Brabantse familienamenLezing doorFrans Roelvink

Inleiding

Deze lezing gaat over de vraag:

Hoe Brabants was de Brabantse bevolking tot 1945

Achtergrondinformatie over familienamenHet typische van Brabantse familienamen

Familienamen

Wat zegt een naam?Dat wat wij een roos noemenzou met elke andere naameven heerlijk ruiken

William Shakespeare, in:Romeo en Julia

Hij heeft overigens geen gelijk!

Van bijnaam tot familienaam

Middeleeuwen: Onderscheiding van de ene Jan van de andere Jan.

Twee-namigheid (13e – 16e eeuw):Jan van Piet wordt Jan PetersJan van de bakker wordt Jan de BakkerJan uit Gilze wordt Jan van Gils

Vanaf 1700 – 1750 (vanuit het zuiden): Vaste familienamen (tot 1700 overheersen patroniemen)

1811: Franse wetgeving, 1825: Nederlandse wetgeving: Iedereen vaste familienaam

Familienamen in Nederland

Afstammingsnamen: Jansen, HendriksHerkomstnamen: De Vries, Hollander, Van RooijAdresnamen (Toponiemen): V.d Broek, V.d. Berg, Van DijkBeroepsnamen: Smits, De BakkerEigenschapsnamen: De Wit, De Zwart, De Groot, De Jong

Overige familienamenLatijnse achternamen: Paludanus (vd Broek), Faber (Smid)Dubbele achternamen: Jansen de VriesBuitenlandse achternamen: Du MoulinVondelingen, Bijzondere namen uit voormalig Ned. Indië

Veel namen zijn moeilijk te verklaren of te plaatsen

Afstammingsnamen

Afstammingsnamen

Kenmerk: Genealogische achtergrondVadersnamen: Jansen, Hendriks, AartsMoedersnamen: Leijten, Luijten, Dirven, Baijens, Clarijs

Uitgangstypen:-s (tweede naamval): Peters, Hendriks, Huibrechts-en (verbuigingsvorm): Bastiaansen-ga , -stra en –ma: Jansma-ing, -ink: Roelvink

Afleidingen:Maas (Thomas), Damen (Adam), Schellekens(Godschalk), Serraris (‘s Heer Arendszoon)

Herkomstnamen

Herkomstnamen

Kenmerk: Geografische herkomstHerkenbare plaatsnaam.

Typering:Van + plaatsnaam: V. Gils, V. Loon, V. DongenUitgang is –ing: de VlamingUitgang is –man: Rooijmans, BreugelmansUitgang is –er of -s: de Braber, BrabersDe + plaatsnaam: De Vries

Herkomstnaam is soms ook adresnaam

Toponiemen (Adresnamen)

Adresnamen

Kenmerk: Woonplek, elementen uit de natuurBelangrijke vorm van familienamen in N. Brabant

Types :Van + lidwoord/toponiem: V.d. Beek, V.d. Ven Van DijkHet –manstype: Beekman, BroekmanHuizen, boerderijen, herbergen: De Koning, De Leeuw

Soms is adresnaam ook herkomstnaam:Van Beek: Prinsenbeek – smal stromend waterVan de Berg: Geertruidenberg – hoogte in landschapVan den Bosch: ‘s Hertogenbosch – veel bomen bij elkaar

Beroepsnamen

'De Smit.

'13esteed uw v!yt, 'Jér rechter tydt.

Het Er.rer 8arts door9/oád met vuur, :J! ntr bewcrckJCLClm va.n. Natuur;

'Dan is het tyd van Fatsoen n.eere : ó.M.ens, bewerckt soo uw Gemoed, Jcr 9oecl.cr tyd van J Leeven.r 9loed,

'Dat ll aeen naa be-rouw turbee.c.

Beroepsnamen

Kenmerk: Naam verwijst naar een beroep

Types:Rechtstreeks: Smit, Visser, Bakker, KuiperDe + beroep: De Bakker, De Ruiter, De BoerVan + lidwoord: Van der Ploeg, van der LeestUitgang -man, –s: Vissers, Timmermans, DekkersAfleidingen: Hamers, Pennings, Vogels

Geen traditionele beroepen:machinist, programmeur

Uitgestorven beroepen: Bongenaar, Wammes, de Laat, Wagemakers

Eigenschapsnamen

Eigenschapsnamen

Kenmerk: Bepaalde eigenschappen zijn herkenbaar

Types:Fysiek: De Blinde, Zwart, Wit, Groot, de KortLeeftijd: De Jong, VeroudenKarakter: De Woeste, De Hoon, Flink, VosGedrag: Sukkel, De Held, de Kruif, PlaisierGezin/familie: Oomen, Nefkens, Broeders, de NeveGeloof: De Joode, De Geus, VermaningBezit: De Knijf, Krediet, RijkaardStand: Jonkers, Gouverneur, Bruidegoms

Overige familienamen

Overige familienamen 1

Oorspronkelijk uit het buitenlandHugenoten, Joden, Gelukzoekers (Gouden Eeuw)

Vertalingen van buitenlandse familienamenVrijdag (Freitag) Linnewiel (Lunéville), Valentijn (Valenciennes)

VondelingenVan der Stoep (gevonden op de stoep van het weeshuis)

Voormalig Nederlands IndiëBastaards van blanke kolonialen: Rhemrev (Vermehr)

Hinderlijke of bespottelijke namenVooral ontstaan rond 1811: Naaktgeboren, Zondervan, Pik

Overige familienamen 2

In het Latijn of het Grieks vertaalde familienamenVan de Broek is zo gewoon, Paludanus klinkt interessanterVooral een gewoonte uit de 17e en 18e eeuw (Humanisme)

Dubbele familienamenNiet altijd van adel, zoals in De Vos van SteenwijkFamilie van de moeder van de moeder is uitgestorvenToevoeging van 2e voornaam of bijnaam

Veel familienamen zijn onverklaarbaar of kunnen opverschillende manieren verklaard worden.

Geografie der familienamen

0 0,00 - 0,99 ~ 1,00 - 2,49 êJ 2,50 - 9,99

Il 10,00 - 19,99 • 20,00 - 30,00

Namenlandschappen

Het typische van familienamen in Nederlandse provincies(Familienamen zijn vaak streekgebonden)Friesland: uitgang van familienamen op -stra, -maDrenthe: uitgang van familienamen op -ingTwente: boerderijnamen, uitgang -inkN. Holland: in het noorden veel Friese namenZeeland: Vlaamse import en uitgang op -seN. Brabant: Vlaamse invloed, herkomst- en adresnamen

Meer over familienamen: Nederlandse Familienamenbank http://www.cbgfamilienamen.nl/nfb/

Brabantse familienamen

Onderzoeksvragen bij Brabantse familienamenThema:

Demografie en Brabantse familienamenHoe Brabants was de Brabantse bevolking voor 1945?Is er sprake van een migratie van oost naar west?Zijn familienamen plaatselijk of regionaal gebonden?

Genealogie en heemkunde zijn belangrijk voordemografisch en naamkundig onderzoek

Uitgangspunt van het onderzoekStelling:Veel (46%) Brabantse familienamen zijn afgeleid van aardrijkskundige aanduidingen (toponiemen of adresnamen) en in het bijzonder vanherkomstnamen (lokaliseerbare plaatsnamen)

De cijfers in het volgende gedeelte van deze presentatiemag u vergeten, het gaat om het beeld, de weergave van het typische van veel Brabantse familienamen

Belangrijke bron: het NRF

NEDERLANDS

REPERTORIUM

-,, VAN

FAMILIENAMEN

1 NOORDBRABANT

VAN C.ORCUM .

~ /111.'.1 ' • •

De volkstelling van 1947

Waarom? Beleid voor wederopbouw.Bijproduct Nederlands Repertorium Familienamen.

Inwoners: Nederland Noord-Brabant9,5 miljoen 1,2 miljoen

Bijna 33% van de Brabantse bevolking woont in devier grootste steden.Ruim 58% van de Brabantse bevolking woont in de22 gemeentes met meer dan 10.000 inwoners.

Kerncijfers Brabantse familienamenTotaal aantal familienamen: 38.409Bevolking in NB in 1947: 1.180.133Gemiddeld aantal naamdragers: 30,73

Ruim 18.000 familienamen komt slechts één of twee keer voor.Dat is bijna 47% van alle familienamen in Noord Brabant.

Er zijn 2173 familienamen met meer dan 100 naamdragers.Die familienamen worden door 823.389 inwoners gedragen.Dat is bijna 70% van de totale bevolking.

Meest voorkomende namen

Nederland Noord BrabantDe Jong, 55.256 Jansen, 7494 De Vries, 49.298 V.d. Ven, 6311Jansen, 49.213 V.d. Heijden, 5864V.d. Berg, 37.678 V.d. Broek, 5610Bakker, 37.483 Verhoeven, 5574Van Dijk, 36.578 Smits, 5477Visser, 34.721 Janssen, 5323Janssen, 32.824 Maas, 5031Smit, 29.783 V.d. Heuvel, 4962Meijer, 28.256 De Jong, 4550

Top 10 nader bekeken

Ten opzichte van landelijke top tien: Veel nieuwe namen. Ook veel meer toponiemen

Dit is een aanwijzing voor een autochtone bevolking

Regionale verspreiding:V.d. Ven: 67% woont in Noord BrabantV.d. Heijden: 57% woont in Noord BrabantVerhoeven: 57% woont in Noord BrabantMaas: 49% woont in Noord BrabantV.d. Broek: 49% woont in Noord Brabant

V.d. Ven in 1987

Nederland:15.893 naamdragers

Eindhoven:894 naamdragersTilburg:766 naamdragersDen Bosch:540 naamdragers

Verhoeven in 2007

Nederland:15.525 naamdragers

Tilburg:957 naamdragersEindhoven:492 naamdragersDen Bosch:334 naamdragers

Verhoeven in België (2008)

Verspreiding Top 10

Jansen komt het in 1947 het vaakst voor in:Tilburg, Eindhoven, Breda, Den Bosch, Oosterhout

V.d. Ven komt in 1947 het vaakst voor in:Eindhoven, Tilburg, Den Bosch, Veghel, Breda

V.d. Heijden komt in 1947 het vaakst voor in:Eindhoven, Den Bosch, Schijndel, Helmond, Nistelrode

V.d. Broek komt in 1947 het vaakst voor in:Eindhoven, Tilburg, Breda, Rucphen, Den Bosch

Verhoeven komt in 1947 het vaakst voor in:Tilburg, Eindhoven, Oisterwijk, Den Bosch, Breda

De top 10 lokaal

Elke gemeente heeft zijn eigen top 10

Nw Ginneken (5979 inwoners) Oirschot (6419 inwoners)Martens, 126 Smetsers, 204 Jansen, 122 V.d. Schoot, 140Bastiaansen, 106 V.d. Wal, 95V.d. Broek, 105 V.d. Ven, 87V.d. Velden, 100 Van Nunen, 81Van Gils, 89 Van Beers, 76Oomen, 89 Roefs, 73Marijnissen, 82 Van Loon, 67Van Riel, 67 Van Kollenburg, 64Diepstraten, 60 Van Straten, 61

Diepstraten in 2007

Nederland 964

Breda 142Drimmelen 101Gilze R. 74

Smetsers in 1987

Oirschot: 293Tilburg: 143

Regionale gebondenheid

Spreidingskaarten

Spreidingskaarten van de Nederlandse familienamenbank maken duidelijk zichtbaar dat:

Veel familienamen met meer dan 100 maar minder dan500 naamdragers een regionale gebondenheid kennen.

Familienamen in de grote steden

Meest voorkomende familienamen in:

Eindhoven: V.d. Ven, Jansen, Janssen, V.d. Heuvel, V.d.Heijden, V.d. Broek, V. Rooij, Smulders, Smits, V.d. Linden

Tilburg: Jansen, Smulders, V. Berkel, Verhoeven, V. Loon, Mutsaers, De Beer, V. Iersel, De Jong, V. Gorp

Breda: Jansen, V. Dongen, V. Gils, Janssen, Maas, V.d. Broek, Vermeulen, Mol, De Jong, V.d. Linden

Den Bosch: V.d. Heuvel, V.d. Heijden, Damen, Janssen, V.d. Ven, Jansen, Hendriks, Smits, V.d. Broek, V. Dijk

Waor kumde gij vandaon?

Volgende hoofdstuk: toponiemen en herkomstnamen

Toponiemen

Meest voorkomende familienamen, afgeleid van toponiemen

Familienaam NL NB NB in % van NLV.d. Ven 9430 6311 66,92V.d. Heijden 10336 5864 56,73V.d. Broek 11369 5610 49,34Verhoeven 9733 5574 57,27V.d. Heuvel 12759 4962 38,89Van Dijk 36578 4535 12,40V.d. Linden 13319 3025 22,71

I

/ I

Brabantse toponiemen

De meest “Brabantse” familienamen met dit kernmerk zijn:

Familienaam NL NB NB in % van NLVan Gorp 1415 1209 85,44Van Laarhoven 1763 1483 84,12Van Grinsven 1251 1051 84,01Van Hoof 3086 2528 81,92V.d. Sanden 1605 1310 81,62Pijnenburg 1642 1339 81,55

Er is alleen gekeken naar familienamen met meer dan1000 naamdragers.

I

/ I

Herkomstnamen

Familienamen, afgeleid van lokaliseerbare plaatsnamen

Van Gool is afgeleid van GoirleVan Hezik is afgeleid van HeeswijkVan Balkom is afgeleid van BerlicumVan Eijl komt van HedelVan Aperen komt van Hapert Valentijn komt van ValenciennesKimenai komt van Kemenade (Kempen)

Familienaam = plaatsnaam

Meest voorkomende familienamen, afgeleid van plaatsen

Familienaam NL NB NB in % van NLV. Dongen 7073 3946 55,79V. Loon 7350 3887 52,88V. Rooij 4875 3309 68,83V. Lieshout 3767 2759 73,24V. Gils 3531 2546 72,10V. Boxtel 2091 1771 84,70V. Gestel 2055 1692 82,34V. Erp 2328 1690 72,59

I

/ I

Opvallend

Veel plaatsnamen uit midden Brabant en oost BrabantNauwelijks plaatsnamen uit West BrabantSterk verbonden aan / met Brabant

Opmerking:Er zijn familienamen die afgeleid kunnen zijn van zowel een plaatsnaam als een toponiem, zoals:V.d. Berg, 3181 naamdragers, Van Beek, 2181 naamdragersV.d. Bosch, 1284 naamdragers, V.d. Hout, 1047 naamdragers

Van Dongen in 1987

Nederland:10788Breda:629Tilburg:557

Van Loon in 1987

Nederland:11.350Tilburg:750B op Zoom:474Breda341

Van Rooij in 1987

Nederland:7640Eindhoven:614Tilburg:424Den Bosch:357

West-Brabantse plaatsnamen

Ten westen van de lijn Waspik – Baarle

Familienaam NL NB NB in % van NLV. Dongen 7073 3946 55,79V. Gils 3531 2546 72,10V. Oosterhout 1895 1297 68,44V. Riel 1997 1274 63,80V. Dorst 1362 980 71,95V. Alphen 2851 975 34,20*V.d. Wouw 1110 952 85,77V. Zundert 1149 913 79,46

* Er zijn meer plaatsen die Alphen heten:Alphen aan de Rijn, Alphen aan de Maas

I

/ I

Kernnamen

Volgende hoofdstuk: kernnamen

l ':llOVI.NCT.E N OOJlDBilAUAN'l' . G.l!:MEEN'l'.1'~ 1' ILBURG.

-- c.--,,

JPJ00nn,l,..r3. M'IJf)OJ,,_,,,,. Uttjtn nn Haft Sunnfu lt Lminrdm

Wat zijn kernnamen?

Familienamen met meer dan 100 naamdragers inNoord Brabant, waarvan meer dan de helft in één gemeente woont.

‘s-Hertogenbosch 11 kernnamenBreda 16 kernnamenEindhoven 30 kernnamenTilburg 68 kernnamen

Niet alle kernnamen zijn vanouds inheems, veel import!

Tilburgse kernnamen

Opvallend:

Maar liefst 68 kernnamen, waaronder veel namen, dievanouds inheems zijn, zoals:De Beer, Bertens, Donders, Haans, Van Hest, Mutsaers, Spijkers, Van Huijgevoort, Mommers. Van Spaendonk

Veel Tilburgers hebben één of meer van deze familienamen in hun kwartierstaat.

Dit duidt op weinig familienamen die afkomstig zijn uit een verre omgeving of van buiten Brabant

Tot slot

Bedankt voor uw aandacht

Frans Roelvink