna encikloperija, I, Zagreb, MCMLXVIII .Popović, D . “Vojvodina u tursko doba”, Vojvodina 1, Novi Sad, 1939 .Popović, D . i Bogdanović, M . Građa za istoriju Beograda od 1717 do 1739 . godine,

1, Istoriski arhiv Beograda, 1958 . Popović, V . “Putopis d-ra Brauna”, Glasnik Istoriskog društva u Novom Sadu VI,

VII, 1933, 1934 . Rovinski, P . A . Crna Gora u prošlosti i sadašnjosti, II, Etnologija, Cetinje, 1994 . Simonović, D . Botanički rečnik naučnih i narodnih imena biljaka sa imenima na

ruskom, engleskom, nemačkom i francuskom jeziku, SAN CCCXVIII, Institut za srpskohrvatski jezik 3, Beograd, 1959 .

Spremić, M . “Jelo i piće”, privatni život u srpskim zemljama srednjeg veka, priredile S . Marjanović-Dušanić i D . Popović, Clio, Beograd, 2004 .

Srdanović-Barać, O . Srpska agrarna revolucija i poljoprivreda od Kočine Krajine do kraja prve vlade kneza Miloša (1788-1831), SANU, Beograd, 1980 .

Stojanovski, A . “Nekoliko zakona o tržišnoj taksi i carina u Solunu u XVI veku”, JIČ 3, 1969 .

Stojanovski, A . Vranjski kadiluk u XVI veku, Vranje,1985 . Šabanović, H . Turski izvori za istoriju Beograda, 1,1, Katastarski popisi Beograda

i okoline 1476-1566 . Istorijski arhiv Beograda, Beograd, 1964 .Vlahović, P . Srbija, zemlja, narod, život, običaji, Beograd, 2002 .Vlajinac, M . “Iz putopisa Hansa Dernšvama 1553-1555 . god”, Bratstvo XXII, 1927 . Zirojević, O . Bulgur – (ne)zaboravljena namirnica”, Muzej “Staro selo” Sirogojno,

2002 . Zirojević, O . “Jelo i piće” Privatni život u srpskim zemljama u osvit modernog

doba, priredio A . Fotić, Clio, 2005 .Ziirojević, O . “Rajnold Lubenau o Beogradu i Srbiji 1587 . godine”, Godišnjak

grada Beograda XIII, 1966 . Zirojević, O . “Ribolov na srednjem Dunavu” (XVI i XVII vek)”, Zbornik Matice

srpske za istoriju 49, 1994 .

125

ЗАВИJA МАХМУД-БЕГА У ИХТИМАНУ

Александър АнтоновСофија

Град Ихтиман налази се око 50 км источно од Софије . Смештен је у центру Ихтиманске равнице, која је минијатурна копија Софијске кот-лине . У близини садашњег града, за време византијске владавине, на овим територијама налазила се тврђава Стипонион . Њено словенско име је Штипоне, а арапски географичар Ал Идриси називао ју је Стобуни .1 Римски пут Виа Милитарис, који се налазио на источној страни подножја планине у правцу Трајанових Врата, пролазио је кроз садашњи град . Ис-тим тим путем крајем XIV века ишло је и османско освајање у правцу Софије . Изгледа да су ове територије Османлије освојиле током 70-их и 80-их година 14 . века . Тврђаву Штипоне освојио је чувени османлијски војсковођа Лала Шахин2, који је склопио уговор са њеним бранитељима и то је објашњење имена касабе .3 После тога су се неверници повукли у тврђаву Самоков, која је на заповест војсковође била срушена . Као што пише познати османлијски путописац Евлија Челебија, то је урађено “да се не би поново уселили бугарски и српски неверници” .4 На истом месту војсковођа је подигао “и данас познати имарет којим је проширио земљу Ислама” .5

Тако је почела да се ствара нова касаба, која се развијала око има-рета који је основао Махмуд-бег, син Гази Михал-бега, крајем 14 . века . Од тог имарета остала је једна полусрушена џамија у форми обрнутог слова “Т” . У том скупу зграда налазили су се још каравансарај и чесма, одавно срушени . Сачуван је само зидарски натпис на чесми из којег сазнајемо да ју је зидао Мехмед кетхуда 1070 . године (1659-1660) .

1 Киил . М ., Хора и селигца в България през османскин период . С ., 2005, 459 .2 Васпитач султана Мурата I и први беглербег Румелије . Умро око 1384 . године .3 У тексту је коришћен арапски израз ahd-i emân . У преводу – императорски декрет (ферман) за помиловање (прашање) .4 Evlıya Çelebi . Seyahat nâmesi, III . İstanbul 1999, 220 .5 Исто .

126

Терминолошка одређењаУ изворима и специјализованим публикацијама срећу се различи-

ти термини – рибат, завија, имарет, текија, који се употребљавају при описивању добротворних зграда или целих архитектонских комплекса (küllıye), подигнутих поред главних путева у Анадолији и Румелији .6 Из-гледа да је арапска традиција везана за рибат, која је била усвојена и у Азији, код Османлија замењена са завијом . Заједничко за та два тер-мина је то што се њима означава место пребивања дервиша, које се на-лазило или негде на “граници” између исламског и хришћанског света или поред главног пута .7 Врло тачан опис функција једне завије даје ос-мански хроничар Мехмед Нешри .8 У овом случају ради се о згради у којој путници могу да нађу преноћиште и храну . Иако није јасно где се налази предметна завија, из контекста описа јасно је да је на неком од главних путева у Анадолији . Ова легенда, укључујући и шеихово тумачење Ос-мановог сна, који му предсказује царску власт, стоји у основи “Османског династичког мита” . У ствари, веза оснивача османске државе са шеиком Едебалијем, који му постаје и таст, даривање дервиша из завије “дарови-ма и милошћу” и знак, који укључује и ћасу и сабљу, није случајна . Дер-виши војници и исламски мистички редови узимали су активно учешће у територијалном ширењу османског бејлика у Малој Азији и инвазији на Балкану .9 Ови редови развијали су и суфијске институције – завије, ханагјах, текије .10 Шта се, као архитектура, крије иза тако употребљених термина тешко је да се разазна . Можда се ради о дервишким манасти-рима – текијама или о посебним грађевинама – завијама . Изгледа да су првобитно, током ХІV-ХV века, завије грађене највише од нетрајног дрвеног материјала . То је и разлог што нису сачуване . Њихова градња вероватно треба да се повеже с ахијима .11 То су дервиши, који иду заједно с војском и с њима је у високом степену повезана исламизација и коло-низација стратешких региона у Малој Азији и Румелији . После ХVІ века, када је османски завојевачки талас ослабио, ахи приступају еснафској

6 Eyice, S . İlk Osmanlı Devrinin Dini-İçtimai Bir Müessesi: Zâvıyeler ve Zâvıyeli-Camiler, İ .Ü . İktisat Fakültesi Mecmuası ХХІII/1-2 (1962-1963), 28 .7 Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü C . III . Eyice, S . 29 . 8 Мехмед Нешри . Огледало на света . Съставителство и превод от османотурски език М . Калицин . С ., 1984, 32 . Шејх Едебали који је припадао народу Османа и који је опстајао као дервиш . Он је подигао себи завију и служила је пролазницима . Повремено је и Осман боравио у његовој завији . Види и Eyice, S . Zâvıyeler ve Zâvıyeli Camiler . . . 24 .9 Граматикова, Н . Ислямски неортодоксални течения у българските земи . В: История на мюсюлманската култура по българските земи . С ., 2001, 205 .10 Zaviye maddesi, Encyklopedıe de l İ’slam; ханакјах, теке; İ A, Mescıd mad ., 58-60 .11 Ö . Lütfi Barkan . Osmanlı imparatorluğnda bir iskân ve kolozasyon metodu olarak vakıflar ve temlikler . VD . II (1942), 279–386 .

127

организацији . С . Ејиџе сматра да завија није ништа више од месџида са просторијама за становање .12

Формирање централизоване државe и подршка политичке врхуш-ке од стране велија довела је до градње великих добротворних комплекса – имарета . У њих су биле укључене кухиње у којима се спремала хра-на за путнике (aş hane) . Завије су постепено изгубиле своје самосталне функ ције и претвориле су се или у део имарета или у месџиде . Изгледа да су неки од њих претрпели сложен архитектонски развој . Просторија за намаз, која је била врло мала за богомољце, проширена је . Разлика у нивоу пода у некој од њих ишчезава, уклањају се врата или преградни зидови према бочним просторијама, одакле се раније није улазило ди-ректно у молитвену просторију . Подиже се и минарет . То је био пут којим је завијa постепено претваранa у џамију .

После ХVІ века термином текија се означавају комплекси који укључују џамију или завијu с џамијом, имаретом и турбетом, а да се не мисли на посебну грађевину .

Датирање имарета у ихтимануOчигледно да урбанизација села Ихтиман после османског ос-

вајања треба да се пове же с развојем имарета који је, према Евлији Челе-бији, саградио Лала Шахин . Он даље наводи да је Ихтиман регистрован као хас са 16 села, приход од њих је дат бегу јурушког оџаклука, да место има 600 кућа, од којих су неке приземне, а неке на спрат . Евлија Челе-бија спомиње и постојање михраба и отворених џамија, месџида, а исто тако и две текије, једног купатила, 100 дућана, 3 хана и конкретизује да се код врата великог хана налази чесма, подигнута од кетхуде Ђурџи Мехмед паше . Цитира и натпис, према којем је чесма саграђена 1070 . (1659–1660 . године) . Опис познатог османског путописца није сасвим та-чан . Према опису из 1596 . године у Ихтиману је регистровано само 100 домаћинстава, од којих је једна трећина хришћанских .13 Што се се тиче градње имарета, њу треба повезати са фамилијом Михалбеговића, а не са Лалом Шахином, како тврди Евлија Челебија . Исто мишљење подр-жава и К . Јиречек . Према њему мала џамија, која се налази у јужном делу града, саграђена је мало после освајања Бугарске од стране Гази Михал паше, члана славног рода Михалоглу .14

Прихваћено је да је оснивач рода Ћосе Михал, који је почетком ХІV века био управник тврђаве Харман Каја у Малој Азији . Познато је и то да се род поделио на две гране – анадолијску и румелијску . Родоначелник

12 Eyice, S . Zâvıyeler ve Zâvıyeli Camiler, İ . Ü . İktisat Fakültesi Mecmuası ХХІ, sayı 1-4 (163), 28 .13 Киил, М . Хора и селища у България през османския период . С ., 2005, 460 .14 Иречек, К . Пътуване по България . С ., 1974, 169 .

128

румелијске гране рода био је гази Михал-бег, који је 1422 . године сагра-дио имарет и џамију у Једрену . Према “Писанију о почецима” од Енве-рија током 1464-1465 . г . у Ихтиману се населио Махмуд-бег, син Илијас-бега и потомак Ћосе Михала .15

Описујући историју Ихтимана, Махиел Киил назначава да је реч о новоизниклом османском граду око комплекса завије, имарета, хана и купатила које је саградио у последњој четвртини ХІV века Махмуд бег, који је погинуо у бици код Анкаре 1402 . године . То је дозволило Kиилу да прихвати да је град саграђен током последње четвртине ХІV века . Као доказ за ову своју тврдњу он је назначио архитектонску сличност завије у Ихтиману са раним османским архитонским споменицима .16

Информација о имарету у Ихтиману налази се и у османским доку-ментима . У регистру из 1526 . године описани су вакуфски поседи Мах-муд-бега сина Михал бега, чији приходи су били намењени завији . Јасно је и то да је при крају владавине султана Мехмеда ІІ (1451-1481) вакуф био конфискован у корист државног земљишног фонда, али је код сле-дећег султана Бајазита ІІ (1481-1512), статус вакуфа био обновљен .17 Ова информација наводи на помисао да је вакуф Махмуд бега био основан веома рано . Уосталом сам Махмуд-бег погинуо је у бици код Анкаре 1402 . године .18 Вероватно да је он основао вакуфе за живота, тј . крајем ХІV или почетком ХV века, а што се тиче тога када су саграђене поменуте зграде у Ихтиману, које су се издржавале од вакуфских прихода, највероватније да се то догодило у периоду између1380 . и 1402 . године .

Судбина једног од најранијих османлијских споменика архитекту-ре у Бугарској, џамије у Ихтиману, слична је судбини других споменика архитектуре из времена османлијске владавине у бугарским земљама . Одмах мора да се подвуче да се ради о згради која на почетку није била џамија већ завија, подигнут средствима вакуфа Михал-бега после осман-лијског освајања Ихтиманског поља крајем XIV века . Тешко је да се од-реди када је ова зграда претворена у џамију, али је највероватније да се то догодило у периоду од XVI до XVIII века . После ослобођења Бугарске 1878 . године и исељавања муслиманског становништва из области око Ихтимана, џамија је напуштена и почиње да се руши сама од себе . Прво је нестао минарет, који је био накнадно подигнут с десне стране улаза, а касније се срушила и централна купола .

15 Събев, О . Родът Михалоглу и мюсюлманското образование у българските земи на Османската империя . В: История на мюсюлманската култура по българските земи . Т . VІІ . С ., 2001, 137 .16 Киил, М . Цит . съч . 459 .17 Исто18 Eyice, S . Sofya Yakınında Ihtiman’da Gaazi Mihaloğlu Mahmud Bey İmâret-Câmii . Istanbul, 1975, 59 . Аутор наводи да се у архиву Топкапи у Истанбулу чува берат из 919 (1513 .) године којим се потврђују вакуфски поседи Махмуд- бега, сина Илијасовог, погинуо у боју код Анкаре . Наводи се да су поседи Махмуд бега у Ихтиману добијени темпликом од султана Махмеда II .

129

У Институту за споменике културе у Софији – НИПК постоји проје-кат рестаурације још из осамдесетих година ХХ века . За разлику од про-јекта за рестаурацију хамама у том граду, овај није реализован . Тешко је да се процени због чега пројекат није реализован, али највероватније да је напуштен због тада актуелног мишљења да се не дају средства за обнављање исламских сакралних зграда . Последице су више него еви-дентне имајући у виду потпуно непознавање историје овог споменика од стране архитеката из Института за споменике културе . Зграда је у очај-ном стању и препуштена је природним стихијама .

Пажљивим проучавањем овог споменика долази се до закључка да се ради о једној мултифункционалној згради типа завије,19 која на почет-ку није била џамија . Овај архитектонски тип зграда са планом “окрену-тог слова Т” одређен је као имарет јер је или у натпису или у вакуфни назначено да су такви . Аналогни је случај са Евреносовим имаретом у Комотинију те са џамијом Шихабудин паше (Имарет џамија) у Пловди-ву . Као аргументи овој хипотези могу да се наведу мишљења стручњака за рану османлијску архитектуру, као и османлијска документа .

У једном свом истраживању турски историчар Четинташ развија тезу да су зграде чији је план у виду “окренутог слова Т” зидане једино као дом за молитве – џамије . Ове своје тврдње он доказује подацима које се налазе у вакуфним документима о завији у Анадолији .20 Потпуно суп-ротног је мишљења познати истраживач османлијске архитектуре Екрем Ајверди, који каже да оснивање новог османлијског града обавезно мора да буде повезано са зидањем џамије . С друге стране је Емир Садат, који детаљно анализира развој завије као архитектонског модела и долази до закључка да ове зграде у Токату из XIII и почетка XIV века могу да се посматрају као прототип касније насталих Орханових имарета и грађе-вине Мурата I у Бурси . Карактеристично за њих је посебна организација унутрашњег простора . Централни простор, назван avlu mekânı21 или sofa, покривен је највишом куполом . Из њега се улази у простор под ар-кадама названим ayvan-ом где могу да се врше свакодневне молитве али он не одређује функционални профил зграде . Аутор претпоставља да се ова два карактеристична архитектонска елемента налазе у темељима

19 Завие (арап .) осама, самица, испосничка ћелија, манастир; сиротињски дом код муслимана . (Прим . прев .)20 Çetintaş, S . Yeşil Cami ve Benzeleri Cami Değildir . İstanbul, 1958, 1-26 . 21 Аvlu mekânı (Авлу мекан) – двориште, централна просторија . То је просторија у којој се врши богослужење . У њој се муслимани припремају за молитву . Специфична је по томе што је ниво пода нижи од онога где се врши богослужење и што је одвојена од осталих просторија аркадама . У овом имарету просторије са стране и она под аркадама у којој може да се врши намаз повезане су са централном просторијом . У неким џамијама у тој просторији постоји и шедрван .

130

вишефункционалних зграда, које се подижу паралелно са османлијским политичким утврђивањем .22

Цитирана мишљења као и моја лична искуства у вези зграда са планом “окренутог слова Т” наводе ме да прихватим да завије, као једна специфична муслиманска институција може да садржи једну или више зграда . Међутим, он конструктивно не може да представља самостални део неке веће зграде . То је разлог што не постоје посебни архитектонски типови као завије или хануках џамије . Уосталом, то ми даје за право да не прихватим тезу Семави Ејџеја да је сачувана зграда у Ихтиману за-вије-џамија .

Информација о имарету у Ихтиману, чији је део завије, налази се у низу османлијских докумената . Одговор на питање када је завија поста-ла џамија може да се пронађе у саставу службених лица која су наведена у вакуфу Махмуд-бега . У TD бр . 77 из времена султана Селима I (1512-1520) у Ихтиману су уписани: Ибрахим деде – хатиб и имам, Пир деде – мујезин, Радван Селим – опуномоћени за трошкове завијеа, Осман Хасан – шејх завије, Мустафа Јунус – службеник завијеа, Мехмед Хјусеин – ма-гационар, Џафер Хамза – писар .23 Иста лица су наведена и у регистрима с краја владавине султана Селима II (1566-1574) и с почетка владавине султана Мурата III (1574-1595) .24 У детаљно састављен регистар из вре-мена владавине султана Мехмеда III (1595-1603) уписани су: Ибрахим деде – хатиб и имам, Неби деде – мујезин – неожењен, хаџија Ахмед Мехмед – неожењен, Ридван Рјустем – опуномоћени за трошкове око за-вијеа – ожењен, Осман Хасан – шејх завије, Хусеин Алагјоз – неожењен, Хасан Абидин – неожењен, Мустафа Јунус – службеник, Мехмед Хасан – магационар, Курд Али – прикупљач пореза за имарет, Џафер Хамза – писар .25 Примећује се да су, уз мале изузетке, у сва три документа упи-сана иста имена – Ибрахим деде, Ридван Рустем, Џафер Хамза, осман Хасан . Вероватно је и име магационера исто . Имајући у виду озбиљну разлику у времену када су састављени први и последњи од цитираних докумената (око осамдесет година), понављање имена је мање необично . Највероватније је потребно да се одреде датуми . Без обзира на то, присус-тво Ибрахим дедеа, који је имам и хатиб, као и присуство мујезина гово-ри да је у Ихтиману постојала зграда која је петком радила као џамија . Тешко је проценити да ли је у питању друга грађевина или је почетком XVI века завије био реконструисан у џамију . Постојање имама (хатиба) у списковима с почетка XVI века показује да је простор за молитве завије највероватније био проширен, а с њим су биле повезане бочне просторије . 22 Sedat E . Erken Osmanlı Mişdrlığnda Çok-İşlevi yapılar: Kentsel Kolonizasyon yapalırı olarak Zaviyeler . Akademi Kitabevi 1994, Cilt I, 13 .23 BOA . T . D . 77, 704 .24 Ковачев, Р . Самоков и Самоковска каза током XVI века према подацима из осман-лијског архива . С . 2001, 322 . 25 Genç, N . XVI . Yüzyıl Sofya Muffasal Tahrir Defteri?nde Sofya Kazası . Eskişehir, 1988, 670 .

131

Тако је он претворен у џамију . У другом документу, међутим, џамија и завија се наводе посебно . Ради се о детаљном регистру из 1545 . године у коме су тачно пописани трошкови за храну завије у Ихтиману, која је дељена путницима . Међу намирницама су пописани и годишњи трош-кови за простирке (простирке од рогоза), највероватније тепишчићи за молитву намењени џамији и завијеу .26 Евлија Челеби такође није конк-ретан када се ради о описима места за молитву у Ихтиману . Он само спо-миње постојање михраба – отворених џамија и месџида, не дајући њихов број и друге детаље . Пише да постоје две текије, али ништа конкретно не спомиње о завији .27 Један докуменат из XVI века даје нам за право да претпоставимо да је завије у Ихтиману истовремено био и муслимански књижевни центар . Тамо је 15 реби јул-еббел 986 (24 . 05 . 1578) Ибрахим бин Абдулах завршио преписивање непознатог текста .28 Име преписива-ча такође нас тера да се замислимо . Очигледно је да се ради о муслима-ну, сину неког неверника који је примио Ислам . Изгледа да је дотични Ибрахим већ завршио медресе и вероватно је преписивао у некој од две бочне просторије завије .29

Без обзира на то што недостаје информација у документима, може-мо да претпоставимо да је у XVII векѕ завија у Ихтиману је претворен у џамију .

Уосталом, таква је судбина многих грађевина овог типа . Што се тиче минарета, он је највероватније изграђен много касније .

Присуство шејха у завији недвосмислено наводи на једну другу, ве-ома битну функцију – да даје кров над главом и да се брине о неким мус-лиманским братствима, што је начело освајачких формација и у великој мери основни темељ Османлија у новим освојеним земљама .30 Завија је имала и социјалну улогу . У њој су налазили кров над главом сиромашни и путници, који су пролазили кроз град . Слика о социјалној улози даје потрошња средстава за храну .31 Месо дневно – 20 (акчи), путер – 4, жито за хлеб сваког дана – 2 центи, поред 40 ока у вредности од 10 (акчи), жито за кашу и за хлеб – 4, за со, простирке (од рогоза), за џамију и завију, свеће од воска и тањире – 4, жито за . . . – 4, за пиринач сваког дана – 8 . Свега дневно – 54, месечно – 1620 (акчи) .

26 BOA . T . D . 236, 525 . 27 Evliya Çelebi . Op . cit ., 220 . 28 НБКМ ОрО, 828 . 29 Види опис архитектуре и цртеж бр . 1 .30 О дервишкој колонизацији види Barkan, Ö . L . Osmanlı imparatorluğunda bir iskân ve kolonizasyon metodu olarak vakıflar ve temlikler І, İstilâ devirlerinin kolonizatör Türk dervişleri ve zaviyler, VD, ІІ (1942), 279–386 . 31 BOA . T . D . 236,525 . “Трошкови поменутог завијеа: свако вече се припрема булгур (јело од куване, сушене и самлевене прекрупе, Прим . прев .) и пшенична каша (arda-be), а за пробирљивије госте се припрема телетина . У петак увече се кува телетина” .

132

Припремање хране уопште не значи да се ради о обичном хану (misafir han) са кухињом за сиромашне (aş hane), већ разоткрива мулти-функционалност саме грађевине са планом “окренутог слова Т” .

АрхитектураЗавијa у Ихтиману састављенa је од три основне просторије . Цен-

трална, у коју се улази кроз улаз са северне стране, и просторије у којој се касније вршио намаз (ayvan) и две бочне просторије (hücre), повезани су преко аркада са централним делом џамије .32 У централну просторију се улази кроз врата смештена у средини северног зида . Она је са спољне стране под сводом аркаде са оштрим врхом, а изнутра је, уместо аркаде, постављена масивна храстова греда . Обе стране врата су фланкиране ни-шама .

Централна просторија завије (аvlu mekânı) је квадратног облика димензија 4,50 х 4,50 м . Покривена је куполом чији је круг добијен пре-сецањем врхова квадрата . Купола, која је виша од купола бочних про-сторија, грађена је једним редом цигала, ређаним вертикално у концен-тричним круговима и повезаним малтером . Да би се побољшао ослонац, углови који се секу попуњени су медаљонима са пресеченим доњим уг-лом . Централна просторија је путем улаза обликованих као аркаде са оштрим врховима повезана са две бочне просторије, и аркадом која је у свом горњем делу заобљена, са просторијом за намаз . Овај централни део зграде обично је повезан са покривеним двориштем карактеристичним за анадолијску турску архитектурну традицију .33 Веома често у средини овог дворишта налазио се шадрван или неки други извор воде .34 Зидови и купола ове просторије су више пута били малтерисани јер се јасно види 7-8 слојева малтера . Преко последњег слоја, којим су покривени медаљо-ни, препознаје се украс осликан плавом бојом, који представља плетени-цу од флоралних елемената .35 Осветљење у централној просторији оства-рено је преко четири прозора који се налазе на куполи између медаљона, а северни прозор је касније зазидан . Према цртежу Семави Ејџе у центру ове просторије био је шедрван, али он није наведен у опису Кр . Мијатева . Садашње стање пода, који је затрпан са скоро 80 цм отпада, не дозвоља-ва да се потврди или одбаци постојање извора воде у просторији .36

Просторија у којој се врши намаз (ayvan) је дуга 5,20 м и широка 4,20 м . Она је одвојена од централне просторије аркадом . За разлику од

32 Види цртеж бр . 1 .33 Eyice, Op . cit ., 7 .34 Gabriel, A . Une kapitale turque Brousse . Paris¬, 1958, 158 .35 Види слику бр . 4 .36 Eyice, S . Sofya Yakınında Ihtiman’da Gaazi Mihaloğlu Mahmud Bey İmâret-Câmii . Istanbul, 1975, 56 .

133

осталих аркада које одвајају обе бочне просторије од централне, ова је за-окружена у горњем делу пошто се поклапа са контурама свода . Правоу-гаони облик просторије за намаз је захтевао промену у кровној конструк-цији . Уместо куполом, овај део џамије је покривен сводом . Он почиње директно из зидова без икаквих других декоративних или конструктив-них елемената . Попуњен је једним слојем цигала које су поређане вер-тикално и са површином паралелном дуге осе просторије .37 Просторија је добијала светлост из три прозора – два на бочним зидовима и један смештен у узани јужни зид . Нажалост, бочни прозори су срушени, али су највероватније имали исти облик као сачувани прозор на јужном зиду .38

Карактеристично за ову просторију је то да недостају михраб и мим-бер . Ако претпоставимо да је мимбер постојао, највероватније да је био изграђен од нетрајног материјала и није се сачувао до данас . Питање о михрабу, међутим, није истоветно . На унутрашњој површини јужног зида нема видљивих трагова удубљења за михраб .39 Касније, када је завија претворена у џамију, удубљење за михраб је највероватније било урађено накнадно . После напуштања џамије удубљење је пропало што даје могућ-ност за претпоставку да је било урађено од нетрајног материјала .

Обе бочне просторије (hücre) такође су квадратног облика и имају исте димензије као централна просторија . Покривене су, слично цент-ралној просторији, нешто нижим полулоптастим куполама .40 Техника која је коришћена за њихово зидање идентична је оној којом је зидана централна купола . Аркада према западној просторији је у потпуности са-чувана . Она је попуњена циглама повезаним белим малтером . Широка је 0,80 м . На јужном зиду ове просторије, у близини аркаде, налази се удубљење са оштрим врхом .41 Просторија је била осветљена преко прозо-ра који су се налазили на јужном, западном и северном зиду, а касније су били президани . Источна просторија има исти план и удубљење које се налази у близини аркаде код јужног зида . За разлику од аркаде која раз-дваја западну просторију од централне, ова што одваја источну просто-рију је порушена у горњем делу . Јасно се види отвор величине 0,40 х 0,80 м који се налази између куполе и источног зида централне просторије . Највероватније да је то димњак који је пролазио кроз горњи део аркаде . Примећује се чађавост са унутрашње стране . Постојање димњака наводи на претпоставку да је аркада са оштрим врхом оформљена осетно кас-није . Највероватније да је на том месту био зид са огњиштем које је сру-шено када је обликована аркада . Тешко је да се нађе друго објашњење

37 Миятев, Кр . Цитирано дело, 250 .38 Види слику бр . 2 и бр . 3 .39 Цртеж завије Ејџе приказује на јужном зиду постојање михраба у виду конструк-тивног детаља . То није потврђено на сачуваној грађевини . Види Eyice, S . Sofya Yakınında Ihtiman’da Gaazi Mihaloğlu Mahmud Bey İmâret-Câmii . Istanbul, 197, 52 .40 Види цртеж бр . 1 .41 Види слику бр . 6 .

134

за постојање димњака који се функционално не везује са аркадом . Нај-вероватније да је на исти начин била одвојена и западна просторија од централне . Ово потврђује претпоставку да су бочне просторије биле на-мењене да се у њима борави и да су се грејале . Највероватније се улаз за обе просторије налазио на месту неког од президаних отвора на север-ном зиду или пак на оба спољна зида – источним и западним – тих боч-них просторија . Допунска унутрашња адаптација, која је подразумевала уклањање унутрашњих зидова, одређује претварање завијеа у џамију . Циљ је био да се прошири централна просторија и да може да се користи за молитву . Највероватније је зидање минарета повезано са овим другим грађевинским периодом . За сада не може да се одреди када је грађевина променила намену, али се највероватније то догодило у периоду између XVI i XVIII века .

У прошлости је завија имала предсобље . Постојање допунски на-прављених отвора на северној фасади изнад врата у које су, претпос-тављамо, улазиле греде потврђује ову хипотезу . Што се тиче самог обли-ка предсобља постоји више хипотеза . Према подацима које је прикупио Мијатев, џамија је имала предсобље које је срушено почетком XX века због секундарног коришћења материјала .42 Са своје стране С . Ејџе који зна рад Кр . Мијатева одлази још даље прихватајући да је на почетку џамија имала отворени простор за молитву – предсобље сазидано од ка-мена и састављено од пет делова . Оно је било срушено и касније је била изграђена дрвена надстрешница .43 Трагови на фасади џамије наводе пре на претпоставку да је предсобље било дрвено и да је подигнуто накнадно, највероватније када је функција завије била промењена и она претворе-на у џамију .

Зидарска техника и елементи декорацијеЗидови су изграђени од опека величине 0,29 х 0,33 х 0,05 м и грубо

обрађеног камена . Грађевинска техника је ћелијска градња . Као везиво коришћен је бели малтер са фугом од 0,03 до 0,05 м . Дебљина зидова је 0,95 м .44 Декоративни елементи се налазе на северној фасади . Од опеке су обликована два сунца и квадрат од поређаних опека који подсећају на рибљу кост . Украси спољних зидова углавном се састоје од декорације од опека .45 Неки елементи украшавања су аналогни, како у византијским тако и у раноосманлијским културним споменицима, као што је завија на

42 Миятев, Кр . Цитирано дело, 249 . 43 Eyice, S . Sofya Yakınında Ihtiman’da Gaazi Mihaloğlu Mahmud Bey İmâret-Câmii . Istanbul, 1975, 57 . 44 Види слику бр . 1 .45 Види слику бр . 5 .

135

Пустинпуш баба у Јенишехиру од времена султана Мурата I .46 Сунца и декорације типа рибље кости, израђени од опеке, налазе се на источном и западном зиду хамама који се налази у близини завије у Ихтиману . Ови декоративни елементи, као и гарнишна испод купола, изведена у два реда зупчасто поређане и избачене напоље опеке, које имају своје ана-логне варијанте у већ наведеним завијеима у Анадолији, говоре о једној утврђеној традицији у раноосманлијској архитектури која се, међутим, није очувала у периоду класицизма . Очигледно је да су ови декоративни елементи и зидарска техника, тако карактеристични за византијску ар-хитектуру која се проширила на Балкан током IX и X века, постали ка-рактеристични и за османлијску архитектуру у њеном ранијем периоду . Што се тиче соларних мотива, они су универзални и вероватно би могли да се повежу са светом неортодоксних дервишких шејхова, који су очиг-ледно били први домаћини завије пре него што су претворени у џамије . Зидарска техника и декоративни елементи не могу тачно да датирају споменик, али су свакако још један доказ о наслеђивању у архитектури и зидарској техници .

Zusammenfassung

DIE ZAVIA MAHMUD-BEGS IN IHTIMAN

Die Arbeit behandelt den Ursprung der multifunktionalen Bauten, deren Bauplan die Form des auf den Kopf gestallten Buchstabens T hat, und den typischen Vetreter der Bauten dieses Typs in der Stadt Ihtiman . Die Vorzüge dieser Bauten liegen in der Tatsache, dass nur ein Teil für Gebete benutzt wurde, während man in anderen Teilen des Gebäudes dauerhaft wohnen konnte . Das ist der Grund, warum diese Gebäude als Zavias und nicht als Moscheen entworfen wurde . Das architektonische Denkmal, das hier analysiert wird, kann man an das Ende des 14 . Jahrhunderts ansetzen und es befindet sich neben einem der Hauptwege, die die Balkanhalbinsel durchschneide – Via Militaris (Orta Kol) . Ursprünglich gewährten diese Gebäude den Riesenden und Soldaten Schutz, wie auch aus originellen Inschriften auf einer anderen Zavia in Komotina zu sehen ist . Erst viel später wurde die Zavia in Ihtiman in eine Moschee verwandelt . Ihre architektonischen Besonderheiten und ihre Bedeutung für die Entwicklung der frühosmanischen Architektur sind im Einzelnen beschrieben worden . Besonderes Augenmerk gilt ihrer Bedeutung als einem Zentrum, das

46 Sedat E . Op . cit ., Cilt ІI, 51 .

136

der Verbreitung des Islams und der Übernahme der Kontrolle über den christlichen Raum diente .

Das Ende der osmanischen Eroberungen im 16 . Jahrhundert und die Veränderungen in Derwischorden, die von der Zentralregierung aufgezwun-gen wurden, hatten zur Folge, dass die Zavia ihre Bedeutung verloren – was wiederum nicht bedeutet, dass der Bau der Objekte in der Form des auf den Kopf gestellten Buchstabens T gestoppt wurde . Ein Beispiel dafür ist die 1531 erbaute Gazi-Husrev-Beg-Moschee in Sarajevo . Sie wurde von Adz-hem Esir Ali entworfen, und sie hat denselben architektonischen Plan, auch wenn sie nur die Funktion einer Moschee hat .

Завија у Ихтиману

Сл . 1 .

137

Сл . 2 .

Сл . 3 .

138

Сл . 4 .

Сл . 5 .

139

Сл . 6 .

Сл . 7 .

141

KOMÜNİST ARNAVUTLUK’TAKİ OSMANLI ÇALIŞMALARI: SELAMİ PULAHA (1938-1991)

Dritan EgroTirana

1945 senesinde Arnavutluk, derin bir değişimin sahnesi olmuştur . Bu yıl sadece Komünist rejiminin yerleşmesini değil aynı zamanda Arnavutluk’un Osmanlı mirasından tamamen kopmasını da işaret etmektedir .

1912-1945 yılları arasında Arnavutluk devletinin ileri gelenlerinin çoğu, ülkesine Avrupai bir şekil vermesine rağmen, devlet idare düşüncesi bakımından Osmanlı okuluna aitti . 1945 senesinden sonra ise, Osmanlı ve Türkiye Cumhuriyeti’yle doğrudan doğruya ilişkisi olmayan ve tüfek yoluyla iktidara yeni bir elit gelmiştir . Hala canlı olarak yaşayan Osmanlı mirası ise, birden tarihi geçmiş halini almıştır .

Tarihçilik, Marksizm ve Komünist diktatörlüğü1945 senesinden sonra Arnavutluk devletinin tarihçiliğinde çoğulcu ve

alternatif görüşlerin yerini Marksist metodolojisi ve Enver Hoxha tarafın-dan hitap edilen direktifler almışlardır . Bu konuda şunu söylemek gereki-yor: Marksist metodolojisinin prensipleri yol gösterici niteliğindeydi, hatta sadece Osmanlı çalışmaları sahasında değil, sosyal bilimler alanında da ye-rine getirilmesi mecburi olarak görulmektedir . Marksist teorisi, Komünist devletinin elinde güçlü ideolojik bir silah ve yukarıdan aşağa inen siyasi bir baskı aletiydi . Böylece, Arnavut tarihçileri ana tezlerini her zaman göz önünde bulundurmaları gerekmekteydi . Dolayısıyla bu yeni tarihçilik, Ko-münist devletinin ideolojisini, menfaatlerini ve hedeflerini aksettiriyordu .

Tamamen kalıplaşmış, hatta klişe halini almış ana prensipler şunlardı:1 . Sınıf savaşı, insanlık tarihini ileriye götüren güçtür .2 . İnsanlık tarihinin incelenmesinde, ideolojik ve manevi sebeplerle

değil, maddi yani ekonomik etkenleri tahlil edilmeli ve söz konusu tarih on-lara dayanarak yazılmalıdır .

142

3 . Tarih, bireyin değil, halkların eseridir . Bu yüzden, Marksist tarihçi-ler bireylerin tarihsel rolünü değil, halkların tarihini araştırmalıdır .

4 . Zaman ve mekan içeresinde gelişen tarihi olayların gidişatında be-lirleyici olan dışsal etkenler değil, tam aksi kesin ve son etkisini yapan içsel etkenlerdir .

1945-1990 yılları arasında adı geçen tezler, normal kullanımın ötesin-de belirleyici bir nitelikte olmuşlardı, hatta fetişist bir durum kazanmışlar-dır . Bu metodolojik çerçeveden dışarı çıkmak istemiş olan her tarihçi ise son derece ağır bir ceza ile karşı karşıya kalacaktı .

Ikinci Dünya Savaşı öncesinde eğitimini Batı ülkelerinde görmüş olan Arnavut araştırmacıları, bu yeni siyasi şartlara uymak zorunda kalmışlar-dırlar . Böylece, bugün onların düşündükleriyle yaptıkları arasında ne kadar bir fark var olduğunu anlamak gerçekten çok zordur .

Parti ve devlet otoritelerinden gelen baskı, aslında sansürde ifadesini bulmuştur . Arnavut araştırmacısının düşündüklerinde sansür, gereğinden fazla siyasi kontrol demekti ve zamanın istediği ideolojik çerçevenin içinde olmanın bir tedbiri olarak kavranmıştır . Sansür aslında otosansür duygusu-nun uyandırmasına yol açmıştır . Otosansürün ortaya çıkışı Arnavut tarih-çiliği için sadece geri gitmenin bir işareti olmayıp, aynı zamanda Komünist diktatörlüğün komşu Komünist ülkelere kıyasla ne kadar çetin olduğu ko-nusunda iyi bir fikir de vermektedir .1 Bu şartlarda ilgili kurumların yaza-bilecekleri bir Arnavutluk tarihi, aslında bir parti ve devlet sorunuydu .2 Bu durum, 1945-1990 yılları arasındaki tarihçiliğin ne kadar resmi bir nitelikte olduğunu gösteren gayet net bir belirtidir . Bu devirde marksist metodoloji-sine göre tarih anlatımı ilahi olma konumundaydı . Alternatif tezler ve yak-laşımların ortaya çıkışı mümkün değildi . Devletin tarihçiliğin üzerine bu kadar sıkı kontrölün gerçekleştiği sebepten dolayı bugün tabii ki bu geleneği tahlil ederken yalnızca resmi bir tarihçilikten bahsedebiliriz .

Osmanlı çalışmalarının özellikleri1963 senesinde Prof . Selami Pulaha Tarih Kurumunda işe başlarken

artık Arnavutluk’ta ilgili müesseseler kurulmuştur ve tarihçinin mesleği ku-rumsallaştırılmıştır . 1955 senesinde Arnavutluk Tarih ve Dil Kurumu’nun kurulması aynı zamanda Osmanlı çalışmalarının ivme kazandırmasına da sebep olmuştur . Söz konusu ivme, iki sahada görülmüştür:

1 Mesela, bu konuda Komünist Yugoslavya ile nispi bir mukayese yapmak için, bakın: W . S . Vucinich, “The Yugoslav Lands in the Ottoman Period: Postwar Marxist Interpreta-tions of Indigenous and Ottoman Institutions”, The Journal of Modern History, vol . 27, Issue 3 (Sep ., 1955), f . 287 .2 Örneğin, genel bir Arnavutluk Tarihi metni hazırlamak için ilgili karar, Arnavutluk Komünist Partisi’nin II . Kongresi (1952) ve aynı yıl içeresinde yapılan Parti’nin Genel Komitesi’nin ilgili toplantılarında alınmıştır: “10 vjet veprimtari në fushën e shkencave shoqërore”, Buletin për shkencat shoqërore, nr . 2 (1957), Tiranë, f . 4 .

143

1 . Osmanlı çalışmaları belli bir plan ve program çerçevesinde yürütü-lüyordu .

2 . Osmanlı kaynaklarının bir merkezde toplanması ve yayınlanması da başlamıştır .

Arnavutluk’un modern Osmanlı çalışmalarının kurucusu Prof . Selami Pulaha, bu siyasi ve bilimsel şartlarda hazırlanmış ve tarih yazmıştır . Ken-disi Tiran Devlet Üniversitesinden mezun olmuştur . Osmanlı tarihi yolunda kendisi son derece zahmetli bir yol izlemiştir; daha önce mektepli ve ismi du-yulmuş herhangi bir Arnavut Osmanlı tarihçisi olmadığından dolayı kendisi tam anlamıyla bir otodidakttı .

Mektepli Osmanli tarihçisi olan, yani Osmanlı Imparatorluğun tarihi ve müesseselerini hakkıyla bilen ve aynı zamanda Orta Doğu’nun üç büyük diline (Arapça, Farsça ve Türkçe) vakıf olan uzmanların olmayışı, tabii ki Arnavutluk’taki Osmanlı çalışmaların kaderini ve gidişatını tayin etmiş-lerdi . Başka bir deyişle, Arnavut Osmanlı uzmanların mütevazi seviyesi, üretilen eserlerin kalitesi ve sayısı açısından belirleyici olmuştur; hatta, söz konusu tarihçiliğin uluslararası çapta katkılarını ve yerini de tayin etmiştir .

80’li yılların başlarına kadar Arnavutluk’ta Osmanlı çalışmaları, ço-ğunlukla, Osmanlı tebaası olarak doğmuş veya medreselerde eğitim görmüş bireylerin yaptıkları belge tercümelerine dayanıyordu . Bu kişiler yalnızca doğrudan doğruya Osmanlı belge kaynaklarıyla çalışabilirlerdi . Bu dillere hakim olup son derece yetenekli olan bu mütercimlere (Vexhi Buhara, Myqer-rem Janina, Jonuz Tafilaj, Haki Sharofi ve Andrea Sahatçi), Arnavutluk’un modern Osmanlı tarihçiliği bugün çok şey borçludur, ancak onlarda bilimsel çalışmaların meziyetlerinin bulunmadığı için, yaptıkları işi sadece belge ter-cümesi ve tasnifi ile sınırlı kalmıştır . Onlar tarihçilerden çok iyi filologlardı .3 Ancak siyasi nedenlerden dolayı isimleri hep anonim kalmıştır . Özellikle bu devirdeki belge yayınlarında isimlerin geçmemelerine rağmen onların yap-tıkları katkıları her zaman büyük olmuştur .

Osmanlı tarihçisinin yetiştirilmesi konusunda Komünist rejiminin net ve belli bir perspektifi yoktu, hatta bir paradoksta kilitlenmiş olduğu da söyleyebiliriz . Aynı zamanda bir çelişkiydi: bir yandan, Doğu dillerin öğre-nilmesi, ki Arnavutluk dışında uzun süre kalmasını gerekiyordu, siyasi ve ideolojik sebeplerden dolayı iyi gözle görülmüyordu . Öte yandan, Komünist rejiminin yüksek merciileri, Osmanlı devri boyunca Arnavutluk tarihinin parlayan olay ve şahsiyetlerinin yaptıklarının, Marksist yaklaşımı içerisin-de de olmasına rağmen, aydınlatmasını ısrarla istiyordu . Bu sahada her ça-lışma mütevazi de olsa mutlaka Doğu dillerinde yazılan belgelerin okunma-sını gerekiyordu .

3 Burada 60’lı yıllarda Vexhi Buhara ile Franz Babinger arasında İlbasan kalesinin gi-rişinde bulunan kitabe hakkındaki tartişmayı hatırlatmakla yetiniyoruz: V . Buharaja, “Mbishkrimet turko-arabe të vendit tonë si dëshmi historike”, Konferenca e Dytë e Stu-dimeve Albanologjike, Tiranë 12-18 janar 1968, vol . II, Universiteti Shtetëror i Tiranës – Instituti i Historisë dhe i Gjuhësisë, Tiranë 1969, f . 81-5 .

144

Bu yüzden de, Selami Pulaha da olmak üzere, Arnavut osmanistleri kendi çabalarıyla hazırlanmıştır . S . Pulaha’nın Arnavut bilimsel dergilerin-de ilk katkıları 60’lı yılların sonlarına doğru çıkmıştır . Burada şunu da ha-tırlatalım, birinci cildi 1959’da, ikinci cildi ise 1965 senesinde yayımlanan Arnavutluk Tarihi’nin Osmanlı kısmı, Osmanlı tarihçisi olmayan tarihçiler-den yazılmıştır .

Siyasi şartlar, tarih yazma metodolojisini de şartlandırmıştır . Sara-jevo, Sofya ve diğer Balkan başkentlerinde olduğu gibi, Tiran’da da bir Os-manlı çalışmaları okulunun kurulmaması ve uzmanların eğitim kalitesini ve sayısını genişletecek bir mekanizmanın bulunmaması, Arnavutluk’ta Osmanlı çalışmalarının gelişimine ve onu uluslararası seviyesine taşıyacak önemli engeller olmuştur .

Keşke zikrettiğimiz engeller yeterli olmamış gibi, Komünist devri boyunca Tarih Kurumu çerçevesinde gerçekleştirilen Osmanlı çalışmaları, yine ideolojik prensipler ışığında, üç idari bölümde parçalanmıştır:

1 . Ortaçağ Bölümü,2 . Yeniden Uyanış Bölümü, ve 3 . Bağımsızlık Bölümü . Böyle bir idari ve bilimsel parçalama, aslında bilimsel çalışmaların

perspektifini de tayin edip etkilemişti . Mesela, Selami Pulaha Ortaçağ Bö-lümünde çalışan bir bilim adamı olmasından dolayı kendisi sadece XV-XVII . yy’lar arası tarihini araştırmıştır, sonraki asırlara yaptığı katkılar ise son derece sınırlı kalmıştır .

Bunca zorluk ve engeller sıralarken, unutmamalıyız ki bu devirde Ar-navutluk tarihçiliğinde ilk defa olarak Osmanlı devri sorunsallığı, başından sonuna kadar, ele alınmaya başlamıştır . İdeoloji ile karışmış olmasına rağ-men, ilk defa Osmanlı Devletinin karakteri, Arnavut topraklarına yerleşen Osmanlı rejiminin özellikleri, toprak tasarrufu ilişkileri, şehircilik tarihi vesaire gibi konular ele alınıp inceleyen gayet ciddi çalışmalar yapılmıştır . Bunlar, Marksist teorisinden ilham almış konular olmalarına rağmen, şunu özellikle vurgulamak gerekiyor ki: bugün Arnavutluk’taki yarım asırlık Os-manlı çalışmaları Komünist devrine borçluyuz .

Komünist rejimi boyunca zaman olarak Osmanlı devrine denk gelen birinci el kaynaklarının yayınlanması süreci iki doğrultuda yürütülmüştür:

1. Osmanlı belge ve kroniklerin yayınlaması,4

4 S . Pulaha, Lufta shqiptaro-turke në shek. XV – burime osmane, Universiteti Shtetëror i Tiranës – Instituti i Historisë dhe Gjuhësisë, Tiranë 1968; Idem, Defteri i regjistrimit të Sanxhakut të Shkodrës i vitit 1485, Akademia e Shkencave e RPS të Shqipërisë – Insti-tuti i Historisë, Tiranë 1974; Idem, Qëndresa e popullit shqiptar kundër sundimit osman, shek. XVI – deri në fillim të shek. XVIII (dokumenta osmane), Instituti i Historisë, Tiranë 1978; Idem, Popullsia shqiptare e Kosovës gjatë shek. XV-XVI , Instituti i Historisë, Tira-në 1984; P . Thëngjilli, Kryengritjet popullore në vitet 30 të shek. XIX (dokumente osmane), Akademia e Shkencave e RPS të Shqipërisë – Instituti i Historisë, Tiranë 1978; K . Prifti, Lidhja Shqiptare e Prizrenit në dokumentat osmane, 1878-1881, Akademia e Shkencave e RPS të Shqipërisë – Instituti i Historisë, Tiranë 1978; I . Rexha, Lidhja e Prizrenit në dokumentat osmane (1878-1881), Arkivi i Kosovës, Prishtinë 1878 .

145

2 . Latince ve Bizans Yunancasıyla yazılmış olup Osmanlı devrine denk gelen kronikler,5 resmi belge, raporlar ve mektupların tercüme ve yayınlan-ması .

Osmanlı belgeleri ve o dönemdeki Bizans ve Batılı belgesel kaynakla-rının yayımlanmasında Arnavutluk’ta takip edilmiş pratiğe gelince, şunu söyleyebiliriz: onlar bugün de sadece Arnavut araştırmacıları tarafından kullanılabilirler . Üstelik Ortaçağadaki Osmanlı kaynaklarının yayını yal-nızca Arnavut toprakları ve Arnavutlar hakkından bahsettikleri kısımlar yayımlanmıştır .6 Bence böyle bir durum şu sebeplerden ortaya çıkmıştır:

1 . Arnavutluk tarihçiliği böyle bir tecrübe ve metodu Sovyetler’den al-mıştır .

2 . İkinci Dünya Savaşıdan sonraki dönemde Arnavutluk’ta hakkıyla Osmanlı ve diğer Oryantal dilleri bilen ve bu kıymetli kaynaklarının tama-mını Arnavutça’ya çevirebilip bilimsel yayına hazırlayabilen uzmanların ol-madığından dolayı kısmi çevirilerden faydalanmıştır . Bu uygulama söz ko-nusu kaynak yayınları genel çerçevesinden mahrum kalırdı ve dolayısıyla da eksik bir durumu da sergilemiştir . Aynı zamanda, resmi ve siyasetin istediği platformada kullanmak çok ama çok kolaydı . Başka bir deyişle, tercüme edi-len kısımlar ancak Marksist ideolojisine ters düşmeyen kısımlardı . Bundan dolayı bu tür kaynak yayınlarının uluslararası bilimsel standartlardan uzak ve zamanın okuyucuya verdikleri genel ve reel manzaradan eksik kaldıkla-rını, bilimsel güvenilirliği düşük seviyelere düşmüş olduklarını belirtmek gerekir . Ancak ilgili uzmanlar ve araştırmaların bu kaynakları halen kulla-nıp aslına veya tenkitli edisyonlara bakmadıklarından dolayısyla kavrama, tahlil ve yorum konusunda yanlışlıklarla ve belirsizliklerle karşı karşıya ka-labilirlerdir .

Tenkid ve teknik standartlara bir göz atarsak, şunu rahatça söyleyebi-liriz ki, söz konusu kaynaklar her türlü standarttan uzaktır . Filoloji açısın-dan metin ise, Osmanlı dilini çok iyi bilen kişiler tarafından tercüme edilmiş 5 Marin Barleti, Historia e Skënderbeut, përgatiti për botim Stefan Prifti, Universiteti Shtetëror i Tiranës – Instituti i Historisë dhe Gjuhësisë, Tiranë 1967; Idem, Rrethimi i Shkodrës, përkth . Henrik Lacaj, Shtëpia Botuese ‘Naim Frashëri’, Tiranë 1982; Frang Bardhi, Apologji për Skënderbeun, përkth . Stefan Prifti, Shtëpia Botuese ‘Naim Fras-hëri’, Tiranë 1967; I . Zamputi, Regjistri i kadastrës dhe i koncensioneve për rrethin e Shkodrës, 1416-1417, Akademia e Shkencave – Instituti i Historisë, Tiranë 1977; Burime të zgjedhura për historinë e Shqipërisë: shek. VIII – XV, vol . I-II, Tiranë 1962; Burime të zgjedhura për historinë e Shqipërisë: 1506-1839 (Shqipëria nën sundimin feudal – ush-tarak otoman), vol . III, Tiranë 1962; Dokumente për historinë e Shqipërisë, 1400-1405, Akademia e Shkencave – Instituti i Historisë, Tiranë 1987; I . Zamputi, Relacione mbi gjendjen e Shqipërisë Veriore dhe të Mesme, shek. XVII, vol . I (1963) – II (1965), Tiranë; S . Naçi, Shqipëria e Veriut në shek. XVII – letra të zëvendëskonsujve venedikas të Shkodrës, Tiranë 1967; Z . Shkodra, Dokumenta mbi Shqipërinë në shek. XVIII, Tiranë 1975; K . Bozhori, Lufta shqiptaro-turke në shek. XV – burime bizantine, Tiranë 1967; S . Pollo – S . Pulaha, Akte të Rilindjes Kombëtare Shqiptare, 1878-1912, përgatitur nga S . Pollo – S . Pulaha, Tiranë 1978 .6 K . Bozhori, Lufta shqiptaro-turke në shek. XV (burime bizantine), Tiranë 1967; S . Pula-ha, Lufta shqiptaro-turke në shek. XV (burime osmane), Tiranë 1968 .

146

olmasından son derece hatasız ve tamdır . Ancak bu durum aynı zamanda, metin hazırlayanların bilimsel dünya standart haline dönüştürmüş tenkitli metin yayını yapma kurallarını uygulamadığını7 apaçık bir şekilde gösterir . Şunun da altını çizmek gerekiyor ki, böyle yayın yaparken Arnavut uzman-larının en büyük derdi, dünya standarlarına ulaşmak değil, metni doğru okumak ve çevirilerinin hatasız, kusursuz ve tam olmaktı .

Şunu da belirtmek lazımdır ki, Arnavutluk’ta Osmanlı dili ve diğer Or-yantal dillerini bilenlerin sayısı yüksek olduğu halde, bir tenkitli metin edis-yonu geleneği maalesef yoktur . İçe kapalı durumu ve dolayısıyla bu sahada dünyanın en iyi standartlarıyla temasın olmaması, Arnavutluk’ta belgesel ve narrative yayınlarının neden az gelişmesinin ana sebebi olarak görülebi-lir . Böylece şimdiye kadar ortaya çıkan belge ve kronik yayınları, bir önceki döneme kıyasla yani hiç bir yayın olmadığı dönemlere göre bir başarı sayıl-dığı kadar, şu andaki dünya standartlarına kıyaslayarak ise eksik ve çağdaş olmayan yayınlar olarak değerlendirebiliriz .

Osmanlı kaynakları, Arnavut tarihçileri tarafından geniş bir şekilde kullanılmakla beraber, siyaseten hükmeden rejimin sert ve iyice tayin edil-miş ideolojik ve metodolojik yaklaşımın değiştirilmesini dikte veya nüfuz edilmesi konusunda öyle bir güce sahip değillerdir . Resmi ideolojik tutumu, bir belgenin sadece amlamını değil basit okunmasını da değiştirmiştir:

Osmanlı sultanı ve diğer Osmanlı yerel otoriteleri için ‘kaçak’, ‘hırsız’, ‘vefasız’ olanlar, aslında Osmanlı toplumunün kötü olan bütün . . . altüst ede-cek bir savaşın temsilcisi, hatta sınıf savaşın bir parçası olarak kavranması gerekiyor . Böylece, sultana vergilerini vermeyen asi toplumlar, bizim için sosyal ve ekonomik baskıdan kurtulmak isteyen kahramanlardır .8

Bununla beraber, bugüne kadar yapılan belge ve kronik yayınları, sa-dece ve sadece Komünist dönemindeki tarihçiliğin teknik seviyesi, özellikleri ve niteliklerinin aksettirmiş olduklarını belirtmemiz gerek .

Prof . Selami Pulaha uluslararası sahada tanınan nadir Arnavut Os-manlı tarihçilerdendir . Kendisi Komünist devri boyunca ürettiğine rağmen, bu sahada yapılan çalışmaları ve Arnavutluk’ta korunan belgesel kaynakla-rı bilimsel dünyaya tanıttmaya çalıştı .9

Prof . Pulaha, demir çerçevesinin dışına çıkmayı cesaret edememiş, ama içerde kalarak ciddi şekilde bilim yapmaya çaba sarfetmiş bir tarih-çiydi . Pulaha’nın en iyi ve en kapsamlı olan 15-16 yy.’larda Feodal Toprak

7 F . Giese, Die Altosmanische Anonymen Chroniken, Tevarih-i Al-i Osman, Breslau 1922; Idem, Die Altosmanische Chronik des Asikpasazade, Leipzig 1929; F . Babinger, Oruç bin Adil: Tevarih-i Al-i Osman, Hannover 1925 .8 I . Zamputi, “Gjendja e materialeve dokumentare dhe burimeve të reja vendase për hi-Gjendja e materialeve dokumentare dhe burimeve të reja vendase për hi-storinë e Shqipërisë për tre shekujt e parë të pushtimit turk”, Buletini për Shkencat Sho-qërore, nr . 3 (1955), f . 129 .9 S . Pulaha – Y . Yücel, Le Code (Kanunmane) de Selim I’er (1512-1520) et certaines autres lois de la deuxieme moitie du XVI’e siecle, TTK yay ., Ankara 1988 .

147

Tasarrufu adlı eseri bu konuda bir örnektir .10 Tamamen Osmanlı kaynakla-ra dayanan bu eser, Arnavut topraklarında yerleşen Osmanlı rejiminin tüm safha ve yanlarını ortaya koymuştur . Hacimli bir işin ürünü olan bu eserin tahlili, Arnavut topraklarıyla sınırlıdır, ancak Pulaha ciddi şekilde impara-torluk çapında genelleme yapmaya çalışmıştır .

Arnavutluk Tarih Kurumu’nun ana hedefi, etraflı bir şekilde yalnızca Arnavutluk tarihinin aydınlanmasıydı . Böyle olunca, Arnavut Osmanlı ta-rihçileri de genel konulara ilgi göstermediler . Uluslararası bilim dünyasının iletişim dillerinde çevirmeğe değer olan makale ve kitaplar Arnavutça ya-zıldığı için dışarıya pek hitap edemediler . Bu yüzden, Osmanlı çalışmaları bizde yerel bir karaktere sahipti . Öbür taraftan ise, Komünist devri boyunca yapılan çalışmaların bibliografyasında zikredilen başlıca eserler ve tarihçi-lerin isimleri, Türkiye Cumhuriyeti Osmanlı tarihçiliğindendi: Ö . L . Barkan ve H . Inalcık . Batı Avrupa ülkelerinden ise başlıca Fransa’da faaliyet göste-ren Irene ve Nicoara Beldiceanu’nun çalışmaları yer almaktaydı . 90’li yıllar-dan itibaren ise, sadece Türkiye ve Avrupa’da değil Amerika’daki Osmanlı çalışmaları ve dünyanin diğer bilim merkezlerinde yapılan çalışmaları da Arnavut Osmanlı çalışmalarının bibliografyalarında boy göstermeye başla-mışlardır .

Prof . Selami Pulaha bu sahada en otoriteli Arnavut tarihçisi oldu-ğundan dolayı Osmanlı İmparatorluğu hakkında yaptığı değerlendirmeler hem bilimsel hem de metodoloji açısından son derece önemlidir . Ona göre, Osmanlı devri Arnavut topraklarındaki gelişmekte olan normal süreçleri sonlandıran, uzunca sürecek, sadece gerikalmışlık hadisesiyle izah edilmesi mümkün olmayan, temelli ve karmaşık bir sürü süreçler tarafından oluş-turmuş olan bir devirdir . Pulaha’ya göre, Osmanlı devri boyunca ülkenin ilerlemesini sağlayan positif olay ve hadiseler de vardı .11 Böyle bir tutumun öne sürmesinde iki sebeb yatıyordu:

İlk olarak, Osmanlı Imparatorluğu Arnavutluk’un geri kalmışlığının sorumlusu olarak tutulmuştur;

İkincisi ise, Osmanlı işgalinin Arnavut topraklarında sürmekte olan normal süreçlerin kesilmesini ispat etmek için bir sebebi olup Arnavutların Batı dünyasından ayrılmasında yine Osmanlılar sorumlu tutulmuştur .

Osmanlı devri boyunca Arnavut topraklarında ortaya çıkan hadisele-rin ideolojik tarifi ve ele alınışı, Komünist devrinin paradigmatik tasarımı çerçevesinde gün geçtikçe daha şematik bir hal almış, dolayısıyla da yazıla-rın kalitesi de sürekli düşmüştür .

Sonuçta, vurgulanması gereken bir nokta var: 20 .’nci yy . boyunca, Arnavut Marksist tarihçiliği ile milliyetçi tarihçiliği arasında Osmanlı’ya bakış açısı konusunda tek bir fark vardı . Milliyetçi tarihçilik Osmanlı tari-hinin değerlendirilmesinde yurtsever ve muhafazakar, hatta bazen de dini 10 S . Pulaha, Pronësia feudale në tokat shqiptare, shek. XV-XVI, Akademia e Shkencave e RPS të Shqipërisë – Instituti i Historisë, Tiranë 1988 . 11 S . Pulaha, “Kërkime shkencore për periudhën mesjetare osmane në Shqipëri, shek . XV-XIX”, Studime Historike, nr . 1 (1988), f . 119 .

148

duygulardan hareket ederken, Marksist tarihçiliği tamamen sert ideolojik konumlardan hareket etmekteydi . Ancak, hem milliyetçi hem de Marksist tarihçiler, Arnavutluk devletinin inşaası söz konusu olduğu için Osmanlı devleti tarihinin bir karanlık simgesi olarak algılanmasında aynı düşünceyi paylaşıyorlardı .

Zusammenfassung

OSMANİSTİSCHE FORSCHUNGEN İM KOMMUNİSTİSCHEN ALBANİEN: SELAMİ PULAHA (1938-1991)

Prof . Selami Pulaha war einer der wenigen albanischen Osmanisten, die international anerkannt waren . Obwohl er in der kommunistischen Pe-riode wirkte, bemühte er sich, der breiten wissenschaftlichen Öffentlichkeit seine Forschungen aus dem Bereich der Osmanistik, wie auch die in Albani-en aufbewahrten Quellen vorzustellen .

Selami Pulaha ist ein Historiker, der sich nicht getraut hat, durch den “eisernen Vorhang” zu gehen . Obwohl er “drinnen” blieb, betätigte er sich wissenschaftlich . Da Pulaha der einflussreichste albanische osmanistische Historiker, sind die EInschätzungen, dier über das Osmanische Reich vorb-rachte, von großer Bedeutung, wie vom wissenschaftlichen, sowie auch vom methdologischen Standpunkt . Seiner Ansicht nach beendete die osmanisc-hhe Periode auf den albanischen Territorien Prozesse, die schon im Gange gewesen waren; sie dauerte sehr lang, so dass es nicht möglich ist, diese als eine rückschrittliche Periode abzutun, sondern sie sollte als ein Zeitraum gewürdigt werden, in dem sich eine Reihe von fundamentalen uind kompli-zierten Prozessen vollzogen haben .

Rezime

OSMANISTIČKA ISTRAŽIVANJA U KOMUNISTIČKOJ ALBANIJI: SELAMI PULAHA (1938-1991)

Prof . Selami Pulaha jedan je od rijetkih albanskih osmanista koji je međunarodno priznat . Uprkos tome što je djelovao u komunističkom perio-

149

du, nastojao je naučnom svijetu predstaviti svoja istraživanja na polju osma-nistike, kao i dokumentarne izvore koji se čuvaju u Albaniji .

Selami Pulaha historičar je koji se nije usudio izaći izvan “željezne zavjese” . Ostajući “unutra”, ulagao je ozbiljne napore u bavljenje naukom . Zbog toga što je Pulaha najautoritativniji albanski historičar na polju osma-nistike, ocjene koje koje je iznio o Osmanskom carstvu su izuzetno značajne, kako s naučnog, tako i s metodološkog aspekta . Prema njegovom mišljenju, osmanski period okončao je na albanskim teritorijama procese koji su bili u toku; dugo je trajao te ga nije moguće tumačiti samo kao jednu nazadnu epi-zodu, već kao razdoblje u kojem se odigrao niz korjenitih i složenih procesa .

151

METODOLOŠKI PRISTUP BRANISLAVA ĐURĐEVA PROBLEMIMA HISTORIJSKE NAUKE

Vesna Mušeta-AščerićSarajevo

Osim bavljenja konkretnim historijskim temama, B . Đurđev se bavio pojedinim teorijskim pitanjima iz historije historiografije, a potom i proble-mima historijske metodologije .

U okviru razmatranja pojedinih teorijskih problema historijske nauke, B . Đurđev je prije svega formulisao svoj osnovni teorijski stav o historiji kao nauci, njenim zadacima kao i zadacima historičara.

Shvatanje historije i osnovni metodološki pristup Đurđeva problemima historije kao nauke i njenom humanističko-filozofskom usmjerenju počivaju u svojim polazištima na nekim ključnim stavovima Marxove historijske mi-sli . Pristupajući tom poslu kritički, Đurđev je ustvrdio da u Marksovoj histo-rijskoj misli ima stavova, čak i osnovnih, koje treba revidirati, i to ne samo one koji su preživjeli i ne odgovaraju sadašnjem vremenu, nego i neke od njih koji su jednostrani . Đurđev pri tom naglašava da Marks za njega nije bio obaveza nego inspiracija .1 Stavljao ga je među druge mislioce koje je cijenio zbog njihovog naučnog doprinosa u razvoju historijske nauke .2 On uvažava Leopolda von Rankea i njegov doprinos u razvitku historiografije kao nauke, u rješavanju pitanja historizma i evolucionizma on uzima u obzir formulacije Maxa Webera,3 dok o pitanju sinteze kao metoda u historiji uvažava Anri

1 B . Đurđev, Istoriografija između prirodno-istorijskog antropološkog shvatanja istorije i njegovog neohumanističkog filozofskog usmerenja, Rukopis, 13 . U ovom rukopisu Đur-đev ponovno razmatra ključna teorijska i metodološka pitanja historijske nauke, odnoso njenog historiografskog novohumanističkog usmjerenja, te revidira neka svoja ranija gle-dišta .2 B . Đurđev, Marksovo shvatanje razvitka čovječanstva i neke savremene interpretacije Marksovog shvatanja, Opredjeljenja, br . 1-2, Sarajevo, april 1977, 83-108 .3 B . Đurđev, Karl Marx i Max Weber i savremena istorija, Savremenost, god . XV, br . 132-133, Novi Sad 1985, 163-175 .

152

Bera .4 Đurđev također ne krije da je na njega imao izvjestan uticaj i Ogist Kont u formulisanju epoha civilizacije i ljudske spoznaje uopće .5

Historija je po njemu posebna prirodno-historijska nauka koja se bavi najkonkretnijim stranama razvitka ljudskog roda, naroda i zemalja, a u užem smislu to je historija civilizacija i moderne civilizacije . Ona je po Đurđevu za-pravo jedna strana prirodnog razvitka čovječanstva . Zadatak historije je da rekonstruiše događaje i da razvitak ljudskog roda, zemalja i naroda sagleda u cjelini . Ipak, po Đurđevu, ona mora u prvom redu da objasni događajnost u historiji . U metodološkom pogledu historiji je zadatak da unaprijedi svoj me-tod . Zadatak historičara je da historiografski rekonstruiše život u prošlosti, a potom tu prošlost, kao historijski proces, da objasni .

Potreba da objasni konkretne historijske probleme, kojima se nije mo-glo prići onako kako im je on prilazio, tj . nasljeđenim metodološkim pristu-pom, usmjerile su ga na kritiku istog i izgrađivanje sopstvenog metodološkog pristupa . Njegov metodološki pristup je u mnogo čemu originalan, kako u pogledu postupka s historijskim izvorima, tako i u pogledu drugih metodo-loških pitanja .

Kao izvanredan poznavalac metodoloških i filozofsko-historijskih pi-tanja formulisao je u našoj historiografiji polazišta od kojih su neka naučno utemeljena i danas .6 Međutim, činjenica je da je kada bi došao do novih sa-znanja o nekom pitanju, uvijek bio spreman korigovati svoje ranije stavove . Dogradnju svojih gledišta u rješavanju ključnih problema historijske nauke Đurđev je obično iznosio na kongresima historičara ili pak objavljivanjem ra-dova povezanih sa temom određenog kongresa, počevši od kongresa u Rimu održanog 1955 . godine, pa dalje .7 Smatrao je da se uvijek ima nešto novo reći o određenom problemu . Tako je na svjetskom kongresu historičara održanom u Štutgartu 1985 . godine, načinio zaokret, pa je sa dotadašnje kritike postmar-ksističkih shvatanja historije prešao na punu izgradnju svojih pogleda o pro-blemima historije kao nauke i njenog humanističko-filozofskog usmjerenja .8

4 B . Đurđev, Sinteza kao metod u istoriji, Radovi ANUBiH, knj . XXXII, ODN, knj . 11, Sarajevo 1967, 5-51 .5 B . Đurđev, Opaske o mjestu ranijih civilizacija i savremene civilizacije u razvitku čovje-čanstva, Historijski zbornik XXIX-XXX/1976-1977, Zagreb 37-49; Isti, Istorija, društvo i civilizacija, Dijalog, časopis za filozofiju i društvenu teoriju, Sarajevo 1977, 39-50 .6 V . Mušeta-Aščerić, Problemi savremene historijske nauke u radovima Branislava Đur-đeva, Na zastarelim stranputicama, Sarajevo 2002, 10 .7 Dopunu i preradu svojih ranijih gledišta o nekim pitanjima historijske nauke B . Đurđev je dao u radovima objavljenim u knjizi pod nazivom “Razvitak čovečanstva i društvo”, Novi Sad 1980, 1-355 .8 Rezultat tog zaokreta bila je knjiga na njemačkom jeziku Zur neumarxistischen Ges-chichtsauffasung, Beiträge auf Historikerkongressen Vorträge und Aufsätze /Za novo marksističko shvatanje historije/, Radovi VANU, knj . V, Odjeljenje društvenih nauka i umetnosti, knj . 5, Novi Sad 1987; Istorijska nauka, istorijska sinteza i filozofija istorije (prevod i prerada teksta knjige na njemačkom jeziku), Novi Sad 1987, 18-33 .

153

U okviru bavljenja metodološkim problemima historijske nauke B . Đurđev se bavio pitanjem spoznaje u historiji, predmetom i sredstvima spo-znaje, fazama istraživačkog postupka, te pitanjima pozitivnih metoda u hi-storiji, posebno pitanjem sinteze kao metoda u historiji .

Pitanjima pozitivnih metoda u historiji po Đurđevu se ne može prići, a da se prethodno ne raspravi o izvorima pozitivnog znanja u historiji kao sredstvima spoznaje . Dakle, u historijskoj metodologiji mora se krenuti od pitanja iz kojeg i kakvog materijala historičar spoznaje činjenice, jer historij-ska stvarnost nije spoznaji neposredno data . Iz tih razloga Đurđev je posve-tio najveći broj radova upravo ovom pitanju .9

Ovom problemu, kao i drugima, uostalom, Đurđev prilazi sa stanovišta svog shvatanja historije kao prirodno-historijske nauke, odnosno prirodno-historijskog prilaza historijskim zbivanjima .

Pojam historijskih izvora je utvrđen razvojem historijske kritike, a shodno osnovnom karakteru historiografije određenog perioda . Historijska kritika u početku je povezana sa filološkim prilazom, da bi se kasnije razvila u metod kritičkog proučavanja svjedočanstva izvora i utvrđivanja činjenica na osnovu podataka izvora .

Da bi se dala tačna formulacija izvora spoznaje u historiografiji, po-trebno je prije svega imati u vidu opći metodološki pristup u savremenoj hi-storiografiji, odnosno njene zadatke i konkretna metodološka sredstva pomo-ću kojih ona prilazi problemima . Tačnu formulaciju možemo dobiti ne samo kada se postavi pitanje iz čega historiografija crpi svoje znanje nego i pitanja šta želi da sazna i kako postiže tu spoznaju .

Sa metodološkim prilazom historijskim izvorima vezana je klasifikaci-ja izvora, koja se postavljala kao problem još u doba erudicije, a postavlja se i danas . Prije nego je dao svoju podjelu izvora i kriterije za podjelu, odnosno prije nego je formulisao svoj stav u vezi sa izvorima spoznaje u historiografiji, Đurđev daje kritički osvrt na ranija mišljenja o tom problemu . Posebno je obratio pažnju na gledišta J . G . Drojzena, E . Bernhajma te Š . Langloa i Š . Se-njobosa, autora poznatih udžbenika historijske metodologije, ali i L . Rankea koji je prvi dao klasifikaciju izvora i kriterij za klasifikaciju . Mada kritički sagleda ova gledišta, on u formuslisanju svojih stavova polazi od njih .

U skladu sa svojim shvatanjem historije kao prirodno-historijske nau-ke, Đurđev konstatuje da potpuni rad historičara treba da počiva na sljede-ćem materijalu: materijalu za upoznavanje samog historijskog procesa, ali i materijalu za upoznavanje prirodne sredine u kojoj se taj proces odvija . Sav

9 B . Đurđev, Esej o istorijskim izvorima, Godišnjak Društva istoričara BiH, god . XII/1961, Sarajevo 1962, 7-48; Problem istorijskih izvora u savremenoj istoriji, Na zastarelim stranputicama, Sarajevo 2002, 89-110 (Pristupno predavanje u Slovenačkoj akademiji znanosti i umjetnosti, Ljubljana 1969); Problem prividne protivrečnosti u svedočanstvima istorijskih izvora (Pristupno predavanje, MANU, Skopje 1970, 55-61; Neki istorijsko-me-todološki problemi pri upotrebi etnografskog materijala u ispitivanju naših plemena, u knjizi Postanak i razvitak brdskih, crnogorskih i hercegovačkih plemena, Titograd 1984, 149-161 .

154

historijski materijal koji daje podatke o činjenicama historijskog zbivanja, zajedno sa materijalom koji daje podatke o prirodnim uvjetima historijskog zbivanja, Đurđev obuhvata pojmom izvora pozitivnog znanja u historiji .

Za opću podjelu izvora Đurđev uzima kriterij kako se pojedine vrste izvora odnose prema prošlosti po svom općem karakteru . Po njemu to je naj-važniji, osnovni kriterij za klasifikaciju izvora sa metodološkog stanovišta . Nije li on identičan Bernhajmovom kriteriju odnosa historijskog izvora pre-ma historijskim događajima? Isto tako Đurđev kasnije donekle pojednostav-ljuje ranije datu podjelu historijskih izvora, te uvodi nove termine, tekstovi i figuralni historijski izvori, pod čim podrazumijeva tekovine ljudske djelat-nosti, kako pisani historijski materijal, tako i materijalne spomenike .10 Očito je da se ovdje naslanja na podjelu koju su dali Š . Langloa i Š . Senjobosa .11 Sada pod pojmom neposredni historijski materijal Đurđev obuhvata i pojam preostaci, pod kojim opet podrazumijeva one izvore u kojima su u svoj svojoj punoći očuvane idejne tekovine i materijalni proizvodi ljudske djelatnosti, što opet asocira na Bernhajmovu podjelu . Od ovog materijala treba razliko-vati etnografski i lingvistički materijal kojeg Đurđev formuliše kao dopunski historijski materijal, te izvore koji sadrže tehničkim sredstvima dobivenu sliku događaja u prošlosti . Posredna svjedočanstva za Đurđeva su tradicija, usmena i pismena .

Osim klasifikaciji izvora i kriterijima za klasifikaciju, Đurđev je poseb-nu pažnju posvetio problemu protivurječnosti i prividne protivurječnosti u svjedočanstvima izvora.12 Problem prividne protivurječnosti u svjedočanstvi-ma izvora Đurđevu se nametnuo u toku bavljenja konkretnim historijskim temama . Rješavajući dva konkretna historijska problema, došao je do za-ključka da pitanje prividne protivurječnosti u svjedočanstvima historijskih izvora može nekad biti od presudnog značaja u radu historičara .

Problem prividne protivurječnosti u historijskim izvorima prvi je po-stavio E . Bernhajm, koji, kada je riječ o postupku sa historijskim izvorima, polazi u mnogome od stavova L . Rankea . Međutim, on ovaj problem svodi samo na okvire narativnih izvora, odnosno “tradicije”, kako on naziva nara-tivne izvore, jer imaju subjektivnu notu . Po Đurđevu to je neopravdano jer i neki od “preostataka” imaju društvenu subjektivnu notu .

Prividnu protivurječnost u svjedočanstvima izvora Bernhajm podrazu-mijeva samo u slučaju kada jedan i drugi izvor prividno protivurječno upo-

10 B . Đurđev, Na zastarelim stranputicama, 101-102 .11 U svom djelu Uvod u historijske studije autori daju podjelu izvora na figuralna svjedo-čanstva, pisana svjedočanstva i registrovana svjedočanstva: Ch . Langlios – Ch . Seigno-bos, Introduction aux ėtudes historiques, Paris 1901 .12 B . Đurđev, Problem prividne protivurečnosti u svedočanstvima istorijskih izvora (Pri-stupno predavanje održano u Makedonskoj Akademiji nauka i umjetnosti 1969); MANU, Pristapni predavanja, prilozi i biografije, Skopje 1970, 55-60; Isti, Neki istorijsko-metodo-loški problemi pri upotrebi etnografskog materijala u ispitivanju naših plemena u knjizi “Postanak i razvitak brdskih, crnogorskih i hercegovačkih plemena”, Titograd 1984, 149-161 .

155

trebljavaju druga imena za iste stvari, odnosno druge termine za iste pojave . Rješenje ovog problema Bernhajm vidi u kombinaciji podataka oba izvora .

Analizirajući Bernhajmove stavove Đurđev je na osnovu svog iskustva konstatovao da se prividna protivurječnost u svjedočanstvima historijskih izvora ne može ukloniti samo kombinacijom podataka oba izvora, kako pred-laže Bernhajm, nego interpretacijom drugim svjedočanstvima .

Osim toga Đurđev je ukazao na činjenicu da prividna protivurječnost može postojati i u podacima jednog izvora . Rješenje ovog problema također vidi u poređenju podataka koje daje drugi izvor .

Zadatak historičara u vezi sa ovim problemom, po Đurđevu, jest da prvo istraži da li je ta protivuječnost možda prividna, a dokazivanje privid-ne protivurječnosti u svjedočanstvima izvora mora biti provedeno egzaktnim metodološkim postupkom .

Od shvatanja pojma historije i njenih zadataka te shvatanja pojma hi-storijskih izvora, u metodologiji se polazilo kod utvrđivanja faza istraživačkog postupka .

U rješavanju konkretnih metodoloških problema savremena historij-ska metodologija uveliko se oslanja na dostignuća iz XIX stoljeća . Stoga i u rješavanju pitanja osnovne podjele radnji u historijskom ispitivanju B . Đur-đev kreće od tih rezultata .

Prvih decenija XIX stoljeća, njemački filozof Vilhelm von Humbolt u djelu O zadaći historije pristupa standardizaciji istraživačkog procesa sa sta-novišta filološko-historijske kritike sa uživljavanjem u duh vremena kojeg istražuje . Kako ovom problemu pristupa sa ideoloških pozicija, to Đurđev u razmatranju ovog problema polazi od stavova koje je iznio J . G . Drojzen, prvi historičar koji u svom udžbeniku Historik13 sistematski izlaže svoja gledišta o metodologiji historijskih istraživanja, posebno o historijskoj metodi i istra-živačkom postupku, kojeg dijeli na četiri faze i to: heuristiku, kritiku izvora, interpretaciju podataka i prezentiranje rezultata . On ustvari formuliše na-čela istraživačkog postupka .

Ovim problemom bavio se i E . Bernheim u svom Udžbeniku historijske metode i filozofije historije .14 On uvodi, pored Drojzenove četiri faze, i petu fazu u istraživačkom postupku, pa tako kritiku historijskog materijala proši-ruje na treću fazu koju naziva kritičko sređivanje materija .

Kada je riječ o prvoj fazi u istraživačkom postupku, prikupljanju hi-storijskog materijala, treba reći da Bernhajm zahtijeva prikupljanje svih historijskih izvora o jednoj temi, što je po njemu garancija za najveću objek-tivnost . Đurđev ističe da je heuristika omeđena ne samo temom nego i stepe-nom obrađenosti teme, pa se to mora imati u vidu .

Nedostatak ovog metodološkog pristupa je u opštem teorijskom shva-tanju historijskog razvoja sa socioloških pozicija, a potom i u osnovnim me-

13 J . G . Droysen, Historik, München-Wien 1977 .14 E . Bernheim, Lerbüch der historischen Methode und Geschichtsphilosophie, Leipzig 1908 .

156

todološkim postavkama koje se zasnivaju na ograničenom shvatanju izvora spoznaje u historiji, odnosno njihovom svođenju na samo historijske izvore . Osim toga, Đurđev ističe i autorovo ograničeno iskustvo stečeno na istraži-vanju starog i srednjeg vijeka . Stoga, po njemu, u modernoj historiografiji pristup materijalu koji se odnosi na novi vijek i savremenu historiju dolazi u suprotnost sa nekim postavkama starog metoda, pa se za ispitivanje izvora ovog perioda počinje primjenjivati novi metod .

Istraživačkim postupkom su se bavili i najpoznatiji historičari pozitivi-stičkog smjera u Francuskoj Š . Langloa i Š . Senjobos . Njihov udžbenik Uvod u historijske studije 15 zbog svoje vrijednosti, jasnoće i preciznosti postao je vrlo brzo priručnik za historičare . U njemu su, naime, sistematizirana sva dotadašnja dostignuća u metodi historijskog istraživanja . Međutim, Đurđev ističe da se u ovom udžbeniku polazi od činjenice da je historija cjelokupnost utvrđenih činjenica koje su izvedene iz dokumenata, gdje se nalaze u polugo-tovom stanju, i da ih treba samo izvući metodom historijske kritike . Na ovaj način oni odbacuju teorijski pristup i svode rad historičara na registrova-nje neponovljivih pojedinačnih historijskih činjenica . Iako Đurđev daje punu važnost ovim dostignućima stavljajući ih u šire okvire uostalom i današnja nauka polazi od tih rezultata – ipak on u svom kritičkom prilazu ističe i ne-dostatke u njihovom metodološkom prilazu .

Zbog toga što u modernoj historiografiji pristup materijalu koji se od-nosi na novi vijek i savremenu historiju dolazi u suprotnost sa nekim postav-kama starog metoda, po Đurđevu treba odvajati metod ispitivanja izvora za ovaj period, ako ne u specijalnu metodologiju, u specijalni metodološki prilaz, onda barem kao potrebnu dopunu metodološkom pristupu .16

Đurđev ističe i sljedeće: ako je razvitkom hisoriografije, razvitkom sa-vremene historijske nauke, historičar došao u položaj da se sve više služi materijalom koji je predmet ispitivanja drugih naučnih disciplina, on nikako ne smije zanemariti razradu metoda za rad na materijalu koji je izraziti hi-storijski materijal .

Međutim, pitanje kako prići problemima moderne metodologije, odno-sno kako konstituisati modernu metodologiju, ne postavlja se po Đurđevu samo sa stanovišta materijala na koji moderna historiografija obraća pažnju i kojim se služi . Zapravo, velika upotreba drugog materijala, koji se ne može nazvati historijskim u savremenoj historijskoj nauci pojavila se zbog promje-ne shvatanja šta treba historijska nauka da ostvari u historijskoj sintezi . Uskost onog što predstavljaju historijski izvori i širina onog što se postavilo kao historijska sinteza, uvjetovalo je da podaci historijskih izvora budu samo osnova za sintezu . Upravo činjenica da historijska sinteza, odnosno historij-sko uopštavanje, ne operiše samo sa činjenicama koje historičar sam ispituje, čini najveću teškoću u konstruisanju moderne historijske metodologije .

15 Ch . Langlois – Ch . Seignobos, Introduction aux études historiques, Paris 1909 .16 B . Đurđev, Istorijska metodologija, Rukopis, str . 106-107 .

157

Đurđev veli: “Mi ne možemo stvar tako posmatrati, kao što su to radili pozitivisti, da treba jednostranim induktivnim putem ići od historijskih izvo-ra koje historičar sam podvrgava naučnoj kritici, ka sintezi .” .

Uvažavajući opravdanost pažnje koja se poklanja problemu historijske sinteze, Đurđev dijeli historijsku metodologiju na:

1 . metod utvrđivanja činjenica u historiji, naglašavajući da unutar toga treba staviti ono što je postignuto u historijskoj kritici, odnosno treba uzeti sve ono što je do sada postignuto u konstituisanju metoda kritike izvora (ocjene historijskih izvora i verifikacije podataka dobivenih iz njih)

2 . metod sređivanja i uopštavanja podataka u historiji, ali tako što će se unaprijed staviti konkretni metod uopštavanja onog materijala kojeg hi-storičar sam ispituje, pa tek onda pristupiti historijskoj sintezi .

Ova dva metoda se ne mogu posmatrati odvojeno ako se želi ostvariti da u radu historičara prevlada induktivni put, koji je karakterističan za po-sebne nauke, što je historiografija u svojoj biti, jer se bavi najkonkretnijim stranama razvitka ljudskog roda, naroda i zemalja .

Historija mora proučiti pojedinačno ne samo zato što je ona vrlo kon-kretna nauka nego i zato što je u historiji ljudskog roda historijski momenat pojedinosti od velikog značaja . Pojedinačno se u historiji međutim pojavljuje i kao djelatnost jedinke, ali i kao pojedinačni događaj koji se jednom dogo-dio i imao historijski značaj jer je imao uticaj na dalji historijski razvoj, ili je u daljem razvoju ostavio trag . Ovdje nije riječ o pojedinačnom događaju koji je omeđen općom zakonitošću jednog društva, odnosno koji se ostvaruje kao konkretna manifestacija opće pojave u određenom društvu, nego je to događaj kojem određene uslovljenosti i zakonitosti daju novu uslovljenost i zakonitost .

Događajnost i neponovljivost je jedna od komponenti historijskog pro-cesa . Događaj, iako se jednom dogodio i neponovljiv je, može biti od presud-nog uticaja na dalji razvoj . Neponovljivu stranu u historijskom procesu ne možemo uopštiti . Ona mora da dobije svoje mjesto u objašnjenju historijskog razvoja, ona može biti samo opisana, ali i dovedena u sklad sa razvitkom . Međutim, treba imati na umu da Đurđev smatra da događaji nisu u potpuno-sti neponovljivi, oni se po njemu relativno ponavljaju u ovisnosti od vremena i prostora na kojem se pojavljuju .

Unutar dva metoda na koja dijeli historijsku metodologiju, u daljem postupku Đurđev razrađuje faze istraživačkog postupka, po obrascu kojeg je dao još E . Bernhajm .17

Prva faza je heuristika za koju Đurđev veli da je radnja u radu histo-ričara koja je ograničena temom i obrađenošću teme . U vezi s tim Đurđev se kritički osvrće na Berhnajmov stav da je zadatak heuristike da se sve ono što može služiti kao izvor, koliko god je to moguće, pronađe i prikupi . Ovakva formulacija zadatka heuristike proizilazi iz Bernhajmovog shvatanja pojma i podjele izvora . Danas kada s jedne strane moramo da proširimo pojam izvora

17 B . Đurđev, Istorijska metodologija, Rukopis, 213-248 .

158

spoznaje u historiografiji, a s druge strane, baš zbog toga, moramo u odnosu na Bernhajma da suzimo pojam historijskih izvora, ovako formulisan zada-tak heuristike nije primjeren .

Iz činjenice da heuristika ovisi o temi koja se obrađuje proizilazi za-htjev da je neophodno prethodno pristupiti odabiranju materijala . Drugim riječima, tema određuje okvire heuristike . Prethodno odabiranje historijskih izvora na osnovu kojih gradimo historijsku spoznaju, ograničeno tematikom, služi samo za iznalaženje materijala o jednoj temi, a tek nakon proučavanja izvora tema treba da dobije svoj potpuni istraživački oblik . Historičar istra-žuje nov nepoznat historijski materijal, dok onaj koji je ranije korišćen od drugih autora mora uzimati u obzir . Ranije istraženo on unosi u svoju temu iz historijske literature . Na taj način heuristika je ograničena i stepenom obrađenosti teme .

Narednu fazu u istraživačkom postupku, kritiku izvora, Đurđev sma-tra jednom od najznačajnijih radnji u radu historičara . On konstatuje da se s pravom može reći da se historija počela razvijati u samostalnu naučnu disciplinu s razvojem historijske kritike . Međutim, Đurđev isto tako navodi da je Bernhajm imao pravo kada je isticao da kritika daje samo materijal, a da tek shvatanje i tumačenje historijskog zbivanja daje konačan naučni rad .

Ovu radnju Đurđev je podijelio na dvije faze:1 .Spoljašnju ili formalnu kritiku unutar koje se utvrđuje autentičnost

izvora, historijat izvora (utvrđuje se mjesto i vrijeme nastanka izvora te au-tor) i analiza izvora unutar koje se utvrđuje da li je izvor samostalan ili je upotrebio druge izvore, odnosno da li je izvor posredan ili neposredan .

2 . Unutrašnju ili sadržajnu kritiku, s kojom se ostvaruje cilj kritike, Đurđev je podijelio na postupak utvrđivanja vrijednosti izvora kao svjedo-čanstva (ocjenu izvora) te postupak kontrole i verifikacije podataka dobive-nih iz izvora .18

Zadatak historijske kritike po Đurđevu je da ocijeni historijski ma-terijal sa stanovišta vjerodostojnosti svjedočanstva, a krajnji joj je zadatak da utvrdi da li su podaci izvora objektivne historijske činjenice, odnosno da utvrdi tačnost podataka izvora prema samom historijskom zbivanju (verifi-kacija historijskih činjenica) .

Radi iznalaženja smisla historijskom zbivanju, Đurđev prihvata Bern-hajmovu treću fazu istraživačkog postupka, a to je kritičko stređivanje mate-rijala dobivenog iz izvora . Zadatak kritičkog sređivanja materijala po njemu je da se dobije red u historijskom događanju po vremenu, mjestu i sadržaju .

Naredna, četvrta faza istraživačkog postupka je interpretacija podata-ka dobivenih iz izvora . Objektivnom interpretacijom podataka, po Đurđevu, dobiva se pravo značenje podataka dobivenih kritikom izvora . Ova radnja ustvari treba da nam da pravo značenje svjedočanstva izvora . Ona može da bude jezička i sadržajna . Na kraju, u okviru pete, posljednje faze u radu hi-storičara, prezentiranju rezultata, dobiva se sažeta i logički povezana rekon-

18 B . Đurđev, Istorijska metodologija, Rukopis, 223 .

159

strukcija historijskog zbivanja . Ova radnja se u prvo vrijeme poistovjećivala sa uopštavanjem . Problem uopštavanja postavio se još u filozofskom stupnju razvoja naše nauke . Kod racionalista uopštavanjem se smisao historijskog zbivanja tražio u zakonima koji će obuhvatiti čitav proces . Romantičari su uopštavanjem težili ka uživljavanju u duh vremena kao mogućnošću prilaza historičara historijskom zbivanju . Iako se prilaz historijskom zbivanju jed-nih i drugih razlikovao – prvi su nastojali da nađu racionalno objašnjenje historijskog zbivanja, a drugi da historijskom zbivanju daju mistični karak-ter – ipak im je bio zajednički jaz između konkretnog ispitivanja historičara i uopštavanja u historiji . Moderna francuska škola je, po Đurđevu, pokušavala da dalje razradi metode sređivanja i uopštavanja, ne uvažavajući ova ranija gledišta . Pozitivno-naučno uopštavanje u historiografiji teži da rad histori-čara stavi na pozitivne metode, da te metode pronađe te da ih učvrsti kao instrumente pozitivnog znanja u historiografiji . Samo na taj način može se postići cilj u istraživačkom postupku .

Podatke historijskih izvora historičar mora u tom pogledu konstituisati tako da se dobije vjerna slika događaja . To se postiže historijskom sintezom, čijem proučavanju je Đurđev posvetio posebnu pažnju .19 Za rekonstrukciju historijske stvarnosti, sinteza je po Đurđevu osnovni konkretni metod u hi-storijskom ispitivanju, ali ne i jedini . Sinteza daje sadržaj, a sadržaj ne može biti samo prosto sažimanje činjenica .20 Izučavajući A . Bera i njegovo shvata-nje sinteze u historiji, Đurđev konstatuje da Ber, doduše, odvaja eruditsku (stručnu) sintezu od naučne, te ističe logičku povezanost sinteze i analize, mada po mišljenju Đurđeva on nije jasno formulisao pitanje analize koja bi odgovarala naučnoj sintezi .21

Historijska sinteza po Đurđevu mora dati sliku koja odgovara stvarno-sti i stoga je naučno opravdana samo realna historijska sinteza . Ona pojedi-načne podatke mora dovesti u sklad prvo u pojedinačnim oblicima života, a zatim i u cjelini života u prošlosti . Stoga Đurđev ovaj metod u historiji dijeli na objektivnu historijsku sintezu na stručnom i naučnom nivou .

Budući da sinteza nije metod koji ostaje na stručnom nivou, nego se mora pristupiti naučnom objašnjenju historijskog razvoja, Đurđev, u skladu sa svojim metodološkim pristupom, ističe da, da bi sinteza bila na naučnom nivou, mora biti povezana sa još dvije osnovne radnje koje se moraju izvršiti:

1 . prirodno-historijsko tumačenje razvitka pojedinih strana života u prošlosti i nastanka, razvitka i smjene pojedinih društava koja su u toku historije povezivala život ljudi u jednu historijsku cjelinu,

2 . ekonomske i sociološke analize historijske sredine koja se ispituje .

19 B . Đurđev, Sinteza kao metod u istoriji, Radovi ANUBiH, knj . XXXII, ODN, knj . 11, Sarajevo 1967, 5-55 .20 B . Đurđev, Istoriografija između prirodno-istorijskog antropološkog shvatanja istorije i njegovog novohumanističkog usmjerenja, Rukopis, 78 .21 H . Berr, La synthèse en histoire – son rapportavec la synthèse générale, Paris 1953 . Prvo izdanje 1911 .

160

Odnos historijske sinteze kojom se dobiva historiografska slika i na-učne analize kojom se stvara osnova za naučno zasnovanu koncepciju u hi-storiji i njome prožetu historijsku sintezu, koja će dati historiografsku sliku na naučnoj podlozi, osnovno je pitanje kojim se Đurđev bavi u okviru ovog metodološkog problema .

A . Ber razlikuje stručnu historiografsku sintezu, onaj rad historičara koji daje historiografsku sliku, od naučne sinteze, odnosno od teorijskog uop-štavanja . Dotle je, po mišljenju Đurđeva, jasan njegov stav prema analizi . Historijskom analizom se istražuju različiti oblici života i razvoja, ali njihovo poimanje kasnije se može postići tek njihovim ponovnim spajanjem u cjelinu koja odgovara životnoj povezanosti .

Stručna historiografska sinteza počiva na proučavanju historijskih izvora, historijskiog materijala koji nam daje mogućnost za historiografsku rekonstrukciju prošlosti . Zadatak te sinteze je da dā tačnu i historiograf-ski sažetu sliku stanja i događaja u prošlosti, utvrđujući stvarnu povezanost među činjenicama i pojavama . Ovaj rad historičara mora da bude stručno objektivan .

Ako sinteza treba da sadrži i naučnu podlogu, ona mora da uzme u obzir i navedene dvije radnje, koje Ber nije imao u vidu . Isto tako Ber na-učnu sintezu proglašava završnom radnjom u naučnom radu historičara . Međutim, kada uzmemo u obzir da historijska nauka mora dovesti u sklad ponovljivu zakonitost i neponovljivu stranu u historiji, da dovede historizam i evolucionizam u historiji u sklad, onako kako se te dvije strane historij-skog procesa prožimaju u stvarnosti, onda je, po Đurđevu, jasno da naučna sinteza ne može biti završna radnja u radu historičara .22 To može biti samo historijska koncepcija u kojoj će se konkretni historizam i evolucionizam, shodno historijskoj stvarnosti, uzajamno prožimati . Historijska nauka mora postići konkretnu historijsku koncepciju života i razvitka ljudskog roda u prošlosti . U njoj se moraju shodno stvarnom historijskom procesu, ove dvije njene strane prožimati .

Na kraju treba istaći da se B . Đurđev bavio svim bitnim pitanjima hi-storijske nauke raspravljajući o njima u posebnim raspravama ili pak usput, u okviru bavljenja određenom historijskom temom . Šteta je samo što svoja gledišta nije sintetizirao u udžbenik, što se od njega kao iskusnog predava-ča i istraživača očekivalo . Međutim, kada govori o tome, on kaže: “Zato što sam te probleme i neke druge koje sam zahvatio kritičkim prilazom, hteo da dovedem do kraja, nisam napisao udžbenik istorijske metodologije, što se od mene očekivalo s punim pravom” .23

22 B . Đurđev, Istorizam i evolucionizam u istoriji, Radovi Naučnog društva BiH, XXVI, Odjeljenje istorijsko-filoloških nauka, knj . 9, Sarajevo 1965, 5-27 .23 B . Đurđev, Na zastarelim stranputicama, 128 .

161

ZaključakMetodološki pristup B . Đurđeva u rješavanju problema historijske na-

uke proizišao je iz njegovog shvatanja historije kao prirodno-historijske na-uke . Osim bavljenja konkretnim historijskim temama, B . Đurđev se bavio pojedinim teorijskim pitanjima iz historije historiografije, a potom i metodo-loškim problemima .

Od metodoloških problema B . Đurđev se bavio pitanjem spoznaje u historiji, predmetom i sredstvima spoznaje, odnosno izvorima spoznaje, faza-ma istraživačkog postupka, te pitanjima pozitivnih metoda u historiji, poseb-no pitanjem sinteze u historiji .

Shvatanje historije i osnovni metodološki pristup Đurđeva problemima historije kao nauke i njenom humanističko-filozofskom usmjerenju počiva-ju u svojim polazištima na nekim ključnim stavovima Marxove historijske misli . Pristupajući tom poslu kritički, Đurđev je ustvrdio da u Marksovoj historijskoj misli ima stavova, čak i osnovnih, koje treba revidirati, ne samo one koji su preživjeli i ne odgovaraju sadašnjem vremenu, nego i neke od njih koji su jednostrani . Đurđev pri tom naglašava da Marks za njega nije bio obaveza nego inspiracija . Stavljao ga je među druge mislioce koje je cijenio zbog njihovog naučnog doprinosa u razvoju historijske nauke . On uvažava Leopolda von Rankea i njegov doprinos u razvitku historiografije kao nauke, u rješavanju pitanja historizma i evolucionizma on uzima u obzir formulaci-je Maxa Webera, dok o pitanju sinteze kao metoda u historiji uvažava Anri Bera . Đurđev također ne krije da je na njega imao izvjestan uticaj i Ogist Kont u formulisanju epoha civilizacije i ljudske spoznaje uopće .

Zusammenfassung

BRANISLAV ĐURĐEVS METHODOLOGISCHE HERANGEHENSWEISE AN DIE PROBLEME DER GESCHICHTSWISSENSCHAFT

Außer der Beschäftigung mit konkreten historischen Themen setzte sich B . Đurđev auch mit einzelnen theoretischen Fragen aus der Geschichte der Historiographie, wie auch mit den Problemen der historischen Methodo-logie auseinander .

Das Bedürfnis, konkrete historische Probleme zu erklären, die man nicht mit geerbten methodologischen Herangehensweisen angehen konnte, trieben ihn zur Kritik derselben und dem Ausbau der eigenen Methodologie . Im Rahmen seiner Beschäftigung mit den methodologischen Problemen der

162

Geschichtswissenschaft behandelte B . Đurđev auch die Fragen der Erkennt-nis in der Geschichte, des Gegenstands der Erkennnis, der geschichtlichen Quellen als des Erkenntnismittels, der Phasen des Unersuchungsverfah-rens, sowie der Fragen der positiven Methoden in der Geschichte, insbeson-der der Frage der Synthese als Methode in der Geschichtswissenschaft .

Zu der Frage der Quellen des positiven Wissens in der Geschichte als Mittel der Erkenntis kehrte Đurđev immer wieder zurück; ihr widmete er einige seiner Arbeiten .

Im Einklang mit seiner Auffassung der Geschichte als einer Naturwis-senschaft, konstatiert Đurđev, dass die vollständige Arbeit der Historiker auf Folgendem zu beruhen hat: dem Stoff, mit dem man den historischen Prozess kennenlernt, aber auch auf dem Stoff, mit dem man die natürliche Umgebung, in der sich dieser Prozess vollzieht, besser kennen lernt .

Von der Erfasung des Begriffs der Geschichte und ihrer Aufgaben, so-wie des Begriffs der historischen Quellen, geht man zur Feststellung der Phasen des Untersuchungsverfahrens . Die erste Phase ist die Heuristik, von der Đurđev sagt, dass sie jene Handlung in der Arbeit des Historikers ist, die durch das Thema und die Erforschtheit des Themas beschränkt ist .

Die nächste Phase im Untersuchungsverfahren, die Quellenkritik, ist für Đurđev eine der wichtigsten Handlungen in der Arbeit des Historikers . Er konstatiert, dass man zu Recht sagen kann, das sich die Geschichtswis-senschaft erst mit der historischen Kritik in eine selbständige wissenschaft-liche Disziplin entwickeln konnte . Zum Zwecke der Sinnfindung im histo-rischen Geschehen nimmt Đurđev Bernheinms dritte Phase des Untersu-chungsverfahrens, und diese ist die kritische Sichtung der aus den Quellen gewonnenen Materialien . Die Aufgabe der kritischen Sichtung besteht ihm zufolge darin, eine Ordnung nach der Zeit, dem Ort und dem Inhalt im histo-rischen Geschehen zu erzielen .

Die nächste vierte Phase ist die Interpretation der aus den Quelllen gewonnenen Daten . Durch die objektive Interpretation der Daten kann man nach Đurđev die richtige Bedeutung der aus den Quellen gewonnenen Da-ten . Diese Handlung soll eigentlich die wahre Bedeutung der Quellen her-geben . Diese kann sprachlich und inhaltlich sein . Im Rahmen der fünften, letzten Phase in der Arbeit des Historikers, in der Präsentaton der Ergebnis-se, bekommt man eine konzise und logisch verbundene Rekonstruktion des historischen Geschehens .

Am Ende soll man hevorheben, dass sich B . Đurđev auch mit anderen Fragen der Geschichtswissenschaft auseinandersetzte, er behandelte sie in gesonderten Abhandlungen oder eher beiläufig im Rahmen der Beschäfti-gung mit einem historischen Thema .

163

PROBLEMI FILOZOFIJE HISTORIJE I METODOLOGIJE HISTORIOGRAFSKIH ISTRAŽIVANJA

U DJELU BRANISLAVA ĐURĐEVA

Muhamed FilipovićSarajevo

Od vremena kada je Wilchelm Dylthay utvrdio da su duhovne nauke, među koje spada i historiografija, specifične i da se od svih drugih nauka, prije svega od prirodnih, ili svih nauka koja svoja saznanja temelje na isku-stvenim doživljajima i matematičkoj obradi i interpretaciji spoznaja do kojih dolaze, razlikuju upravo po tome što za njih ne važe predmetni uvjeti i mje-rila spoznaje temeljena na neposrednom opažanju i da one nikada ne utvrđu-ju odnose u sferi koju istražuju na temelju stava o istinitosti kao jednakosti nekog iskustvom datog stanja i našeg mišljenja o tome, nego da se usmjera-vaju na temelju stava da se određena stvarnost, ili ono što je historijska re-alnost i kao takva predmet istraživanja, razumije u njegovoj osobenoj istini-tosti, a ta se nalazi u smislu tih zbivanja . Nije istina, dakle, predmet histori-ografskih istraživanja, nego je to razumijevanje same historije i dohvatanje smisla zbivanja koja se u njoj odvijaju, a istina se u historiografiji odnosi samo na konstataciju o istinitosti ili adekvatnosti određenih izvora spoznaje . Taj stav je proizašao iz istraživanja neokantijanskih filozofa koji su krajem XIX vijeka, istražujući uvjete spoznaje s obzirom na prirodu predmeta spo-znavanja, kao što su bili predstavnici Marburške neokantijanske škole Her-mann Cohen, Paul, Natorp, i glavni predstavnik Badenske naokantijanske škole Wilhelm Windelband te drugi filozofi iz tog kruga čiji je rodonačelnik bio Otto Liebman profesor u Jeni, koji je u svojoj knjizi “Kant und die Epih-gonen” formulirao stav neokantijanske filozofije u izreci: “Also muss auf Kant zuruckgegangen Werden!”, čime je htio reći da je Hegelova filozofija zatvorila puteve razumijevanja i cijelo naše poimanje historije i svijeta zatvorila u si-stemu koji vodi neminovnom duhovnom i logičkom kraju, tj . ka apsolutnom duhu, vraćajući se Kantu, ponovno vratili u život Kantovu misao d aje um snaga koja ima neodoljivu potrebu da stalno prevazilazi granice poznatog i da tako neprestano otvara nove puteve i nove mogućnosti spoznaje i stvarnog napretka čovjeka . Tako su nastale dvije najbitnije neokantijanske škole –

164

Marburška sa Cohenom i Natorpom i Badenska sa Windelbandom i Ricker-tom na čelu, a Berlinska škola nastala je prelaskom Cohena u Berlin . Iz ovih osnovnih škola razvilo se mnogo ogranaka koji su vladali njemačkom filozo-fijom krajem XIX i početkom XX vijeka, a posebno je značajna postala ona koja je poznata kao škola Pozitivizma i empiriokriticizma sa najznačajnijim predstavnicima Hansom Corneliusom, Ernstom Machom, Richardom Avena-riusom i Hansom Vaihingerom . Istražujući prirodu uma, oni su rasvijetlili mnogo toga o prirodi našeg saznanja . Jedan od bitnih rezultata njihovih istraživanja sastoji se u uvidu da postoje nauke koje odgovaraju na pitanja šta je nešto, a na to pitanje odgovaraju na takav način da opisuju predmet kojeg istražuju i kvantificiraju svoje nalaze o njemu, čime dobivaju jednu dimenziju koja je podložna egzaktnoj matematičkoj manipulaciji koja spo-znaju čini neovisnom od nepreciznosti značenja ljudskog govora . Na drugoj strani, postoje nauke koje odgovaraju na pitanja o tome šta nešto što imamo u našem iskustvu i što možemo identificirati znači, dakle, ne šta je i koliko je ono što istražujemo, nego kakvo značenje ono što je opisano ima za nas, a to su nauke u kojima se istina ne utvrđuje kao konstatacija jednakosti nekog predmeta i naše slike o njemu, nego kao izvjesnost postojanja predmeta čije saznanje je moguće samo ako se taj predmet razumije u njegovoj biti . Ta ra-zlika biće i ostaće do danas glavna razlika između duhovnih i svih drugih nauka . Jednima je osnovni instrument iskaza i posrednik u spoznaji prirodni ljudski jezik, dok je drugima taj osnov matematika . Jedne su potpuno ovisne o jeziku i mogućnostima razumijevanja onoga što se jezikom može iskazati, a druge su sposobne da svoj predmet izraze putem matematičkog jezika i tako utvrđuju istinu o njemu algoritmima i drugim postupcima izračunavanja istine, a ne njenog razumijevanja, kao što je to slučaj kod historijskih i du-hovnih nauka uopće . Specifičnost duhovnih nauka i ono što njihovu spoznaju čini značajnom i djelatnom ne sastoji se u tome da one ustanovljavaju da nešto jeste ili da nije, mada i one moraju utvrditi i opisati svoj predmet eg-zaktno, nego one svoje pitanje dobivaju tek kada je predmet definiran, a nji-hovo glavno pitanje je da treba da utvrde kakav to što su istraživale ima smisao ili značenje . Filozofi ove škole su utvrdili da su stavovi ovih nauka vrijednosni, a oblik njihovog osnovnog stava, tj . suda kojim izriču svoju spo-znaju, glasi da dva više dva vrijedi kao četiri, tj . one utvrđuju da li nešto vrijedi ili ne vrijedi, odnosno ima li neko pozitivno ili negativno značenje kao određena realnost ljudskog stanja i načina bivanja . U egzaktnim naukama vrijedi način iskaza 2+2=4, tj . da je dva više dva četiri i ništa drugo . Budući da je u prirodi filozofskog i metodološkog stava, a ovi stavovi su duboko me-đuzavisni, da se pitaju o smislu onog što im je predmet spoznaje, to je jasno da svaki metodolog, a u određenoj mjeri to mora biti svaki historiograf, kao i svaki filozof historije, mora postavljati takva pitanja i na njih pokušavati odgovoriti . S druge strane, važno je, također, primijetiti da sve nauke, zbog kondicioniranja toka svoje sopstvene spoznaje predmeta koji istražuju, mo-raju veoma često da daju sebi račun o stanju shvatanja, razumijevanja i de-finicije predmeta koji istražuju, a to znači da moraju neprestano proučavati i

165

kondicionirati sopstvene metode istraživanja i saobražavati ih određenoj sli-ci i koncepciji predmeta, a ta slika nastaje iz razumijevanja prirode predme-ta, što u ovom slučaju znači iz prirode historije . Dakle, historiograf se svagda mora pitati do koje mjere, granice ili dometa određene metode istraživanja koje on primjenjuje omogućavaju ulaženje u bit i smisao određenih događa-nja sa ljudskom supstancijom i njenim mnogostrukim oblicima i načinima postojanja, da bi se iz toga mogao izvesti zaključak o smislu tih zbivanja, tj . da bi se došlo do historijske istine ili istine o historijskim zbivanjima . Bez filozofije historije, dakle, nema ni historiografije, zapravo, u dubljem smislu, nema ni same historije, budući da je historija uvijek naše razumijevanje sop-stvene prošlosti, a ne puko opisivanje nekog zbivanja u njegovom totalitetu, koje u stvari uvijek izmiče ispred našeg saznanja i koje mi možemo samo rekonstruirati iz fragmenata koji nam se nude, iz ostataka realnih zbivanja, tj . gledajući unazad i pokušavajući da iz krhotina onog što je nekada bilo gusto i potpuno zbivanje rekonstruiramo sliku historijske zbilje i na osnovu nje dopremo do smisla historijskih zbivanja . To znači da se sve nauke, a oso-bito one duhovne, moraju stalno baviti pitanjem filozofskih, metodoloških i epsitemoloških osnova i uvjeta svoje spoznaje, a te uvjete moraju verificirati u određenoj gnoseološkoj koncepciji koja izvire iz filozofije, odnosno svaka takva koncepcija ima svoj korijen u samom shvatanju predmeta kojeg istra-žuju uopće . Zbog toga nije ni čudo da je historiografija u pravom smislu riječi, odnosno da je dotadašnja historija vladavina, zbivanja i mijena istih, doprla do svijesti o specifičnosti svog predmeta i polju u kojem se on registrira, a to je polje jezika i njegovih tvorbi . Tako je moderna ili autentična historiografi-ja nastala u dubokoj vezi sa filozofijom, prvo kod Gianbatista Vicoa, a zatim u punom značenju svog pojma, tj . kao svjetska povijest, u djelu velikog filozo-fa i utemeljitelja filozofije historije Georga Wilchelma Friedricha Hegela i ostalih mislilaca njemačke romantičarske škole . Tek će revizija Hegelovih shvatanja dovesti do modernih razlikovanja u prirodi spoznaje historijske realnosti i uopće duhovnih realiteta u odnosu na one prirodne . Budući da onaj konačni predmet duhovnih nauka nije dat kao iskustveno i neposredno verifikabilan predmet, da se time, bolje reći, ne iscrpljuje njegova definicija, nego da se tu uvijek radi o određenoj rekonstrukciji cjeline predmeta na te-melju njegovih ostataka koji dopiru do nas, dakle, da se radi o promjenljivoj prirodi predmeta čiju sliku stalno upotpunjavamo i mijenjamo shodno sve novijim i dostupnijim izvorima koji nam omogućavaju njegovu rekonstrukci-ju i da to ide ad infinitum, tj . da nikada ta slika neće biti potpuna u smislu egzaktnog opisa neke realne datosti, sve duhovne nauke, a osobito historio-grafija, moraju se neprestano vraćati pitanju koncepta svog predmeta, stanja njegovog razumijevanja i sposobnosti za adekvatno tumačenje tog predmeta na temelju dotadašnjih spoznaja i metoda istraživanja, odnosno njegovog pravilnog razumijevanja . Takvo stanje stvari vodi historiografiju ka stalnom istraživanju svojih osnova, a te su date u konceptu same historije, što je pred-met filozofije historije, pa tek onda i gnoseologije, epistemologije i na kraju nalaženja adekvatne metodologije . Ako ne bi stalno nastojala da istražuje

166

stanje razumijevanja i shvatanja svog predmeta, tj . ako bi ga uzimala kao jednom za svagda i na jednak način dati predmet, tada bi historiografija iz-gubila onu jedinu moguću egzaktnost koja je u duhovnim naukama data, a to je da adekvatno razumije svoj predmet koji je i sam u stalnom procesu sop-stvene definicije i redefinicije . Svi veliki historiografi su na određeni način davali računa o stanju svog razumijevanja predmeta istraživanja kojim se bave, a to znači da su zastupali određenu filozofiju historije, ili da su razumi-jevanje historije uzimali kao osnovu za definiciju adekvatne metodologije njenog istraživanja . Onaj ko se ne pita i ne pokušava odgovoriti na takva pitanja ostaje u historiografskoj banalnosti, tj . u kroničarskoj verziji histori-je i njenog shvatanja kao onog što je zabilježeno o nekom određenom zbiva-nju, a ne kao onog što se odista zbivalo sa ljudima i kako su oni odgovarali na ta zbivanja, a što se otkriva samo uz uvjet da dopiremo do smisla i značenja historijskih zbivanja . A zbivanja sa čovjekom su svagda imala raspon od neba do zemlje, kako to kaže Immanuel Kant, tj . od božanskih i vječnih pri-rodnih zakona, do onih koje je u nama usadio naš stvoritelj, ili smo ih mi pod auspicijom ideje božanstva i nekog određenog vrhovnog zakonodavca, u svo-joj mukotrpnoj historiji preživaljavanja izgradili čak i ispod zemlje, tj . od rađanja do smrti ljudi i nakon nje, dakle, od nastanka ljudskih društava, ci-vlizacija i kultura, tj . čovječanstva, za koje mislimo da ima neki imanentni smisao za svoje postojanje i da nije samo puka i slučajna datost . Od Herodota i Tukidida, Livija i Tacita sve do danas to je jedna od bitnih značajki histori-ografskog mišljenja i istraživanja historije .

Kako se naše razumijevanje historije razvijalo, to su i koncepti o njoj bivali mijenjani i postajali su sve složeniji, a potreba da se mišljenje o histo-riji utemelji na način koji bi davao što potpunije i preciznije njeno određenje uvjetovala je nastanak filozofije historije koja je pokušavala da dadne od-govor na pitanje o smislu historije i preko njega i da dopre do smisla našeg postojanja uopće . Naime, ono što je od početka i u svakoj ljudskoj kulturi bilo izvjesno, jeste činjenica da mi, ljudi, živimo u posebnom svijetu u kojem ne žive nijedna druga živa bića ukoliko nisu usko vezana za naš ljudski način života, a taj ljudski svijet se označava pojmom historija . Mi, ljudi, živimo u historiji i, kako je rekao Karl Marks, istina je da je “historija je prostor ljudskog života”, ili drugalije rečeno, vrijeme je mjera kojom se mjeri ljudski svijet . Pomenuto je da je u Evropi filozofiju historije stvorio talijanski po-strenesansni filozof Gianbatista Vico u svom djelu “Principi nove znanosti o zajedničkoj prirodi nacija” koje je izdato 1725 . godine, a potpuno je razvio i kao cjelovitu koncepciju izgradio Hegel i uz njega cijela romantičarska škola mišljenja, koja je iz njegovih ideja izloženih u djelima “Filozofija historije” i “Fenomenologija duha”, nastala i utjecala na cjelokupno evropsko mišljenje i koja je dovela do modernog koncepta historije i historiografije . Hegel je tvorac modernog koncepta historije, a time i začetnik modernizma uopće . On je onaj koji je preduzeo veliki duhovni posao da promijeni sve putem pro-mjene našeg načina mišljenja o tome šta je to i kako i po kojim imanentnim zakonima funkcionira i razvija se svjetska cjelina . U stvari, modernizam u

167

historiografiji se i sastoji u stavu da je pisanje historije čovječanstva svagda vezano za preispitivanje dosega, mogućnosti i načina razumijevanja same historije, tj . da se sastoji u stalnom provjeravanju koncepta historije koje nalaže za nju pronalaženje sve potpunijih i adekvatnijih metoda istraživa-nja njenog predmeta . Ako ne bi bilo tako, onda bi se historiografija svodila na zanatski posao primjene određenih i utvrđenih pravila i postupaka nje-nog opisivanja, mada su ta pravila i postupci izvedeni i razvijeni na teme-lju stanja i razumijevanja historije kakva je bila, a ne kakva je ona u svom neprestanom razvoju i obogaćenju, i ne samo svoje osnove i fenomenologije svojih sastavnih elemenata, nego i iz odnosa čovjeka i svijeta koji se vidi i jasno demonstrira upravo kroz stvaranje historije . Za Hegela se u odnosu na ono što je samo predmet bilo kojeg djelovanja ili uvida i što je kao takvo inertno i predložno za nas, javlja ljudski duh kao aktivni moment cjeline koja nastaje iz djelovanja tog duha i te tvari koja mu služi kao predmet, kako je biblijski rečeno, obdjelavanja (u Bibliji je rečeno da je prilikom istjerivanja Adama i Eve rečeno: “Idite i evo vam zemlja i nju obdjelavajte u znoju lica svoga”) . To ujedno znači da u raju (džennetu) nema toka vremena, da nema historije i da se sve nalazi i definiranom i vječnom stanju svog bića . Duh je aktivni element cjeline u kojoj se preko njegovog djelovanja razvija stvaranje historije kao najpogodnijeg mjesta za ostvarenje slobode, tj . u općem smislu, oslobađanja duha od materije i u specifičnom smislu (zapravo je duh sinonim za čovjeka) . Kao napredak slobode kroz razvijanje oblika historijskog posto-janja ljudi, u kojoj taj duh uvijek nalazi adekvatan način i metodu da rješava pitanje slobode, tj . pronalazi adekvatne odgovore na pitanja koja mu se po-stavljaju u procesu izgradnje historije . Historija je u užem smislu opisivanje prošlosti, ali ona ima svoj dignitet samo ako se zna da je sve ono što je danas prošlost u nju došlo iz nekadašnje budućnosti iz različitih mogućnosti koje su u nekom određenom vremenu stajale pred duhom, a on je odabrao jednu ili nekoliko od njih, odnosno pred ljudima, a oni su odabrali i realizirali samo neke od njih i tako stvorili određenu prošlost . U određenosti prošlosti ne na-lazi se njena istina, jer u nju moraju biti uključeni i propušteni momenti nje-ne moguće drugačije konstitucije . Zbog toga je za razumijevanje tog procesa prelaženja mnogostrukih mogućnosti koje budućnost nudi u neku određenu i dogođenu prošlost, koja time postaje jedina koju imamo, najvažnije razumi-jevanje samog načina kako čovjek uopće djeluje u svom svijetu . Za svaku oz-biljnu historiografiju su filozofska antropologija i filozofija stoga neophodne znanstvene pretpostavke .

Dakle, jedna historiografija i jedan moderni historiograf je dužan da stalno ispituje stanje svog razumijevanja predmeta kojim se bavi, a to je kon-cept historije, kao i provjeravanje metoda istraživanja koje moraju svagda odgovarati tom konceptu, jer mu neka određena i mjerljiva stvarnost nikada nije data, naime, ona je pokretljiva i može se posmatrati sa raznih strana i iz različitih uglova koji omogućavaju što potpunije njeno razumijevanje i interepretaciju historijskih pojava i cjeline historije .

168

Kod nas su svi značajniji historiografi slijedili određene škole mišljenja u historiografiji i filozofiji historije, i to bez obzira na to da li su to činili svje-sno ili su rutinom svog rada i slijeđenjem svojih uzora u historiografiji jed-nostavno usvojili i određene filozofske i metodološke poglede i načela . Mene je silno iznenadilo i obradovalo kada sam u jednom teškom momentu moje univerzitetske karijere, tj . kada sam bio stavljen na sud raznih neznalica ili sveznalica, svejedno, u razgovoru sa pokojnim profesorom Antom Babićem, koji je prihvatio neugodnu dužnost da u ime Filozofskog fakulteta razgovara sa mnom o problemu kojeg je na sto donio moj tekst “Bosanski duh u knji-ževnosti – šta je to?” i reakcija velikosrpskih nacionalista i ostalih čuvara utvrđenog poretka u našoj književnosti i kulturi u kojoj nije za Bosnu i Boš-njake i muslimane uopće bilo mjesta, osim ako se ne bi priklonili srpskoj ili hrvatskoj književnosti, kulturi, jeziku i naciji, što im je nuđeno u zamjenu za njihov status neopredijeljene mase bez nacionalne svijesti, kulture i ijednog drugog znaka duhovnosti i historijske osobitosti osim vjere, koja je i sama bila pod embargom, pokazao da odlično razumije šta sam ja i iz kojih sam ja filozofskih ideja i ideja o jeziku i historiji razvio svoje ideje izložene u tom članku . Anto Babić je tom prilikom pokazao da odlično poznaje romantičar-sku filozofiju jezika, historije i filozofije, od Hegela, Herdera do Humboldta . Upravo je Anto Babić svojim savjetom da naš fakultet ne ulazi u jednu na-metnutu raspravu, koja se uopće ne vodi iz njenih stvarnih pretpostavki i s obzirom na legitimitet ideja koje su u njoj implicirane, i koja može nanijeti fakultetu veliku moralnu štetu kao naučnoj instituciji, spasio obraz našem fakultetu, a mene uvjerio da postoje ozbiljni ljudi koji su prošli ozbiljno i kva-litetno školovanje i koji su sposobni da problem gledaju iz perspektive njego-vog šireg značenja, i koji odbijaju da ga svedu na pitanje ko je koga uvrijedio, kao da je teško bilo uvrijediti narastajući srpski nacionalizam koji je tada divljao po Bosni i Hercegovini i vladao u gotovo svim njenim institucijama .

Moglo bi se reći da je u našoj novijoj historiografiji ne samo Anto Babić i neki drugi nego upravo Branislav Đurđev bio jedan od naših historigorafa od značaja koji ne samo da je razumijevao značenje određenih filozofskih učenja za nauku kojom se bavio nego je filozofiji historije i pitanjima njene epistemologije posvetio posebnu pažnju i pozabavio se direktno općim pita-njima historiografije, tj . njene filozofije, epistemologije, sistematike i meto-dologije uopće . O tome svjedoče neka njegova djela, za koja mi se čini da su bila možda i najznačajnija njegova djela uopće kao historiografa . Stoga sam odlučio da prilikom govora o njegovom djelu dam svoj mali doprinos pozna-vanju i razumijevanju onoga što je profesor Đurđev dao u toj oblasti, odnosno onog što je mislio o odnosu historije i filozofije kojim se on jedini među našim historiografima ozbiljnije bavio . Nije samo činjenica da smatram taj dio nje-govog opusa ujedno i najznačajnijim u njegovom djelu uopće utjecao na mene da se pozabavim ovim pitanjem . Naime, ja imam jedan stari dug profesoru Đurđevu . S njim sam vodio na stranicama časopisa “Pregled” prije šezdese-tak godina i jednu polemiku u kojoj je predmet rasprave bilo marksističko shvatanje društva i historije i pitanje da li je i kako je moguće naučno istra-

169

živanje ljudskog društva i historije sa stajališta marksizma . Profesor Đurđev je, naime, bio ubijeđeni marksista, a to sam bio i ja . Ja sam i dalje ostao čovjek koji izuzetno uvažava naučno djelo Karla Marksa i njegovo značenje za poznavanje ljudskog društva i čovjekove historijske i svake druge prakse, a mislim da bi i profesor Đurđev bio sličnog mišljenja, jer je i on, kao uosta-lom i ja i mnogi drugi ljudi, pokušavao braniti autentičnu Marksovu misao od pragmatika i dogmastika koji su u marksizam pohrlili kao što ljudi hrle svugdje gdje se radi o vlasti, moći i dobitima . Profesor Đurđev je u našu nau-ku uveo termin postmarksizam, označavajući time cijeli niz učenja koja su se pozivala na Marksa, ali nisu mogla dokazati svoju autentičnost u odnosu na njegova bitna učenja . Naime, onog časa kad je marksizam postao zvanična politička i osobito državna teorija, način mišljenja obavezan za sve koji žele biti unutar vladajućeg poretka i obaveznog načina mišljenja, on je prestao biti aktivna filozofska, društvena i naučna misao . Svaki istinski mislilac, svaki pravi marksista, našao se sa druge strane granice priznanja i uvažava-nja marksizma na taj način i zbog toga je morao doći u poziciju disidenta ili ideološkog i političkog protivnika zvaničnog marksizma i državne ideologije i politike . Ljudi su ipak nalazili načina da kažu neke kritičke istine o takvom stanju stvari uopće i stanju ljudskog mišljenja posebno . Neki su to radili sa više, a neki sa manje uspjeha, dok su neki toliko prikrili svoje misli da ni sami više nisu znali šta misle .

U smislu određene korespondencije sa naprijed iznesenim mišljenjima i povezano sa njima, treba naglasiti da se u vezi sa Branislavom Đurđevom i pitanjem o tome kakav je i koliki je njegov značaj u bosanskohercegovačkoj i, da budemo precizniji, jugoslovenskoj historiografiji nastaloj nakon Drugog svjetskog rata, postavljaju dva pitanja . Prvo pitanje se odnosi na značenje i vrijednost onog što je u njegovom ukupnom historiografskom opusu naj-važnije za našu i uopće za historiografiju kao takvu ili, drugačije rečeno, na kojem polju historiografije je Branislav Đurđev, po našem mišljenju, dao najznačajniji doprinos i, da to kažemo na jedan uvjetni način, unaprijeđenju našeg mišljenja u ovoj oblasti . Drugo se pitanje odnosi na samu materiju onog što mi iz današnje perspektive smatramo njegovim najznačajnijim do-prinosom historiografskom mišljenju kod nas, odnosno i prije svega, našem načinu mišljenja i o historiji i o nauci o njoj .

Na oba ova pitanja mi smatramo da postoji jedan veoma jasan odgovor . Najznačajnije je u cjelokupnom historiografskom opusu Branislava Đurđeva za nas ono što je on napisao i mislio o historiji uopće i o nauci o njoj posebno, tj . najznačajniji dio njegovog ukupnog naučnog opusa je njegov rad na filozo-fiji historije i na metodologiji historiografskih istraživanja . Sve drugo, mada ima nesumnjivi značaj, ipak je od manjeg značaja i dosega u odnosu na ono prvo . To je bilo konstatirano u opservacijama i ocjenama njegovih historio-grafskih radova od strane brojnih kritičara i analitičara . Većina se složila da je najbitniji dio i najveća vrijednost njegovih konkretnih radova o odre-đenim pitanjima iz historije našeg prostora u vrijeme vladavine Osmanlija, sadržana u metodološkim procedurama, a ne u načinu kako je on koncipirao

170

i shvatio historijske pojave o kojima je pisao . Za ovu stranu njegovog rada, za koju se i ja smatram u određenoj mjeri kompetentan, meritorno je ono što je on napisao o pojmu historije, o periodizaciji i pogotovo o odnosu filozofije i historije, tj . o vrstama i karakteru određenih vrsta historijske nauke koja se razvijala od Herodota do naših dana . Za tu problematiku, mada je Đurđev napisao i obimnije tekstove, veoma je meritoran i važan njegov govor na XI međunarodnom kongresu historičara koji je održan 1960 . godine u Stokhol-mu . Taj govor je Đurđev objavio u časopisu “Pregled” i neki stavovi iz tog govora bili su predmet naše diskusije, ali za ovu priliku ja želim iznijeti ono što je Đurđev rekao o samoj historijskoj nauci i odnosu čovjeka i njegove hi-storije ukoliko se taj odnos reflektira kroz historiografiju kao način razumi-jevanja čovjeka i njegove historije . Đurđev u svom govoru odmah konstatira da je “oduvijek postojao utjecaj filozofije na historiju” . Sama historija je, po shvatanju profesora Đurđeva do sada imala tri osnovna lika ili načina odno-sa prema sopstvenoj supstanciji . Prva je po njemu bila “Literarna historija” za koju on kaže da je njen zadatak bio da literarno i kritički opiše historijske događaje i time pouči ljude o tome u smislu izreke “historija je učiteljica živo-ta” . Drugi način razumijevanja i pisanja historije je po Đurđevu bio filozofski i on taj način naziva “filozofskom historijom”, vezujući je za nastojanje da se preko pisanja historije objasni i protumači porijeklo i razvitak naroda, i to u teleološkom, nadhistorijskom, tj . čisto filozofskom smislu, zbog čega on takvu historiju i naziva filozofskom . Najzad, on smatra da je najnovija historija temeljena na empiričko-sociološkim istraživanjima o kojima ipak ne postoji opća saglasnost i zbog čega postoji mnoštvo metodoloških pravaca . Prva, tj . literarna historija je vladala do XVIII vijeka, a onda nastaje ona racionalistička koja se tranformira u okviru njemačkog idealizma i roman-tizma u filozofsku, a empiričko-sociološka vezana je za nastanak i djelovanje neokantijanskih škola i diferenciju unutar same historiografije, koja se dijeli na istraživački plan i na filozofiju i metodologiju historiografije .

Ovim idejama je Đurđev u našu historiografiju uveo jednu dimenziju filozofskog razumijevanja historiografije, s jedne strane, dok je, s druge stra-ne, naglasio empiričku osnovu moderne historiografije, ali koju ograničava činjenica da sama empirija nikada ne otkriva do kraja smisao onog što ona znači, nego ga treba tražiti u cjelini historije .

Mogu reći da smatram da je Đurđev bio ozbiljan mislilac u oblasti hi-storiografije i da je šteta što je njegovo naslijeđe u toj domeni sasvim zapušte-no i što u naše vrijeme nema ozbiljnijih pokušaja da se nastave razmišljanja o razumijevanju historije i preciznijem određenju samog pojma historiografi-je kojeg nema bez filozofije historije .

171

Zusammenfassung

PROBLEME DER GESCHICHTSPHILOSOPHIE UND METHDOLOGIE DER HISTORIOGRAPHISCHEN UNTERSUCHUNGEN IM WERK

BRANISLAV ĐURĐEVS

In seinem Beitrag betont der Autor die Tatsache, dass in der bosnisch-herzegowinschen Historiographie, aber auch im ganzen Raum des ehema-ligen gemeinsamen Staates, Professor Đurđev einer der wenigen Wissen-schaftler war, die sich mit den Problemen der Geschichtsphilosophie ausein-andersetzte, indem er versuchte, methodologische Ansätze dieser Wissen-schaft aus dem Verständnis der Geschichte und deren Charakter heraus-zuarbeiten . Der Autor ist der Ansicht, dass gerade dieses Segment seines Schaffens, im Sinne der Aktualität und Weritgkeit des Beitrags zu unserer Geschichtswissenschaft, das bedeutendste im ganzen Opus von Professor Đurđev ist . Der Autor stimmt einigen Kritikern zu, dass jenes Segment sei-nes Werks, das sich auf die Rolle der Serbisch-Orthodoxen Kirche zur Zeit der osmanischen Herrschaft in unserer Region, auch auf die Probleme der Wallachen, insbesondere im Rahmen der Geschichte Montenegros, bezieht, weniger bedeutend ist als der Beitrag, den Đurđev mit seinen Erörterungen zum Begriff der Weltgeschichte, zur Natur der Geschichtswissenschaft und der Methdologie der Geschichte und zu ihrer Beziehung zu anderen Wissen-schaften leistete .

173

METODOLOŠKI PRISTUP BRANISLAVA ĐURĐEVA ETNIČKOJ HISTORIJI BOSNE I HERCEGOVINE:

MUSLIMANI I BOŠNJAŠTVO

Safet BandžovićSarajevo

Historija je polifoničan i višeznačan proces, jedan od najosjetljivijih ba-rometara duhovne atmosfere u društvu . Prošlost se raznim metodološkim zahvatima može spoznati na više načina . Pristup istraživanju u velikoj mje-ri određuje i sam naučni rezultat . “Ako svetsku istoriju začas”, pisao je dr . Sima Ćirković, “zamislimo kao beskrajnu povorku koja se kreće vijugajući, penjući se i spuštajući se, istoričar se ne može uporediti sa orlom koji sve to posmatra s velike visine, već sa čovekom koji se i sam nalazi u povorci i čiji je horizont neizbežno ograničen” .1 Bez znanja o prošlosti nema historijskog mišljenja . Historijska nauka ima specifičan zadatak da rekonstruira druš-tvom organiziran i nivoom kulturnog razvoja ispunjen život ljudi u prošlosti, da pruži rekonstrukciju, sliku stanja i kretanja u toj oblasti u prošlosti . Ova rekonstrukcija mora dati sažetu naučnu sliku svedenu na bitno . To je eru-ditska sinteza, historijska sinteza na stručnom nivou . Teorije koje vladaju u historijskoj nauci utiču na karakter te slike .2 Mnoge historiografije na Bal-kanu nemaju razvijenu tradiciju proučavanja vlastitog razvitka, neophodne introspekcije koja se u razvijenijim historiografijama permanentno vrši radi utvrđivanja unutarnje evolucije nauke, kretanja između tabua i monopola, nužnog svođenja bilansa naučnih znanja, njihove interpretacije, metodološ-kih orijentacija, naučnih dometa u cjelini .3 Izostanka te tradicije nije pošte-đena ni historiografija u Bosni i Hercegovini . Ova nauka najviše ovisi od 1 Cit . prema: K . Nikolić, Prošlost bez istorije: polemike u jugoslovenskoj istoriografiji 1961-1991: glavni tokovi, Beograd 2003, 375; upor . L . Perović, Knjiga o Beogradu, “Helsinška povelja”, br . 119, Beograd maj-jun 2008, 39; Ista, Pomirenje Srba i Hrvata i Srba i Alba-naca, “Helsinška povelja”, br . 123-124, Beograd septembar-oktobar 2008, 28; opšir . Isto-ričari, prired . V . Sal, Beograd 2008 .2 B . Đurđev, Značaj istorije u našem savremenom društvu, Prilozi, br . 10/2, Sarajevo 1974, 11 .3 S . Milošević, Kritički istoričar i društvo, u: Snaga lične odgovornosti: prijatelji o Latinki Perović, Beograd 2008, 203 .

174

historičara, svojih ključnih činilaca, bez čijih bi djela svijet bio siromašniji za svijest o sebi . Nju, koja je po definiciji “skeptična i kritična”, ne čine samo napisane knjige o historiji, niti samo veliki nizovi značajnih izvora – napisao je Ivo Goldstein . Simboliziraju je i ljudi, istaknuti historičari .4

Akademik Branislav Đurđev je bio aktivni savremenik uspona i kra-ja jedne ideologije, koja je obilježila njegov život i djelo . Pripadao je broj-noj generaciji naučnika marksističke orijentacije koja je preko metoda di-jalektičkog materijalizma obrazlagala društveno-historijske procese .5 Sebe je smatrao i “filozofom istorije”, odnosno “novomarksističkim filozofom istorije” .6 Od rane mladosti bio je u “revolucionarnom radničkom pokretu”, član Komunističke partije Jugoslavije od 1929 . godine . Vrijeme svjetskog rata proveo je u zarobljeništvu (Stalag XB Sandbostel), “gdje se aktivno bavi antifašističkom djelatnošću i organiziranjem pristalica NOP-a” .7 Mada je insistirao na emancipaciji historijske nauke od aktuelne politike, Đurđev, poput mnogih u svojoj generaciji, nije mogao da se oslobodi impulsa argu-mentacije i potreba politike, pridržavajući se ideoloških matrica i okvira . Bio je izraziti tip intelektualca koji je imao unutrašnju potrebu da živi impulsom društvene sredine, da se iskaže u društvenom djelovanju gdje su, nerijetko, njegovi nastupi bili motivirani aktuelnim političkim interesima i strujanji-

4 Cit . prema: L . Perović, Poraz pojedinca, u: I . Đurić, Vlast, opozicija, alternativa, Beograd 2009, 359 .5 U povodu objavljivanja druge knjige Istorije naroda Jugoslavije, Đurđev 1960 . piše: “U Jugoslaviji svakoj od istoriski stvorenih južnoslovenskih nacija i etničkih grupa sa nacio-nalnim obeležjima dato je pravo da bude svoj na svome . To ne samo da je najbolje političko rešenje koje, uz poštovanje prava nacionalnih manjina, ne dopušta ni senku nacionalnog ugnjetavanja, nego je takvo rešenje nacionalnog pitanja sastavni deo socijalističke demo-kratije . Prema tom osnovnom principu stvoreno je i federativno uređenje Jugoslavije . . . U istoriji Južnih Slovena nije samo postojalo velikosrpsko dinastičko centralističko jugoslo-venstvo u staroj Jugoslaviji koje nije uklapalo Bugare nego je postojala i danas postoji, iako potisnuta, težnja za ujedinjenjem svih južnoslovenskih nacija u ravnopravnu poli-tičku zajednicu . Sa tog stanovišta sadašnje ujedinjenje naroda Jugoslavije pretpostavlja samo etapu u ujedinjenju svih Južnih Slovena”, dodajući potom u napomeni kako je jasno da se ta “prirodna težnja ne mora u budućnosti ostvariti, jer u stvaranju političkih zajed-nica ne dolazi u prvi red prirodna težnja, nego društvene i političke snage” – cit . prema: B . Đurđev, Osnovna istorisko-etnička pitanja u razvitku južnoslovenskih naroda do obra-zovanja nacija, Pregled, br . 7-8, Sarajevo 1960, 2-3 .6 B . Đurđev, Povodom objavljivanja Istorije Saveza komunista Bosne i Hercegovine (besje-da na promociji knjige s naknadnim napomenama), Prilozi, br . 25-26, Sarajevo 1990, 380 . Pojedini historičari će navoditi da je dr . B . Đurđev sebe smatrao “originalnim marksistič-kim filozofom povijesti, koja nas poučava o najdubljim istinama položaja čovjeka u prirodi i društvu” – prema: M . Gross, Dva nespojiva svijeta, Prilozi, br . 17, Sarajevo 1980, 309 . On je, pak, pisao: “Koliko znam, ja sam jedan od vrlo rijetkih istoričara koji se zbilja bavi problemima filozofije istorije . Stvorio sam i neke poglede na istoriju koji se mogu nazvati mojima, pa sam dakle nekakav filozof istorije” – cit . prema: B . Đurđev, Riječ dvije povo-dom odgovora Mirjane Gross, Prilozi, br . 17, Sarajevo 1980, 307, nap . 3 .7 O “nacionaliziranju” Muslimana: 101 godina afirmiranja i negiranja nacionalnog iden-titeta Muslimana, prired . A . Isaković, Zagreb 1990, 341 .

175

ma .8 Pripadnici te generacije su, entuzijastički nošeni idejama socijalizma, socijalne pravde i jednakosti, zalažući se svojim djelom i najiskrenijim hti-jenjem nastojali stvarnost oko sebe sagledati po uzoru, djelu i htijenju njih samih, pa su rezultat svega toga, “otčitavali” pigmalionski kao objektivno događanje oko sebe . Socijalizam su “uzimali ozbiljno”, iako je realitet oko njih bio natopljen staljinističkim duhom .9 Za B . Đurđeva, komunistički po-kret je bio i “kulturni pokret, i radnički pokret, i društveni pokret . On je, jed-nom rečju, kompleksan” .10 Komunizam je neosporno složena pojava koja će se dugo proučavati . U istraživanju ideoloških i legitimacionih razloga za pro-past komunizma značajno je samo multikauzalno objašnjenje, u rasponu od strukturno-sistematskih slabosti do slučajnih pojava i konstelacija činilaca .11

Historiografija u socijalističkoj Jugoslaviji nije bila samo objekat ide-ologije, već i njen značajan kreator . Iluzija je svih pobjednika da historija počinje upravo od njih . “Partija je bila dio naših života” – napisao je i Erik Hobsbaum .12 Etika “Nove vjere” oslanjala se na princip da je dobro “sve što služi interesima revolucije, zlo sve što tim interesima smeta” .13 Sizofski po-kušaj svih revolucija je da u ime novog ideala mogu uništiti pamćenje, paci-fikovati prošlost, stvoriti “drugu pamet” i zauvijek oblikovati “novu svijest” . Teorija saznanja bazirana je na radikalnom redukcionizmu . “Sociološkim mrežama” sačinjenim od termina “klasa”, “civilizacija”, “nacija” i sličnim, kojima su objašnjavani svi događaji, nije se efikasno mogla “uloviti stvar-nost” (Z . Stokić) . Sva društva imaju potrebu za selekcijom u pogledu onoga što treba pamtiti, a šta zaboraviti .14 Okupljanje historičara oko linije KPJ i NOB-a i služenje “narodnim interesima i novom društvenom poretku”, bio je presudan kriterij za učešće u naučnom i javnom životu .15 Traumatična prošlost se nakon 1945 . pokušavala prevazići novim ideološkim jedinstvom i

8 Nije sakrivao oduševljenje zbog “uvođenja samoupravljanja” . Izjavljivao je da “za naučne radnike nema veće počasti nego kad ih radnička klasa prizna za svoj deo” – prema: E . Redžić, Branislav Đurđev – ličnost i djelo (u daljem tekstu: Branislav Đurđev), Sarajevo 2003, 86-90, 100 . 9 M . Kangrga, Kritičko mišljenje – nekad i sad, “Republika”, br . 344-345, Beograd 1-30 . novembar 2004, 35 .10 B . Đurđev, Potreba sagledanja kompleksnosti komunističkog pokreta, Prilozi, br . 1, Sa-rajevo 1965, 329 .11 S . Stojanović, Slučajnost i nužnost u propasti komunizma, “Politika”, Beograd 18 . no-vembar 2009 .12 S . Kotkin, Da li je Hobsbaum istorija, “NIN”, br . 2784, Beograd 6 . maj 2004, 51 .13 Č . Miloš, Zarobljeni um, Beograd 1985, 84 .14 Sve ono što sačinjava fond znanja ili ideologiju nacije, države ili pokreta nije ono što je doista očuvano u narodnom sjećanju, već ono što je izabrano, napisano, prikazano, popu-larizirano i institucionalizirano od strane onih kojima je u funkciji da to čine – vidi: E . Hobsbaum, Uvod: Kako se tradicija izmišlja, u: Izmišljanje tradicije, Beograd 2002, 22-25 .15 Upor . L . Perović, Između anarhije i autokratije: srpsko društvo na prelazima vekova (XIX-XXI), Beograd 2006, 360; Đ . Stanković, Istorijski stereotipi i naučno znanje, Beograd 2004, 90-91 .

176

manihejskim historiografizmom: “Mi smo tu prošlost revolucionarno ukinu-li” – čulo se 1968 . na najvišim partijskim forumima u Bosni i Hercegovini .16 Historija je bila jedna od komponenti politike i ideologije vladajućeg subjek-ta . Heuristička ograničenja, nadzor nad historičarima, vannaučni oblici pre-sije i “kontrole misli”, visok stepen ideologizacije i politizacije, opirali su se istraživanju “tek minule stvarnosti” i naučnom sagledavanju reljefnih zbi-vanja i procesa sa kojima su historičari bili sljubljeni “licem u lice” .17 Još je Gizo na to ukazivao da ima stotinu načina kako da se napiše historija . Da bi brojne “istine” bile opće prihvatljivije, tražen je kompromisni dogovor i sporazum, odstupanje i popuštanje . Režim je, sužavajući prostor za slobodno istraživanje i saopćavanje naučnih rezultata, iziskivao uprošćenu, odgovara-juću verziju prošlosti . Ona je imala više sastavnica od onih koje je proizvo-dila partijska ideologija, smatrajući da je “osnovna istina” pružala dovoljno . Revizionizam počiva na selektivnom zaboravu . Zvanična historiografija nije reflektirala višeslojnost, pa je mogla predstaviti i socijalističku Jugoslaviju kao izraz progresivnih tekovina, najdemokratskije moguće rješenje .18 Đur-đev je pisao, nadahnut novim “duhom jugoslavenstva”, da se nakon Drugog svjetskog rata jugoslavenska revolucija na “najbolji mogući način uklopila u svjetsku antiimperijalističku revoluciju” .19 Krajem osamdesetih godina izno-si kako je Jugoslavija već “započela rješavati probleme postkapitalističke privrede” .20

Dijalektički materijalizam podrazumijevao je pristup istraživanju i izradi naučnog djela sa aspekta nužnosti obrazlaganja suprostavljenosti i antagonizma klasnih interesa, tumačenja historije po standardima opće-prakticirane ideološke osnove .21 Razvoj historiografije bio je determiniran

16 Prema: XVII sjednica Centralnog komiteta Saveza komunista Bosne i Hercegovine, dis-kusija Dž . Bijedića, Sarajevo 1968, 87 .17 Upor . Đ . Stanković, Istorijski stereotipi i naučno znanje, 92; B . Prpa, Problem granica – nekoliko historijskih primjera, u: Granice – izazov interkulturalnosti, Beograd 1997, 205 .18 B . Mitrović, Osakaćena istorija, “Republika”, br . 336-337, Beograd 1-31 . jul 2004, 37; L . Perović, Involucija srpske istoriografije, u: Čemu nas uče iz istorije, Kragujevac 2006, 65; opšir . Đ . Stanković-Lj . Dimić, Istorija pod nadzorom, Beograd 1996; B . Petranović, Isto-riografija i kritika, Podgorica 1997; Isti, Istoriografske kontroverze, Beograd 1998 .19 B . Đurđev, Dolazak Josipa Broza Tita na čelo Partije 1937. i Titovo NE 1948. godine, Prilozi, br . 13, Sarajevo 1977, 16 .20 B . Đurđev, Povodom objavljivanja Istorije Saveza komunista Bosne i Hercegovine (bes-jeda na promociji knjige s naknadnim napomenama), 379; također vidi njegove radove: Društveno upravljanje i komunalni sistem kao forma socijalističke demokratije, Pregled, br . 4-5, Sarajevo 1959, 359-371; Podruštvljeno čovječanstvo i nesvrstanost, u: Tito i nacio-nalni odnosi, Sveske, br . 20, Sarajevo 1987, 65-69 .21 Đurđev je sam napisao da su za njega govorili kako je “dogmatičar”, “metafizičar”, “zastupnik gledišta Kautskog”, “pristalica teorije odraza”, “zastupnik predmarksovske ahistorijske antropologije”, a van zemlje da je “revizionista”, “pristalica buržoaskog teh-nokratizma” . Naglašavao je da se raduje uspjesima marksizma u historiografiji: “Uvijek sam isticao uspjehe sovjetske istoriografije, naročito kad je riječ o istoku . Tu smatram sovjetsku istoriografiju prvom u svijetu . Cijenim i uspjehe analista . Smatram te dvije

177

shvatanjem da historija obavezno vodi ka diktaturi proleterijata i ostvari-vanju komunističkog društva . Đurđev je doktrinarno osporavao “postmar-ksizam”, pri čemu je dogmatizirao izvorni marksizam, pretvarajući ga u or-todoksno učenje .22 Tamo gdje je vladao “pozitivistički materijalizam” mogle su se dobiti knjige koje su, bez obzira na dobre namjere, u suštini štetile ozbiljnoj interpretaciji prošlosti .23 Marksistička historiografija poklanjala je prvenstveno pažnju društvenim pojavama, njihovom konfliktnom aspektu, posebno sudbini siromašnih . U nauci svakako treba, uporedo i recipročno, razdvojiti pozitivizam, “marksistički pozitivizam” i “propagandizam” od izu-čavanja historijskih procesa u cjelini, “onakvih kakvi jesu, a ne kakvi bi tre-bali da budu”, polazeći od dinamičkog shvatanja da je historija oslobođena od “zakonitosti”, “nužnosti” i “objektivne istine” .24 Mnogi su naučnici bili za-točenici vremena i vladajućeg mišljenja, ne po dijalektičkoj misli i opširnim analizama i sintezama, već po materijalističkoj platformi obrazlaganja hi-storije .25 Problematična je ideološka osnova na kojoj su nastajale i interpre-tirane mnoge naučne postavke . Apstrahirajući ideološke oblande, ostali su, međutim, brojni korisni podaci i analize .26 Dok ideologije istinu znaju unapri-

istorijske škole vodećima u savremenoj istoriografiji”; opšir . B . Đurđev, Istorija ljudi ne može biti potpuna negacija njihove prirodnosti, nego..., Prilozi, br . 14-15, Sarajevo 1978, 442-450 .22 E . Redžić, Branislav Đurđev, 99 .23 I . Đurić, Vlast, opozicija, alternativa, 65 .24 Upor . Š-O . Karbonel, Istoriografija, Beograd 1999, 101; I . Đurić, Istorija – pribežište ili putokaz, Kragujevac 2003, 27-28, 34 .25 Referat i diskusije o “Predlogu studijskog projekta za istoriju SFRJ”, vođene na sastan-ku 3. novembra 1964. godine u Sarajevu u organizaciji Instituta za proučavanje istorije radničkog pokreta, Prilozi, br . 2, Sarajevo 1966, 403-406; Savjetovanje o istoriografiji Bos-ne i Hercegovine (1945-1982), Sarajevo 1983, 170 . Uticajniji bosanskohercegovački akade-mici su iznosili osamdesetih godina prošloga stoljeća da u historijskoj nauci o BiH domini-ra politički pristup, iza kojega je ostajalo malo prostora za suptilnije analize i viši stepen naučnosti, te da nije prestala praksa da se od ove nauke, pod takvim opterećenjem, traži tapija za uspostavu određenih političkih odnosa i stanja – vidi: M . Ekmečić, Dostignuća i nedostaci u istraživanju istorije Bosne i Hercegovine 1850-1875, u: Problemi istorije Bosne i Hercegovine 1850-1875, Sarajevo 1987, 17, 28 . Ekmečić će i docnije tvrditi da je “stara nauka” bila opterećena “bremenom republičkog identiteta” .26 Azra Gadžo-Kasumović na primjeru djela Nedima Filipovića ustvrđuje da su se po marksističkoj ideologiji uočavale razvojne etape “proizvodnih snaga i antagonizam društvenih klasa kao pokretačka snaga društvenih procesa, što doista jeste u pojavnom smislu realnost, koja se kao takva uočava . Ali nije se uočavalo da iza svih antagonizama i suprotstavljenosti stoji metafizička realnost iz koje se upravlja svim kretanjima i antago-nizmima i da ispravan svjetski poredak koji čuva to saznanje o ulozi navedene realnosti neprekidno traje i nikad nije ni prestajao, a suprotstavljanja raznih snaga ispravnom svjetskom poretku koja se dešavaju na razdjelnicima magistralnih tokova sa provin-cijskim prostorima ili provincijalni stavovi krugova koji se zateknu unutar tih tokova, nužno ostaju osuđeni na provincijalizam i marginalnost” – opšir . A . Gadžo-Kasumović, O Filipovićevoj knjizi Islamizacija u Bosni i Hercegovini, “Preporod”, br . 5/871, Sarajevo 1 . mart 2008, 34-35

178

jed, dotle naučno stvaralaštvo nju stalno traži, održavajući tako historijski kontinuitet ljudske egzistencije .27

Diskurs sa prošlošću jeste priznanje da je savremenost povezana sa jučerašnjim hiljadama niti i na bezbroj načina .28 Historija je proces iz koga se talože tekovine . Na tome čovjek stiče iskustvo i znanje . Razvitak čovječan-stva ne sastoji se samo u golom odvijanju društvenog razvitka, već u rezul-tatu tog razvitka koji se iz procesa taloži i ostaje kao tekovina čovječanstva, sile koja pokorava prirodu .29 Postoji neizbrisiva relativnost u predstavljanju historijskih fenomena . Opštenje sa prošlošću, zapisao je Vitold Gombrovič u svom dnevniku, “stalno je njeno dorađivanje, ali pošto je ‘čitamo’ iz trago-va kakve je ostavila, ta prošlost je onda haotična, slučajna, fragmentarna” . Vjera u neko monolitno jezgro historijskih činjenica koje postoje objektiv-no i neovisno od interpretacije historičara jeste teško iskorjenjiva zabluda . Bez znanja, koje poziva na opreznost, nema ni vrednosnih sistema . Tekovine se talože i u onoj sferi koja se zove etnički razvitak . Proučavanje prošlosti ljudskog roda i proučavanje tendencija ljudskog razvitka, pisao je Branislav Đurđev, u sadašnjosti upoznaju čovjeka sa njegovom pozicijom u prirodi i društvu . Život ljudi se razvija historijski, pa je stoga ljudski razvitak prirod-no-historijski proces .30 Civilizacije, narodi, države, društva nastaju, traju i nestaju . Historija civilizacija je prirodno-historijski proces, koji po izvornom marksizmu na koga se pozivao Đurđev, predstavlja ključ za razumijevanje razvitka civilizacija i društva .31 Biće nauke je višeznačno . Ona neće odgovo-riti svom zadatku ako život u prošlosti promatra samo u njegovoj društvenoj dimenziji . Tendencije savremenog razvitka ne može pripisivati prošlim epo-hama .32 Prema Đurđevu, objektivnost se, uz ugrađivanje moralnog principa u historiografiju, mogla postići u ocjeni prošlosti samo ako historija istupa kao nauka . Osnovni moralni princip jeste da historičar bude pošten kao na-učnik .33 U središtu svega je “trojstvo”: biti objektivan, saznati objektivno i

27 L . Perović, Jedna prevratnička knjiga, “Helsinška povelja”, br . 95-96, Beograd maj-jun 2006, 42 .28 Đ . Šušnjić, Dijalog i tolerancija, Sremski Karlovci-Novi Sad 1994, 55; F . Fire, Radionica istorije, Sremski Karlovci-Novi Sad 1994, 94 .29 B . Đurđev, Periodizacija opšte istorije, Pregled, br . 11-12, Sarajevo 1958, 379 .30 B . Đurđev, Povodom jednog priručnika za istoriju istoriografije i istorijsku metodologiju, Prilozi, br . 13, Sarajevo 1977, 371 .31 E . Redžić, Branislav Đurđev, 57 .32 Upor . B . Đurđev, Neke opšte napomene o problemu etničkog razvitka u istoriji naroda Bosne i Hercegovine, Prilozi, br . 11-12, Sarajevo 1975-1976, 261; Isti, Neke napomene o islamizaciji i bošnjaštvu u istoriji Bosne i Hercegovine, Prilozi za orijentalnu filologiju, br . 41, Sarajevo 1991, 31; V . Mušeta-Aščerić, Razumijevanje sadašnjosti kroz prošlost, Prilozi, br . 30, Sarajevo 2001, 13-15 .33 Prema: V . Mušeta-Aščerić, Pojam istinitosti kroz historiju – historijska istina kao pitan-je moralne istine, Prilozi, br . 29, Sarajevo 2000, 414 .

179

objektivno saopštiti .34 Praksa pokazuje, pak, da problem historičara često nije znanje, već njihov moral . Politika uspješno koristi sjaj i bijedu historije . Porazna su iskustva spoja historijskih zabluda i politike, kao i svođenja hi-storije na derivat politike .

Mnogobrojni historijski procesi i zbivanja prevazilaze lokalne okvire i tradicionalne granice vremena i prostora . Nijedan prostor nije jednom zavi-jek dat bilo kojem narodu, niti jedan narod zato može računati na svoju vječ-nost . Svaki narod ima svoj “život tako što ima rađanje, uspon, pa i umiranje” . Historija je prepuna umrlih naroda, ali i naroda koji se, možda, “i na naše oči, rađaju, naroda u našem smislu reči” (I . Đurić) . Nema čistih naroda u hi-storiji . Teorija da je etnogeneza jednog naroda jednokratni čin koji se obavlja jednom zauvijek, potpuno je nehistorijska . Heterogeno porijeklo mnogoljud-nih, razvijenih etničkih zajednica nije izuzetak, već pravilo . To potvrđuju i geneze ne samo južnoslavenskih već i skoro svih evropskih naroda . Francuzi su nastali stapanjem keltskog, iberskog i germanskog stanovništva, Engle-zi miješanjem Kelta i Germana, dok su u formiranju Italijana učestvova-li Pelazgi, Etrurci, Kelti, Grci i drugi . Zajednice koje se nazivaju etničkim, ne moraju da budu i zajednice ljudi istog porijekla, ljudi povezanih krvnim srodstvom . Mogu, ali ne moraju . “Biološka” povezanost nije konstantno, već varijabilno svojstvo etnosa pa se, shodno tome, i ne može uvrstiti u njegove “odrednice” .35 Etnogeneze se, pak, nerijetko ideološki funkcionaliziraju i po-litički zloupotrebljavaju .36 Strah od tzv . “nečiste krvi” prisutan je svuda gdje dominira romantizam u poimanju prošlosti . Velike nacije taj strah uglavnom nemaju, osim ako se ne radi o ekstremnim, rasističkim teorijama . Nacija nije genetska, organska, već historijska kategorija . Nacija je, po B . Đurđevu, et-nička kategorija nastala uticajem društvenog razvitka, odnosno prirodno-hi-storijska kategorija .37 U Francuskoj sljedbenici brodelovske škole kazuju da je u toj zemlji, njenom nacionalnom ujedinjenju, pa onda i državnom, više po-mogla izgradnja željezničke mreže, nego sve “Jovanke Orleanke” zajedno .38 Genealogije i raskošne etnogenetičke konstrukcije spadaju u domen socijalne 34 A . Mitrović, Pisati istoriju kako je uistinu bilo, Glasnik CANU, br . 8, Podgorica 1995, 12; Š . Rastoder, Janusovo lice istorije, Podgorica 2000, 51; R . Donia, Šarolikost historije, Prilozi, br . 33, Sarajevo 2004, 224 .35 I . Đurić, Vlast, opozicija, alternativa, 61; D . Bandić, Carstvo zemaljsko i carstvo nebe-sko: ogledi o narodnoj religiji, Beograd 1997, 38-39 . Po A . Sch . Tromsu nacija je ono “što dovoljno ljudi s dovoljno zemlje i moći kaže da je nacija” – prema: “Dani”, Sarajevo 28 . septembar 2001 .36 S . Ćirković, Rabotnici, vojnici, duhovnici: društva srednjovekovnog Balkana, Beograd 1997, 172 .37 Upor . B . Đurđev, Osnovna istorisko-etnička pitanja u razvitku južnoslovenskih naro-da do obrazovanja nacija, 12, nap . 8; J . Dedijer, Porijeklo bosansko-hercegovačkog stanovništva, Pregled, Sarajevo 15 . januar 1911, 426-427; N . Pašić, Faktori formiranja nacija na Balkanu i kod Južnih Slovena, Pregled, br . 5, Sarajevo 1971, 483; B . Aleksov, Viđenje verskih preobraćenja u formiranju srpske nacionalne svesti, Helsinške sveske, br . 18, Beograd 2004, 6 .38 I . Đurić, Vlast, opozicija, alternativa, 64-65 .

180

mitologije . Svaki narod “ima svoju mitologiju”, pogled na “svijet koji nedo-staje” . Historijske epohe su prezasićene mitovima koji predstavljaju “objek-tivizaciju čovjekovog društvenog, a ne njegovog individualnog iskustva” (E . Kasirer) . Narod se mijenja i oblikuje u historijskim procesima . Kolektivni identiteti su konstrukcije . Historija svakog naroda je historija procesa dugog trajanja, a ne historija uvijek novih početaka . Historijsko pamćenje svake zajednice se razlikuje po prirodi, dubini i bogatstvu .

Brojni autori pokazuju da se nacionalna svijest formira kroz određene etape, nacionalne tradicije se stvaraju, dotjeruju i transformišu uz korišće-nje nasljeđenih religijskih sadržaja, vrijednosti i simbola . Religije su moćna vododjelnica u svjetskim okvirima . Religijska pitanja su u biti i politička .39 Nacionalni identitet historijski je uslovljena vrsta identiteta . Konstrukcija nacionalnog identiteta, bez obzira na vrijeme i sredinu, polazi od istovjet-nih mitova neophodnih za nacionalnu homogenizaciju . Historija evropskih nacija je prije konstruisana nego rekonstruisana, čak više tamo gdje je bio sumnjiv historijski kontinuitet .40 Ne postoje nacionalni karakteri oblikovani historijom, ma koliko društvene prilike uticale na formiranje pojedinačnih karaktera, pa ni mnogo širi pojam “društvenog karaktera” nije statistički pojam . Nacija sama sobom ne predstavlja ono što se u filozofiji naziva “vrijed-nost” . Vrijednost joj, zapažao je Slobodan Jovanović, mogu dati “samo opšti kulturni ideali, kojima bi se ona stavila u službu” .41 “Karakterologiju” jednog naroda teško je shvatiti bez historijske dijagonale, dok njegova veličina ovisi o vlastitom moralitetu . Uvijek ima više varijanti tradicije, a savremenost je bira, limitira i određuje .

Balkan je veliko civilizacijsko raskršće, kolijevka različitih kultura, re-gion kontakata i kontrasta između hrišćanstva i islama, Istoka i Zapada, koji stvara “više historije nego što je sam može potrošiti”, ali i metafora hroničnog cijepanja i sudaranja, napetosti i nedovršene historije, “etničkih koktela” i “nesavršenih političkih granica” . U širenju ili sužavanju tog neuralgičnog prostora obično je prije odlučivala politika nego geografija, pa je postao raste-gljiva metafora u pojmovnom i geografskom smislu . Geografija i historija se prožimaju i na Balkanu, tom “etnografskim muzejom pod otvorenim nebom” (M . Todorova), spajajući različite oblasti . Priroda tla (geografska sredina) posreduje u oblikovanju nacionalnog profila . Moderna diferencijalna psiholo-gija pokazuje da, pak, često unutargrupne razlike mogu biti iste ili čak veće od onih između nacionalnih grupa . Dinarski element od Karsta, iznad Trsta do Šumadije dijeli bliske nazore tipičnog patrijarhalnog modela društva, bez obzira na vjersku i nacionalnu pripadnost . Lovačka plemena odlikuju se na-silništvom, pastirska ratobornošću i smislom za umovanje; dok narode kod 39 J . Burkhart, Razmatranja o svetskoj istoriji, Beograd 1996, 47; M . Ekmečić, Stvaranje Jugoslavije 1790-1918, I, Beograd 1989, 15 .40 Upor . O . Milosavljević, Izbor ili nametanje tradicije, “Republika”, br . 281, Beograd 16-31 . mart 2002, 29; H . Šulce, Država i nacija u evropskoj istoriji, Beograd 2002, 125 .41 Prema: O . Milosavljević, U tradiciji nacionalizma, Beograd 2002, 35-36; Ista, Novi/stari nacionalizam, Helsinške sveske, br . 11, Beograd 2002, 43 .

181

kojih preovlađuje zemljoradnja, karakterizira staloženost i promišljenost . L . Fevr je 1922 . isticao da je zemljište odlučivalo koja će etnička grupa biti sto-čarska ili nomadska, koja će prerasti u poljoprivredno, a potom u industrij-sko društvo .42 Ako je demografija sudbina, smatra Samuel P . Huntington, kretanja stanovništva su pokretač povijesti . Migracije su radikalno mijenjale demografsku kartu balkanskog etnički nestabilnog prostora – “pojasa tre-nja” u kojem su se odigravali krupni politički događaji i sukobi “koji su nekad ličili na ratove svijetova”, gdje je prisutan fenomen seoba, migracija, egzodu-sa, preseljavanja, raseljavanja i naseljavanja . U višestoljetnim migracijskim pokretima, piše Jovan Cvijić, “ispremeštano je sve stanovništvo na prostoru od Veleške klisure na Vardaru pa do Zagrebačkih gora” . Nikakva studija o etničkim grupama ne može se, isticao je on, korisno poduzeti bez prethodnog poznavanja porijekla stanovništva .43 Osnovni zadatak historijske demogra-fije jeste ispitivanje totalnog stanovništva u određenom vremenu . Zbog neu-jednačenosti tehnike ispitivanja zakazuju mogućnosti uspostave jednoobra-zne metodologije .44

Etnička mozaičnost Balkana i južnoslavenskog prostora kvarila je ra-čune prostim kategorizacijama . Nijedna etnička zajednica na tom prostoru nikada nije živjela potpuno odvojeno od drugih . Asimilacije su se odvijale u gotovo svim pravcima, prelazeći etničke i jezičke granice . U tom etničkom kaleidoskopu načelo nacionalnosti bilo je i recept za nasilje . Historija stva-ranja nacija i država na Balkanu je tradicionalno historija secesionizma i ekspanzije .45 Teško je precizirati od kada su se srpska i hrvatska historio-grafija počele sporiti oko dokazivanja etničke prirode “njihovog teritorija”, a naročito onoga koji je “između njih” . U osnovi cijele naučne djelatnosti u socijalističkoj Jugoslaviji tinjao je jedan zapretani nesporazum oko prirode nacionalnih identiteta središnjih južnoslavenskih oblasti od Krbave do Dri-ne . Pisanje zajedničke historije jugoslavenskih naroda je sa drugim tomom zaustavljeno na kraju XVIII stoljeća, upravo u tački gdje su nesporazumi počinjali .46 42 E . Ćimić, Osobenost nacionalnog formiranja Muslimana, Pregled, br . 4, Sarajevo 1974, 394; M . Ekmečić, Nacionalni identitet, sintetičke nacije i budućnost demokratije, Književnost, br . 5-6, Beograd 2000, 524 .43 M . Sentić, Značaj Cvijićevog rada za savremena istraživanja migracija, Stanovništvo, X-XII, Beograd 1965, 241 . Milenko Filipović je ukazivao na to da, da bi se utvrdilo “ima li čega i šta je sve hunsko, avarsko, kumansko ili pečenješko kod Južnih Slavena, potrebna su specijalna istraživanja koja bi se obavila saradnjom etnologije, istorije, arheologije ili lingvistike” – cit . prema: M . Filipović, Orijentalna komponenta u narodnoj kulturi Južnih Slovena, POF, XVI-XVII/1966-1967, Sarajevo 1970, 108 .44 R . Smajić, Doprinos dr. Adema Handžića istraživanju historijske demografije BiH, u: Djelo dr. Adema Handžića, Tešanj 2008, 41-42 .45 Upor . M . Todorova, Imaginarni Balkan, Beograd 1999, 224, 300; N . Malcolm, Kosovo: Kratka povijest, Sarajevo 2000, 244; T . Kuljić, Prevladavanje prošlosti: uzroci i pravci promene slike istorije krajem XX veka, Beograd 2002, 467; M . Mazower, Balkan: Kratka povijest, Zagreb 2003, 125; F . Veiga, Balkanska zamka (1804-2001), Beograd 2003, 56-60 .46 M . Ekmečić, Predgovor, u: Srpski pisci i naučnici o Bosni i Hercegovini, Beograd 1995, 6 .

182

Ako je Balkan svijet u malom, gdje su brojni autori vidjeli polazište za razumijevanje svjetske historije, onda je Bosna i Hercegovina ključ za razu-mijevanje historije Balkana .47 Od prvog zapisa “zemljica Bosna” iz davnog X stoljeća, ispisanog carskom rukom Konstantina Porfirogeneta, pored “dobri-jeh dana”, mnogo je do danas mutne vode proteklo njenim rijekama . Brojne su se vlasti promijenile, ideje javljale, provodile ili umirale, mijenjale su se granice na Balkanu . Uprkos svim historijskim iskušenjima, BiH je, po svom identitetu neodvojiva od multietničkog, ostala “povijesni krajolik”, prostor koji je bio podvrgavan dramatičnim potresima i promjenama, ali je očuvao svoje ime i geopolitičke obrise .48 Njena historija je, u osnovi, kontinuiran, složen proces brojnih i traumatičnih tranzicija . Česti ratovi, pisao je Vasa Čubrilović, “pustošenja, iseljavanja i zarazne bolesti menjali su često puta iz osnove etnografsku sliku Bosne i Hercegovine” .49 Pojedini istraživači su o njoj pisali kao o “babilonskoj kuli, Balkanu u malom”, “kosmopolitskoj pokra-jini, pravoj Makedoniji na zapadu”, gdje su “religije stvorile nacionalnosti” .50 Za mnoge je, pored svih stereotipa – tih famoznih “slikama u glavama”, osta-la “terra incognita”, zadržavajući iritirajuće mjesto u raljama “visoke politi-ke”, među njenim vanjskim kreatorima i misionarima, raznim putopiscima i “analitičarima”, njihovom problematičnom, “salonskom” poznavanju slože-nog bosanskohercegovačkog bića .51

Etničke promjene, započete na južnoslavenskom prostoru sa dolaskom Osmanlija, potiču od djelovanja više političkih sila, privrednih i društvenih faktora koji djeluju stihijski i međusobno dopunjavajuće .52 Etničke formacije nastale u srednjem vijeku, djelimično i za vrijeme osmanske uprave, čine osnovu iz koje će se razviti narodi u Bosni i Hercegovini .53 Treba imati u vidu i posljedice ratova, snažnih migracijskih pokreta, čestih epidemija, poseb-no od kraja XVII stoljeća, “koje su pustošile stanovništvo, zatirući i staro i mlado” .54 Bosna se kao politička pokrajina Osmanskog carstva pojavila kao najpostojanija i dobro organizirana među svim cjelinama unutar osmanskog dijela Balkana . Njen identitet ostao je prije svega teritorijalni, pa potom et-

47 S . Vukadinović, Istorijska sociologija – šav bosanskohercegovačke povijesti u novom ključu, Revija slobodne misli, br . 40, Sarajevo april-juni 2003, 31 .48 Upor . S . M . Džaja, BiH kao politička kategorija, “Oslobođenje”, Sarajevo 23 . oktobar 2008, 35; M . Hadžijahić, Povijest Bosne u IX i X stoljeću, Sarajevo 2004, 15-16 .49 Cit . prema: Srpski pisci i naučnici o Bosni i Hercegovini, 233 .50 Prema: M . Nezirović, Charles Rivet i njegovo svjedočenje o Bosni iz 1919, godine, Godiš-njak, BZK “Preporod”, Sarajevo 2005, 285-286 .51 Bosna i Hercegovina je u postjugoslavenskim radovima više historičara – revizionista, uz sinhroniziranu “preradu” bliske prošlosti, tretirana ne kao politički, već kao geografski pojam, prostor gdje postoje tri naroda sa odvojenim historijama koje ih, suprostavljene, navodno onemogućavaju da žive zajedno .52 Istorija naroda Jugoslavije, knj . II, Beograd 1960, 790 .53 Š . Kulišić, Starije etničke formacije i etnički procesi u obrazovanju naroda Bosne i Her-cegovine, Pregled, br . 1, Sarajevo januar 1961, 9 .54 Đ . Pejanović, Stanovništvo Bosne i Hercegovine, Beograd 1955, 19 .

183

nički i vjerski .55 Nastanak Bošnjaka duguje se islamskoj akulturaciji koja je zahvatila znatan dio stanovništva Bosne, pa u pogledu njihovog etničkog po-rijekla “svi razlozi govore, da se oni kontinuirano naslanjaju na stanovništvo srednjovjekovne bosanske države” .56 Na današnjem bosanskohercegovačkom prostoru bilo je 1468-1469 . manje od jedan odsto muslimana, što je moglo činiti 2 .800, a najviše 3 .000 lica . Islam se razvijao postupno i evolutivno, bez primjene nasilja . Do 1650 . procenat muslimanske populacije povećao se na preko 70 odsto od ukupnog broja tadašnjeg stanovništva na tom prostoru, uglavnom kao posljedica islamske akulturacije .57 Primanje islama nije bila avantura nosilaca osmanske vlasti niti onih koji su tu vjeru prihvatili . Nije se radilo samo o novoj vjeri, već i civilizaciji koja je imala korijene u antičkim civilizacijama Bliskog istoka, koja je bila transnacionalna i transreligijska .58 Masovno prihvatanje islama i posebni položaj Bosne u Osmanskom carstvu snažno su uticali na društveno-ekonomski, politički i nacionalni razvitak u njoj .59 Historijska nauka je odbacila teze da je prihvatanje islama u Bosni bilo rezultat osmanskog državnog pritiska . Relevantni historijski izvori po-kazuju, ustvrđuje B . Đurđev, da je sredinom XV stoljeća, u vrijeme snažnog širenja islama, vjerska tolerancija prema hrišćanima u Bosni bila prilično velika .60 Katastarski popisi iz osmanskog perioda sve stanovnike Bosne ime-nuju kao Bošnjake, bez obzira da li se radi o Marku, Jovanu ili Ahmedu . Po mišljenju dr . Nedima Filipovića proces formiranja srednjovjekovnog bosan-skog naroda krenuo je još sa počecima bosanske države, tako da je u doba uspostave osmanske vlasti ovaj pojam bio već prisutan . To se očitovalo u izrazima Bošnjanin, Bošnjak, Bosnalu, Bosna, kao oznakama za nove poda-nike . Izraz “Bosna” upotrebljavao se u okviru genitivne veze .61 Upoznavanje

55 A . Hastings, Južni Slaveni, Forum Bosnae, br . 1-2, Sarajevo 1998, 19 .56 M . Hadžijahić, Turska komponenta u etnogenezi Bosanskih muslimana, Pregled, br . 11-12, Sarajevo 1966, 488 .57 Vremenom visoki procenat opada, pa 1750 . iznosi nepunih 57 odsto, a 1850 . približno 43 odsto; opšir . B . Nilević, Pitanje etničko-konfesionalnih promjena u Bosni i Hercegovini nastalih dolaskom osmanske vlasti (prevashodno kod srpskog naroda), Prilozi, br . 22, Sa-rajevo 1986, 230-231; I . Bošnjović, Demografska prošlost i budućnost Bošnjaka u Bosni i Hercegovini, Ljudska prava, br . 3-4, Sarajevo 2003, 79-80 .58 Upor . N . Filipović, Diskusija na Naučnom skupu “Istorijske pretpostavke Republike Bo-sne i Hercegovine”, Prilozi, br . 4, Sarajevo 1968, 559-560; D . Kicikis, Osmanlijsko Carstvo, Beograd 1999, 14; H . Inaldžik, Osmansko Carstvo, Beograd 1974, 276-278 .59 Dž . Juzbašić, Nekoliko napomena o etničkom razvitku u Bosni i Hercegovini, Prilozi, br . 30, Sarajevo 2001, 195 .60 Upor . B . Đurđev, O uticaju turske vladavine na razvitak naših naroda, Godišnjak Isto-riskog društva BiH, god . II, Sarajevo 1950, 58; E . Redžić, Historijski pogledi na vjerske i nacionalne odnose u Bosni i Hercegovini, Sarajevo 2005, 33-34; R . Smajić, Odnos Porte prema vjerskoj strukturi stanovništva u Bosni i Hercegovini (15-16. st.), Ljudska prava, br . 3-4, Sarajevo 2005, 171-172 .61 Tako se, na primjer, govorilo: Ali-i Bosna: Alija iz Bosne – prema: Diskusija N. Filipo-vića na Naučnom skupu “Istorijske pretpostavke Republike Bosne i Hercegovine”, 559; Ra-miza Smajić ukazuje da u građi osmanske provenijencije koja se odnosi na Bosnu, nazivi

184

sa ispravnom stručnom terminologijom nema samo kulturno-politički već mnogo više obrazovni značaj i smisao . Svaka riječ može da ima dvije vrijed-nosti, spoznajnu i osjećajnu . Ramiza Smajić na primjeru naziva “Bošnjak” i “bosanski jezik” konstatira da je u segmentima koji su interesirali pojedine autore fortificiran njihov vlastiti stav, što je dovelo do toga da se bošnjački etnikum i sam naziv Bošnjak svodi samo na onaj dio bosanskog stanovniš-tva koji je prihvatio islam, a druga djela za koja su sami autori isticali da su napisana na bosanskom jeziku, igonorišu se sumnjom u ranija značenja termina “bosanski” .62

U poznoj historiji seobe naroda, na tlo sadašnje Bosne i Hercegovine, prema B . Đurđevu, naseljene su slavenske mase, srodne sa susjednim juž-noslavenskim masama koje su naselile Balkan i Podunavlje . Tada je stvore-na “prirodno-etnička osnova, koja je, pored svih promjena, bila stalna kom-ponenta u istoriji zemlje koja se danas naziva Bosna i Hercegovina” . Ona nije bila tek uprošćeni, mehanički zbir nacionalnih historija . Na razvitak etničkih odnosa u historiji narodà Bosne i Hercegovine ne može se, po njego-vom mišljenju, gledati van okvira etničko-historijskih procesa na srpskohr-vatskom jezičkom području, niti van stranih uticaja, posebno ne van uticaja civilizacija Istoka i Zapada na tom prostoru, gdje su se oni prožimali . Procesi etničkog razvitka imaju svoju prirodnu i svoju kulturnohistorijsku stranu . U XIX stoljeću, kada se u južnoslavenskom svijetu razvija nacionalna svijest, Bosna i Hercegovina ulazi sa složenom unutrašnjom etničkom strukturom . Pojave srpstva i hrvatstva u BiH bile su u znatnom zakašnjenju . Prve poja-ve propagiranja srpskih nacionalnih ideja, odnosno prve nacionalne manife-stacije, dešavaju se u drugoj polovini XIX stoljeća, a prve pojave hrvatstva uglavnom se dešavaju krajem tog stoljeća . I pored ove vremenske različitosti, samo su pravoslavni stanovnici prihvatili nacionalnu ideju srpstva, dok su se kasnije opet samo katolici deklarirali kao Hrvati . Konfesionalna pripadnost bila je u specifičnim bosanskohercegovačkim uslovima jedan od značajnih faktora u nacionalnom opredjeljivanju njenog stanovništva .63 Formiranje narodà Bosne i Hercegovine može se rastumačiti jedino ako se shvati da su različiti historijski uticaji, a posebno oni moćnih svjetsko-historijskih civili-zacija, proželi jedinstvenu prirodno-etničku potku od koje su obrazovana tri naroda u njoj . Ukazujući na postojanje prirodno-etničke srodnosti stanovniš-tva u BiH, Đurđev je isticao da etnički odnosi između tri naroda nisu u hi-storiji bili jednostavni “kako zbog prirodno-etničkog jedinstva, koje u osnovi postoji među njima, tako i zbog promjena koje su nastupile u materijalnom

Srbi i Hrvati označavaju jedinke koje su došle sa srpskog, odnosno hrvatskog teritorija, za razliku od domaćeg krstjanskog i kršćanskog (pravoslavnog i katoličkog) stanovništva – vidi: R . Smajić, Neki terminološki problemi u izučavanju osmanskog perioda historije Bosne i Hercegovine, u: Istorijska nauka o Bosni i Hercegovini u razdoblju 1990-2000., 63 .62 R . Smajić, Neki terminološki problemi u izučavanju osmanskog perioda historije Bosne i Hercegovine, 59-64 .63 A . Purivatra, Neke specifičnosti nacionalnog pitanja (osvrt na radove Envera Redžića), Pregled, br . 4, Sarajevo 1964, 390 .

185

i društvenom razvitku zemlje u drugoj polovini XIX i u XX vijeku” .64 Bosna i Hercegovina je “domovina tri nacije, od kojih su dvije dijelovi dvije susjedne nacije” . Ono što povezuje sva tri naroda u BiH, smatra B . Đurđev, jeste tlo na kojem oni “zajednički žive i izgrađuju svoju budućnost, a zatim jeste njihovo etničko srodstvo, prirodno-etničke odlike” .65 Isticao je važnost jezika kao ele-menta za određivanje prirodno-etničkih odlika naroda, da historičari moraju istražiti šta znači, i pored svih promjena koje se javljaju i razlika u pravcu razvitka u srednjem vijeku i kasnije, srednjovjekovni jezik na bosanskoher-cegovačkom području i šta bosanska država ostavlja za kasnije formiranje “otadžbine svih naroda Bosne i Hercegovine” . Smatrao je da se mora pokaza-ti kako određena zemlja, kao što je BiH, koja nije bila uvijek istog obima, ali ima svoju osnovnu cjelinu, vremenom postaje “otadžbina svih naroda” .66 U pozdravnoj riječi na naučnom skupu “Istorijske pretpostavke Republike Bo-sne i Hercegovine”, održanom u novembru 1968 . u Sarajevu, dr . B . Đurđev, kao predsjednik ANUBiH, reći će da je Bosna i Hercegovina ušla u sastav Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca kao historijski formirana zemlja “koja je imala svoju samosvojnost prema drugim zemljama jugoslovenskih naroda” .67 U tom periodu, po navodima Envera Redžića, kod B . Đurđeva se javlja misao o Projektu Istorija naroda Bosne i Hercegovine, koji je 1968 . usvojila i Akade-mija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, nastao manje-više kao reakcija na projekat Srpske književne zadruge Istorije srpskog naroda u 12 knjiga, u kojem je Đurđev uočio “postmarksističke stavove”, u kojima se često “prepo-znaju šovinistička shvatanja i tendencije” . Smisao projekta planirane šesto-tomne Istorije naroda Bosne i Hercegovine na 3 .000 stranica, bio je u funkciji državnog interesa BiH, a njegovoj realizaciji pristupao je kao životnom cilju, ličnom doprinosu naučnoj argumentaciji BiH . On će, optimistički, nadaju-ći se 1974 . završetku dijelova Projekta Istorije naroda Bosne i Hercegovine, upozoravati da je “od osnovne važnosti objasniti kako je Bosna i Hercegovina postala zajednička otadžbina koja povezuje njene narode . Potrebno je utvrdi-

64 Kategorije naroda prije kapitalizma i nacija u kapitalističkom društvu, smatra Đurđev, moraju se posmatrati i sa stanovišta suprotnosti sela i grada . U historiji prije kapitali-stičkog razvitka razlikuje se gradski i elitni kulturni život od narodne, seoske kulture . Obrazovanje jedne nacije u izvjesnom smislu znači spajanje gradske i elitne kulture sa narodnom kulturom u etničkoj cjelini u kojoj se obrazuje nacija – prema: B . Đurđev, Neke opšte napomene o problemu etničkog razvitka u istoriji naroda Bosne i Hercegovine, 263-266; Isti, Neke napomene o islamizaciji i bošnjaštvu u istoriji Bosne i Hercegovine, 31 .65 B . Đurđev, O nekim istorijsko-etničkim problemima u obradi turskog perioda, Prilozi, br . 11-12, Sarajevo 1975-1976, 286 .66 B . Đurđev, Jezik i otadžbina u određivanju prirodno-etničkih odlika, Prilozi, br . 11-12, Sarajevo 1975-1976, 271 . Sedamdesetih godina XX stoljeća među historičarima, predvo-đenim dr . M . Ekmečićem, koji se nisu slagali sa uvođenjem posebnog nastavnog predmeta – historije naroda i narodnosti Bosne i Hercegovine na Odsjeku za historiju Filozofskog fakulteta u Sarajevu, bio je i dr . B . Đurđev – vidi: Š . Filandra, Bošnjačka politika u XX. stoljeću, Sarajevo 1998, 289-291, nap . 150 .67 Prilozi, br . 4, Sarajevo 1968, 10 .

186

ti okvire unutar kojih je nastao i razvio se muslimanski narod” .68 Projekat je u početku imao široki publicitet, da bi, na kraju, uslijed raznih opstrukcija, doživio neslavan kraj .69 Sam Đurđev je, pak, i dalje smatrao da je ovaj proje-kat “prijeka potreba”, da treba “stvarati uslove za naučni pristup fenomenu bosansko-hercegovačke muslimanske zajednice” .70

Historija južnoslavenskih naroda odvijala se na vjetrometini između Istoka i Zapada, gdje je društveni razvitak imao krivudav put i ispreturane slojeve . Stvaranje nacija i modernih društava nije pojednostavilo etničko-lin-gvističku sliku tako da bi se historičari mogli lahko snaći u svojim istraživa-njima . To se može učiniti tek kada se ispitaju sve strane složene stvarnosti

68 Prema: M . Pelesić, Manipulacije srpske historiografije o Bosni i Hercegovini, Prilozi, br . 29, Sarajevo 2000, 376, 385 . Đurđev govori 1982 . o rastu nacionalističkih tendencija u historiografiji: “Ukoliko se u nas ispuni socijalizam nacionalizmom, dovodi se u pitanje jugoslovenska socijalistička zajednica . A u našoj istoriografiji ne samo da se dosta često pojavljuju nacionalistička skretanja u rešavanju istorijskih problema nego se nacionali-zam ogleda i u tome što se dosta lako organizujemo kad treba raditi na istorijama poje-dinih naroda, ali se teško organizujemo kad treba raditi na Istoriji naroda i narodnosti Jugoslavije. Dosta se natežemo i oko istorijskih tema kad je reč o Enciklopediji Jugo-slavije . U pisanju Istorije naroda Bosne i Hercegovine ogleda se u neku ruku isto što u pisanju Istorije naroda i narodnosti Jugoslavije . Nije to istorija jednog naroda . Kad je reč o odnosima među narodima, istorijska nauka mora, pre svega, biti kritična i objektivna . I najgore istorijske pukotine među narodima objektivnim naučnim objašnjenjem slivaju se u uzajamno razumevanje . Kad ocenjuje istorijsku ulogu svog naroda, kritična istorijska nauka ne može dati povoda nijednom narodu da se neopravdano gordi nad drugim naro-dima . . . Danas ima mnogo istorijskih dela, navodno rađenih sa marksističkih pozicija, koja u pogledu objektivnosti stoje niže od mnogih dela koja stoje na pozitivističkim pozicijama . Ta, navodna marksistička istoriografija napada čak oslanjanje na pozitivno znanje i tu-mačenje pod plaštom istupanja protiv pozitivizma . Zaista, istoriografiju koja se smatra marksističkom zapljusnuo je romantičarski nacionalistički talas” – vidi: Savjetovanje o istoriografiji Bosne i Hercegovine (1945-1982), 125 .69 E . Redžić, Branislav Đurđev, 86 . ANUBiH je pristupila 1968 . radu na projektu koji je, uz angažiranje 36 autora, do 1975 . trebao biti okončan sa urađenih pet svezaka sa po 500 stranica . Nosioci projekta su, pored B . Đurđeva, bili Anto Babić, Nedim Filipović i Ham-dija Kapidžić . Do 1978 . projektom je rukovodio B . Đurđev, a potom Organizacioni odbor u sastavu: Nedim Filipović, Desanka Kovačević-Kojić i Enver Redžić . Dio angažiranih historičara u toku rada je preminuo, neki su otkazali saradnju, drugi nisu ispunili preu-zete obaveze . Nijedan član Centralne komisije projekta, na čelu sa Đurđevim, izuzimajući Antu Babića, nije predao tekst koji se obavezao napisati . Opravdanje za nerad tražilo se, na kraju, u “nedostatku arhivskog materijala i monografija sa sintetičkim uopćavanjima” . Bio je to jedan od najvećih Đurđevljevih “životnih neuspjeha”, koji je objašnjavao i poja-vom nacionalizma: “Srpski nacionalisti kažu: revolucija je naša; muslimanski nacionalisti kažu: državnost je naša” . U takvim uslovima, smatrao je Đurđev, bilo je nemoguće da se historičari slože kako da se ostvare ciljevi projekta – opšir . Š . Filandra, Bošnjačka politika u XX. stoljeću, 281; V . Bačanović, Srbi prisvajaju NOB, a Bošnjaci državnost BiH, “Dani”, br . 652, Sarajevo 11 . decembar 2009, 69 .70 O “nacionaliziranju” Muslimana: 101 godina afirmiranja i negiranja nacionalnog iden-titeta Muslimana, 341 .

187

u čitavoj historijskoj perspektivi .71 Južnoslavenski narodi, po B . Đurđevu, ušli su u XIX stoljeće s etničkom strukturom obrazovanom performiranjem srednjovjekovne etničke strukture, što se zbilo od XV do kraja XVIII stoljeća . Migracije stanovništva od XV do pred kraj XVIII stoljeća “zatrpale su demo-grafskim procesima raselinu koja se stvarala u srednjem vijeku između Srba i Hrvata” . On naglašava da se u tom razdoblju “etnički stvara muslimanski narod” .72 Brojni znaci ukazuju da su od kraja XVII stoljeća pa sve do austro-ugarske okupacije BiH 1878 . izgrađeni svi elementi koji su od musliman-skog stanovništva činili jednu zajednicu porijekla, jezika, kulture, pogleda na svijet i osjećanja zajedničke sudbine .73 B . Đurđev je početkom šezdesetih godina prošlog stoljeća ustvrdio da muslimani u BiH čine posebnost u srp-skohrvatskom jezičkom području . Po njemu, kod Južnih Slavena nesumnji-vo postoji pet nacija: bugarska, makedonska, srpska, hrvatska i slovenačka: “Postoji još i narod u Crnoj Gori (misli se uglavnom na raniju državu Crnu Goru), koji ima izvesne posebne nacionalne odlike, ali kao nacionalna gru-pa nije tako jasno odvojen kao napred navedenih pet, budući da postoji u crnogorskom narodu svest o pripadnosti srpskom narodu) . Osim toga posto-je još i muslimani u Bosni i Hercegovini koji govore srpskohrvatski, a ne mogu se u većini opredeliti ni za Srbe ni za Hrvate, jer ove uglavnom deli veroispovest ili veroispovest njihovih predaka, ukoliko se radi o ateistima” . Bošnjaštvo, koje se u historiji muslimana u BiH javljalo, a koje se docni-je u drugom obliku i s drugim političkim tendencijama promoviralo tokom austro-ugarske uprave, nije se moglo gledati samo iz perspektive sadašnje srpske i hrvatske nacije, tek kao Kalajeva izmišljotina . U historiji muslima-na BiH postojala je ta pojava, “iako za vreme turske vlasti njeni nosioci nisu izlazili u svojoj ideologiji van okvira osmanske države . I kasnije je bošnjaštvo muslimana u Bosni i Hercegovini bilo prirodna pojava, ali se ono nije moglo učvrstiti i dati naciju” .74 Bosansko muslimansko društvo formiralo se kao

71 Upor . B . Đurđev, Osnovna istorisko-etnička pitanja u razvitku južnoslovenskih naroda do obrazovanja nacija, 12 .72 B . Đurđev, Pās svakoji svoje breme nosi, u: Migracije i Bosna i Hercegovina, Sarajevo 1990, 629-630 .73 V . Jokanović, Elementi koji su kroz istoriju djelovali pozitivno i negativno na stvaranje bošnjaštva kao nacionalnog pokreta, II, Pregled, br . 9, Sarajevo 1968, 250-251 .74 B . Đurđev, Osnovna istorijsko-etnička pitanja u razvitku južnoslovenskih naroda do obrazovanja nacija, 1-3 . U Takvimu za 1966 . uz ove stavove B . Đurđeva, predočava se i ocjena Atifa Purivatre da Đurđev specifikum “Srba i Crnogoraca vidi uglavnom u onom elementu kulture i tradicije (tj . vjeri) koji je i kod Muslimana, naravno u drugoj vjeri, igrao veoma značajnu ulogu . Naime, on naglašava, da je srpskoj i crnogorskoj naciji ka-rakteristična tradicija, kojoj je pečat udarilo srpsko pravoslavlje . Upravo time se oni ra-zlikuju od Hrvata i Muslimana” . U nepotpisanom članku u Takvimu se dalje navodi kako je “neophodno potrebno naročito podvući i posebno naglasiti i upozoriti” na faktor kulture i tradicije koji čini bitan element u formiranju nacije: “Ako pravoslavlje kod Srba i katoli-cizam kod Hrvata predstavlja specifiku u njihovoj nacionalnoj pripadnosti, kao što ističe profesor dr . Branislav Đurđev, zašto tu istu ulogu ne bi pripisali i Islamu u odnosu na na-cionalnu posebnost bosansko-hercegovačkih Muslimana” . Potom se ukazuje na to da, ako

188

specifičan vid osmanskog društva, koje je u jednu cjelinu povezivao islam i zajednička privrženost osmanskoj državi . Posredstvom islama muslimansko društvo u Bosni usvojilo je zasebnu političku ideologiju, čineći jedinstveni kulturni krug . Na toj osnovi ono se formiralo kao posebna etnička zajednica, sa svojim interesima i strmljenjima .75 Proces formiranja “bosanskohercego-vačkog muslimanskog naroda”, po sudu B . Đurđeva, nije se sastojao samo u prihvatanju islama, već i u postepenoj društvenoj diferencijaciji u okvirima osmanskog društva . Očuvanje etničkih odlika je, “odvajalo čitav musliman-ski narod . . . od ostalih muslimana u Osmanskoj Imperiji” .76 Prirodna diferen-cijacija bosanskohercegovačkih masa, koja se sastojala u očuvanju maternjeg jezika i drugih domaćih specifičnosti u životu tih masa, dolazi u prvi red . To je moralo biti ispunjeno društvenim sadržajem, da bi muslimanski narod bio narod u feudalnom smislu . Pri tome je najvažnije pitanje postanak i ra-zvitak domaće feudalne klase . Prvo diferenciranje od osmanskog poretka je stvaranje drugačijih agrarnih odnosa . Počeci te diferencijacije sadržani su u zahtjevima za drugačiji položaj spahija i zaima krajem XVI i u prvoj polovini XVIII stoljeća . Pravi proces započinje u XVIII stoljeću . Tada se pojačanim čitlučenjem stvara domaća feudalna klasa i mijenja položaj muslimana se-ljaka od hrišćana seljaka . Kod “bosanskih muslimana, feudalaca i građana, javljaju se u to vreme prvi začeci bošnjaštva, izvesnog njihovog izdvajanja u okvirima Osmanske imperije” .77

Simbolički rat za interpretaciju donosi dominantnu prevagu u društvu . Terminologija doista nikada nije samo terminološko pitanje . Složena historij-ska stvarnost ispunjena je svakovrsnim posebnostima . U njoj, protivrečnoj i konfliktnoj, nerijetko se javlja, sučeljava i bori više historijskih alternativa .78 Nema epoha historije bez nadzora . U Jugoslaviji je šezdesetih godina XX sto-ljeća, nakon pada Aleksandra Rankovića, stvorena klima koja je ohrabrivala i afirmirala nacionalne pokrete nesrpskih etničkih zajednica . U Bosni i Her-cegovini je tekao proces koji je doveo do Deklaracije Saveza komunista Bosne i Hercegovine (1968) kojom je ustvrđeno da su “Muslimani posebna nacija” . To je bio način da se otkloni pritisak na njih da se izjašnjavaju, bilo kao Srbi,

se nacija shvati kao historijski nastala grupa, “kao prolazni oblik povezanosti određenih ljudi na putu borbe za svoj opstanak, ne možemo, a da taj vid povezanosti ne uočimo i kod bosansko-hercegovačkih Muslimana . Oni zaista sačinjavaju posebnu istorijski nastalu društvenu grupu sa sopstvenim etničkim personalitetom” – prema: Musliman kao oznaka etničke pripadnosti, Takvim, Sarajevo 1966, 67; također vidi: A . Purivatra, Nacionalni i politički razvitak Muslimana, Sarajevo 1969, 25-28 .75 A . Sućeska, Neke specifičnosti istorije Bosne pod Turcima, Prilozi, br . 4, Sarajevo 1968, 49 .76 B . Đurđev, Prilog diskusiji o osmanskom društvenom poretku, Prilozi, br . 13, Sarajevo 1977, 71 .77 B . Đurđev, Osnovna istorisko-etnička pitanja u razvitku južnoslovenskih naroda do obrazovanja nacija, 11; opšir . vidi: Isti, Uloga crkve u starijoj istoriji srpskog naroda, Sarajevo 1964 .78 A . Mitrović, Propitivanje Klio, Beograd 1996, 76-77 .

189

bilo kao Hrvati .79 Odnos prema Muslimanima, kazivao je dr . Atif Purivatra, dugo se nije utvrđivao u Sarajevu i Bosni i Hercegovini: “Odluke nisu zavisile od Muslimana . Snaga odluka iz vrha provodila se bez pogovora . Uz snažan aparat, postojala je i snažna propaganda . I strah” .80

Emancipaciju Muslimana smatrali su pojedini bosanskohercegovački političari početkom sedamdesetih godina prošloga stoljeća uslovom “eman-cipacije svakog drugog naroda u Bosni i Hercegovini i u jugoslavenskoj zajednici” .81 Kritikujući raniju politiku nacionalnog opredjeljenja muslimana u BiH, Enver Redžić je 1969 . upozoravao da je “između mnogih . . . poznatih naziva odabran – promašen naziv – muslimanski narod”, jer je bosanstvo njihova etnička i historijska individualnost, odnosno bosanski narod . Boš-njaštvo, prema njegovim navodima, ima svoju očuvanu genezu od “srednjo-vjekovnog bosanskog naroda u feudalnom smislu” do danas, iznijetu kroz srednjovjekovnu bosansku državnost, bosansko ime (Bošnjanin, Bošnjak, Bosanac), “bosanski jezik”, pismo, kroz etničko-teritorijalno priznatu i oču-vanu cjelinu pod osmanskom upravom u vidu Bosanskog ejaleta, svijest o bosanskoj pripadnosti i bosanskoj ideji građenoj na slavenskim osnovama . Autentični nastavljači i predstavnici tog bosanstva, po E . Redžiću, jesu bo-sanskohercegovački muslimani .82 Politika je, međutim, već presudila oko naziva, dajući orkestriranu podršku promoviranju “muslimanske nacije” .83

79 S . Biserko, Srpska elita i realizacija srpskog nacionalnog programa, u: Kovanje antiju-goslovenske zavere, knj . 1, Beograd 2006, 12 .80 Prema: E . Durmišević, Muslimani su svoji na svome (intervju: Atif Purivatra), “Islams-ka misao”, br . 146, Sarajevo februar 1991, 8 .81 H . Pozderac, Za ravnopravni položaj Bosne i Hercegovine u Jugoslaviji, Socijaldemo-krat, br . 2, Sarajevo 2000, 192 .82 Na ovakve Redžićeve stavove reagiraće 1970 . Kasim Suljević ustvrđujući da nije bio u pravu ni Josip Smodlaka koji je u januaru 1945 . za “bosanstvo” napisao da je “stidljiva narodnost” koja će ostati sve dotle dok Muslimani “ne budu priznati kao narod pod svojim narodnim imenom” . Suljević dalje piše da se bosanstvo nije moglo iznijeti kao naciona-litet, što je, po njemu, “prije svega izraz (je) historijske nemoći Muslimana, a historijske premoći Srba i Hrvata” . On zaključuje da “Muslimanima bošnjaštvo predstavlja njihovu prošlost, Muslimanstvo njihovu sadašnjost, a ljudska zajednica njihovu budućnost, koja je i budućnost svih nacija”; upor . E . Redžić, Tokovi i otpori, Sarajevo 1970; K . Suljević, Otpori tokovima muslimanske posebnosti, Pregled, br . 9, Sarajevo septembar 1970, 255-265; E . Redžić, Povodom “polemike” Kasima Suljevića “Otpori tokovima muslimanske po-sebnosti”, Pregled, br . 10, Sarajevo oktobar 1970, 425-427 .83 E . Redžić, Moje životne dionice, Sarajevo 2008, 96 . Redžić navodi da se u dosijeu B . Đurđeva u ANUBiH čuva njegov tekst O iskazivanju nacionalne posebnosti Muslimana u BiH, obima sedam stranica, bez označenog datuma, te da je vjerovatno nastao 1971 . povodom popisa stanovništva . Đurđev u njemu ističe da “zahtev za opredeljivanje” b-h Muslimana nema opravdanja sa naučnog stanovišta, a praktično se pokazao štetnim . Naziv Bošnjak ne živi više u narodu, a ponekad je njime označavana pokrajinska pripad-nost i nemuslimana”, te da bi nazivi bh . Muslimani ili samo Muslimani bili najpribližniji izrazi koji bi odgovarali historijskom nasljeđu i sadašnjem stvarnom stanju . Redžić zato konstatira da je Đurđev time u ovom pitanju napustio naučni pristup i slijedio zvaničnu liniju – prema: E . Redžić, Branislav Đurđev, 90 .

190

Iz redova velikosrpskih i velikohrvatskih nacionalista poricala se i dalje na-cionalna posebnost Muslimana, pa se u tom nastojalo dokazati da je “indivi-dualnost Muslimana u nacionalnom smislu politička diverzija” .84

Stavovi B . Đurđeva o “Muslimanima” i “bošnjaštvu” korespondiraju s općom atmosferom njegovog vremena naspram nomenklature musliman-skog nacionalnog identiteta u Bosni i Hercegovini . On je ipak shvatao da nacionalno opredjeljenje i pripadnost ne mogu dugoročno opstati na dekre-tu, već da je to zapravo stvar osjećaja i vlastitog samodoživljavanja .85 Pod pojmom Bošnjaci se za višestoljetne osmanske uprave podrazumijevaju svi slavenski muslimani Bosne i Hercegovine, Like, Krbave, Slavonije, Sandža-ka, nekih pograničnih krajeva Smederevskog sandžaka (Užice i dr .), uklju-čujući i zapadni dio Kosova (do Mitrovice), te Plav i Gusinje, Podgoricu .86 Tako ih je tretirala i osmanska administracija u svojim službenim aktima . U mnogim službenim spisima Porte naziv Bošnjak se sreće u raznim kon-strukcijama (Bosnaklar, Bosnak taifesi, Bosnalu takimi, Bosnalu kavm – bosanski narod) .87 Spoljna opasnost povezuje muslimanski narod i domaća feudalna klasa “postaje hegemon muslimanskog naroda” . Muslimanski na-rod u BiH ušao je u XIX stoljeće kao narod u feudalnom smislu ne samo u od-nosu na ostala dva naroda već, u izvjesnoj mjeri, i u odnosu prema vrhovnoj osmanskoj vlasti . Sa stanovišta kretanja društvenih odnosa u BiH u vrijeme osmanske uprave, trebalo bi govoriti o širenju i učvršćivanju islamske civili-zacije i izrastanju bošnjačke kulture pod njenim uticajem, ukazujući na to da su tek zaorane “prve brazde na tom ogromnom polju rada” .88

“Bošnjaštvo muslimanskog stanovništva” u Bosanskom ejaletu u odno-su na osmansku vlast jačalo je u XVIII i XIX stoljeću . B . Đurđev, u prikazu knjige dr . Smaila Balića Kultura Bošnjaka – muslimanska komponenta (Wien 1973 .), ističe da se naziv Bošnjaci bio učvrstio za navedene muslimane sla-

84 B . Mikulić, Bosna i Hercegovina u borbi protiv hegemonizma, Socijaldemokrat, br . 2, Sarajevo 2000, 203 . “Kada je proglašena muslimanska nacija i zahtevano da se ta reč mora pisati velikim slovom”, kazivaće 1999 . M . Ekmečić nastojeći da relativizira naučne rezultate u socijalističkom periodu, “onda je postepeno počela jedna temeljita revizija i cele naše prošlosti iz iskonske dubine . Onda se uvrežio termin “marksistički i klasni pri-stup našoj istoriji . Osnova tog marksizma i klasnog pristupa je bila briga da se u Bosni dokazuje egzistencija tri nacije od početka istorije Bosne, od pre bogumilstva i dolaska Turaka” – prema: Gorki, nikom potrebni lek: razgovor sa Miloradom Ekmečićem, “Knji-ževne novine”, br . 987/988, Beograd 1-15 . januar 1999, 6; također vidi: M . Jevtić, Živa reč Milorada Ekmečića, Gornji Milanovac 1991, 82; M . Ekmečić, O identitetu bosanskih muslimana, Letopis Matice srpske, sv . 1-2, Novi Sad 1997, 73-74; Isti, Stabilnost Balkana i Srbi, Letopis Matice srpske, sv . 6, Novi Sad 1999, 793 .85 Prvi bosanski prikaz Balićevog životnog djela, “Behar”, br . 66-67, Zagreb 2004, 53 .86 Opšir . Stav Muslimana Bosne i Hercegovine u pogledu nacionalnog opredjeljenja, studij-ski izvještaj, Fakultet političkih nauka-Institut za društvena ispitivanja, Sarajevo 1970, 161-180 .87 Opšir . ABC Muslimana, priredili A . Purivatra-M . Hadžijahić, Sarajevo 1990, 9-10 .88 B . Đurđev, Neke napomene o islamizaciji i bošnjaštvu u istoriji Bosne i Hercegovine, 30-31 .

191

venskog porijekla . Upotrebljavao se kada su muslimani iz tih krajeva htjeli istaći svoje etničke odlike prema drugim muslimanima: “U Bosni i Hercego-vini poslije 1878 . godine u odnosu na Srbe i Hrvate došlo je do izražaja mu-slimanstvo toga stanovništva, jer ga je od Srba i Hrvata odvajala vjeroispovi-jest, koja je postala razvođe u obrazovanju nacionalne svijesti na spskohrvat-skom području . Ako nećemo izmišljati ime tom narodu, ne ostaje nam drugo nego da ga nazovemo onako kako on sam sebe zove, dakle Muslimanima” .89 Kada je nakon 1878 . u “kulturi školskog tipa” postepeno dolazilo sve više do ujednačavanja kod Muslimana, Srba i Hrvata, muslimanska “narodna kul-tura” u mnogim svojim vidovima ostajala je kao posebna, dajući, pored vjere i tradicije i obilježje , narodu koji se počeo razvijati kao nacija . Bez obzira na to što je naziv Musliman u bosanskohercegovačkim odnosima određen, on nije bio potpuno određen prema ostalom muslimanskom svijetu . Stoga, ukazuje Đurđev, naziv Bošnjaci za “bosanskohercegovačke Muslimane, kad je potrebno da oni budu opredijeljeni prema muslimanskom svijetu, može da odgovara, a ima i izvjesnog istorijskog opravdanja, naročito za stariji period, prije 1878 . godine” .90 Kada je iznosio takvo gledište, ukazivano mu je da je to povratak na Kalajevu težnju da uspostavi bosansku naciju . Đurđev je, pak, smatrao, da je velika razlika između starog bošnjaštva iz osmanskog vremena i Kalajeva bošnjaštva . Staro bošnjaštvo nije poricalo, primjerice, postojanje sirf milleti, dok je Kalaj htio da briše i Srbe i Hrvate .91

Narod, gledano u cjelini, nije samo etnografska i filološka kategorija, već i državnopravni, odnosno teritorijalno-politički i kulturno-historijski po-jam . Bošnjaci bi se mogli definirati kao dio južnoslavenskog etniciteta koji se kao narod formirao na osobenom historijskom prostoru bosanske držav-no-pravne ideje i kulturne misli .92 Nacionalni razvoj na tom prostoru treba razmatrati u povezivanju sa procesima u okruženju . Srpska i hrvatska naci-onalna osjećanja među širokim slojevima bosanskih pravoslavaca i katolika pojavila su se na prelazu iz feudalne u građansku društvenu strukturu, pa se prije toga ne može govoriti o postojanju nacionalne svijesti . Srpska i hrvat-ska nacija u BiH razvile su se od vjerskih zajednica pravoslavnih i katolika . Ideologije koje su doprinijele njihovom nacionalnom uobličavanju, u procesu koji se karakteriše kao “nacionalno buđenje”, nisu se javljale sve dok se ono nije infiltriralo u Bosnu iz okolnih zemalja u XIX i XX stoljeću .93 Kroz svu historiju Bošnjaci nisu pokazivali raspoloženje da se u svojoj većini priznaju i osjećaju kao Srbi ili Hrvati . Koncepcije o njihovom “opredjeljivanju” uvijek 89 Prema: Godišnjak Društva istoričara Bosne i Hercegovine, god . XX, Sarajevo 1974, 237-238 .90 Isto, 238; B . Đurđev, O nekim istorijsko-etničkim problemima u obradi turskog perioda, 285-286 .91 B . Đurđev, Neke napomene o islamizaciji i bošnjaštvu u istoriji Bosne i Hercegovine, 31 .92 M . Imamović, Bošnjački etnos: identitet i ime, Prilozi, br . 32, Sarajevo 2003, 316 .93 M . Hadžijahić, Formiranje nacionalnih ideologija u Bosni i Hercegovini u XIX vijeku, Jugoslovenski istorijski časopis, br . 1-2, Beograd 1970, 55; R . J . Donia, Bosanska paradi-gma: zapisi iz čudnog izvora, Dijalog, br . 2-3, Sarajevo 1998, 90-92 .

192

su se javljale izvan njihove sredine . Ideja o “nacionaliziranju” i “opredjeljiva-nju” Bošnjaka nije dolazila od njih samih, a kada se rijetko i to događalo, to je bilo pod srpskim ili hrvatskim uticajem .94

U socijalističkoj Jugoslaviji je naziv Musliman, pak, ni bolji ni gori od alternativnih, prema Đurđevu, nastavio da se upotrebljava i izaziva uobiča-jene primjedbe .95 Svijest o priznavanju Muslimana sporo se razvijala unutar zemlje . Za to veliki dio odgovornosti, osim društvenih i historijski uslovljava-jućih prilika, snosi i muslimanska politička, kulturna i naučna inteligenci-ja .96 Naziv Musliman je utkan u sve reljefne dionice i epohe bošnjačke povi-jesti, pa je njegovo korišćenje u historiografiji, kao i drugim društvenim nau-kama, normalizirano . Ova dvostruka nominacija odražava i izražava složenu povijesnu poziciju Bošnjaka u rasponu od hiljadu godina .97 Branislav Đurđev se pri određivanju i nominiranju “muslimanstva”, odnosno “bošnjaštva” pri-državao, i pored svih svojih naučnih dilema, zvanične partijske linije . I aka-demik Milorad Ekmečić je tada pisao da se muslimanski nacionalni preporod “završava pred našim očima” .98 Od partijsko-političkog dekretiranja “musli-manske nacije” umnožavala se naučna literatura koja se prihvatila zadatka da muslimansko nacionalno pitanje potpuno skine sa javne pozornice time da u budućnosti egzistira, da se razvija historijski potvrđena, naučno elabo-rirana i dokazana “muslimanska nacija”, stabilna i spremna da se odupre tendencijama negiranja . Njeni zagovornici će, promjenom društveno-politič-kog poretka, postati reprezentativni zastupnici nacionalne ideje bošnjaštva koju su, prije toga, godinama uporno odbacivali .99

94 V . Jokanović, Elementi koji su kroz istoriju djelovali pozitivno i negativno na stvaranje bošnjaštva kao nacionalnog pokreta, Pregled, br . 8, Sarajevo 1968, 139; M . Hadžijahić, Od tradicije do identiteta, Sarajevo 1974, 225; Š . Filandra, O jednom asimiliranju Muslima-na, Sveske, br . 26-27, Sarajevo 1989, 409-411 .95 Prema: D . Tanasković, U dijalogu s islamom, Beograd 1992, 24 . Dobrica Ćosić u julu 1972 . zapisuje: “Zar nastajanje muslimanske nacije u Bosni nije legalizovanje najnižeg nagona tog tla? Nagona vere i verske mržnje, najrazornije sile u primitivnom društvu . Proglašavanje vere za naciju smatra se naprednošću, demokratijom, ideologijom samo-upravnog socijalizma; dakle, taj ideološki eksces dobija socijalističku legitimnost! To je Titova karta za nesvrstani svet; dokaz njegovog internacionalizma” – cit . prema: D . Ćosić, Piščevi zapisi (1969-1980), Beograd 2001, 82 .96 Š . Filandra, O jednom asimiliranju Muslimana, 416 .97 M . Imamović, Bošnjački etnos: identitet i ime, 327 .98 On dalje piše: “Ja sam jednostavno zastupao tezu da je neuspjeh srpskog i hrvatskog na-cionalnog preporoda da stvore zajedničku naciju na osnovi jednog jezika, da se vremenom prevaziđe religija kao faktor uzajamne podjele, ostavio prostor da se kasnije muslimanski dio naroda afirmiše na istim temeljima kao i ona dva prva” – opšir . vidi . M . Ekmečić, Od-govor na neke kritike “Istorije Jugoslavije” (XIX vek), Jugoslovenski istorijski časopis, br . 1-2, Beograd 1974, 223-225 .99 Upor . A . Purivatra – M . Imamović – R . Mahmutćehajić, Muslimani i bošnjaštvo, Sara-jevo 1991, 65-69; E . Redžić, Sto godina muslimanske politike u tezama i kontroverzama istorijske nauke, Sarajevo 2000, 6; D . Tanasković, Islam i mi, Beograd 2000, 170-171; Isti, Istoriografske stranputice zvaničnog bošnjaštva, Bratstvo, VI, Beograd 2002, 39 .

193

Akademik Đurđev će ukazivati, sredinom osamdesetih godina, na to da je nailazio na odbojnost kojom se dočekivala afirmacija muslimanske nacije: “Uzgred da kažem, ne smatram najsretniji taj izraz za muslimansku naciju . Po mom bi bilo najbolje upotrijebiti izraz Bošnjaci . Istina, i tu bi morali svi-jetu objašnjavati šta to znači . Ali, zar mu ne moramo objašnjavati, s manjim izgledima za razumijevanje, šta znači izraz Musliman . Razumije se, ne mi-slim upotrebljavati izraz Bošnjaci u svojim radovima, kada to nije opće pri-mljeno, pa čak – koliko znam – vrlo rijetko se rabi taj izraz u tom smislu” .100 Vremena su se promijenila, istaći će na kraju i on, taj izraz “počinje da se prima” .101 U prethodnim ocjenama o “muslimanstvu” i “bošnjaštvu” nije bio usamljen . Većina tadašnje muslimanske inteligencije zauzimala je oportu-nistički stav, sarađujući više-manje sa ideološkim autoritetima na projekti-ma zvanične historije i na konstruiranju dogmatskih književnih i teorijskih obrazaca .102 Đurđev je bio oprezniji, manje isključiv u svom višedimenzional-nom pristupu fenomenu bošnjaštva, za razliku od brojnih tadašnjih prota-gonista “muslimanstva” . Naučni pristup izučavanju bošnjaštva bez njegovih radova svakako je nepotpun .

Put za ostvarenje napretka i opasnosti stagnacije i neostvarenja, pisao je B . Đurđev, nisu tako saznatljivi da se može imati ključ za sve historijske brave u budućnosti . Put se mora otkrivati i ljudi se moraju mobilizirati da rješavaju nove momente koji se pojavljuju na tom putu .103 Budućnost je uvi-jek maglovita . Predviđanja su, po prirodi, nezahvalna . Tragični način na koji su okončali Jugoslavija i komunizam u njoj svjedoči koliko je nauka bila iza stvarnog toka dramatičnih zbivanja . Ona su dezorijentirala ne samo opće

100 “Danas”, br . 181, Zagreb 6 . avgust 1985; B . Đurđev, Neke napomene o islamizaciji i bošnjaštvu u istoriji Bosne i Hercegovine, 31; V . Mušeta-Aščerić, Akademik prof. dr. Bra-nislav Đurđev (1908.-1993.), Prilozi, br . 28, Sarajevo 1999, 305-307 .101 B . Đurđev, Neke napomene o islamizaciji i bošnjaštvu u istoriji Bosne i Hercegovine, 31 .102 N . Filipović, Totalitarizam iz straha i neznanja, u: Bosna i bošnjaštvo, Sarajevo 1990, 167 .103 B . Đurđev, O pisanju istorije naše partije, Opredjeljenja, br . 12, Sarajevo 1979, 88 . U ljeto 1992 . akademik Branislav Đurđev napušta Sarajevo i Bosnu i Hercegovinu . Pret-hodno, u razgovoru sa dr . Mirkom Pejanovićem, članom Predsjedništva Republike Bosne i Hercegovine, 9 . jula 1992 . on navodi da je više od sto dana stoički, zajedno sa ostalim gra-đanima Sarajeva, podnosio ratne strahote . Međutim, ostao je bez lijekova, dovoljno hrane, bez uslova da se bavi naučnim radom . Isticao je kako je “sav svoj život i naučni rad posve-tio Bosni i Hercegovini”, da je “njegova najuža porodica dala preko 100 godina značajnog radnog učinka za Bosnu i Hercegovinu”, da je vodio borbu, tokom svog naučnog rada, protiv svakog nacionalizma, posebno onog iz vlastite nacije . Nije krio osjećaj da ima jedan “neodređeni osjećaj da će dugi niz godina, nakon što se okončaju sadašnja ratna dejstva, vladati duh revanšizma i uopštavanja kolektivne krivice” . Plašio se “vlastitih reakcija na moguće provokacije” . Zato je smatrao da bi trebalo da mu se omogući izlazak iz Sarajeva koji, što je više puta naglašeno, “nema nikakvih političkih konotacija, nego jednostavno moli da se uzmu u obzir njegove godine, ali i to da će za Bosnu biti korisnije da radi na njenoj istoriji u Sremu, nego da se u Sarajevu tiho ‘ugasi’” . U razgovoru je, dalje, iskazana nada da će Bosna i Hercegovina u ličnosti akademika Branislava Đurđeva “imati dostoj-nog ambasadora u Vojvodini” – opšir . Zabilješka o razgovoru dr. Mirka Pejanovića, člana Predsjedništva RBiH i akademika Branislava Đurđeva, Sarajevo 9 . juli 1992, kopija .

194

idejne već i historijsko-naučne tokove . Iza više generacija historičara, poseb-no onih svedenih na prenosioce ideoloških i političkih poruka i pouka, ostali su odbojni plodovi nekritičke historiografije . Otvoreno je pitanje koliko je tzv . “socijalističkih” knjiga “preživjelo” kraj jedne epohe i očuvalo tretman djela trajnije vrijednosti . Iz bića historijske nauke proizilazi da se istraživa-nje prošlosti ne može izvoditi bez uvažavanja i novih iskustava, sadržanih u protoku vremena, prisutnih u svijesti savremenika, pa i historičara, kao čeda svoje epohe .104 Raspad ideološke paradigme uticao je, u postjugoslaven-skim zemljama, pored masovne, neskrivene konverzije intelektualaca, i na preispitivanje i preoblikovanje različitih slojeva historijske svijesti, preradu i “razmeđivanje prošlosti”, izmjene kolektivnog pamćenja . Duboko se izmi-jenilo promatranje država, etničkih i socijalnih grupa na vlastitu prošlost .

Djelo akademika Branislava Đurđeva treba promatrati u kontekstu epohe kojoj je pripadao i njenih naučnih dometa .105 Ono predstavlja i dio naučne, kulturne baštine Bosne i Hercegovine, pa kao takvo podliježe mjeri-lima kritičkog prosuđivanja . Mladi starijima duguju razumijevanje da pret-hodnike ne treba anulirati, racionalnije je popeti se na njihova ramena i gle-dati dalje . Bez međugeneracijske povezanosti nema kontinuiteta u historij-skoj nauci . I ljudi značajnih rezultata “mali su faktori u ogromnom naučnom razvitku” .106 Bosanskohercegovačko društvo, staro i slojevito, iziskuje kritič-ka shvatanja o svojoj cjelovitoj historiji .107 Iz studija koje analiziraju različite strane djelovanja može se doći do opće slike prošlosti . Naučni odgovori na brojna pitanja mogu se tražiti u multiperspektivnom pristupu koji temeljno dovodi u pitanje etnocentričko viđenje svijeta, prevazilaženjem zatvorenosti i nekomunikativnosti, poređenjima u međunarodnim okvirima . Kontroverze, koje prirodno prate razvitak saznanja, treba razrješavati novim, višeslojnim uporedno-historijskim istraživanjima, kreativnim i tolerantnim dijalogom neistomišljenika, zasnovanom na činjenicama i spremnosti da se razmotre različita mišljenja .

104 B . Petranović – M . Zečević, Agonija dve Jugoslavije, Beograd 1991, 71; S . Bandžo-vić, Postjugoslavenska historiografija: (re)interpretacija prošlosti, Pregled, br . 2, Sarajevo 2008, 13-38 .105 Č . Popov, Branislav Đurđev, Godišnjak SANU, br . 100, Beograd 1994, 489-491; I . Voje, Akademik prof. dr. Branislav Đurđev, Zgodovinski časopis, br . 2, Ljubljana 1995, 302-303 .106 J . Cvijić, Sabrana dela, knj . 3, tom I, Beograd 1987, 45; L . Perović, Knjiga o Beogradu, 39 .107 Upor . S . Vukadinović, Istorijska sociologija – šav bosanskohercegovačke povijesti u no-vom ključu, 31 . Optimizmom su bile nošene ocjene dr . Roberta J . Donie, američkog hi-storičara, izrečene 1996 . na jednom naučnom skupu u organizaciji sarajevskog Instituta za istoriju, kako “Bosna ima bogatu i raznoliku historiju i grupu talentiranih historičara kojima je povjereno da nastave njeno istraživanje . Na kraju će upravo ovi historičari, više nego veliko površno (ne)razumijevanje svijeta, biti ti koji će imati najveći utjecaj na histo-riju bosanskog društva” – cit . prema: R . J . Donia, Tvorci historije, Institut za historiju u Sarajevu, Bosna i Hercegovina, u: Bosna i svijet, Sarajevo 1996, 269 .

195

Zusammenfassung

DIE METHODOLOGISCHE HERANGEHENSWEISE BRANISLAV ĐURĐEVS AN DIE ETHNISCHE GESCHICHTE BOSNIEN-HERZEGOWINAS: MOSLEMS UND DAS BOSNIAKENTUM

Akademiemitglied Branislav Đurđev war ein aktiver Zeitgenosse des Aufstiegs und Verfalls einer Ideologie, die sein Leben und Werk geprägt haben, Seine Arbeiten zur Erfroschung der ethnischen Geschichte Bosnien-Herzegowinas sind von großer Wichtigkeit . Die Bildung der Völker kann man seiner Einschätzung zufolge deuten, wenn man begreift, dass unterschied-liche historische Einflüsse, insbesondere Einflüsse der mächtigen welthi-storischen Zivilisationen, die die einheitliche natürlich-ethnische Struktur, der drei Völker entsprungen sind, durchdrungen haben . Bosnien . Herzego-wina ist die die “Heimat dreier Nationen, und zwei von ihnen sind Teil der beiden Nachbarnationen” . Das was sie verbindet, ist der Boden, auf dem sie “gemeinsam leben und ihre Zukunft aufbauen, weiterhin ihre ethnische Verwandtschaft, die natürlich-ethnischen Züge” . Sie südslawischen Völker haben das XIX Jahrundert mit einer ethnischen Struktur betreten, welche durch die Umbildung der mittelalterlichen ethnischen Struktur entstanden ist, was sich vom XV bis Ende des XVIII Jahrhunderts vollzogen hat . In die-sem Zeitraum entsteht “im ethnischen Sinne das muslimische Volk” .

Der Prozess seiner Bildung bestand nicht nur in der Annahme des Is-lams, sondern auch in der allmählichen gesellschaftlichen Differenzierung im Rahmen der osmanischen Gesellschaft . “Das Bosniaekntum der muslimi-schen Bevölkerung” erstarkte im Bosnischen Ejalet Verhältnis osmanischen Herrschaft im XVIII und XIX Jahrhundert . Die Bezeichnung “Bosniaken” wurde Đurđev zufolge für diese Muslime verwendet, wenn sie ihre ethni-schen Merkmale gegenüber anderen Muslimen im Osmanischen Reich beto-nen wollten . In BuH kam nach 1878 im Verhätlnis zu den Serben und Kroa-ten das “Moslemtum dieser Bevölkerung” zur Geltung, da sie sich von ihnen durch den Glauben unterschieden hatte, der die “Trennlinie in der Bildung des nationalen Bewusstseins im serbo-kroatischen Raum wurde” . Obwohl später die Bezeichnung Moslem im bosnisch-herzegowinischen und jugosla-wischen Rahmen zur Anwendung kam, war diese Bezeichnung gegenüber der übrigen muslimischen Welt nicht bestimmend . Đurđev war der Ansicht, dass die Bezeichnung “Bosniaken” für die Bestimmung der muslimischen Nation besser wäre . Bei seiner Bestimmung und Nominierung des “Moslem-tums” bzw . “Bosniakentums” orientierte er sich grundsätzlich an dem Geist der Zeit, trotz seiner offensichtlichen inneren und wissenschaftlichen Dil-lemmata, die in seinen Texten und Äußerungen festzustellen sind . In diesen Einschätzungen war er nicht einsam, aber flexibler, weniger einseitig, vor-

196

sichtiger in der mehrdimensionalen Herangehensweise an das Phänomen des Bosniakentums als viele entschiedene Protagonisten des “Moslemtums”, die ein Jahrzehnt oder mehr später zu eifrigen Verfechtern des Bosniaken-tums wurden . Ohne seine Arbeiten wäre die wissenschaftliche Behandlung des Bosniakentums auf jeden Fall unvollständig .

197

MARKSISTIČKO POIMANJE HISTORIJE U DJELIMA BRANISLAVA ĐURĐEVA

Adnan VelagićMostar

Uvodne napomeneMaterijalističko shvatanje historije prestavlja osnovu marksističkog

učenja .1 Iako Marks nikada nije upotrebljavao termin historijski materijali-zam (to je uradio Engels 1892 . godine) ova naučna kategorija doprinijela je da filozofija dobije cjelovitiji materijalistički pogled na svijet, a da se sociolo-gija kao opća teorija o društvu uzdigne na stepen nauke .

Filozofi su u XVIII stoljeću govorili o ljudskoj prirodi kao osnovi za objašnjenje historije čovječanstva . Međutim, ako znamo da je ljudska priroda konstanta, onda je nemoguće pomoću nje objasniti dinamičke historijske pro-cese .2 Njemački idealisti su često naglašavali da su historijski razvoj i čitava ljudska historija zakonit proces te da čovjek i njegova priroda nemaju bitnog uticaja na njegov tok . Osnovna pokretačka sila historijskog procesa, po nji-ma, jest duh svjetskog procesa koji se neraskidivo prepliće sa apstraktnom stranom ljudske prirode .

Marksovo shvatanje historije sadržava njihove ideje i razmišljanja o historiji, ali uobličene u historijski materijalizam . Gledajući generalno, pred-met izučavanja historijskog materijalizma jeste ljudsko društvo sa svim od-nosima koje ono u sebi nosi . Istina je da za pojedine društvene odnose postoje posebne nauke koje ih podrobno izučavaju, ali historijski materijalizam je

1 Mirjana Gross, Suvremena historiografija, Zagreb, 1996, 141 . “Međutim Marksovo raz-matranje povijesnih činjenica uključeno je u tekuću analizu i komentare njemu suvreme-nih događaja, za što su mu najznačajniji primjeri znameniti članci o klasnim borbama u Francuskoj te državnom udaru Louisa Napoleona ( . . .)”2 Branislav Đurđev, Sinteza kao metod u istoriji, Radovi ANUBiH, knjiga XXXII, Saraje-vo, 1967, 10/11 . “Kad je riječ o historiji, trajna strana se nalazi samo u čovjekovoj prirodi – sve je drugo promjenjivo, čak i odnos prema prirodi ( . . .)” (Dalje: B . Đurđev, Sinteza) .

198

marksistički metod izučavanja ovih društvenih pojava . On sveobuhvatno sa-gledava djejstvo između različitih oblasti društvenog života, ne zalazeći u odnose i veze koji djeluju unutar tih oblasti . S tim u vezi historijski materija-lizam pruža mogućnost da se raznolikost i protivrječnost društvenih pojava i njihov razvoj shvati kao jedinstven zakonit proces, a ne kao zbir haotičnih slučajnosti koje su totalno nepovezane . Dakle, historijski materijalizam zna-či primjenu dijalektičkog materijalizma na proučavanje društva i njegovih zakona . Ali on se ne može svesti samo na to . On u sebi nosi i induktivno-me-todološku usmjerenost . Marksistički historičari su historijski materijalizam vidjeli kao opći predmet svake društvene nauke pa su ga u skladu s tim pre-tvorili u osnovno polazište za tumačenje svakog društvenog procesa .

Marksovo učenje o društvu naziva se materijalističkim upravo zbog toga što za osnovu historijskog razvoja uzima materijalnu proizvodnju koja, po njemu, prestavlja osnovnu pokretačku snagu društvenog razvoja .3 Ma-terijalna proizvodnja se stalno mijenja i razvija, usavršavajući oblike svoga djelovanja . Iako su znali da postoje i drugi faktori (političko-pravni, ideološ-ki, i dr .), čije uzajamno djejstvo bitno utiče na razvoj društva, marksisti su materijalnu proizvodnju stavljali u prvi plan . Po njima, materijalna proi-zvodnja predstavlja dijalektičko jedinstvo proizvodnih snaga i produkcionih odnosa . Proizvodne snage povezuju ljude i oruđa za rad, a produkcioni odnosi same ljude u procesu materijalne proizvodnje . Međutim, i sam Marks je ka-snije uočio vlastite greške i nedorečenosti .4 Rezultat tih nedorečenosti postao je vidljiv i na terenu . Naime, marksizam je na prelazu iz XIX u XX stoljeće doživio određenu dogmatizaciju i segregaciju oličenu u različitim socijalistič-kim pravcima . Pojava tzv . vulgarnog marksizma, koji je kao osnovni pokre-tač historije uzimao ekonomsku bazu, te totalna apsolutizacija Marksovog učenja, samo su neki od tih pravaca .

Branislav Đurđev je historijski materijalizam vidio kao učenje o od-nosu između društvene osnove, društvene nadgradnje i društvene svijesti .5 On je zamjerio Mirjani Gross što je u svom shvatanju marksističkog učenja previdjela dijalektičko prožimanje prirodnog i historijskog u prirodno-histo-rijskom procesu razvoja ljudskog roda, pri čemu je izostavila materijalističko objašnjenje historije .6

3 Marks – Engels, Nemačka ideologija, dio I, Kultura, 1956, 27 . Ona je, kako ističu Marx i Engels, “osnovni uslov cele istorije, koja se još i danas, kao i pre hiljade godina, mora ispunjavati svakog dana i svakog časa da bi se ljudi samo održali u životu” .4 M . Gross, n. dj., 142 .5 B . Đurđev, Sinteza, 34 .6 Branislav Đurđev, Povodom jednog priručnika za istoriju istoriografije i istorijsku meto-dologiju, Prilozi Instituta za istoriju, godina XIII, Sarajevo, 1977, 359 . (Dalje: B . Đurđev, Povodom jednog priručnika) .

199

Historijska nauka prema Branislavu Đurđevu

Shvatanje razvoja historiografijeU širok spektar naučnoistraživačkog rada Branislava Đurđeva svaka-

ko spada i njegov napor da dadne jedan cjelovit prikaz razvoja historiografije i prirodno-historijskih procesa koji su se odvijali unutar njenih okvira . Izno-seći podatke o stupnjevima u razvoju historiografije, Đurđev stoji na stano-vištu da najstarija tradicija o prošlim događajima nije bila historiografija, jer epovi i mitovi nisu sadržavali čistu istinu, nego su u istinu unosili dozu religije i fantazije .

U staroj Grčkoj historiografija se javila kao vrsta literature kojoj je zadatak bio da dadne literarni prikaz stvarnih događaja iz prošlosti . U sred-njem vijeku, religijski uticaj na historiografiju je ostavio dubok trag . Umje-sto da čovjek bude u centru historijskog procesa, srednjovjekovna historijska djela na to mjesto stavljaju Boga i crkvu, te stoje na stanovištu podređenosti historijskog procesa Božijoj volji .7 Humanistička historiografija je oživjela antičke pragmatičke historiografe i razvijajući shvatanje o propasti Rimskog carstva, uspijela je da pobije kasnoantičku i srednjovjekovnu periodizaciju na četiri monarhije . Racionalistički pristup je bio sveobuhvatniji od prijaš-njih jer je, osim interesa za političke procese, historiografija imala zadatak da objasni i ulogu kulture, ekonomije i zakona na društveni razvoj . I po-red odavanja priznanja za doprinos u napretku historiografije, Đurđev ipak prihvata da postoji izvjestan ahistorizam kod racionalista, jer njihova ideja razvitka društva završava nehistorijski, tj . pronalaskom najrazumnijeg svi-jeta . Također, on im zamjera i hiperkritičnost prema antičkim epovima i pričama, što je po historiografiju bilo od velike štete . Nesumnjiv doprinos u razvoju historiografije dala je, po Đurđevu, velika francuska revolucija koja je idejno i ideološki u prvi plan stavila značaj masa . Ovdje imamo jednu kla-sičnu formu, po kojoj je historijski proces nužno uzrokovao formiranje nauč-ne svijesti i povlačenje hipotetičke teze, kako je društvena klasa utjecala na historijsko zbivanje . Iako je do sredine XIX stoljeća historiografija bila pod uticajem njemačke idealističke filozofije te kao takva pretvorena u sredstvo za izgradnju i jačanje države, Đurđev stoji na stanovištu kako je to bio pozi-tivan iskorak u razvitku historijske nauke .8 Međutim, nemogućnost ostvare-nja metodološkog principa koji je filozofska historija postavila sebi unaprijed, doveli su do žestokih kritika u kojima su prednjačili pozitivisti i marksisti .

7 Branislav Đurđev, Stupnjevi u razvitku istoriografije, Godišnjak Društva istoričara BiH, godina X, Sarajevo, 1959, 58 . “Kao i svi ostali oblici intelektualne djelatnosti istoriografija je bila sluškinja teologije .” (Dalje: B . Đurđev, Stupnjevi) .8 Isto . “Ta istoriografija je postigla vrhunac u istorijskoj školi L . Rankea (1795-1886), ne toliko zbog njenog idealističkog tumačenja istorijskog procesa, koliko zbog zahtjeva za objektivnošću i zbog tehnike istraživanja koja je postigla veliki stupanj ( . . .) Filozofska historiografija je u svome najvišem stadiju postavila pravi naučni cilj, ali ga nije mogla doseći .”

200

Istupajući odlučno protiv filozofske historije Kontov pozitivizam se, objašnja-vajući ideje o razvoju čovječanstva, oslonio na racionalizam . Čovječanstvo je shvaćeno kao društveni organizam, u kojem svi njegovi dijelovi prolaze kroz određene stupnjeve razvoja, smijenjujući se pri tome . Izučavanje ove ciklič-nosti, u razvoju ljudskog društva, pozitivisti su pripisali sociologiji nepraved-no degradirajući historijsku nauku .

Polazeći od Marksove teorije, koja po njemu jedina daje neizmjerljiv doprinos pretvaranju historiografije u egzaktnu nauku, Đurđev predlaže sljedeću podijelu u razvoju historijske nauke:9

I . Literarna historiografija sa vrstama: 1 . narativno-fatalistička; 2 . prag-matičko-humanistička; 3 . eruditska .

II . Filozofska historiografija sa vrstama: 1 . racinalistička; 2 . objektiv-no-idealistička; 3 . konkretno-idealistička .

III . Sociološka historiografija sa vrstama: 1 . pozitivistička; 2 . kulturno-morfološka; 3 . ekonomsko-sociološko-morfološka .

IV . Dijalektičko-realistička historiografija .Povlačeći granicu između sociološke i dijalektičko-realističke historio-

grafije, Đurđev automatski pravi razliku između historiografije koja se u nje-govo vrijeme nazivala marksistička (postmarksisti) i one historiografije koja bi to u stvarnosti trebala biti . Prvu svrstava u sociološku historiografiju, jer je veoma bliska pozitivističkim shvatanjima društvenog razvoja, a drugu u dijalektičko-realističku, jer posmatra društveni razvoj kao prirodno-historij-ski dijalektički proces .10 Također, on onovremenoj marksističkoj historiogra-fiji, iznad koje stavlja znake navoda, pripisuje neobjektivnost iz idealističkih i nacionalističkih pobuda . Da se ne bi javio ahistorizam ovog oblika i na taj način ugrozio vrhovne vrijednosti historijske nauke, Đurđev daje snažan na-glasak na naučnoj objektivnosti historije, koja u dijalektičko-realističkoj fazi treba da dobije svoje jasne konture . Pri tome, on naglašava da je ova faza proces koji treba da se nastavi, a nikako završetak procesa sociološke faze . Ovom periodizacijom Đurđe je nastojao objasniti da je izvorni marksizam u shvom shvatanju historije različit od svih drugih historijskih škola .

Izvori pozitivnog saznanjaKritikujući djelo Boge Grafenauera Struktura in tehnika zgodovinske

vede u kojoj se autor bavi aktuelnim pitanjima metodološke problematike, Branislav Đurđev i sam daje neka svoja viđenja koja su uglavnom bazirana

9 Branislav Đurđev, Ponovo o stupnjevima u razvitku istoriografije, Godišnjak Društva istoričara BiH, godina XI, Sarajevo, 1960, 254 .10 Branislav Đurđev, Povodom jednog priručnika, 371 . Kritikujući Mirjanu Gross i druge historičare, koji su smatrali da je marksizam genetičko-strukturalni smjer, Đurđev je upozorio na pogrešnost u analiziranju samog Marksovog učenja . U tom smislu on kaže: “Moda je koja već počinje da izlazi iz mode tumačiti Marksa strukturalistički ( . . .) Izvorna Marksova teorija tim tumačenjem se gura u apsolutnosociološka shvatanja, ondje gdje spada danas vladajući postmarksizam” .

201

na marksističkim osnovama . Stupajući u raspravu oko ovog pitanja, Đurđev polazi od osnova u historijskom istraživanju, a to su po njemu izvori pozitiv-nog znanja . On njih ni u kom slučaju ne svodi pod historijske izvore, nego upravo obrnuto, uvodeći u pojam historijskog istraživanja širi okvir . Izvan tog okvira nije ni geografska sredina niti tragovi prirodnih promjena u njoj . Pitanje koje se samo po sebi nameće glasi: Zašto Đurđev uzima termin izvori pozitivnog znanja i zašto su to izvori šireg aspekta? Odgovor na ovo pitanje krije se u njegovom marksističkom konceptu shvatanja historijskog istraži-vanja . Naime, prije pojave sociološke historiografije pojam pozitivno vezivao se uz znanje o prirodi čovjeka . Marksističko učenje smatra da je čovijek su-bjekt i tvorac historije, te da termin pozitivno ima sveobuhvatno značenje u procesu historijskog istraživanja .11 Ipak, kako sam čovjek nije kreator hi-storije, ovakav odgovor daje samo dijelimično obrazloženje . Postoji tu čitav splet okolnosti koja proizilaze iz dešavanja u prirodnoj i društvenoj sredini . Zbog toga Đurđev predlaže šemu koja u potpunosti objašnjava njegov stav o izvorima pozitivnog znanja u historiografiji . U toj šemi on kao osnovu uzima prirodnu osnovu historijskog zbivanja, koja kroz historijsko zbivanje (na koje utiču ljudi i prirodna sredina), preko historijskih izvora i izvora pozitivnog znanja, dopiru u najpotpunijem obliku do historičara .12 Zastupajući marksi-stičku tezu neodvojivosti metoda od tehnike u procesu historijskog istraživa-nja, Đurđev je zamjerio Grafenaueru da je svojim segregativnim pristupom ovom problemu prekinuo nit između činjenica i cjeline .13 Kao posljedica toga javilo se oskudno kritičko sređivanje materijala, kao i potpuno odsustvo inter-pretacije i statistike u naučno-istraživačkom procesu . Veća ili manja upotreba ovih metoda direktno utiču na historijski zadatak i njegov cilj . Tvrdnja Đurđe-va da postoji razlika između izvora i izvora pozitivnog znanja nije nov, u histo-riografiji . Ona je dugo bila predmet rasprava i raskola među historičarima .

Tako Drojzen14 razlikuje preostatke i izvore, pri čemu su preostaci širi pojam od izvora . Kirn prihvata Bernhajmovu podijelu na preostatke i tradi-ciju, pri čemu je tradicija nešto uži pojam od preostataka . On naziva histo-rijske izvore tragovima prošlosti . Polazeći sa nešto šireg aspekta i koristeći isključivo principe heuristike, Bauer je postavio sveobuhvatniju podijelu hi-storijskih izvora . Njegovo gledište je da postoje:15

11 Branislav Đurđev, Esej o istorijskim izvorima, Godišnjak Društva istoričara BiH, go-dina XII, Sarajevo, 1961, 14 . Ovu tezu Đurđev je razradio oslanjajući se na jedan stav Marksa i Engelsa u djelu Njemačka ideologija, a koji glasi: “Naravno prva pretpostav-ka cjelokupne ljudske istorije jeste postojanje živih ljudskih individua ( . . .) Svako pisanje istorije mora da pođe od ovih prirodnih osnova i njihovih preobražaja izvršenih ljudskom aktivnošću tokom istorije” .12 Isto, 23 .13 Isto, 14 .14 Isto, 15 . Po Drojzenu sav historijski materijal predstavlja preostatke prošlosti . U preo-statke Drojzen ubraja sve vrste onoga što se danas naziva historijskim izvorima, a izvori su kod njega uži pojam od preostataka . 15 Isto, 17 .

202

– Izvori u širem smislu koji se dijele na: geografske činjenice, tjelesne činjenice, činjenice praktičnog života, činjenice oblasti volje i duševnu spo-sobnost;

– Izvori u užem smislu koji se dijele na: usmene, pismene i likovne izvore .

Branislav Đurđev pod historijskim izvorima podrazumijeva materijal pomoćnih historijskih disciplina i materijal o prirodnoj osnovi historijskih zbivanja . On predlaže svoju podjelu historijskih izvora:16

1 . Izvori znanja potrebnog radi upoznavanja historijskog zbivanja;2 . Historijski izvori (historijski materijal);3 . Historijski izvori u užem smislu, koji se dijele na:

a . tehničkim sredstvima očuvana prirodna slika; b . preostaci;c . spomenici i akta;d . svjedočanstva (neposrednih svjedoka);e . tradicija;f . tragovi .

Pokretačke snage u razvoju društvaOno što karakteriše ljudsko društvo kroz cjelokupnu historiju, a što je

i osnovna postavka historijskog materijalizma, jeste zakonitost njegove unu-trašnje cikličnosti . Takva osobina, koja se skoro uvijek ostvaruje socijalnim revolucijama, vrši smjenu društva koje je na nižem stupnju razvoja drugim razvijenijim društvenim uređenjem . U toku socijalnih revolucija suprostav-ljaju se društvene klase, pri čemu dolazi do izražaja klasna svijest, nastala prije, ali i u toku revolucije . Međutim, u novije vrijeme kada su demokratski procesi koji mogu dovesti do društvenih promjena uveliko prisutni, nemože se bezrervno prihvatiti teza o neraskidivoj vezi između socijalne revolucije kao posljedice i društvene promjene kao rezultata te revolucije . Svakako da socijalna revolucija i danas igra veliku ulogu u procesu društvenih promjena, ali ona nije nezamjenjivo sredstvo da do toga dođe . Tranzicija demokratije postaje sve više odlika savremenog svijeta, preuzimajući ulogu socijalnog re-gulatora.

Branislav Đurđev ne odstupa od marksističkog koncepta i potpu-ne društvene promjene prihvata jedino poslije socijalne revolucije . Klasna borba, koja prožima čitavu historiju klasnog društva, po njemu je osnovna pokretačka snaga njegovog razvitka . On smatra da je, kao preduslov, za po-četak svake revolucije potrebna klasna svijest, tj . “znanje ljudi i društvenih klasa o svome položaju, u svetu i u društvu” .17 To se dešava tek od francu-ske revolucije jer su ranije revolucije, smatra Đurđev, predstavljale samo “besnilo svetine” .18 Revolucije u feudalizmu i kapitalizmu proizvele su samo 16 Isto, 44 .17 Branislav Đurđev, Staleži, klase i revolucija, Jugoslavenski istorijski časopis, 3/1965, 4 .18 Isto, 5 .

203

nove antagonističke klasne odnose, dok su socijalističke i antikolonijalne re-volucije izvršile potpune progresivne i temeljite socijalne preokrete . Razlog tome je, objašnjava on, što su feudalna i kapitalistička klasa iskoristile borbu nižih slojeva društva kako bi one došle na vlast . Na drugoj strani, nakon so-cijalističkih i antikolonijalnih revolucija, vlast su preuzele one snage koje su i vodile borbu . To i jeste jedan od razloga koji su naveli Marksa da zaključi kako je proleterijat jedina revolucionarna i pokretačka snaga društva .19 Đur-đev je zamjerio postmarksistima što nisu prepoznali razvitak klasne svijesti kao konstitutivni element revolucionarne borbe i ljudske historije uopće . Po-smatrajući sa aspekta svjetskih historija, revolucije u starom i srednjem vije-ku, po Đurđevu, nisu imale svjetsko-historijski značaj . Međutim, buržoaske i proleterske revolucije su, zbog integralnog statusa kapitalizma, imale svjet-sko-historijski domet . Ono što treba naglasiti je to da Marks i Engels nisu pobjedu jedne klase nad drugom ili uspostavljanje nekog novog klasnog druš-tva vidjeli kao cilj, nego upravo obrnuto – uspostavljanje besklasnog društva, u kojem će i država u onom obliku u kakvom jeste neminovno odumrijeti . Kapitalistička država će, pretvarajući sve veći broj stanovnika u proletere, proizvesti onu snagu koja će je uništiti .20

S druge strane, razmatrajući ekonomske probleme, Marks i Engels su prihvatili da postoje tri vrste eksploatacija: ropstvo – u antici ; kmetstvo – srednji vijek i najamni rad – novi vijek . Ova podjela poslužila je kao baza postmarksistima, da razviju svoju teoriju o pet društveno-ekonomskih for-macija: 1 . Prvobitna zajednica; 2 . Robovlasništvo; 3 . Feudalizam; 4 . Kapita-lizam; 5 . Socijalizam .

Đurđev se kao dosljedni marksista nije slagao sa postmarksistima, op-tužujući ih da su prihvatanjem teorije o pet društveno-ekonomskih formacija, ustvari, razvili teorijsko polazište za svoj apsolutnosociološki dogmatizam . Naime, razvijajući svoju tezu o ekonomskim formacijama društva, Marks odlučno odbacuje postavljanje ekonomskih kategorija historijskim redoslje-dom .21 Također, on je orijentalne društvene formacije smatrao posebnom epohom jer one nisu, kao one na zapadu, dovele do društvenih promjena .

19 Marks-Engels, Manifest, 34 . “Od svih klasa koje danas stoje naspram buržoazije samo je proleterijat istinski revolucionarna klasa . Ostale klase rastrojavaju se i propadaju s razvitkom krupne industrije, dok je proleterijat njen vlastiti proizvod .” 20 F . Engels, n. dj., 214/215 . “Pretvarajući sve veći i veći broj stanovništva u proletere, kapitalistički način proizvodnje stvara silu koja je prinuđena da izvrši ovaj prevrat, ako neće da propadne ( . . .) Proleterijat zauzima državnu vlast i pretvara sredstva za proizvod-nju najpre u državnu svojinu . Ali time on ukida i samog sebe kao proleterijat, ukida sve klasne razlike i klasne suprotnosti, a time i državu kao državu .” 21 Branislav Đurđev, Istorija i društveni razvitak, Godišnjak Društva istoričara BiH, go-dina XVIII, Sarajevo 1970, 8 . U svom djelu Prilog kritici političke ekonomije, Marks kaže: “Bilo bi, dakle, nedopušteno i pogrešno iznositi ekonomske kategorije onim redom u ko-jem su istorijski bile određujuće . Naprotiv, njihov redosljed je određen odnosom koje one imaju jedna prema drugoj u buržoaskom društvu, i koji je upravo obrnut od onoga što se pojavljuje kao njihov prirodni odnos ili što odgovara redu istorijskog razvitka . Ne radi se

204

Kritikujući postmarksiste, Đurđev im zamjera što su u pogledu ovog pitanja odstupili od Marksovog učenja i razvijajući upravo suprotnu tezu o društveno-ekonomskim formacijama, čitav starovjekovni civilizirani svijet stavili u jednu formaciju – robovlasništvo . Čini se da oni nisu primjetili kako je antički period u Evropi, za razliku od “istočnog ropstva”, donio epohalne promjene u ekonomskom pogledu . Također, on kritikuje postmarksiste što nisu prepoznali ogroman značaj trgovine, tj . novčanog kapitala, u procesu nastanka gradova . Upravo važnu ulogu novčanog kapitala, u procesu na-stanka rimskog robovlasničkog društva, ali i kapitalizma, ističe Karl Marks u svome djelu Kapital .22 Zbog tog propusta, smatra Đurđev, postmarksisti prave veliku grešku i tvrde da se kapitalistički odnosi razvijaju iz feudal-nih društvenih odnosa . Kritikujući buržoaske historičare on ih je optužio da su historiju pretvorili u idiografsku nauku . Istrajavajući dosljedno na mar-ksističkom učenju Branislav Đurđev je modernu svjetsku civilizaciju pre-stavio, kao ciklični proces koji nužno vodi napretku – dok zapadnoevropska kapitalistička civilizacija “zalazi”, “rađa” se nova – socijalistička civilizacija, koja nosi nešto novo . To novo je, po njemu, proces društvenog ujedinjenja čovječanstva . Samo tako, smatra Đurđev, podruštvljeno čovječanstvo može ostvariti regionalnu integraciju svijeta, slomiti sve političke barijere i donije-ti potpunu pobjedu komunizma u svijetu .

Analitičko-sintetički postupak u historijskom ispitivanjuIzraz sinteza uveden je u upotrebu još krajem XIX stoljeća . To nikako

ne znači da ona nije bila prisutna i mnogo ranije, čak još od starog vijeka .23 Istina, tada je pojam sinteza podrazumjevao vrlo različitu metodološku ka-tegoriju od onoga što ona danas predstavlja . Različiti su bili i termini koji su označavali ovu metodološku kategoriju . Dok marksistički historičari kori-ste pojam realna historijska sinteza, Branislav Đurđev upotrebljava termin objektivna historijska sinteza na stručnom nivou .24 Svako historijsko istra-živanje mora u sebi sadržavati analitičko-sintetički postupak . U analizi se historijske činjenice prikupljaju, rastavljaju u dijelove i proučava njihova

o mjestu koje ekonomski odnosi istorijski zauzimaju u uzastopnom sledovanju različitih društvenih oblika .” 22 K . Marks, n. dj., 150 . “Prema tome, dosledni zastupnici iluzije po kojoj višak vrednosti potiče iz nominalnog uvećanja cene, ili iz prodavčeve privilegije da robu preskupo prodaje, polaze od pretpostavke da ima jedna klasa koja samo kupuje a ne prodaje, dakle i da samo troši, a ne proizvodi ( . . .) Ovoj klasi prodavati robe iznad vrednosti znači samo na prevaru delimično povratiti besplatno izdat novac . Tako su maloazijski gradovi plaćali godišnji danak u novcu starome Rimu . Tim je novcem od njih Rim kupovao robe i kupovao ih je preskupo . Maloazijci su varali Rimljane . Pa ipak su Maloazijci ostajali prevareni . Njihova roba bila je kao i pre plaćena njihovim vlastitim novcem” .23 B . Đurđev, Sinteza, 7 . “Istoriografija na literarnom stupnju razvitka morala je vršiti sintezu istorijskih podataka u cilju dobijanja literarne odnosno poučno-literarne slike zbi-vanja i političkog stanja .” 24 Isto, 8 .

205

struktura . Sinteza utvrđuje pojave koje se ponavljaju i koje se ne ponav-ljaju, koje su bitne i one koje to nisu, da bi se objasnile historijske činjeni-ce . Mirjana Gross razlikuje mikrosintezu i makrosintezu . Dok mikrosinteza istražuje određene funkcionalne cjeline: preduzeća, društvene institucije i sl ., makrosinteza proučava širu strukturu: grad, državu, regiju, itd . Henri Ber odvaja eruditsku od naučne sinteze, pri čemu eruditska sinteza ima za-datak da organizuje analitički rad i da prikuplja njegove rezultate .25 U svome radu Sinteza kao metod u historiji, Branislav Đurđev kritikuje francuskog historičara Anrija Bera, kojem zamjera što nije jasno definisao pojam anali-ze u historijskom istraživanju, te što dopušta da sinteza bude zasnovana na nedovoljnom ispitivanju . Također, on kritikuje Bera što je sociologiju sma-trao dijelom sinteze u historiji . Za Đurđeva je analiza sastavni dio sinteze i to tako što sinteza počiva na analizi . Sinteza je, po njemu, metod koji se ne može posmatrati jednostrano, uopšteno i samostalno . On prihvata rastavlja-nje historijskih činjenica radi njihovog sagledavanja, što se vrši analizom, ali smatra da je nužno te iste činjenice ponovo spojiti u jednu cjelinu, jer to od-govara životnoj povezanosti .26 Da bi se to ostvarilo, smatra Đurđev, potreban je potpuni sintetički metod koji u sebe uključuje pored historijske sinteze još dvije radnje, a to su :

a . prirodno-historijsko tumačenje razvitka pojedinih strana života;b . ekonomska i sociološka analiza historijske sredine koja se ispituje .Ove dvije radnje su za Đurđeva causa efficiens,27 jer bez njih sintetički

proces ne bi postojao, a historijska sinteza bi izgubila svoju naučnu stranu . Svakako da historijska sinteza mora dati stvarnu sliku historijskih činjeni-ca, pa stoga Đurđev za nju koristi još i termin realna historijska sinteza .28

ZaključakU toku razvoja historijske nauke javljao se veći broj različitih nauč-

nih pravaca, čiji su predstavnici tumačili glavne naučne postavke i zadatak historije . Iako su pojedini pravci djelovali digresivno (npr . pozitivizam) od historije, ipak je svaki od njih dao određeni doprinos njenom razvoju i ispu-njavanju naučnog cilja . Jedan od najznačajnijih pravaca, koji je bitno utje-cao na razvoj historijske nauke, bio je marksizam . Njegov utemeljitelj Karl Marks odbacio je Hegelovo stanovište da su svijet i historija samo područje zakonitog razvoja svjetskog duha, nego je taj dijalektički proces razvoja tu-mačio obrnuto, tj . kao samorazvoj svijeta i historije . Ubrzo su njegove naučne

25 Isto, 22 . 26 Ovdje se primjećuje dosljedan marksistički stav Branislava Đurđeva, po kojem je “histo-rija prirodno-historijska nauka” .27 Uzrok koji predhodi djelu . 28 B . Đurđev, Sinteza, 44 .

206

postavke o historijskom materijalizmu, klasnoj svijesti kao pokretačkoj snazi u historiji, o ekonomskim formacijama društva, i slično prihvatili mnogi hi-storičari . Također, bilo je i onih historičara-marksista koji su samo dijelimič-no usvajali ili potpuno modificirali Marksovo učenje .

Jedan od najdosljednijih marksista, koji je do utančine razradio osnov-ne naučne postavke historije, bio je Branislav Đurđev . U svojim naučnim ra-dovima profesor Đurđev se često bavio pitanjima svjetske historije, u kojima se suprotstavljao historijskoj periodizaciji staljinističkih historičara, dajući, istovremeno, prijedloge periodizacije prema izvornom marksističkom učenju . Prema toj periodizaciji privredna pitanja su bila ključna za nastanak ekonom-skih formacija društva, koje se, kako je smatrao profesor Đurđev, dijele na:

a . Stari vijek . Osnovni karakter ove epohe čini razvoj mediteranskih zemalja, u kojima je novčani kapital ostao zarobljen u granicama robovla-sništva . S druge strane, kod staroistočnih država gradska privreda je bila nemoćna pred ostacima općinske svojine;

b . Srednji vijek . Karakteriše ga razvoj proizvodnih snaga, ali i eviden-tna premoć sela nad gradom . Prema Đurđevu, ova epoha je uvod u predkapi-talističku društvenu formaciju .

Razmišljajući o faktorima – presudnim pokretačima društvenog na-pretka – Đurđev ističe da su se ti činioci, koji su u konačnici i dovodili do izmjena u ekonomskim formacijama društva, formirali na različitom mjestu i pod uticajem različitih okolnosti . Na njihovoj međusobnoj suprotnosti na-stajali su novi društveno-ekonomski faktori, koji su, prema Đurđevu, utvr-dili marksističku koncepciju klasne borbe kao osnove za pravilno shvatanje društvenih odnosa i kao glavne pokretačke snage unutar historijskih proce-sa . Izjednačavajući postmarksiste sa kontistima, Đurđev im pripisuje ahisto-rijski i antimarksistički pristup ovom problemu .

U okvirima svojih tumačenja Đurđev se bavio i pitanjem historijskih izvora, kao jednoj od osnovnih metodoloških značajki u historijskoj nauci . Dajući svoju klasifikaciju historijskih izvora, on uvodi pojam izvori pozitiv-nog saznanja, kao sveobuhvatnog, apsolutno primjenjivog i naučno opravda-nog pojma za njihovo pravilno sagledavanje .

Stojeći na stanovištu da je historija prirodno-historijska nauka, Đur-đev naglašava da je to proisteklo iz međusobnog prožimanja historije i evo-lucije . Pri tome je, tvrdi on, nužno staviti evolucionizam u historijske okvire i prožeti ga historizmom . Na taj se način vidi njegov marksistički koncept u ge-netičkoj historiji, tj . prepoznaje njegova teorija o historijskom evolucionizmu .

Danas je u literaturi vrlo teško sresti historičara poput Branislava Đurđeva, koji je tako čvrsto i dosljedno stajao na stanovištima marksizma . Njegovo protivljenje apsolutnosociološkom sagledavanju historije i dosljed-no zagovaranje prirodno-historijskog koncepta dalo je nesumnjiv doprinos razvoju marksističkog koncepta u historijskoj nauci . Ipak, na kraju, stiče se utisak da je njegov promarksistički stav proistekao dobrim dijelom ne samo iz naučnog nego i iz političkog stava .

207

Zusammenfassung

DIE MARXISTISCHE AUFFASSUNG DER GESCHICHTE IN DEN WERKEN BRANISLAV ĐURĐEVS

Die marxistische Lehre stellt eine der komplexesten Fragen der mo-dernen Zeit dar, vor allem deswegen, weil nach dem Tod von Karl Marx (1883) eine ganze Reihe von Historikern auftauchten, die sich als seine kon-sequente Anhänger darstellten . Unter ihnen gab es “verfehlte” oder “falsche Marxisten”, deren Einstellungen völlig von den grundsätzlichen Position des Marxismus abwichen, es gab auch solche, die diese Lehre nur in Ansätzen annahmen, aber auch konsequente Historiker, die in ihre ganze Wissen-schaftsphilosophie originäre marxistische Prinzipien einführten . Einer der Protagonisten der letzten Gruppe war auch der bosnisch-herzegowinische Historiker Branislav Đurđev . Seine marxistische Geschichstauffassung brachte er in einer Reihe von Aufsätzen, Studien und Abhandlungen zum Ausdruck, in welchen er explizite seinen Standpunkt verteidigte und jene heftig kritisierte, die von dieser Auffassung abwichen .

209

POLEMIKA MIRJANE GROSS I BRANISLAVA ĐURĐEVA

Dino MujadževićSlavonski Brod

Kako očekujem da će bio-bibliografski podaci o Branislavu Đurđevu obilovati na ovom skupu, dozvolite mi da svoje izlaganje započnem kratkim prikazom života Mirjane Gross, druge sudionice u ovoj zanimljivoj historio-grafskoj polemici s kraja 1970 .-ih . Rođena je 1922 . u Zagrebu, gdje je 1940 . završila gimnaziju . U razdoblju 1943-1945 . bila je zbog židovskog porijekla zatočena u njemačkom koncentracijskom logoru Ravensbruck . Nakon što je 1951 . diplomirala povijest i 1959 . doktorirala s temom iz povijesti hrvatske socijal-demokracije u razdoblju 1890-1895 . na Filozofskom fakultetu u Za-grebu, započela je 1960 . raditi na Odsjeku za povijest istog fakulteta . Godine 1982 . umirovljena je kao redovna profesorica . Najveći dio svoga radnoga vi-jeka do sredine 1970 .-ih posvetila je istraživanju povijesti socijal-demokrat-skog pokreta u Hrvatskoj, socijalnoj povijesti Hrvatske u 19 . stoljeću te po-vijesti pravaške ideologije, o čemu je objavila zapažene monografije . U tom razdoblju njeni interesi bili su usmjereni uglavnom prema usko hrvatskim temama te njen rad nije izazvao većeg interesa u Bosni i Hercegovini . Mirja-na Gross je pažnju bosansko-hercegovačke historiografije privukla prvi puta godine 1974 . kada je sudjelovala u polemici sa sarajevskim historičarom Miloradom Ekmečićem . Ipak, njen kasniji zapaženi rad na polju povijesti historiografije i metodologiji historijske znanosti, kao i višegodišnja polemi-ka između nje i bosansko-hercegovačkog povjesničara Branislava Đurđeva, predstavili su je pobliže bosansko-hercegovačkoj znanstvenoj javnosti .

Godine 1976 . Grossova je u Zagrebu, u nakladi Sveučilišta u Zagrebu, objavila monografiju posvećenu povijesti historiografije i metodologiji znan-stvenoga historiografskog rada u marksističkom duhu pod naslovom Histo-rijska znanost. Razvoj, oblik, smjerovi . Branislav Đurđev, koji je u jugosla-venskoj historiografiji već prije stekao glas kao vrstan teoretičar historijske znanosti, objavio je sljedeće godine opsežan kritički osvrt na tu knjigu u sa-rajevskom historijskom časopisu Prilozi. Priznao je Grossovoj veliki trud pri pripremi te monografije, osobito pri izradi znanstvenoga aparata . Međutim, njenu knjigu je opisao kao “skupni referat” o onome što se piše u suvremenoj historijskoj znanosti primijetivši da je autorica “zavisna od literature sa ko-

210

jom se služi” i da se “odrekla da punim stvaralaštvom priđe materiji” . Očito pokušavajući omalovažiti knjigu naglasio je da ona ima “kompilatorski ka-rakter” . Priznao je da je dio knjige u kojem se iznosi povijest historiografije izložen “u potrebnoj iscrpnosti i kao obavještenje može služiti kao udžbenik”, no smatrao je i da se mogu postaviti primjedbe i pojedinim podacima koje je Grosseva iznosila u knjizi . Đurđevu je primjerice smetalo kako je autorica prikazala njegovu vlastitu kritiku staljinizma u historiografiji zamjerajući joj pojednostavljenje . Općenito prigovarajući sadržaju knjige Đurđev je Gro-ssovoj zamjerio “strukturalističko, odnosno funkcionalističko uprošćavanje” . Kao primjer je naveo njenu “grubu podjelu” na društva bez historijske svijesti i društva s njom, koja je prema Đurđevu bilo pretjerano pojednostavljivanje . Ako je vjerovati Đurđevu, Grossova je štoviše u knjizi tu podjelu izjednača-vala s podjelom na razvijene i nerazvijene narode, što je on smatrao potpuno neprihvatljivim . Prigovorio joj je utjecaj “modernog buržoaskog shvatanja” jer je u knjizi prenijela dijagram prema kojem u ljudskoj povijesti postoje samo dvije revolucije: neolitska/zemljoradnička i novovjekovna/znanstveno-tehnička . Đurđev je primijetio da je Grossova izostavila dijelove standardnog marksističkog prikaza povijesnog razvoja: ulogu manufakture i “suprotnosti sela i grada u pretkapitalističkom razvitku” . Prigovorio joj je i razlikovanje sadržaja pojmova historija i povijest, pri čemu je prema njemačkom modelu (Historie i Geschichte) prvi izraz značio ljudsko znanje o prošlosti, a drugi pak samu prošlost . Prema Đurđevu to nije bilo moguće jer je “riječ povijest u osnovnom značenju takođe ljudsko poznavanje istorijskog zbivanja” . Đurđev je potom ponovio svoju glavnu optužbu protiv Grossove: to je bio pokušaj uvo-đenja strukturalizma u marksističku historiografiju, tadašnji proklamirani cilj službene jugoslavenske historiografije . Naime, Grossova je u svojoj knjizi tvrdila da “marksistički pristup ima strukturalni značaj” koji se ipak mora razlikovati od buržoaskog strukturalizma . Takva ograda nije bila dovoljna Đurđevu koji je zaključio da se “M . Gross . . . uključila u onu danas i na buržo-askom i na postmarksističkom frontu brojno jaku grupu naučnika koji mar-ksizam oglašavaju jednom vrstom strukturalizma” . Pokušavajući dokazati da je Grossova prihvativši podjelu na “tradicionalnu . . . događajnu” i znan-stvenu historiografiju usvojila strukturalistički način razmišljanja, Đurđev je nešto kasnije u tekstu pisao da je ona “u priličnoj mjeri usvojila struktu-ralističku isključivost koja u svom shvatanju oduzima istoriji humanističku stranu” . Druga velika Đurđevljeva zamjerka knjizi Historijska znanost bio je nedostatak opisa “konkretnih metoda” povijesnih istraživanja . Đurđevu je smetalo što Grossova teoretski raspravlja o metodologiji i upućuje čitatelje na to da proučavaju literaturu umjesto da im raspravlja o različitim kon-kretnim postupcima povijesnog istraživanja . Isticao je da je ona metodologiju shvaćala isključivo kao teoriju metoda, ali ne i same metode rada!1 Ovo je bio tek početak polemike .

1 Branislav Đurđev: Povodom jednog priručnika za istoriju istoriografije i istorijsku meto-dologiju . Prilozi, 13 (1977), 355-372 .

211

Između 4 i 7 . oktobra 1977 . u Novom Sadu je održan Sedmi kongres jugoslavenskih historičara s osnovnom temom Društvene strukture i druš-tveni pokreti. Na plenarnoj sjednici prvoga radnoga dana Mirjana Gross je podnijela referat pod naslovom Metodološki problemi strukturalne historije s posebnim obzirom na stupanj razvoja jugoslavenske historije . U ovom re-feratu, koji je naknadno, sljedeće godine, u cijelosti objavljen u zagrebač-kom Časopisu za suvremenu povijest, Grossova je tražila “razračunavanje s normama tradicionalne historije” i “staropozitivističkim shvaćanjem”, koje je bilo orijentirano samo na izučavanje pojedinačnih neponovljivih povijesnih činjenica . Zagovarala je metodološki obrat uvođenjem “strukturalne analize” u historiju, čime bi ona postala prava društvena znanost, tvrdila je . Ukazi-vala je na to da je strukturalna historija pobijedila na Zapadu te je sada ona morala postati dominantna i u Jugoslaviji . Grossova je opisala strukturu kao “organizaciju elemenata koji stoje u određenom odnosu prema sistemu funkcionalne ovisnosti pojedinih među sobom ili ovisnosti pojedinih eleme-nata u cjelini” . “Strukturalna analiza” trebala se pak baviti “proučavanjem općih povezanosti u dubini raznovrsnih površinskih pojava” . Svesrdno pro-pagirajući istraživanje historije utemeljeno na proučavanju struktura Mirja-na Gross se u ovom referatu – očito pod utjecajem Đurđevljevog prikaza koji ju je optuživao za prozapadni, buržoaski, strukturalizam – pokušala još više distancirati od “statičkog . . .strukturalizma ahistorijskih ili antihistorijskih društvenih znanosti”, koji odbacuje povijesnu dimenziju strukture . Odbaci-vala je i funkcionalizam, koji je korišten u društvenim znanostima u kombi-naciji s ovim tipom strukturalizma, kao promašen pokušaj da se “izbjegnu politički, etički i estetski kriteriji u društvenim znanostima”, da se stvori znanost “slobodna od vrednovanja” i da “komadaju povijesni život na izoli-rane elemente” . Kao predstavnike takvog pristupa historiji navela je Levi-Straussa, Foucaulta i Althussera .

S druge strane, Grossova je zastupala “genetičku ili dijakroničnu struk-turalnu historiju”, koja je uzimala u obzir da “povijesne strukture sadrže u sebi elemente vlastite destrukturacije, da nisu stabilne i da imaju tendenci-ju stvaranja nove dijalektičke ravnoteže” . Ukazivala je na to da je struktu-ralna historija postala tijekom 1970 .-ih prihvaćenom i među marksističkim povjesničarima na Zapadu . Možda najkontroverzniji dio ovog referata je bila tvrdnja da u jugoslavenskoj historiografiji postoji “kriza historije” te da ona u jugoslavenskom društvu, osobito obrazovnom sistemu, “gubi svoje dotadaš-nje mjesto” . Prema Grossovoj historija je u Jugoslaviji svedena na prikazi-vanje NOB-a te na prevrednovanje određenih povijesnih ličnosti i događaja iz daljnje prošlosti koji imaju simbolično značenje . “Historičar gubi svrhu da predoči svojim suvremenicima različite oblike ljudskog života”, tvrdila je . U jugoslavenskoj historiografiji prevladava “antihistorijski redukcionizam” koji svodi jedinstvenu historiju na više različitih izoliranih “historija” i pogo-duje time “mitomanima naših raznih sredina i njihovih ideologija o ‘sudbini’ i ‘duši’ naroda” . Grossova je smatrala da će jugoslavenska historiografija, ako ne krene odlučnije putem strukturalne historije i preobrazbe u pravu

212

društvenu znanost, postati puko “skladište podataka za društvene znanosti i za mitomane” . Prikazujući primjetno povećanje interesa za izučavanje me-todologije historijskog istraživanja u Jugoslaviji i samim time strukturalne historije, Grossova je spomenula kao pozitivan primjer rad Branislava Đur-đeva . Bez obzira na pozitivne pomake, na kraju referata ipak je zaključila da je “staro” u jugoslavenskoj historiografiji jače od “novoga” . Kao primjer je na-vela izuzetni interes za biografije i prikaz pojedinačnih događaja u Jugosla-viji .2 Na njen referat odmah je na licu mjesta reagiralo kraćim osvrtima više sudionika kongresa: Draga Anić, Smiljana Đurović, Nikola Petrović, Bogo Grafenauer, Dušan Berić i, u referatu spomenuti, Branislav Đurđev . Prema kasnijoj izjavi Grossove Đurđevljevo reagiranje na kongresu bilo je “nešto što se može nazvati samo žučnim ispadom” .3

Branislav Đurđev je ubrzo po raspuštanju kongresa u sarajevskom ča-sopisu za filozofiju i društvenu teoriju Dijalog objavio članak pod naslovom Strukturalizam i “kriza istorije” koji se temeljio na tekstovima Đurđevlje-va reagiranja nakon izlaganja Grossove te kasnijih intervencija povodom izlaganja drugih referanata na kongresu .4 Taj je članak također prenesen u tematu o strukturalnoj historiji u Časopisu za suvremenu povijest sljedeće godine . U ovom je članku Đurđev naveo da je već prije na međunarodnim znanstvenim skupovima istupao protiv onih koji žele uvesti strukturalizam na mala vrata u marksističku historiografiju, a takva je navodno bila i Mir-jana Gross . Njegova osnovna tvrdnja bila je da je Grossova u svom referatu ponovila teze iz svoje monografije Historijska znanost, ali da je iznijela i neke nove, njemu neprihvatljive, stavove . Pokušaj Grossove da se distancira od “ahistorijskog strukturalizma” Đurđev je smatrao promašenim jer je uopće nije ni optuživao za takvu vrstu strukturalizma . On je strukturalizmom i postmarksizmom smatrao ono što je Grossova promovirala kao s marksiz-mom kompatibilnu strukturalnu historiju . Ona, tvrdio je, “stoji na izrazi-to scijentističkim pozicijama, ne zastupajući izraziti strukturalizam, nego nudeći nam stvarno pod vidom strukturalne historije nešto modifikovanu postmarksističku teoriju, kojoj daje . . . samo prividno moderni vid” . Đurđevu je također smetalo to što je Grossova u svom referatu pretjerano općenito (“đuture”) i negativno govorila o jugoslavenskoj historiografiji zaboravljajući dosege domaće marksističke historiografije . Ona, pisao je, “ne ocjenjuje našu istoriografiju po njenim vrhunskim dostignućima nego po onom dijelu naše istoriografije za koji se može reći da predstavlja istoriografsku baru” te tvrdi da ta “bara” prevladava . Đurđev se i u ovom osvrtu legitimirao kao zagovor-nik “izvornog marksizma” i njegovih “humanističkih odlika” . S druge strane,

2 Mirjana Gross, Metodološki problemi strukturalne historije s posebnim obzirom na stu-panj razvoja jugoslavenske historije . ČSP, 10(1978)1, str . 71-89 .; Referat Mirjane Gross prenijela je i beogradska politika3 Marijan Maticka: Sedmi kongres historičara Jugoslavije (Novi Sad, 4-7 . listopada 1977) . Časopis za suvremenu povijest, 10(1978)1, 169-170 .4 Branislav Đurđev: Strukturalizam i “kriza istorije” . Dijalog, 3(1977),115-129 .; ČSP, 10(1978)1, 91-104 .

213

pokušao je Mirjanu Gross i njen rad povezati s protumarksističkim “tehno-kratskim izraslinama našeg vremena” .

U sklopu već spominjanog temata u Časopisu za suvremenu povijest iz 1978 ., Mirjani Gross je bilo dopušteno da objavi odgovor na dotadašnje kritike Branislava Đurđeva koje je opisala kao “temperamentne” . Grosso-va je upozoravala da Đurđev osim svoje ne priznaje niti jednu drugu teori-ju historiografije koja bi “izražavala smisao i značaj izvornog marksizma” . Pokušala je kontroverzu između Đurđeva i sebe pojednostaviti . Tvrdila je da Đurđev zapravo traži da historijska znanost mora istraživati “razvitak naroda i nacija” kao “prirodno-historijski proces” i pri tome postati “prirod-no-istorijska” znanost . S druge strane, Grossova je svoj stav opisala ovako: “moje je mišljenje da historijska znanost mora istraživati povijest ljudskih društava, tj . konkretnog, povijesnoga i društvenog čovjeka u svijetu koji je njegov proizvod” . Odlučila je komentirati i genezu Đurđevljeva načina razmi-šljanja . Tijekom pedesetih godina je “poletno, osvježujuće i odlučno” napadao dogmatski staljinistički marksizam u historiografij . Grossova tvrdi da je u tom razdoblju Đurđev smatrao da historijski materijalizam, odnosno mar-ksizam u historiografiji, nije bio zadana, čvrsto fiksirana stvar, nego ga je tek trebalo osmišljavati . Međutim, za Đurđeva je, ako je vjerovati Grossovoj, uslijedilo “doba okamenjivanja tj . pretvaranje njegovih nabačenih misli u ap-solutne istine, pri čemu je sam sebe počeo smatrati jedinim pravim interpre-tom izvornog marksizma” . Predbacila mu je da također nije pratio kretanja ni u marksističkoj misli ni u historiografiji . Njegovi referati na znanstvenim skupovima nisu, tvrdila je, imali nikakvog odjeka zbog čega je bio “razoča-ran” te je počeo optuživati druge povjesničare za “strukturalizam” .5

Branislav Đurđev je, čini se, bio prilično povrijeđen ovakvim zaključ-cima Mirjane Gross te je joj je vrlo brzo, tijekom iste godine, odgovorio na stranicama sarajevskih Priloga . U ovom odgovoru Đurđev je uglavnom po-navljao ili tek dodatno elaborirao ono što je pisao u prikazu knjige Histo-rijska znanost i kritici referata Mirjane Gross . Ovdje bih izdvojio to da je u ovom članku pokušao je dokazati da je Grossova prepravljala verziju svog referata koja je objavljena u Politici te je objavila u sebi povoljnijoj verziji u Časopisu za suvremenu povijest . Uredništvo tog časopisa je time, tvrdio je, “prekršilo naš dogovor da diskusija bude drugarska i objektivna”, pa je stoga izabrao sarajevski časopis Prilozi za nastavak polemike . Osim toga, ustvrdio je da Grossovoj nije uputio nikakva politička predbacivanja . Čak je dopustio da se i sa stavovima poput onih Mirjane Gross “može . . . biti odličan učesnik u gradnji samoupravnog socijalizma . . . dobar naučnik” . Želio se distancirati od onih koji se koriste političkim etiketiranjima tvrdeći da ga to “zastrašuje” . Đurđev nije propustio primijetiti da Grossova nije dostatno informirana o problemima filozofije povijesti kao on . Dokaz za tu tvrdnju bilo mu je to da se služila knjigama Gaje Petrovića, umjesto da se “obavještava na izvorištu” .

5 Mirjana Gross, Je li historija društvena ili prirodno-historijska znanost . ČSP, 10(1978)1, 71-89 .

214

Zamjerao je Grossovoj i njenom “savjetniku za pitanja marksističke filozofi-je” da se nisu potrudili dovoljno dobro proučiti njegova djela .6

Nakon ovoga Đurđevljevog istupa i Mirjana Gross se odlučila nastaviti raspravu u sarajevskim Prilozima, u svesku koji je objavljen sljedeće, 1979 . godine . Ton diskusije postao je žučljiv . Grossova je tvrdila da ju je Đurđev u prošlom broju Priloga ni više ni manje nego “žestoko ispsovao” . Na odgovor se odlučila jer je mislila da čitatelji ne mogu dobiti pravilnu sliku o njenim stavovima iz Đurđevljevih radova . Priznala je da je Đurđev bio prvi povje-sničar koji je napisao prikaz njene knjige . Primijetila je da je on ocijenio informacije u knjizi kao korisne, no knjigu je generalno prikazao “kao bezvri-jednu kompilaciju i epigonstvo, izraz moje stvaralačke nemoći” . Još jednom je ponovila svoje tvrdnje da, razliku od Đurđevljevih tvrdnji, ne pokušava zanemariti povijest kao “prirodno-povijesni proces” . Odlučila je i konačno po-jasniti svoj pristup marksizmu: “mislim da je u Marksovoj metodi i objašnje-nju povijesne zbilje bitna kategorija cjeline (totaliteta)” . Stoga, dijalektička tj . marksistička metoda povijesnog istraživanja “zahtijeva usklađeno gene-tičko i strukturalno-analitičko objašnjenje” . S druge strane, bila je uvjerena, marksistički pristup u istraživanju “isključuje mogućnost opisa povijesnog toka kao kronološkog slijeda pojedinih, neponovljivih činjenica” . Grossova je tvrdila je razlika između nje i Đurđeva i u tome što on odbacuje samo neka važna učenja dogmatskog marksizma, a ona cijeli dogmatski marksistički si-stem . Pod sistemom, kojega se Đurđev nije prema njenom mišljenju u potpu-nosti riješio, mislila je prije svega na “načelni determinizam koji objašnjava povijesni proces kao rezultat društvenih zakona nezavisnih od svijesti ljudi” te da su ljudi tek proizvod “objektivnih” društvenih zakona . Primijetila je da je Đurđev išao iz krajnosti u krajnost: prvo ju je optuživao da “izostavlja čovjeka iz povijesnih struktura”, a potom joj je prigovarao da svodi povijest “isključivo na ljudsku praksu” . Što se tiče Đurđevljeve tvrdnje da je su tri verzije njenoga referata – na kongresu, u Politici i ČSP – bile svaka različita od druge, Grossova je tvrdila da je zapravo u prva dva slučaja zbog objektiv-nih okolnosti čitala, odnosno objavila skraćene verzije referata, a da je on u cjelovitoj verziji objavljen tek u ČSP .7 Polemika Đurđeva i Grossove završena je na stranicama sljedećeg godišta Priloga, tj . 1980 . Oba autora su objavila po nekoliko stranica osvrta na polemiku ponavljajući već spomenute teze . Oboje su smatrali da je rasprava završena . Đurđev je svoj osvrt završio že-ljom da novo izdanje Historijske znanosti “bude dobra knjiga”, dok je Mirjana Gross konstatirala da ona i Đurđev žive u “dva odvojena svijeta” te da se ne mogu razumjeti .8

6 Branislav Đurđev, Istorija ljudi ne može biti potpuna negacija njihove prirodnosti, nego . . . (Kako Mirjana Gross tumači moje shvatanje istorije) . Prilozi Instituta za istoriju u Sarajevu, 14(1978) 14-15, 441-470 .7 Mirjana Gross, Koji su zapravo osnovni problemi naše historijske znanosti? Prilozi, 15(1979)16, 239-261 .8 Branislav Đurđev: Riječ – dvije povodom odgovora Mirjane Gross .; Mirjana Gross: Dva nespojiva svijeta . Prilozi, 16(1980)17, 305-310 .

215

Današnjem istraživaču je prilično teško proniknuti u suštinu ove ra-sprave i jednostavno je sažeti . I Đurđev i Grossova su nastupali kao zago-vornici marksističke historiografije, no čini se da ne bismo pogriješili kada bismo osnovnu razliku našli u odnosu prema razvoju historiografije u Za-padnoj Evropi i Sjevernoj Americi u drugoj polovici 20 . stoljeća . Dok je Đur-đev smatrao da se nova, uglavnom izvorno nemarksistička stremljenja u hi-storiografiji ne mogu uklopiti u sustav jugoslavenske historiografije, koja je u skladu s orijentacijom socijalističkog režima trebala imati marksističku orijentaciju, Mirjana Gross je bila mnogo otvorenija prema njima te je drža-la da su oni vrijedan prinos marksističkoj historiografiji . Međutim, njihova polemika prerasla je u međusobno optuživanje te je oboje sudionika s vreme-nom pretjeralo u etiketiranju suparnika pa se može reći da je Grossova bila u pravu kad je kasnije rekla da je rasprava bila na “niskoj razini›› . Naime, dok je Đurđev ukazivao na zapadni, buržoaski utjecaj kod Mirjane Gross i samim time njenu neispravnost u očima Partije, Grossova je aludirala na to da je Đurđev marksistički dogmat, gotovo staljinist, što je trebalo ukazati na njegovo idejno skretanje s pravog puta . Sretna je okolnost što se polemika odigrala u razdoblju kada su progoni zbog ideoloških razloga već jenjali te nitko od sudionika nije mogao stradati zbog ovih implicitnih optužbi!

Zusammenfassung

DIE POLEMIK ZWISCHEN MIRJANA GROSS UND BRANISLAV ĐURĐEV

Diese Arbeit versucht eine Übersicht über die langwierige, umfassende und teilweise scharfe Polemik über theoretische Fragen der Geschichtswis-senschaft, die zwischen der kroatischen Historikerin Mirjana Gross und dem bosnisch-herzegowinischen Geschichtswissenschaftler Branislav Đurđev ge-führt wurde, zu geben . Die Polemik begann nach Đurđevs Kritik des Buchs von Mirjana Gross unter dem Titel “Historijska znanost” („Geschichtswis-senschaft”) aus dem Jahr 1976 in der Sarajevoer Zeitschrift Prilozi (Bei-träge) . Die Polemik kulminierte kurze Zeit nach dem Auftrit der Mirjana Gross am Kongress der jugoslawischen Historiker 1977 in Novi Sad, in den polemischen Schriften beider Autoren in der Zagreber Zeitschrift für moder-ne Geschichte (Časopis za suvremenu povijest) 1978 und wurde schließlich 1980 beendet . Der Haupteinwand Branislav Đurđevs war, dass Gross ini hren theoretischen Arbeiten und Auftritten von der ursprünglichen marxi-stischen Geschichtslehre abgewichen und unter den Einfluss der westlichen nichtmarxistischen theretischen Tendenzen, vor allem des Strukturalismus und Funktionalismus geraten ist . Gross beschuldigte wiederum Đurđev des marxistischen Dogmatismus .

217

Biografija

AKADEMIK BRANISLAV ĐURĐEV/ 1908 – 1993 /

Branislav Đurđev se rodio 4 . avgusta 1908 . god . u Sremskim Karlovci-ma . Osnovnu školu je pohađao u Perlezu u Banatu, a gimnaziju u Sremskim Karlovcima i Novom Vrbasu . Na Filozofski fakultet u Beogradu upisuje se 1928 . godine, odabravši grupu historije i orijentalne filologije . Nakon diplo-miranja 1934 . godine, vraća se u Perlez gdje boravi sve do 1937 . godine jer nije dobio zaposlenje . U tom periodu objavljuje i svoj prvi naučni rad (1934), a 1936 . godine u Novom Sadu biva izabran za redovnog člana Istorijskog druš-tva . U decembru 1937 . godine dobiva stipendiju turske vlade za postdiplom-ski studij u Turskoj . Odlazak u Tursku Đurđev ostvaruje uz velike teškoće i prepreke vlasti . U toku studijskog boravka na carigradskom Literarnom fakultetu, 1937/1938 . godine, uporedo sa studijama orijentalne filologije, pod mentorstvom prof . dr . Ismaila Haki Uzunčaršilija, Đurđev istražuje u Arhivu Predsjedništva Vlade . U Sarajevo prvi puta dolazi u aprilu 1939 . godine gdje je nakon penzionisanja Rize Muderizovića ostalo upražnjeno mjesto kustosa-arhivara u Zemaljskom muzeju . U tom periodu bavi se sređivanjem arhivske i rukopisne građe Turskog arhiva . Na tim poslovima ostaje do aprila 1941 . godine . U vrijeme Drugog svjetskog rata, tačnije od aprila 1941 . do avgusta 1945 . Godine, nalazi se u Njemačkoj u zarobljeništvu .

U Sarajevo i Zemaljski muzej se ponovno vraća u aprilu 1946 . godine, gdje u zvanju naučnog saradnika rukovodi Turskim arhivom, do 1950 . go-dine, kada je izabran za vanrednog profesora i prodekana novoosnovanog Filozofskog fakulteta u Sarajevu . Iste godine pokreće inicijativu za osniva-nje Orijentalnog instituta i biva izabran za njegovog prvog direktora . Na toj dužnosti ostaje do 1964 . godine, nakon čega je izabran za dekana Filozofskog fakulueta u Sarajevu . U međuvremenu je 1952 . godine u Beogradu odbra-nio doktorat pod nazivom Kakva je bila turska vlast u Crnoj Gori u XVI i XVII veku, a 1957 . godine je izabran za redovnog profesora na Filozofskom fakultetu u Sarajevu . Na Odsjeku za historiju drži predavanja iz historije južnoslavenskih naroda u doba osmanske vladavine sve do penzionisanja 1973 . godine, a predavanja iz Uvoda u historijsku nauku sve do 1979 . godine .

218

Studij historije i orijentalne filologije koji je završio na Filozofskom fakultetu u Beogradu, kao i boravak na carigradskom Literarnom fakultetu, opredijelili su akademika prof . dr Branislava Đurđeva za njegovo bavljenje historijom južnoslavenskih naroda u doba osmanske vlasti . Osim toga, u toku rada u Orijentalnom institutu, Đurđev organizuje prikupljanje, prevođenje i publikovanje neobjavljene arhivske građe zbog čega u nekoliko navrata odlazi u Carigradski arhivu u periodu 1951-1955 . godine . Zajedno sa kolega- u Carigradski arhivu u periodu 1951-1955 . godine . Zajedno sa kolega-u Carigradski arhivu u periodu 1951-1955 . godine . Zajedno sa kolega- Carigradski arhivu u periodu 1951-1955 . godine . Zajedno sa kolega-Carigradski arhivu u periodu 1951-1955 . godine . Zajedno sa kolega- arhivu u periodu 1951-1955 . godine . Zajedno sa kolega-arhivu u periodu 1951-1955 . godine . Zajedno sa kolega- u periodu 1951-1955 . godine . Zajedno sa kolega-u periodu 1951-1955 . godine . Zajedno sa kolega- periodu 1951-1955 . godine . Zajedno sa kolega-periodu 1951-1955 . godine . Zajedno sa kolega- 1951-1955 . godine . Zajedno sa kolega-godine . Zajedno sa kolega- . Zajedno sa kolega-ma obradio je i pripremio za objavljivanje nekoliko knjiga primarnih izvora vezanih za historiju južnoslavenskih naroda pod osmanskom vlašću, posebno kanun-nama i deftera . U tom periodu je prikupljen najveći dio arhivske i rukopisne građe koja se čuvala u Orijentalnom institutu u Sarajevu . Đur- građe koja se čuvala u Orijentalnom institutu u Sarajevu . Đur-građe koja se čuvala u Orijentalnom institutu u Sarajevu . Đur-đe koja se čuvala u Orijentalnom institutu u Sarajevu . Đur-e koja se čuvala u Orijentalnom institutu u Sarajevu . Đur- koja se čuvala u Orijentalnom institutu u Sarajevu . Đur-koja se čuvala u Orijentalnom institutu u Sarajevu . Đur- se čuvala u Orijentalnom institutu u Sarajevu . Đur-se čuvala u Orijentalnom institutu u Sarajevu . Đur- čuvala u Orijentalnom institutu u Sarajevu . Đur-uvala u Orijentalnom institutu u Sarajevu . Đur- u Orijentalnom institutu u Sarajevu . Đur-u Orijentalnom institutu u Sarajevu . Đur- Orijentalnom institutu u Sarajevu . Đur-Orijentalnom institutu u Sarajevu . Đur- institutu u Sarajevu . Đur-institutu u Sarajevu . Đur- u Sarajevu . Đur-u Sarajevu . Đur- Sarajevu . Đur-Sarajevu . Đur- . Đur-ur-đev je pokrenuo izdavanje godišnjaka Orijentalnog instituta pod nazivom Prilozi za orijentalnu filologiju i istoriju jugolsavenskih naroda pod turskom vladavinom (danas Prilozi za orijentalnu filologiju), kao i zbirke Monumenta Turcica historiam Slavorum meridionalium illustrantia, koja je pokrenuta da bi se u njoj planski i sistematski objavljivali turski spomenici za historiju južnoslavenskih naroda .

Razvoju osmanistike Branislav Đurđev je dao značajan doprinos i stu-dijama o socijalnoj i klasnoj prirodi osmanskog feudalizma, s posebnim osvr-tom na pitanje svojine, a potom i o položaju i ponašanju pojedinih društvenih slojeva u vrijeme osmanskih osvajanja južnoslavenskih prostora .

Osim bavljenja konkretnim historijskim temamama, Đurđev je teore-tičar historijske nauke koji se bavio pojedinim pitanjima iz oblasti historije historiografije, ali i historijske metodologije .

U mnogim historijskim raspravama Branislav Đurđev usput rasprav-lja o teorijskim i metodološkim pitanjima koja su se postavljala vezano za probleme o kojima je raspravljao . Kao izvanredan poznavalac metodoloških i filozofsko-historijskih pitanja, formulisao je u našoj historiografiji idejna polazišta koja su naučno utemeljena i danas .

Od 1954 . do 1956 . godine Đurđev je bio predsjednik Istorijskog druš-tva Bosne i Hercegovine te dugogodišnji član redakcije Godišnjaka Društva istoričara Bosne i Hercegovine . Od osnivanja Naučnog društva Bosne i Her-cegovine redovan je član, a u periodu 1955-1959 . godine i njegov predsjednik . Kao redovan član ANUBiH-a, od 1966/1967 godine obavlja dužnost potpred-sjednika, a od 1968 . do 1971 . godine i predsjednika ANUBiH .

Bio je član Vojvođanske akademije nauka i umetnosti, član JAZU, Slov- je član Vojvođanske akademije nauka i umetnosti, član JAZU, Slov-je član Vojvođanske akademije nauka i umetnosti, član JAZU, Slov- član Vojvođanske akademije nauka i umetnosti, član JAZU, Slov-lan Vojvođanske akademije nauka i umetnosti, član JAZU, Slov- Vojvođanske akademije nauka i umetnosti, član JAZU, Slov-Vojvođanske akademije nauka i umetnosti, član JAZU, Slov-đanske akademije nauka i umetnosti, član JAZU, Slov-anske akademije nauka i umetnosti, član JAZU, Slov- akademije nauka i umetnosti, član JAZU, Slov-akademije nauka i umetnosti, član JAZU, Slov- nauka i umetnosti, član JAZU, Slov-nauka i umetnosti, član JAZU, Slov- i umetnosti, član JAZU, Slov-i umetnosti, član JAZU, Slov- umetnosti, član JAZU, Slov-umetnosti, član JAZU, Slov-, član JAZU, Slov-lan JAZU, Slov- JAZU, Slov-JAZU, Slov-, Slov-Slov-enske akademije znanosti in umetnosti, Makedonske akademije na naukite i umetnostite i član Društva za nauku i umjetnost Crne Gore, odnosno Cr- umetnostite i član Društva za nauku i umjetnost Crne Gore, odnosno Cr-umetnostite i član Društva za nauku i umjetnost Crne Gore, odnosno Cr- i član Društva za nauku i umjetnost Crne Gore, odnosno Cr-i član Društva za nauku i umjetnost Crne Gore, odnosno Cr- član Društva za nauku i umjetnost Crne Gore, odnosno Cr-lan Društva za nauku i umjetnost Crne Gore, odnosno Cr- Društva za nauku i umjetnost Crne Gore, odnosno Cr-Društva za nauku i umjetnost Crne Gore, odnosno Cr-štva za nauku i umjetnost Crne Gore, odnosno Cr-tva za nauku i umjetnost Crne Gore, odnosno Cr- za nauku i umjetnost Crne Gore, odnosno Cr-za nauku i umjetnost Crne Gore, odnosno Cr- nauku i umjetnost Crne Gore, odnosno Cr-nauku i umjetnost Crne Gore, odnosno Cr- i umjetnost Crne Gore, odnosno Cr-i umjetnost Crne Gore, odnosno Cr- umjetnost Crne Gore, odnosno Cr-umjetnost Crne Gore, odnosno Cr- Crne Gore, odnosno Cr-Crne Gore, odnosno Cr- Gore, odnosno Cr-Gore, odnosno Cr-, odnosno Cr-odnosno Cr- Cr-Cr-nogorske akademije nauka i umjetnosti .

Od pokretanja Jugoslavenskog istorijskog časopisa 1962 . sve do 1965 . godine Đurđev je bio direktor tog časopisa .

B . Đurđev je bio učesnik brojnih naučnih skupova i kongresa histo-ričara u zemlji i inozemstvu, gdje izlaže svoja gledišta, kako o konkretnim historijskim temama, tako i o nekim teorijskim i metodološkim pitanjima historijske nauke . Učestvuje na međunarodnom kongresu historičara u Cari-

219

gradu 1951, u Rimu 1955, u Minhenu 1957, u Štokholmu 1960 . godine . Svoja osnovna teorijska gledišta Branislav Đurđev je formulisao na tri međuna-rodnarodna kongresa historičara u Rimu 1955, Štokholmu 1960 . i Moskvi 1970 . Svi kasniji radovi su samo razrada osnovnih gledišta . Osnovna gle-dišta o pojedinim teorijskim pitanjima historijske nauke Branislav Đurđev je dao u radovima objavljenim pod zajedničkim nazivom u knjizi Razvitak čovečanstva i društvo /Novi Sad 1980 . godine/ . Učestvuje na konferencijama orijentalista jugoistočnih i srednjoevropskih zemalja organizovanih radi pri-preme publikovanja istočnih izvora, u Varšavi 1957 . i Pragu 1958 . godine . Na XII internacionalnom kongresu historičara u Beču 1965 . godine Đurđev istupa sa referatom o problemu staleža, klasa i revolucija u historiji (na nje-mačkom), a na XIII internacionalnom komgresu historičara u Moskvi 1970 . godine učestvovao je kao ekspert za temu Historian and social sciences kore-feratom Istorija i sociologija (na ruskom) .

Na prvom kongresu balkanologa održanom 1963 . godine u Sofiji uče-stvovao je sa referatom o historijsko-etničkim promjenama kod južnoslaven-skih naroda poslije osmanskih osvajanja . Na konferenciji u Ašhabadu 1972 . godine posvećenoj historijskom i kulturnom razvitku Srednje Azije, Đurđev je podnio referat o radu na proučavanju starih bosanskohercegovačkih pisaca na perzijskom jeziku . Na kongresu historičara u Parizu 1973 . godine održao je referat o turskoj recenziji rudarskog zakona despota Stefana Lazarevića .

Na kongresu historičara u Ohridu održanom 1969 . godine Đurđev je učestvovao sa referatom o odnosu srpske crkve i ohridske arhiepiskopije 1459-1557 . godine . Na kongresu jugoslavnenskih historičara u Budvi 1973 . godine Đurđev je podnio referat na plenarnom zasjedanju sa temom Odnos sela i grada kao osnova ekonomske formacije društva . Kao poznavalac većine svjetskih jezika, referate na međunarodnim kongresima je držao na jeziku zemlje u kojoj je kongres održava .

B . Đurđev je bio i član redakcije za pripremu druge knjige Istorije na-roda Jugoslavije, publikovane 1959 . i 1960 . godine, a pokretanjem izrade historije Bosne i Hercegovine bio je imenovan za predsjednika komisije koja je trebala da radi na toj historiji . Saradnik je na izradi Enciklopedije Jugo-slavije, Vojnoj enciklopediji te Encyclopedi de l’ Islam .

Bibliografija akademika prof . dr . Branislava Đurđeva broji preko 300 bibliografskih jedinica, među kojima su i neke od polemičkih rasprava .

Njegove kolege i saradnici najviše će ga se sjećati po polemikama vo-đenim na brojnim stručnim i naučnim skupovima na kojima je aktivno uče-stvovao; polemikama koje su bile posljedica njegove živahne, pomalo bučne i impulzivne prirode, ali i njegovog velikog poznavanja, kako teorijskih i meto-doloških problema savremene historijske nauke, tako i konkretnih problema iz historije južnoslavenskih naroda u doba osmanske vlasti .

Čitav svoj radni vijek proveo je u Sarajevu, u Bosni i Hercegovini . U Novi Sad odlazi 1980 . godine, na poziv Vojvođanske akademije nauka i umjetnosti, da bi se, povučen željom za Sarajevom, u njega vratio 1988 . go-dine . Poslednji put je otišao iz Sarajeva u ljeto ratne 1992 . godine . Umro je u

220

Novom Sadu 26 . februara 1993 . godine, a sahranjen 1 . marta 1993 . godine u rodnim Sremskim Karlovcima .

B . Ðurđev je više puta odlikovan i nagrađivan: Nagradom vlade FNRJ (1949), Dvadesetsedmojulskom nagradom SR BiH za naučni rad (1960), Šestoaprilskom nagradom grada Sarajeva (1966) za knjigu Uloga crkve u starijoj istoriji srpskog naroda, Nagradom ZAVNOBiH-a (1975) i Nagradom AVNOJ-a (1977) .

Odlikovan je Ordenom rada II reda, Ordenom republike sa srebrenim vijencem, Ordenom zasluga za narod sa zlatnom zvijezdom i Ordenom repu-blike sa zlatnim vijencem .

Intervjui o životu i radu

1 . Nagrađeni umjetnici i naučnici (Branislav Đurđev), Oslobođenje (Sarajevo) XVIII/4393, 27 . 7 . 1960 (dodjela Dvadestsedmojulske nagrade) .

2 . Odlikovani povodom Dana Republike (Orden Republike sa srebrenim vijencem); Đurđev Dušana dr . Branislav, Oslobođenje (Sarajevo) 28-30 . 11 . 1965, 15 .

3 . Trhulj Sead, Istorija je samosvijest naroda (U posjeti Branislavu Đurđevu), Oslobođenje 25/7349, 16 . 11 . 1968, 2 .

4 . Istorija – svijest o sebi, Oslobođenje (Sarajevo) 27/8081, 28-29 . 11 . 1970, 7 . 5 . Dodjeljivanje nagrade ZAVNOBiH-a (Branislav Đurđev), Oslobođenje

32/9871, 25 . 11 . 1975, 5 . 6 . D . Omeragić, Nepoznate supruge poznatih ličnosti – govori Ružica Đurđev,

Revija VEN, Večernje novine (Sarajevo) od 13 . februara 1971 . 7 . D . Adamović, Učiteljica života, Anketa Politike “Ko je na vas uticao i zašto?”,

Politika (Beograd) od 19 . decembra 1976 . 8 . Dobitnici nagrade AVNOJ-a za 1977 . godinu (Branislav Đurđev), Oslobođenje

(Sarajevo) 35/10593, 28-30 . 11 . 1977, 15 . 9 . M . Ilić, Ispunjen mladićki zavet – Razgovor sa akademikom prof . Branislavom

Đurđevom, Dobitnikom nagrade AVNOJ-a, Oslobođenje (Sarajevo) 35/10596, od 3 . 12 . 1977, 3 .

10 . M . Jeftić, Gost Drugog programa Radio Beograda Branislav Đurđev (emitovano 15 . i 22 . januara 1978), Dijalog, časopis za filozofiju i društvenu teoriju br . 5, Sarajevo 1978, 167-198 .

11 . Milorad Bašić, Istorija – svijest o sebi, Rad Beograd, 20 . VII 1979, 29, str . 20 .12 . M . Živanović, Istorija kao razbijač tmina, Dnevnik, XL, br . 12314, Novi Sad,

12 . februar 1981, str . 4 .

221

BIBLIOGRAFIJA RADOVA AKADEMIKA BRANISLAVA ĐURĐEVA

RASPRAVE, ČLANCI I PRILOZI*

a/ Iz historije

1 . Prva godina ratovanja Mehmeda Sokolovića u Banatu i prva opsada Temišva-ra, Glasnik Istorijskog društva u Novom Sadu, VII, sv . 1-3, 1934, 64-79 .

2 . Perlez – Perlek, Glasnik Istorijskog društva u Novom Sadu, X, sv . 3, 1937, 321-323 .

3 . Eflak kanunu hakkinda kücük bir izah, Türk hukuk ve ikstat tarihi mecmua-ücük bir izah, Türk hukuk ve ikstat tarihi mecmua-cük bir izah, Türk hukuk ve ikstat tarihi mecmua-ük bir izah, Türk hukuk ve ikstat tarihi mecmua-k bir izah, Türk hukuk ve ikstat tarihi mecmua-ürk hukuk ve ikstat tarihi mecmua-rk hukuk ve ikstat tarihi mecmua-si, II, Istanbul 1939, 181-187 .

4 . Dva deftera Crnogorskog sandžaka iz vremena Skender-bega Crnojevića, Za-pisi Istorijskog društva Crne Gore, god . XIII, knj . XXIV, sv . 1, Cetinje 1940, 26-29 .

5 . Filurdžije u Crnoj Gori u vreme Skender-bega Crnojevića, Zapisi Istorijskog društva Crne Gore, god . XIII, knj . XXIV, sv . 6, Cetinje 1940, 332-337 .

6 . Nešto o vlaškim starješinama pod turskom upravom, Glasnik Zemaljskog muzeja u BiH, god . LII-1940, sv . 1, Sarajevo 1941, 49-67 .

7 . Globe i kazne u Crnoj Gori Skender-bega Crnojevića, Zapisi Istorijskog druš-tva Crne Gore, god . XIV, knj . XXV, sv . 2, Cetinje 1941, 93-96 .

8 . Jedno objašnjenje iz Kuripešićevog putopisa, Hrvatski dnevnik, VI, 1686, Zagreb 8 . I 1941, 2 .

9 . O vojnucima (sa osvrtom na razvoj turskog feudalizma i pitanje bosanskog agaluka, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, NS, sv . II, Sarajevo 1947, 75-138 .

10 . O knezovima pod turskom upravom, Istorijski časopis, god . I, sv . 1-2, Istorij-ski institut SAN, Beograd 1948, 132-157, /poseban separat 1949 . god, 1-37/ .

11 . Prilog pitanju razvitka i karaktera tursko-osmanskog feudalizma – timar-sko-spahijskog uređenja, Godišnjak Istorijskog društva BiH, I/1949, Saraje-vo 1949, 101-167 .

* Do danas su objavljene bibliografije prof . B . Đurđeva: Vesna Mušeta-Aščerić, Godišnjak Društva istoričara BiH, br . XX, god . 1972/73, Sarajevo 1974, 299-309; Bisera Nurudinović, Prilozi za orijentalnu filologiju 28-29/1978-79, Saraje-vo 1980, 5-36; Ankica Vasić, Vojvođanska akademija nauka i umjetnosti, Akademske be-sede, 1, Novi Sad 1981, 67-98; Bisera Nurudinović i Emina Stanek, Prilozi za orijentalnu filologiju 44-45/1994-95, Sarajevo 1996, 413-422 .; Vesna Mušeta-Aščerić, Na zastarelim stranputicama, Sarajevo 2002, 143-176 .

222

12 . Jedan novi podatak o vezanosti raje za zemlju u Smederevskom sandžaku u XVII veku, Istorijski glasnik, 2, Istorijsko društvo Srbije, Beograd 1949, 73-74 .

13 . O uticaju turske vladavine na razvitak naših naroda, Godišnjak Istorijskog društva BiH, II/1950, Sarajevo 1950, 19-82 .

14 . Osnovni problemi srpske istorije u periodu turske vlasti nad našim narodi-ma, Istorijski glasnik, 3-4, Istorijsko društvo Srbije, Beograd 1950, 107-118 .

15 . O odlasku crnogorskog vladike Pahomija u Carigrad u drugoj polovini XVI veka, Istorijski časopis, II/1949-1950, Istorijski institut SANU, Beograd 1951, 135-143 .

16 . Ispisi iz deftera za Braničevo iz XV veka, Istorijski glasnik, 3-4, Istorijsko društvo Srbije, Beograd 1951, 93-99 .

17 . Hrišćani spahije u severnoj Srbiji u XV veku, Godišnjak Društva istoričara BiH, IV/1952, Sarajevo 1952, 165-169; skraćena verzija, Nin, III, 109 /1 . II 1953/, 10 .

18 . Turska vlast u Crnoj Gori u XVI i XVII veku, Svjetlost, Sarajevo 1953, 136 /knjiga/ .

19 . Uloga srpske crkve u borbi protiv osmanske vlasti, Pregled, I/1953, Sarajevo 1953, 35-42 .

20 . Iz istorije Crne Gore, brdskih i malisorskih plemena, Radovi Naučnog druš-tva BiH, II, Odjeljenje istorijsko-filoloških nauka, I, Sarajevo 1954, 165-220 .

21 . Sitni prilozi iz istorije Crne Gore u XVI i XVII veku, I dio, Godišnjak Istorijskog društva BiH, VI/1954, 55-62; II dio, VII/1955, 17-36; III dio, VIII /1956, 69-85 .

22 . Die Kanun-names der Osmanen und ihre Bedeutung für die Wirtschaftge-ür die Wirtschaftge-r die Wirtschaftge-schichte der Balkanländer . (Bericht auf dem X . Internationalen Kongress der Historiker in Rom), Godišnjak Istorijskog društva BiH, VII/1955, 5-15 .

23 . Dva priloga istoriji Crne Gore (Neke kritičke primedbe povodom knjige Gl. Stanojevića “Crna Gora u doba vladike Danila”), Istorijski glasnik, 3-4, Isto-rijsko društvo Srbije, Beograd 1956, 36-54 .

24 . Karlovci – najveće srpsko gradsko naselje u XVI veku, Novogodišnji broj Po-litike, LIV, 15667 /1-3 . I 1957/, 10 .

25 . Sarajevski kodeks kanun-nama, Prilozi za orijentalnu filologiju, VI-VII/1956-1957, Sarajevo 1958, 147-158 .

26 . Srpska crkva pod turskom vlašću do 1557. godine, Historijski pregled, IV, Zagreb I/1958, 147-158 .

27 . Handschriften osmanischer Qanun-name’s in den Bibliotheken von Saraje-vo, Akten des vierundzwanzigsten internationalen Orientalisten Kongres-ses, München 1957, 404-408 .

28 . “Prodaja crkava i manastira” za vreme vlade Selima II, Godišnjak Istorij-skog društva BiH, IX/1957, Sarajevo 1958, 241-247 .

29 . Još jedan podatak o “prodaji crkava i manastira” za vreme Selima II, Godiš-njak Istorijskog društva BiH, IX/1957, Sarajevo 1958, 241-247 .

30 . Reč-dve o turskoj vlasti u Crnoj Gori u XVI i XVII veku (povodom napisa Vukašina Radonjića), Historijski pregled, V, Zagreb 1/1959, 53-59 .

31 . O nekim problemima istorije Crne Gore u XVI i XVII vijeku, Istorijski zapisi, god . XII, knj . XVI, sv . 3-4, Istorijsko društvo Crne Gore, Titograd 1959, 193-218 .

32 . Novi podaci o najstarijoj istoriji brdskih plemena, Istorijski zapisi, god . XII, knj . XII, sv . 1, Istorijsko društvo Crne Gore, Titograd 1960, 3-20 .

223

33 . O prepisu kanun-name za Sremski sandžak u rukopisu Orijentalnog insti-tuta u Sarajevu, Prilozi za orijentalnu filologiju, X-XI/1960, Sarajevo 1961, 237-251 i 4 str . faksimila .

34 . Osnovna istorijsko-etnička pitanja u razvitku južnoslovenskih naroda do obrazovanja nacija . Povodom objavljivanja druge knjige Istorije naroda Jugo-slavije, Pregled, god . XII, knj . 2, br . 7-8, juli-avgust 1960, Sarajevo 1960, 1-13 .

35 . Depedögen – Podgorica, Istorijski zapisi, god . XV, knj . XIX, sv . 1, Istorijsko društvo Crne Gore, Titograd 1962, 59-62 .

36 . O crnogorskom zboru u prvoj polovini XVII veka, Godišnjak Društva istori-čara BiH XIII/1962, Sarajevo 1963, 341-347 .

37 . Teritorijalizacija katunske organizacije do kraja XV veka /katun – knežina – pleme/, Simpozijum o srednjovjekovnom katunu održan 24 . i 25 . novembra 1961 . godine, Naučno društvo SRBiH, Posebna izdanja, knj . II, Odjeljenje istorijsko-filoloških nauka, knj . 1, Sarajevo 1963, 143-169 .

38 . “Crkovne baštine” i “vlasteli černogorski” u dva dokumenta iz XVII veka, Jugoslovenski istorijski časopis, III, Beograd 2/1964, 15-36 .

39 . Drevnejšij sohranivšijsja tureckij defter /reestr/ Sremskogo sandžaka, Vo-stočnye istočniki po istorii narodov jugovostočnoj i centralnoj Evropy, Ak . Nauk . SSSR, Institut narodov Azii, 1964, 119-130 .

40 . Uloga crkve u starijoj istoriji srpskog naroda, Svjetlost, Sarajevo 1964, Bibli-oteka “Društvo i religija”, 239 . /knjiga/ .

41 . Postanak brdskih, crnogorskih i hercegovačkih plemena /Proširen referat sa IV kongresa istoričara Jugoslavije održanog 16-18 . XI 1965 . godine u Sara-jevu/, Zgodovinski časopis /Ljubljana/, Letnik XIX-XX/1965-1966/, 187-195 . /Spomenica F . Zwittera/ .

42 . Prilozi proučavanju turskih izvora za istoriju Crne Gore krajem XV i u XVI veku, Godišnjak Društva istoričara BiH, XV/1964, Sarajevo 1966, 181-195 .

43 . Les changments historiques et ethniques chez les peuples Slaves du Sud aprés la conquete Turque, Actes du Premier congres international des études bal-kaniques et Sud-est Européennes III, Sofija 1969, 575-578 . /Referat održan na prvom balkanološkom kongresu godine u Sofiji/ .

44 . Značaj podatka o vlasima u popisu krajišta Isa-bega Ishakovića iz 1455. godine, Godišnjak Društva istoričara BiH, XV/1964, Sarajevo 1966, 63-78 .

45 . Šeher Mitrovica (Prilog izdanju “Sirmium-Sremska Mitrovica”), Sremska Mitrovica 1969, 73-89 .

46 . Stolkovenie meždu Ohridskoi i Smederevskoi crkvami v prvoj polovini XVI veka, Makedonia i Makedonci v prošlem, Zbornik naučnih trudov, Skopje 1970, 85-102 .

47 . Odnos između Ohridske arhiepiskopije i srpske crkve od pada Smedereva /1459/ do obnavljanja Pećke patrijaršije /1557/, Radovi ANUBiH, XXX-VIII, Odjeljenje društvenih nauka, knj . 13, Sarajevo 1970, 185-209 . /Referat održan na V kongresu istoričara Jugoslavije godine u Ohridu/ .

48 . O kanunu za Bosanski, Hercegovački i Zvornički sandžak iz 1539. godine, Godišnjak Društva istoričara BiH, XVIII/1968-1969, Sarajevo 1970, 265-270 .

49 . O granicama između Hercegovine i Crne Gore 1477. i 1481. godine, Radovi Filozofskog fakulteta u Sarajevu, knj . VI/1970-1971, Sarajevo 1971, 321-332 .

224

50 . Zašto prestaje razvitak srpskog štamparstva u drugoj polovini XVI stoljeća, Filozofski fakultet u Sarajevu, Zbornik radova posvećen Salki Nazečiću, Sa-rajevo 1972, 397-404 .

51 . Die historisch-etnischen Veränderungen bei den Südslawischen Völkern nach der türkischen Eroberung, Historische Instititut der Universität Ge-ät Ge-t Ge-schichte, Graz 1974, 24 .

52 . Kako i kada su nastali despota Stefana zakoni za Novo Brdo, Godišnjak Društva istoričara BiH, XX/1972-1973, Sarajevo 1974, 41-64 .

53 . Značaj crnogorskog zbora u XVII veku, Običajno pravo i samouprave na Bal-kanu i u susednim zemljama, Zbornik radova sa Međunarodnog naučnog skupa održanog 1 . i 2 . novembra 1971 . godine u Beogradu, Posebna izdanja Balkanološkog instituta, knj . 1, Beograd 1974, 269-299 .

54 . Uloga patrijarhalne kulture u istoriji naroda Bosne i Hercegovine pod tur-skom vlašću, Godišnjak ANUBiH, XIII, Centar za balkanološka ispitivanja, knj . 11, Sarajevo 1976, 377-383 .

55 . Turski prevod rudarskog zakona za Novo Brdo despota Stefana Lazarevića, Prilozi za orijentalnu filologiju, XXV/1975, Sarajevo 1976, 113-131 .

56 . Crnogorske spahije, CANU, Glasnik Odjeljenja društvenih nauka, 2/1977, Titograd 1977, 7-33 .

57 . Otkud turske aspre u odredbama zakona Novog Brda, Zbornik radova povo-dom 70-godišnjice života akademika Jovana Vukovića, Posebna izdanja ANU-BiH, knj . XXXIV, Odjeljenje društvenih nauka, knj . 6, Sarajevo 1977, 87-94 .

58 . Beépülni a társadalmi folymatokba . A tudmányos és müvésyeti akadémiak szerpe, Magyar Szó, Novi Sad 17 . VI 1979, XXXVI, br . 164, 13 .

59 . O postanku naših dinarskih plemena, nešto o Malonšićima, a opširno o Pipe-rima (povodom referata Š. Kulišića), Istorijski zapisi, god . XXXII /LII/, knj . XL, sv . 3, Titograd 1979, 103-145 .

60 . O postanku crnogorskog naroda (Povodom knjige Špire Kulišića “O etnogenezi Crnogoraca”), Istorijski zapisi, god . XXXIII /LII/, sv . 2, Titograd 1980, 111-123 .

61 . O postanku crnogorskog naroda (Poslije rasprave o etnogenezi Crnogoraca), Istorijski zapisi, god . XXXIV/LIV/, sv . 1, Titograd 1981, 137-158 .

62 . O postanku crnogorskog naroda (Etnogeneza Crnogoraca i marksističko opredjeljenje nacije), Praksa, br . 4, Titograd 1981, 39-49 .

63 . Protiv shematike prijelaza, Anketa “Južnoslovenski narodi u prijelazu iz fe-udalnog u građansko društvo”, Naše teme, br . 4-5, Zagreb 1984, 707-712 .

64 . O naseljavanju vlaha-stočara u sjevernu Srbiju u drugoj polovini XV vijeka, Godišnjak Društva istoričara BiH, god . XXXV/1984, Sarajevo 1984, 9-34 .

65 . Postanak i razvitak brdskih, crnogorskih i hercegovačkih plemena, Odabrani radovi Crnogorske akademije nauka i umjetnosti, knj . 4, Titograd 1984, 205 . /knjiga/ .

66 . Kako i kada su nastali despota Stefana Lazarevića zakoni za Novo Brdo, Djela ANUBiH, knj . LXV, Odjeljenje društvenih nauka, knj . 37, Sarajevo 1987, 97 .

67 . Neke napomene o islamizaciji i bošnjaštvu, Prilozi za orijentalnu filologiju, 41/1991, Sarajevo 1991, 25-26 .

68 . Da li je poznati rudarski zakon despota Stefana važio za Srebrenicu, (Refe-rat održan 8 . novembra 1973 . godine na simpozijumu Rudarstvo i metalurgi-

225

ja Bosne i Hercegovine do početka XX vijeka), Radovi Muzeja grada Zenice, Zenica 1999, 211-220 .

b/ Saradnja na izradi Historije naroda Jugoslavije Tom II, Školska knjiga, Zagreb, MCMLIX (Ljubljana 1959, Beograd 1960 .)69 . Predgovor (sa J . Tadićem i B . Grafenauerom), V-VI .70 . Uvod (sa J . Tadićem i B . Grafenauerom), 1-7 .71 . Osmansko carstvo i njegovo uređenje . I poglavlje, 9-49 .72 . Srbija, III poglavlje, 67-101 .73 . Položaj i uloga srpske crkve pod turskom vlašću u XV i XVI stoljeću, IV po-

glavlje, 102-113 .74 . Crna Gora, VI poglavlje, 159-174 .75 . Srijem, Bačka i Banat, VII poglavlje, 175-204 .76 . Opadanje feudalnih i polufeudalnih elemenata u srpskom narodu, XVI po-

glavlje, 491-493 .77 . Srpska crkva protiv turske vlasti, XVI poglavlje, 493-495 .78 . Srbija u doba krize turskog feudalizma, XVII poglavlje, 513-530 .79 . Autonomija Crne Gore pod turskom vlašću /XVII stoljeće/, XIX poglavlje,

544-554 .80 . Uloga srpske crkve u XVII stoljeću, XXI poglavlje, 567-574 .81 . Raspadanje turskog feudalnog uređenja. Istočno pitanje, XLVII poglavlje,

1285-1291 .82 . Pećka patrijaršija u sukobu s Turskom državom i njeno ukidanje (1766), L

poglavlje, Prilog b, 1352-1357 .83 . Sazrijevanje uvjeta za početak nacionalnih pokreta i oslobodilačke borbe /sa

J . Tadićem i B . Grafenauerom/, 1390-1396 .

c/ Iz teorije i historijske metodologije84 . Jalovost zvaničnih društvenih nauka, Naš život II, br . 7, 1937 . Preštampano

u Ž . Milisavac, Opok, Novi Sad 1959, 272-274 .85 . Prilog pitanju o sociologiji i njenom odnosu prema istorijskom materijaliz-

mu, Pregled, god . VI, knj . 2, br . 7-8/1954, Sarajevo 1954, 1-15 .86 . Pitanje jedinstva teorije i metoda. Odgovor M. Filipoviću, Pregled, god . VII,

knj . 1, br . 4/1955, Sarajevo 1955, 311-315 .87 . O takozvanim najopštijim zakonima razvitka društva, I dio, Pregled, god .

VII, knj . 2, br . 10/1955, 177-178; II dio, Pregled, knj . VII, br . 11-12/1955, Sarajevo 1955, 287-295 .

88 . Teorijske osnove periodizacije u istoriji i periodizacija opšte istorije (referat na Drugom kongresu istoričara Jugoslavije u Zagrebu), Historijski pregled, IV, br . 3-4, Zagreb 1958, 216-236 .

89 . Periodizacija opšte istorije, Pregled, god . X, knj . II, br . 11-12/1958, Sarajevo 1958, 337-381 .

90 . Stupnjevi u razvitku istoriografije /esej/, Godišnjak Istorijskog društva BiH, X/1949-1959, Sarajevo 1959, 55-71 .

226

91 . Društveno upravljanje i komunalni sistem kao forma socijalističke demokra-tije, Pregled, god XI, knj . 1, br . 4-5/1959, Sarajevo 1959, 359-371 .

92 . Društvo i ekonomska formacija društva, Pregled, god . XII, knj . 2, br . 11-12/1960, Sarajevo 1960, 349-361 .

93 . O odnosu filozofije i istorije, Pregled, god . XII, knj . 2, br . 10/1960, Sarajevo 1960, 303-305 .

94 . Zur Streitfrage über Periodisierung der Weltgeschichte (Bericht auf dem XI Internationalen Kongress der Historiker in Stokholm) Godišnjak Društva istoričara BiH, XI/1960, Sarajevo 1961, 17-22 . Kratki rezime objavljen u “Rezumés des communications, Xie Congrés International des Sciences Hi-storiques, Stokholm 1960, 40-41 .

95 . Ponovno o stupnjevima u razvitku istoriografije, Godišnjak Društva istoriča-ra BiH, XI/1960, Sarajevo 1961, 251-256 .

96 . Prilog pitanju zakonitosti u razvitku čovječanstva, Pregled, god XIII, I dio, knj . 1, br . 6/1961, 541-555; II dio, knj . 2, br . 7-8/1961, Sarajevo 1961, 35-76 .

97 . Esej o istorijskim izvorima, Godišnjak Društva istoričara BiH, XII/1961, Sa-rajevo 1962, 7-48 .

98 . Početak kraja jedne teorije u istorijskoj nauci, Jugoslovenski istorijski časo-pis, I, Beograd 2/1962, 49-64 .

99 . O procesu razvitka čovječanstva do moderne civilizacije, Jugoslovenski isto-rijski časopis II, Beograd 1/1963, 15-36 .

100 . Stupnjevi razvitka istoriografije u istorijsku nauku, Radovi Naučnog društva SRBiH, XX, Odjeljenje istorijsko-filoloških nauka, br . 7, Sarajevo 1963, 5-55 .

101 . Stände, Klassen und die Revolution in der Geschichte, Comité International des sciences historiques, Vienne 1965, Rapports I, Grandes themes, 375-387 . Referat održan na XII kongresu istoričara u Beču 1965 . godine .

102 . Staleži, klase i revolucija u istoriji /prevod referata održanog na XII kon-gresu istoričara u Beču 1965 . godine/, Jugoslovenski istorijski časopis, IV, Beograd 3/1965, 3-12 .

103 . Istorija i razvitak društva, Odjek, XIX, Kraljevo 13/1966, 4-11 .104 . Istorizam i evolucionizam u istoriji, Radovi Naučnog društva BiH, XXVI,

Odjeljenje istorijsko-filoloških nauka, knj . 9, Sarajevo 1965, 5-27 .105 . Sinteza kao metod u istoriji, Radovi ANUBiH, XXXII, Odjeljenje društvenih

nauka, knj . 11, Sarajevo 1967, 5-51 .106 . Du processes du développement de l’humanité jusqu’à la civilisation moder-

ne, Acta Iugoslaviae historica I, Belgrad 1970, 7-33 .107 . Istorija i društveni razvitak, Godišnjak Društva istoričara BiH, XVI-

II/1968-1969/, Sarajevo 1970, 5-19 . Predavanje održano na skupštini Druš-tva istoričara BiH 1968 . godine u Jajcu .

108 . Problem prividne protivrečnosti u svedočanstvima istorijskih izvora, Make-donska akademija na naukite i umetnostite, Pristupne besede novoizabra-nih članova, Skopje 1970, 55-61 .

109 . Istorija i sociologija, Radovi ANUBiH, XLI, Odjeljenje društvenih nauka, knj . 14, Sarajevo 1971, 5-12 . Prilog diskusiji na temu “Historian and social sciences” na Međunarodnom kongresu istoričara u Moskvi 1970 . godine .

110 . Iz aula, kišlaga i jajlaga u socijalizam (Utisci sa konferencije u Ašhabadu), Pregled, LXII, br . 11-12/1972, Sarajevo 1972, 1539-1559 .

227

111 . The science of history is broader than social science, Radovi ANUBiH, XLIX, Odjeljenje društvenih nauka, knj . 16, Sarajevo 1973, 5-15, Predavanje odr-žano na Londonskom univerzitetu 1970 . godine .

112 . Odnos sela i grada kao osnova ekonomske formacije društva (Marksovo i En-gelsovo shvatanje suprotnosti između sela i grada u istoriji), Jugoslovenski istorijski časopis XII, Beograd 1-2/1973, 23-39 . Referat održan na VI kongre-su istoričara Jugoslavije u Budvi 1973 . godine .

113 . Dogmatizam u postmarksističkom shvatanju istorije, Pregled, LXIV, br . 12/1974, Sarajevo 1974, 1281-1286 .

114 . Značaj istorije u našem savremenom društvu, Prilozi Instituta za istoriju Sarajevo, god X/II, br . 10/2, Sarajevo 1974, 11-30 . Predavanje održano 20 . IX 1974 . godine na Skupštini Društva istoričara BiH u Zenici .

115 . Istorijski materijalizam izvornog marksizma i postmarksističke filozofije istorije, Marksistički studijski centar CK SKBiH, Sarajevo 1975, 112-131 .

116 . Tache fondamentale de la science historique (Osnovni zadatak istorijske nau-ke), Godišnjak Društva istoričara BiH, XXI-XXVII/1976, 269-272 . Diskusija na XIV Međunarodnom kongresu istoričara u San Francisku 1975 . godine .

117 . Centerum censeo scientiam historicam etiam esse magistram vitae (Uosta-lom mislim da je istorija također učiteljica života), Horizontet e historisë (Horizonti istorije) 1/1977, Priština, 25-38 /na albanskom 9-23/ .

118 . Doprinos druga Tita teoriji naučnog socijalizma (Povodom 85-godišnjice ži-vota i 40-godina rukovođenja KPJ, odnosno SKJ), ANUBiH, Sarajevo 1977, 11-26 .

119 . Istorija, društvo i civilizacija, Dijalog, Časopis za filozofiju i društvenu teori-ju, Svjetlost, Sarajevo 1977, 39-50 .

120 . Marksovo shvatanje razvitka čovječanstva i neke savremene interpretacije Marksovog shvatanja, Opredjeljenja, br . 1-2, Sarajevo 1977, 83-108 .

121 . Metafizička zbrka oko metafizike i izlazak iz zbrke i “utopije”, Opredjeljenja, br . 7-8, Sarajevo 1977, 141-151 .

122 . Na teoretskoj stranputici (Kritika postmarksističkog shvatanja razvitka čo-vječanstva), Oslobođenje, XXXV, 10624 /31 . XII 1977 . i 1 . 2 . I 1978 ./, 9 .

123 . Opaske o mjestu ranijih civilizacija i suvremene civilizacije u historiji čovje-čanstva, Historijski zbornik XXIX-XXX/1976-1977, Zagreb 1977, 37-49 .

124 . Povodom jednog priručnika za istoriju istoriografije i istorijsku metodologiju /Mirjana Gross, Historijska znanost – razvoj, oblik i smjerovi, Sveučilište u Za-grebu, Institut za hrvatsku povijest, Posebna izdanja 3, Zagreb 1976, 377, Pri-lozi Instituta za istoriju u Sarajevu, god . XIII, br . 13, Sarajevo 1977, 355-372 .

125 . Saga o formalnoj logici i dijalektici, Odjek, XXX, br . 24 . /15-31 . XII 1977/, 5 .126 . Sozialstruktur und menschenentwicklung, Radovi ANUBiH, knj . LX, Odje-

ljenje društvenih nauka knj . 19, Sarajevo 1977, 13-19 . Diskusija na XIV međunarodnom kongresu istoričara u San Francisku 1975 . godine povodom referata E . Engelberga “Događaj, struktura i razvitak u istoriji” .

127 . Strukturalizam i “kriza istorije” /Povodom VII kongresa istoričara u Novom Sadu/, Dijalog 3, Svjetlost, Sarajevo 1977, 115-129 .

128 . Strukturalizam i “kriza istorije” /Povodom VII kongresa istoričara u Novom Sadu/, Časopis za suvremenu povijest, Institut za historiju radničkog pokre-ta Hrvatske, br . I/1978, Zagreb 1978, 91-104 .

228

129 . Istorija ljudi ne može biti potpuna negacija njihove prirodnosti nego.../Kako Mirjana Gross tumači “moje” shvatanje istorije/, Prilozi Instituta za istoriju u Sarajevu, god . XIV, br . 14-15, Sarajevo 1978, 441-470 .

130 . Napomene o određenju nacije, Nastanak i razvitak srpske nacije /Neki meto-dološko-teorijski problemi u istraživanju nastanka i razvitka srpske nacije/, Marksistički centar CK SK Srbije, Beograd 1978, 173-179 .

131 . Šta je istorijski materijalizam, Istorijski glasnik, br . 1-2, Društvo istoričara SR Srbije, Beograd 1978, 27-38 .

132 . Istorizam u koncepciji promene sveta u izvornom i savremenom marksizmu, Razvitak čovečanstva i društvo, Novi Sad 1980, 239-267 . Referat održan na naučnom skupu “Pogled na svijet” u Herceg Novom 9-11 . oktobra 1978 . godine .

133 . Prirodno-teorijski razvitak čovječanstva i društvo /Kritika teorije o smjeni društveno-ekonomskih formacija kao osnovnom zakonu razvitka čovječan-stva/, Razvitak čovečanstva i društvo, Novi Sad 1980, 239-267 . Predavanje održano 24 . aprila 1978 . godine u Marksističkom centru Filozofskog fakul-teta u Ljubljani .

134 . O marksističkoj periodizaciji istorije sveta, Razvitak čovečanstva i društvo, Novi Sad 1980, 311-321 . Predavanje održano na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu 26 . marta 1979 . godine .

135 . Razvitak čovečanstva i društvo, Novi Sad 1980, 355, /knjiga-sabrani radovi/ .136 . Riječ-dvije povodom odgovora Mirjane Gross, Prilozi instituta za istoriju,

god . XVI, br . 17, Sarajevo 1980, 305-308 .137 . Umjesto pogovora knjizi “Razvitak čovečanstva i društvo”, Komunist, XXX-

VIII, br . 1332, Beograd 1980, 20 .138 . Na jednoj reči okliznula se teorija, Beseda povodom promocije knjige “Razvitak

čovečanstva i društvo”, VANU, Akademske beside, I, Novi Sad 1981, 37-52 .139 . Korak napred u brizi o značaju i nastavi istorije, dva korak nazad u rešava-

nju ključnih problema istorijske nauke /Povodom svetskog kongresa istoriča-ra u Bukureštu/, Savremenost, sv . 1-2, Novi Sad 1981, 201-207 .

140 . Zagonetke civilizacije u starijoj istoriji čovečanstva, Vojvođanska akademija nauka i umetnosti, Akademske besede 1, Novi Sad 1981, 11-56 .

141 . Uzgredni susreti i zapažanja /Kineski rez u moje shvatanje istorije/, Letopis Matice srpske, god . 158, knj . 430, sv . 5, novembar 1982, Novi Sad, 625-635 .

142 . Uzgredni susreti i zapažanja /Nastavak iz prethodne sveske/, Razmišljanja o Šangaju, Letopis Matice srpske, god . 158, knj . 430, sv . 6, decembar 1982, Novi Sad, 774-783 .

143 . Putem koji je obeležio Tito, Prosvjetni list, br . 642, Sarajevo, 1 . maja 1982, 2-3 .144 . “Azijski način proizvodnje” i ne (razvitak) kapitalizma u Kini /Odlomak

iz knjige “Kineski rez u moje shvatanje istorije”/, Zbornik za istoriju br . 27/1983, Matica srpska, Novi Sad 1983, 185-202 .

145 . Alternativa u razvitku socijalizma i shvatanju savremene istorije /Završna glava u knjizi “Kineski rez u moje shvatanje istorije”/, Pregled /Sarajevo/, god . LXXIII, br . 9, Sarajevo 1983, 849-862 .

146 . Marks danas, Stogodišnjica smrti Karla Marksa – svečana sednica Skupšti-ne Vojvođanske akademije nauka i umetnosti, Posebna izdanja, Novi Sad 1983, 15-37 .

229

147 . Marks danas, Stogodišnjica smrti Karla Marksa – svečana sednica Skup-štine vojvođanske akademije nauka i umetnosti, Letopis Matice srpske, god 159, knj . 432, sv . 5, novembar 1983, 560-571 .

148 . Kako se piše istorija /u vezi sa radom VIII kongresa istoričara održanog u Aranđelovcu 20-22. oktobra 1983/, Dnevnik, 13 . novembar 1983 .

149 . Neki novi momenti u marksističkom shvatanju istorije (Referat održan na VII kongresu istoričara Jugoslavije u Aranđelovcu 20-22 . oktobra 1983 . godine) .

150 . Posao u Pekingu /Odlomak iz knjige “Kineski rez u moje shvatanje istorije”/, Prilozi Instituta za istoriju, god . XIX, br . 20, Sarajevo 1984, 11-27 .

151 . Istorizam u koncepciji promjene svijeta u izvornom i savremenom marksiz-mu, Naučni skup “Pogled na svijet” održan u Herceg Novom 1978 . godine, Crnogorska akademija nauka i umjetnosti, Titograd 1984, 347-357 .

152 . Karl Marx i Max Weber i savremena istorija /Povodom kongresa istoričara u Študgartu/, Savremenost, sv . 10-11, Novi Sad 1958 .

153 . Šta je civilizacija, “Kultura civilizacije na tlu Vojvodine”, Vojvođanska aka-demija nauka i umetnosti, Novi Sad 1985, 7-30 .

154 . Ključni trenutak naše istoriografije /Redigovana i primedbama dopunjena diskusija na skupu istoričara-komunista 17 . decembra 1986/, Jugoslovenski istorijski časopis, god . XXII, sv . 1-2, Beograd 1987, 175-185 .

155 . Ključni zadatak naše istoriografije, Naučni skup “Nacionalizam i anti ko mu-nizam danas”, Institut za proučavanje nacionalnih odnosa, 18-19, Sarajevo 1987 .

156 . Podruštvljeno čovječanstvo i nesvrstanost, Naučni skup “Tito i nacionalni od-nosi”, Institut za proučavanje nacionalnih odnosa, 20, Sarajevo 1987, 65-69 .

157 . Zur neumarxistischen Geschichtsauffasung, Beiträge auf Historikerkon-gressen Vorträge und Aufsätze /Za novo marksističko shvatanje istorije/, Vojvođanska akademija nauka i umetnosti, knj . 5, Odjeljenje društvenih na-uka, knj . 5, Novi Sad 1987, 177 . /knjiga/ .

158 . Istorija i društvo, Saopštenja sa Okruglog stola održanog 17 . i 18 . decembra 1985 . godine u Beogradu, pod nazivom “Metodologija savremene istorije” . Posebna izdanja Instituta za savremenu istoriju, Beograd 1987, 14-19 .

159 . O angažovanosti istorijske nauke, Saopštenja sa Okruglog stola održanog 17 . i 18 . decembra 1985 . godine u Beogradu, Posebna izdanja Instituta za savremenu istoriju, Beograd 1987 .

160 . Na zastarelim stranputicama, Prvi deo, Takozvana strukturalna istorija, Jugoslovenski istorijski časopis, god . XXIII, sv . 1-2, Beograd 1988, 163-175 .

161 . Osnovno pitanje filozofije istorije, Prilozi Instituta za istoriju u Sarajevu, XXV/27 (1991) Wien, in Juni 1994, 183-188 . Saopštenje dato na naučnom skupu održanom 5 . 6 . 1991 . godine na temu “Kultura, filozofija i moderni individualitet” u organizaciji Tribine Instituta za istoriju u Sarajevu .

162 . Et respice finem. Civilizacija na raskrsnici između smaka svijeta i novog svjetskog poretka, Prilozi Instituta za istoriju u Sarajevu, XXV, 27 (1991), Wien, in Juni 1994, 189-201 . Predavanje održano 14 . 3 . 1991 . godine u Na-rodnoj i univerzitetskoj biblioteci BiH u organizaciji Tribine Instituta za istoriju u Sarajevu .

230

d/ Saradnja u enciklopedijama163 . Carigradski arhiv, Enciklopedija Jugoslavije 2, Leksikografski zavod, Za-

greb 1956, 326-327 .164 . Danak u krvi, Enciklopedija Jugoslavije 2, Leksikografski zavod, Zagreb

1956, 656-657 .165 . Defter, Enciklopedija Jugoslavije 2, Leksikografski zavod, Zagreb 1956, 678-679 .166 . Avala, Vojna enciklopedija 1, Vojnoistorijski institut, Beograd 1958, 402-403 . 167 . Brkić Pavle, Vojna enciklopedija 1, Vojnoistorijski institut, Beograd 1958, 471 .168 . Dobrun, Enciklopedija Jugoslavije 3, Leksikografski zavod, Zagreb 1958, 34-35 .169 . Filurdžije, Enciklopedija Jugoslavije 3, Leksikografski zavod 1958, 339 .170 . Gradovi pod turskom vlašću do početka XIX stoljeća, Enciklopedija Jugosla-

vije 3, Leksikografski zavod, Zagreb 1958, 544-547 .171 . Osmansko feudalno uređenje (timarski sistem) u jugoslovenskim zemljama,

Enciklopedija Jugoslavije 3, Leksikografski zavod, Zagreb 1958, 312-315 .172 . Banjaluka, Encyclopédie de l’Islam, Tome I /A-B/, E . J . Brill – G . P . Mai-

sonneuve Max Besson, Leyde-Paris 1960, 1048-1049 .173 . Belgrade (Beograd), Encyclopédie de l’Islam, Tome I /A-B/, E . J . Brill – G . P .

Maisonneuve Max Besson, Leyde-Paris 1960, 1197-1200 .174 . Bosna/Bosnie et Herzégovina/, Encyclopédie de l’Islam, Tome I, /A-B/, J . Brill

– G . P . Maisonneuve Max Besson, Leyde-Paris 1960, 1299-1314 .175 . Džabić, Ali Fehmi, Encyclopédie de l’Islam, Tome II /C-G/, E . J . Brill – G . P .

Maisonneuve et Larose . Leyde-Paris 1965, 698-699 .176 . Aga, Enciklopedija Jugoslavije, Tom I /A-BIZ/, Jugoslovenski leksikografski

zavod, Zagreb 1980, 30 .177 . Ahdnama, Enciklopedija Jugoslavije, Tom I /A-BIZ/, Jugoslovenski leksiko-

grafski zavod, Zagreb 1980, 43 .178 . Antonić, Zdravko, Enciklopedija Jugoslavije, Tom I /A-BIZ/, Jugoslovenski

leksikografski zavod, Zagreb 1980, 196 .179 . Arhivi strani. Turski arhiv, Enciklopedija Jugoslavije, Tom I /A-BIZ/, Jugo-

slovenski leksikografski zavod, Zagreb 1980, 291-293 .180 . Babić Anto, Enciklopedija Jugoslavije, Tom I /A-BIZ/, Jugoslovenski leksiko-

grafski zavod, Zagreb 1980, 392 .181 . Babić Nikola, Enciklopedija Jugoslavije, Tom 1 /A-BIZ/, Jugoslovenski lek-

sikografski zavod, Zagreb 1980, 395 .182 . Beg, Enciklopedija Jugoslavije, Tom I /A-BIZ/, Jugoslovenski leksikografski

zavod, Zagreb 1980, 539 .183 . Begluk, Enciklopedija Jugoslavije, Tom I /A-BIZ/, Jugoslovenski leksiko-

grafski zavod, Zagreb 1980, 540 .184 . Besarović Risto, Enciklopedija Jugoslavije, Tom I /A-BIZ/, Jugoslovenski

leksikografski zavod, Zagreb 1980, 612 .185 . Bogičević Vojislav, Enciklopedija Jugoslavije, Tom II /BJE-CRN/, Jugoslo-

venski leksikografski zavod, Zagreb 1982, 25 .186 . Danak u krvi, Enciklopedija Jugoslavije, Tom III /CRN-DJ/, Jugoslovenski

leksikografski zavod, Zagreb 1984, 375-376 .187 . Defter, Enciklopedija Jugoslavije, Tom III /CRN-DJ/, Jugoslovenski leksiko-

grafski zavod, Zagreb 1984, 403-404 .

231

188 . Feudalizam u jugoslavenskim zemljama (jugoslovenskim) zemljama: Osmansko feudalno uređenje (timarski sistem), Enciklopedija Jugoslavije, Tom IV /E-HRV/, Jugoslovenski leksikografski zavod, Zagreb 1986, 133-137 .

189 . Gradovi pod turskom upravom do početka XIX stoljeća, Enciklopedija Jugo-slavije, Tom IV /E-HRV/, Jugoslovenski leksikografski zavod, Zagreb 1986, 521-525 .

190 . Bosna-Hersek, u: Türkiye Diyanet Vakfı Islam Ansiklopedisi, knj . 6, Beşir Ağa Camii-Câfer Paşa Tekkesi, İstanbul 1992, 297-305 .

DISKUSIJE NA KONGRESIMA, NAUČNIM SKUPOVIMA I KONFERENCIJAMA191 . Stanje arhiva u NR BiH (Referati republičkih predstavnika na sastanku Glav-

nog odbora Arhivskog savjeta 20 . i 21 . novembra 1950 . god . O stanju i proble-O stanju i proble-mima arhivske službe republika, Arhivist, god . I, sv .1, Beograd 1951, 42-43 .

192 . Diskusija na kongresu orijentalista u Carigradu /1951/ o referatu N. Beldi-ceanu: Les valachica dans un Quanuname du Sultan Selim I, Proceedings of the Twenty Second Congress of Orientalists, held in Istanbul 1951, Istanbul 1953, I, 173 .

193 . Diskusija o “Istoriji naroda Jugoslavije”, Prva knjiga, Nova misao I, br . 11, Beograd 1953, 764-765 . Diskusija vođena u Debatnom klubu časopisa Nova misao u Beogradu 17 . X 1973 .

194 . Neke teškoće u ispitivanju istorije Bosne i Hercegovine, Pregled, br . 2, Sara-jevo 1953, 86-89 . Diskusija o problemima izučavanja istorije BiH vođena u časopisu Pregled .

195 . O jednom zakonu i njegovoj primeni, Nova misao I, br . 2, Beograd 1953, 255-259 .196 . Istorijski značaj Prvog srpskog ustanka, Pregled, god . VI, knj . 1, br . 3, Sara-

jevo 1954, 177-185 . Predavanje održano u ANUBiH 24 . II 1954 . godine .197 . Diskusija na kongresu istoričara u Rimu 1955. godine o referatu A. S. Sido-

rova o razvitku sovjetske istoriografije, Atii del X congresso internationale, Roma 1955, 116-117 .

198 . Pripreme naših istoričara za kongres u Štokholmu, Pregled, god . XII, knj . 1, br . 1-2, Sarajevo 1960, 101-102 . XI međunarodni kongres u Štokholmu održan 1960 . godine .

199 . Diskusija na kongresu istoričara u Štokholmu /1960/ o referatu E. Rotha-kera, Die Wirkung der Geschichtsphilosophie auf Geschichtswissenchaften, Actes du congrés, 30-31 .

200 . Odgovor diskutantima o referatu E. M. Žukova, V. Huse i B. Đurđeva o peri-odizaciji svjetske istorije na kongresu u Štokholmu, Actes du congrés, 67 .

201 . Diskusija na kongresu u Štokholmu o referatu S. Altundaga, Actes du con-grés, 123 .

202 . Diskusija na kongresu u Štokholmu o referatu O. L. Barkana, Le regime feo-dal et l’Empire Ottoman, Actés du congres, 181-182 .

203 . Diskusija na Simpozijumu o srednjovjekovnom katunu održanom 24. i 25. novembra 1961. godine, Naučno društvo SR BiH, Posebna izdanja, knj . II, Odjeljenje istorijsko-filozofskih nauka, knj . 1, Sarajevo 1963, 14, 15, 17, 169 .

232

204 . Diskusija i (temi) teorija partije, Pregled, god . XVI (LIV), knj . 1, br . 6, Sara-jevo 1964, 620-626 .

205 . Diskusija na temu: “Problem jugoslovenske istorijske nauke”, Jugoslovenski istorijski časopis III, 3/1964, 57-61 . Sastanak istoričara organizirala Komi-sija za ideološki rad CK SKJ 25 . IV . 1964 . godine .

206 . Potreba sagledavanja kompleksnosti komunističkog pokreta, Prilozi Institu-ta za istoriju radničkog pokreta I, br . 1, Sarajevo 1965, 329-332 . Diskusija o referatu N . Babića “Pregled istorije SKJ” održanog 26-27 . II 1964 . godine u organizaciji Društva istoričara BiH i Instituta za proučavanje istorije rad-ničkog pokreta u Sarajevu .

207 . Novi putevi nauke (Prilog diskusiji o Akademiji nauka Bosne i Hercegovine), Oslobođenje XII, br . 6438, 8 . maja 1966, 6 .

208 . Diskusija na naučnom skupu “Istorijske pretpostavke Republike Bosne i Her-cegovine”, Prilozi Instituta za istoriju radničkog pokreta IV, br . 4, Sarajevo 1968, 565-567 . Naučni skup održan 18-20 . novembra 1968 . godine povodom 25 .godišnjice Prvog zasjedanja ZAVNOBiH-a .

209 . Diskusija na prvom balkanološkom kongresu održanom od 26. VIII do 1. IX 1966. godine u Sofiji, na referat E. Wernera “Yürüken und Walachen”, Actes du premier congrés international des études balkaniques et Sud-Est Euro-és international des études balkaniques et Sud-Est Euro-s international des études balkaniques et Sud-Est Euro-études balkaniques et Sud-Est Euro-tudes balkaniques et Sud-Est Euro-péennes, III, Sofija 1969, 615 .

210 . Diskusija na Prvom balkanološkom kongresu na referat B. Cvetkove “Qul-ques problémes du feudalisme ottoman a l’époque du XVIe au XVIIIe siecle”, Actes du Premier congrés internationale des études balkaniquqe etc . III, Sofija 1969, 727-728 .

211 . Diskusija na referat N. Klaić “O kritici izvora kao naučnoj disciplini”, Radio Beograd, Treći program, II, br . 2, Beograd 1970, 217-219 .

212 . Odgovor na diskusiju o referatu B. Đurđeva “Istorizam i evolucionizam u istoriji”, radio Beograd, Treći program, II, br . 2, Beograd 1970, 223-224 .

213 . Diskusija na referat Č. Popova “Dvije teorije monade u savremenoj evropskoj istoriografiji”, Radio Beograd, Treći program, II, br . 2, Beograd 1970, 231 .

214 . Diskusija na referat A Mitrovića “Istoriografija kao nauka”, Radio Beograd, Treći program, II, br . 2, Beograd 1970, 259 .

215 . Diskusija na referat R. Samardžića “Razvitak istoriografije i druge oblasti naučnog djelovanja”, Radio Beograd, Treći program, II, br . 2, Beograd 1970, 274-275 .

216 . Uvodna riječ i diskusija na referat Z. Vidakovića “Društvena osnova samou-pravljanja”, Naučni skup “Radnička klasa i KPJ u borbi za socijalizam u Bosni i Hercegovini”, održan 6-7 . XI 1969 . godine u Sarajevu, Posebna izdan-ja ANUBiH, knj . XIII, Odjeljenje društvenih nauka, knj . 3, Sarajevo 1970, 9-10, 237-238 .

217 . Uvodno izlaganje na Svečanom skupu povodom predaje diplome počasnog člana Josipu Brozu Titu, 30. novembra 1969. godine, Izbor Josipa Broza Tita za počasnog člana Akademije, ANUBiH, Sarajevo 1970, 17-22 .

218 . Povodom Prvog kongresa za istoriju zdravstvene culture Jugoslavije, Acta historica medicinae, pharmaciae, veterinae, Societas Yugoslavica historiae, medicinae, pharmaciae, veterinae, anno X, 2, MCMLXX, 5-7 . Uvodna riječ na otvaranju Prvog kongresa medicinara održanog u Sarajevu 1-3 . X 1970 .

233

219 . Diskusija u redakciji Pregleda o temi “Aktuelnost Marksove misli”, povodom ponovljenog izdanja P. Vranicki “Historija marksizma”, Pregled, LXII, br . 1, Sarajevo 1972, 58-61, 85-86 .

220 . Pozdravna riječ i diskusija na naučnom skupu “1941. u istoriji naroda Bosne i Hercegovine”, Naučni skup u organizaciji Instituta za istoriju radničkog pokreta u Sarajevu, Svjetlost, Sarajevo 1973, 5-7, 642, 712-713 .

221 . Diskusija na temu “Radnička klasa u samoupravnom socijalističkom društvu”, Opredjeljenja, II, 3-4, Sarajevo 1974, 141-145 .

222 . Diskusija na temu “Akciono jedinstvo Mlade Bosne protiv austro-ugars-ke okupacije”, okrugli sto u organizaciji Instituta za istoriju u Sarajevu i časopisa Pregled, Pregled LXIV, 7-8, Sarajevo 1974, 803-805 .

223 . Diskusija na temu “Savremeni marksizam – geneza, struktura, problemi”, na savjetovanju u organizaciji Marksističkog studijskog centra CK SKBiH, Sarajevo 1975, 279-281, 292-293 .

224 . Uvodno izlaganje na savjetovanju istoričara na temu “Problemi etničkog raz-vitka Bosne i Hercegovine”, održanog 1975 . godine u Sarajevu pod nazivom “Neke opšte napomene o problemu etničkog razvitka u istoriji naroda Bosne i Hercegovine”, Prilozi Instituta za istoriju u Sarajevu, god . XI-XII, br . 11-12, Sarajevo 1975-76, 261-266 .

225 . Jezik i otadžbina u određivanju prirodno-etničkih oblika, diskusija na savje-tovanju na temu “Problemi etničkog razvitka u Bosni i Hercegovini”, Prilozi Instituta za istoriju, god . XI-XII, br . 11-12, Sarajevo 1975-1976, 271 .

226 . O nekim istorijsko-etničkim problemima u obradi turskog perioda, diskusija na savjetovanju na temu “Problemi etničkog razvitka u Bosni Hercegovini”, Prilo-zi Instituta za istoriju, god . XI-XII, br . 11-12, Sarajevo 1975-1976, 283-287 .

227 . Vrhunska narodna kultura u XIX vijeku, diskusija na savjetovanju na temu “Problemi etničkog razvitka u Bosni i Hercegovini”, Prilozi Instituta za isto-riju, god . XI-XII, br . 11-12, Sarajevo 1976, 320 .

228 . Diskusija na Svečanoj sjednici i naučnom skupu povodom 25. godišnjice os-nivanja Naučnog društva i 10. godišnjice rada ANUBiH, Posebna izdanja ANUBiH, XXXIII, Sarajevo 1977, 132 .

229 . Prilog diskusiji o osmanskom društvenom poretku, Prilozi Instituta za isto-riju u Sarajevu, god . XIII, br . 13, Sarajevo 1977, 63-72 . Diskusija je vođena na savjetovanju saradnika na izradi Istorije naroda Bosne i Hercegovine .

230 . Dolazak Josipa Broza Tita na čelo Partije 1937. i Titovo NE 1948. godine, Predavanje održano na svečanoj sjednici Filozofskog fakulteta u Sarajevu 23 . maja 1977 . godine, Prilozi Instituta za istoriju, god . XIII, br . 13, Sarajevo 1977, 11-16 .

231 . Inteligencija i radnička klasa, diskusija na referat A . Tanovića “Intelektual-ci i radnička klasa”, Dijalog, 5, Sarajevo 1978, 83-86 .

232 . Položaj i uloga Akademije nauka i umjetnosti u našem socijalističkom samo-upravnom društvu”, diskusija održana na Savjetovanju u ANUBiH, Posebna izdanja ANUBiH, knj . XLV, Sarajevo 1979, 69 .

233 . Uloga akademije nauka i umetnosti, povodom osnivanja Vojvođanske akade-mije nauka i umetnosti, Dnevnik, 17 . VI 1979, XXXVIII, br . 11718, Novi Sad 1979, 13 .

234

234 . Diskusija na savjetovanju o istoriografiji Bosne i Hercegovine /1945-1982/, Posebna izdanja ANUBiH knj . LXV, Odjeljenje društvenih nauka, knj . 12, Sarajevo 1983, 124-126 .

235 . Ruvarac danas (Predavanje održano 21.decembra 1982.godine na skupu po-svećenom sto i pedeset godina od rođenja Ilariona Ruvarca), Letopis Matice srpske god . 159, knj . 431, sv . 6, Novi Sad 1983, 980-991 .

236 . Diskusija na Okruglom stolu održanom 17. i 18. decembra 1985.godine na temu “Metodologija savremene istorije”, Posebna izdanja Instituta za savre-menu istoriju, Beograd 1987, 133-134 .

237 . Pas svakoji svoje breme nosi. Proširen i redigovan tekst diskusije na nauč-nom skupu “Migracioni procesi i Bosna i Hercegovina od ranog srednjeg vi-jeka do najnovijih dana – njihov uticaj i posljedice na demografska kretanja i promjene u našoj zemlji” održanog 26-27 . oktobra 1990 . u Sarajevu, Institut za istoriju, Sarajevo 1990, 621-631 .

238 . Učešće na naučnom skupu “Proglašenje Bosne kraljevstvom i značaj tog do-gađaja”. Naučni skup posvećen 600-godišnjici smrti kralja Tvrtka I Kotro-manića organizovan u okviru Instituta za istoriju u Sarajevu 08 .02 .1992 .

RAD NA PUBLIKOVANJU ISTORIJSKIH IZVORA

239 . Još nešto o Carigradskom arhivu, Jugoslovenski istorijski časopis, V, 1-2, Beograd 1939, 355-358 .

240 . Požeška kanun-nama iz 1545. godine, Glasnik Državnog muzeja u Sarajevu, I, /1946/, 129-138

241 . Turski arhiv, Izvještaj o radu Zemaljskog muzeja, Glasnik Zemaljskog mu-zeja, Nova serija, II /1948/, 277-278 .

242 . Kanun-nama Bosanskog sandžaka iz 1530, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, Nova serija, sv . III, Sarajevo 1948, 189-200 .

243 . Potreba čuvanja orijentalnog arhiva i rukopisnog materijala, Oslobođenje VI/847, 13 . 07 . 1949, (4) .

244 . Sremska kanun-nama iz 1588/89. godine, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sa-rajevu, Nova serija, sv . IV-V, Sarajevo 1950, 269-283 i 2 str . faksimila .

245 . Kanun-nama za Bosanski, Hercegovački i Zvornički sandžak iz 1539. god, Istorijsko- pravni zbornik II, sv . 3-4, Sarajevo 1950, 229-240 .

246 . Primedbe uz moja izdanja turskih kanun-nama, Prilozi za orijentalnu filolo-giju, I/1950, Sarajevo 1950, 151-156 .

247 . Defteri za Crnogorski sandžak iz vremena Skender-bega Crnojevića, Prilozi za orijentalnu filologiju, I /1950, Sarajevo 1950, 7-22; II/1951-1952, Sarajevo 1952, 39-56; III-IV/1952-1953, Sarajevo 1953, 349-401 .

248 . Stanje arhiva u NR Bosni i Hercegovini, Arhivist, I, sv . 1, Beograd 1951, 42-43 .249 . Kako treba započeti rad u Carigradskom arhivu, Arhivist, II, sv . 1, Beograd

1952, 13-23 .250 . Kanuni i kanun-name za Bosanski, Hercegovački, Zvornički, Crnogorski i

Skadarski sandžak, Monumenta Turcica, I /MTHSMI/, Zakonski spomenici, 1, Sarajevo 1957, (Predgovor), 5-6 .

235

251 . Kanun-nama za Bosanski sandžak iz 1530. godine, Monumenta Turcica, I, Zakonski spomenici, sv . 1, Sarajevo, 34-47 .

252 . Kanun-nama za Bosanski, Hercegovački i Zvornički sandžak iz 1539. godi-ne, Monumenta Turcica, I, Zakonski spomenici, 1, Sarajevo 1957, 48-58 .

253 . Odredbe o nekim brdskim i malisorskim plemenima iz 1497. godine, Monu-menta Turcica, I, Zakonski spomenici, 1, Sarajevo 1957, 153-155 .

254 . Crnogorska kanun-nama iz deftera iz 1523. godine, Monumenta Turcica, I, Zakonski spomenici, 1, Sarajevo 1957, 156-168 .

255 . Kanun-nama za Crnu Goru iz deftera od 1529-1536. godine, Monumenta Turcica, I, Zakonski spomenici, 1, Sarajevo 1957, 169-172 .

256 . Kanun-nama za Crnu Goru iz Dukadjinskog deftera iz 1570. godine, Monu-menta Turcica, I, Zakonski spomenici, 1, Sarajevo 1957, 173-177 .

257 . O izdanju turskih izvora o Srpskoj revoluciji /Povodom kritike Vl. Stojančevića/, Arhivist, VII, sv . 3-4, Beograd 1957, 125-129; Arhivist, VII, sv . 1-2, Beograd 1958, 93-98 .

258 . Prace Instytutu Orientalistycznego w Sarajewie nad gromadzeniem opraco-waniem i publikacia zrodel tureckich do dziejów narodów Jugoslawii, Przeg-lad Orientakistyczny, Warszawa, 3 (27), 1958, 255-264 . Referat na Prvoj konferenciji o izdavanju istočnih izvora za istoriju istočne Evrope održanoj 15-18 . X 1957 . godine u Varšavi .

259 . Jugoslovenske zemlje pod turskom vlašću /do kraja XVIII stoljeća/, Izabrani izvori, zbirka “Na izvorima historije”, 15, Školska knjiga, Zagreb 1962, 221 . i 10 . str . priloga . (Zajedno sa M . Vasićem)

260 . Dva deftera iz vremena Skender-bega Crnojevića, Prva sveska, Posebna iz-danja ANUBiH knj . IX, sv . 1, Odjeljenje društvenih nauka knj . 2, sv . 1, Sa-rajevo 1968, 110, /knjiga/ .

261 . Podaci o Drobnjacima u defteru za Hercegovački sandžak iz 1477, Istorijski zapisi, knj . XXIX, sv . 1-2, Titograd 1972, 149-159 .

262 . Dva deftera Crne Gore iz vremena Skender-bega Crnojevića, Druga sveska, Posebna izdanja ANUBiH, knj . IX, sv . 2, Odjeljenje društvenih nauka knj . 2, sv . 2, Sarajevo 1973, 198, /knjiga/ .

263 . Opširni defter Segedinskog sandžaka, Istorijski institut Beograd, Mešovita građa, knj . XVII-XVIII, Beograd 1988, 7-57 . i 22 . str . faksimila (zajedno sa Olgom Zirojević) .

KRITIKE, PRIKAZI I OSVRTI264 . Prvi put u istoriji naših naroda naučna istina i prosvjetna prilika ne idu u

raskorak, Oslobođenje, IV/45, 13 . 10 . 1946, (6) .265 . Šta učiniti da muzej postane instrument u prosvjećivanju naroda, Oslobođe-

nje, IV/47, 03 . 11 . 1946, (4) .266 . Povodom jednog predavanja, Oslobođenje, VI/371, 04 . 01 . 1948 (4-5) . (Odgo-

vor Nedeljković Branislav, Povodom prikaza jednog predavanja, Oslobođe-nje, VI/378, 12 . 01 . 1948 (4-5)

267 . Vl. Gordlevski, Gosudarstvo Seldžukidov Maloj Azii, izdanje Akademi-je nauka SSSR, Moskva-Leningrad 1941, 80, 198; Istorijski časopis, 1, sv . 1-2/1948, Beograd 1949, 277-279 .

236

268 . A. F. Miller, Mustafa-paša Bajraktar, izdanje Akademije nauka SSSR, Mo-skva-Leningrad 1947, 80, 507 . i kritički prikaz V . Luckog, Voprosy istorii II, 1948, 146-152; Istorijski časopis 1, br . 1-2/1948, Sarajevo 1949, 279-287 .

269 . A. S. Tveritinova, Vosstanie Kara Yazidži – Deli Hasana v Turcii, izdanje Akademije nauka SSSR, Moskva – Leningrad 1946, 80, 86; Istorijski glasnik 2, Beograd 1949, 91-94 .

270 . Povodom osnivanja Orijentalnog instituta u Sarajevu, Odjek, IV/3, Sarajevo 1950, 5-6 .

271 . Uz prvi broj (povodom objavljivanja prvog broja POF-a), Prilozi za orijental-nu filologiju, I/1950, Sarajevo 1950, 5-6 .

272 . G. Elezović, Selenikli Mustafa efendija i njegova istorija, Glas SAN, CXCIII, Odjeljenje društvenih nauka, 96, Beograd 1949, 73-103; Prilozi za orijental-nu filologiju, I/1950, Sarajevo 1950, 180-182 .

273 . Odgovor Gliši Elezoviću na kritiku izdanja Sremske kanun-name, Istorijski glasnik, 3-4, Beograd 1951, 131-135 .

274 . Gliša Elezović, Iz carigradskih turskih arhiva, Mühimme defteri, Zbornik za istočnjačku istorijsku i knjževnu građu, knj . II, Istorijski institut SAN, Beo-II, Istorijski institut SAN, Beo-grad 1951; Prilozi za orijentalnu filologiju, II/1952, Sarajevo 1952, 321-326 .

275 . Povodom diskusije oko naučnih ustanova, Pregled, god . I, br . 2, Sarajevo 1953, 154-156 .

276 . Neke teškoće u ispitivanju istorije Bosne i Hercegovine, Pregled, god . I, br . 2, Sarajevo 1953, 86-89 .

277 . Osvrt na anketu o problemima izučavanja istorije Bosne i Hercegovine, Pre-gled, br . 6, Sarajevo 1953, 467-468 .

278 . Srpska akademija nauka i istoriografija, Nova misao, 1, sv . 10, 636-641; sv . 11, 797-802, sv . 12, 933-942, Beograd 1953 .

279 . Odgovor Gliši Elezoviću, Godišnjak Istorijskog društva BiH, VI, Sarajevo 1954, 324-326 . Odgovor Gliši Elezoviću na prikaz knjige “Turska vlast u Crnoj Gori u XVI i XVII veku” objavljen u časopisu Istorijski zapisi, VII, X, I, 1954, 256, 282 .

280 . Povodom odgovora Olega Mandića, Pregled /Sarajevo/, god . VI, knj . 2, br . 11-12, Sarajevo 1954, 343 – 347 .

281 . Posoje fine nijanse . . . (Povodom članka Arifa Tanovića o odnosu istorijskog materijalizma i sociologije), Oslobođenje, XII/2495, 03 . 10 . 1954, (7) .

282 . Evlija Čelebija, Putopis sv. 1, Sarajevo 1954; Pregled, god . VII, knj . 2, br . 7-8, Sarajevo 1955, 72-74 .

283 . Dva priloga istoriji Crne Gore (Neke kritičke primedbe povodom knjige Gl. Stanojevića “Crna Gora u doba vladike Danila”, Istorijski glasnik, 3-4, Beo-grad 1956, 36-54 .

284 . Sultanische Urkunden zur Geschichte der osmanischen Wirtschaft und Staatsverwaltung am Ausgang der Herrschaft Mehmeds II, des Eroberes, I Teil: Das Qânun-name-i sultâni-ber mudscheb-i örf-i osmânî (Handschrift ancien fonds turc 39 der Biblioteque Nationale zu Paris), engeleitet und her-ausgegeben von Franz Babinger, München 1956 . (Südosteuropäische Arbei-ünchen 1956 . (Südosteuropäische Arbei-nchen 1956 . (Südosteuropäische Arbei-üdosteuropäische Arbei-dosteuropäische Arbei-äische Arbei-ische Arbei-ten 49) . Kânun-nâme-i sultânî ber muceb-i örf-i osmânî – II . Mehmed ve II . Bayazid devirlerine ait yasakname ve kanunnameler – Metnibir giris ve 38 .

237

tipkibasimla yayinlayan, Dr Robert Anhegger – Dr . Halil Inalick – Ankara 1956 . (Türk Tarih Kurumu Yayinlarindan XI .seri – no . 5), Prilozi za orijen-ürk Tarih Kurumu Yayinlarindan XI .seri – no . 5), Prilozi za orijen-rk Tarih Kurumu Yayinlarindan XI .seri – no . 5), Prilozi za orijen-talnu filologiju, VI-VII/1956, Sarajevo 1958, 318-320 .

285 . O nekim problemima istorije Crne Gore u XVI i XVII veku (osvrt na kritiku mojih radova), Istorijski zapisi, god . XII/XVI, Titograd 1959, 193-218 .

286 . Odgovor na “kritiku”, Godišnjak Društva istoričara BiH, XI/1960, Sarajevo 1961, 297-312 . Odgovor Čl . Stanojeviću na prikaz druge knjige Istorije naro-da Jugoslavije, objavljen u Istorijskom glasniku 1-2, Beograd 1960 .

287 . Hazim Šabanović, Bosanski pašaluk – postanak i upravna podjela, Naučno društvo NR BiH, Djela, knj . 10, Sarajevo 1959, 271; Prilozi za orijentalnu filologiju, X-XI/ 1960-1961, Sarajevo 1961, 303-306 .

288 . Dr. Kosta Grubačić, Božidar Knežević – monografija o znamenitom srpskom filozofu istorije, Veselin Masleša, Sarajevo 1962, 205; Jugoslovenski istorij-ski časopis, I, 1 (1962), 83-86 .

289 . Nagrada za životno djelo dr Viktora Novaka, Jugoslovenski istorijski časopis, III, 3/1964, 109-110 .

290 . Dr. Hazim Šabanović, Turski izvori za istoriju Beograda, knj . I, sv . 1, Kata-starski popis Beograda i okoline 1476-1566, izd . Istorijskog arhiva Beogra-da, Beograd 1964 . (XII, 662 + 8 tabli faksimila; Godišnjak Društva istoričara BiH, XIV/1963, Sarajevo 1964, 275-288 .

291 . Nekoliko riječi o činjenicama (Odgovor Gl. Stanojeviću), Godišnjak Društva istoričara BiH, XIV/1963, Sarajevo 1964, 269-275 .

292 . Kongres istoričara u Beču, Pregled god . XVII (LV), knj . II, br . 10, Sarajevo 1965, 332-342 . Osvrt na rad XII međunarodnog kongresa u Beču održanog od 29 . VIII do 5 . IX 1965 . godine

293 . Nicoara Beldiceanu, Les Actes des premiers sultans conservés dans les ma-nuscrits turcs de le Bibliotheque Nationale a Paris II, Reglements miniers 1390-1512, Ecole pratique des Hautes Etudes VIe section, Documents et re-cherches sur l’économie des pays byzantins, islamiques et slaves et leurs relations commerciales au Moyen Ages, sous la direction de Paul Lemerle, VII, Paris-La Haye 1964, 422; Jugoslovenski istorijski časopis, IV, 3 (1965), 106 – 111 .

294 . Neke tendencije u našoj istoriografiji, Odjek, XX, br . 4, Sarajevo 1967, 3, 4, 14 . (Izvod iz govora održanog 15 . decembra 1966 .godine, na savjetovanju istoričara BiH) .

295 . Autonomija univerziteta u samoupravljačkom društvu, Pregled, br . 9, Sara-jevo 1969, 236 – 238 .

296 . Integrisanje društvenih djelatnosti, Oslobođenje, 27/7832, 21 . 03 . 1970, 6 .297 . O dosadašnjem radu na izradi istorije naroda Bosne i Hercegovine, Prosvjet-

ni list (Sarajevo), XIX, br . 360 (15 . VI 1970 .), 3 (Skraćeno predavanje održa-no na skupštini Društva istoričara BiH u Trebinju 16 . V 1970 . g .)

298 . Doprinos Mihaila Dinića proučavanju istorije rudarstva u našoj zemlji, Po-sebna izdanja SANU, CDXLI, Beograd 1971, 15-20 . (Spomenica posvećena akademiku Mihailu Diniću) .

299 . Samoupravljanje u oblasti naučne djelatnosti, Pregled, br . 5, Sarajevo 1971, 517-520 . (Govor održan na drugom kongresu samoupravljača) .

238

300 . Oblast Brankovića – Opširni katastarski popis iz 1455. godine – priredili Hamid Hadžibegić, Adem Handžić i Ešref Kovačević, Monumenta Turcica, II, Defteri, knj . 2, Sarajevo 1972, sv . 1 (XXIII, 378 . i jedna karta), sv . 2 . (XIV, 237 . i jedna karta); Godišnjak Društva istoričara BiH, XIX/1970-1971, Sara-jevo 1973, 293-299 .

301 . Dr. Hazim Šabanović, Književnost Muslimana BiH na orijentalnim jezicima – Bibliografija, redigovao i za štampu priredio Ahmed Aličić, Biblioteka Kul-turno nasljeđe, Svjetlost, Sarajevo 1973, 716; Godišnjak Društva istoričara BiH, XX/1972-1973, Sarajevo 1974, 231-236 .

302 . Smail Balić, Kultura Bošnjaka, Wien 1973, 247 . i XIII tabli; Godišnjak Društva istoričara BiH, XX/1972-1973, Sarajevo 1974, 236-241 .

303 . Doba turske vlasti u “Istoriji Beograda”, Istorija Beograda, Prva knjiga izd . Prosvete (urednik akademik Vasa Čubrilović), Beograd 1974; Godišnjak Društva istoričara BiH, XXI-XXVII, Sarajevo 1976, 293-298 .

304 . Titula “piskopos” u popisu mitropolija i episkopija Pećke patrijaršije iz sredi-ne XVII veka i pitanje postojanja samostalne srpske crkve pre 1557. godine, Godišnjak Društva istoričara Vojvodine, Novi Sad 1982, 179-194 . Kritički osvrt: Radmila Tričković, Srpska crkva sredinom XVII veka, GLAS SANU, CCCXX, Odjeljenje istorijskih nauka, knj . 2, Beograd 1980, 61-164 .

305 . Nakon četvrt stoljeća (Kritički osvrt na Savjetovanje o istoriografiji Bosne i Hercegovine 1945-1982, Opredjeljenja, br . 2, god . XV, Sarajevo 1984, 5-20 .

306 . Nekoliko ideja povodom jubileja, Jubilej Partizanske učiteljske škole u Miš-kovcima, Pedagoška stvarnost, br . 9, Novi Sad 1984, 707-712 .

307 . Povodom izdanja deftera za Hercegovački sandžak iz 1477. godine (Ahmed S . Aličić, Poimenični popis sandžaka Vilajeta Hercegovina, Orijentalni insti-tut, Monumenta Turcica Historiam Slavorum Meridionalium Illustrantia, Tomus sexus, ser . II, Defteri, knj . 3, Sarajevo 1985, str . I-X, I-XI, 658 . plus 4 nepaginirane table), Godišnjak Društva istoričara BiH, god . XXXVIII, Sara-jevo 1987, 113-127 .

308 . Povodom izdanja Braničevskog deftera iz 1467/1468 (Momčilo Stojaković, Braničevski defter – poimenični popis pokrajine Braničevo iz 1467 . godine – izd . Istorijski institut, Zbornik za istočnjačku i književnu građu, knj . 3, Be-ograd 1987), Jugoslovenski istorijski časopis, god . XXIII, 3-4, Beograd 1988, 183-195 .

309 . O tobožnjoj “Arhiepiskopiji Ostro Brdo” (Radmila Tričković, Srpska crkva sredinom XVII veka, Glas SANU, CCCXX, Odjeljenje istorijskih nauka, knj . 2, Beograd 1980, 61-164); Prilozi Instituta za istoriju, god . XXIII, br . 24, Sarajevo 1988, 285-292 .

Vesna Mušeta-Aščerić

239

Lista autora

Aleksandar Antonov gl . as . Sofijski univerzitet “Sv . Kliment Ohridski”, Sofija; aaleksbg@yahoo .com

dr . Safet BandžovićInstitut za istoriju u Sarajevu; bandzovic@bih .net .ba

dr . Dritan EgroInstitut za istoriju, Tirana; dritanegro@hotmail .com

akademik Muhamed FilipovićAkademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, mfilipovic@anubih .ba

Nenad Filipović Princeton University, Princeton; nenadf@princeton .edu

dr . Lejla GazićOrijentalni institut u Sarajevu; lejlagazic@gmail .com

prof . emeritus Lamija HadžiosmanovićFilozofski fakultet, Sarajevo

dr . Aladin HusićOrijentalni institut u Sarajevu; husica@yahoo .com

akademik Dževad JuzbašićAkademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine; juzbasic@anubih .ba

prof . dr . Ema MiljkovićFilozofski fakultet, Niš; emamiljkovic@yahoo .com

prof . dr . Nenad MoačaninFilozofski fakultet, Zagreb; nenad .moacanin@zg .t-com .hr

dr . Dino MujadževićHrvatski institut za povijest – Podružnica za Slavoniju, Srijem i Baranju, Slavonski Brod; dinomujadzevic@yahoo .com

prof . dr . Vesna Mušeta-AščerićFilozofski fakultet u Sarajevu; vesna .museta-asceric@ff .unsa .ba

prof . dr . Enes PelidijaFilozofski fakultet u Sarajevu; enes .pelidija@ff .unsa .ba

mr . Adnan PepićIstorijski institut Crne Gore, Podgorica; adpepic@yahoo .com

akademik Vladimir PremecAkademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine: vpremec@gmail .com

mr . Ramiza SmajićInstitut za istoriju u Sarajevu; ramizas@hotmail .com

doc . dr . Adnan VelagićFakultet humanističkih nauka, Mostar; adnan .velagic@unmo .ba

dr . Olga ZirojevićBeograd; olgazirojevic@eunet .rs

dr . Behija ZlatarOrijentalni institut u Sarajevu; ois@bih .net .ba

Sekretar redakcije Mr . Fahd Kasumović

Lektorica Zenaida Karavdić

Prijevod na njemački jezik Doc . dr . Vahidin Preljević

Tehnička urednica Ružica Riorović

Tehnička sekretarica Melisa Forić

DTP Narcis Pozderac

Tiraž 300

Štampa Bemust, Sarajevo

CIP – Katalogizacija u publikacijiNacionalna i univerzitetska bibliotekaBosne i Hercegovine, Sarajevo

378 .12:929 Đurđev B . (063) (082)929 Đurđev B . (063) (082)

MEĐUNARODNI okrugli sto, Naučno djelo akademika Branislava Đurđeva (2009 , Sarajevo) Zbornik radova sa Međunarodnog okruglog stolaNaučno djelo akademika Branislava Đurđeva održanogu Sarajevu 4 . Decembra 2009 . / Međunarodni okrugli sto Naučno djelo akademika Branislava Đurđeva ; urednik Dževad Juzbašić . – Sarajevo : Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine = Academy of Sciences and Arts of Bosnia and Herzegovina, 2010 . – 239 str . : ilustr . ; 24 cm . – ( Posebna izdanja / Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine ; knj . 131 . Odjeljenje humanističkih nauka ANUBiH ; knj . 39)

Upor . nasl . na spor . nasl . str . : Das Wissenschaftliche Werk Branislav Đurđevs . – Tekst ćir . i lat . i na bos . i tur . jeziku . – Bibliografija uz pojedine radove

ISBN 978-9958-501-52-41 .Juzbašić, Dževad . – I . Internationalen Runden Tisch das Wissenschaftliche Werk Branislav Đurđevs (2009; Sarajevo) vidi Međunarodni okrugli sto Naučno djelo akademika Branislava Đurđeva ( 2009 ; Sarajevo)COBISS . BH-ID 18477062