bqk. bqk_harta e... · financiar të kosovës i cili prezantohet në këtë punim. ... studiues të...

Working Papers

B A N K A Q E N D R O R E E R E P U B L I K S S K O S O V S

C E N T R A L N A B A N K A R E P U B L I K E K O S O VA

C E N T R A L B A N K O F T H E R E P U B L I C O F K O S O V O

Material Studimor Nr. 6

Harta e Stabilitetit Financiar t Kosovs Krenare MALOKU BAKIJA dhe Arben MUSTAFA

2 |

Efficiency of Banks in South-East Europe: With Special Reference to Kosovo CBK Working Paper no. 4

| 1

Harta e Stabilitetit Financiar t Kosovs BQK

Material Studimor i BQK-s Nr. 6

Harta e Stabilitetit Financiar t Kosovs

Krenare Maloku Bakija dhe Arben Mustafa1

Abstrakt

Monitorimi sistematik i stabilitetit financiar sht nj ndr funksionet kye t bankave qendrore,

rndsia e t cilit sht rritur sidomos pas krizs financiare t vitit 2008 pr shkak t

kompleksitetit t sektorit si dhe efekteve t krizs financiare n sektort e tjer t ekonomis. Ky

material studimor zhvillon modelin e Harts s Stabilitetit Financiar (HSF) pr Kosovn, si vegl

analitike shtes pr monitorimin dhe vlersimin e stabilitetit financiar. Harta synon t prezantoj

n mnyr grafike dhe lehtsisht t kuptueshme burimet kryesore t rreziqeve t jashtme dhe t

brendshme ndaj sektorit bankar dhe stabilitetit financiar n Kosov, si dhe ndryshimin e tyre

gjat disa periudhave kohore. Kontributi i HSF-s qndron n mundsimin e analizimit t

njkohshm t aspekteve t ndryshme t brishtsive dhe rreziqeve ndaj stabilitetit financiar,

duke ruajtur njkohsisht karakteristikn e gjithprfshirjes dhe paraqitjes s agreguar t

rrezikut ndaj stabilitetit financiar. Rezultatet e modelit, i cili prfshin tet aspekte t rrezikut

t ndrtuara nga nj baz e gjer e nntreguesve kuantitativ t komplementuar me gjykim

profesional, sugjerojn pr trend rns t rrezikut t prgjithshm ndaj sektorit bankar n

Kosov t ndikuar kryesisht nga pozita e mir e kapitalizimit dhe profitabilitetit, prmirsimi i

strukturs s sektorit, si dhe rreziku i ult nga ekonomia e jashtme.

JEL klasifikimi: E32, E44, E58, G21,

Fjalt kye: stabiliteti financiar, sektori bankar, vlersimi i rreziqeve bankare, harta e

stabilitetit, Kosova

Nntor 2016

1

Pikpamjet e shprehura n kt punim jan t autorve dhe jo domosdoshmrisht reflektojn pikpamjet e Banks Qendrore t Republiks s Kosovs.

Autort dshirojn t falnderojn bashkpuntort Taulant Syla, Arta Nushi, Bejtush Kimari dhe Valon Hasanaj pr kontributin e mueshm n mbledhjen dhe

prpunimin e t dhnave, si dhe komentet dhe mbshtetjen pr punimin. Adresa e korrespodencs: [email protected].

| 2

BQK Harta e Stabilitetit Financiar t Kosovs

| 3


PRMBAJTJA

I. Hyrje -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 7

II. Rishikimi i Literaturs --------------------------------------------------------------------------------------------------- 8

1. Modelet e hartave t stabilitetit dhe aplikimi i tyre --------------------------------------------------------------- 10

III. Metodologjia e ndrtimit t HSF-s pr Kosovn --------------------------------------------------------------- 13

IV. Ndrtimi i treguesve dhe nntreguesve prkats -------------------------------------------------------------- 15

1. Ekonomia e jashtme ---------------------------------------------------------------------------------------------------- 15

1.1. Norma e rritjes reale t Bruto Produktit Vendor t partnerve kryesor tregtar ------------------ 15

1.2. Norma e ponderuar e papunsis e vendeve me numr m t madh t diaspors kosovare - 15

1.3. mimet e nafts n tregjet ndrkombtare ----------------------------------------------------------------- 16

1.4. Indeksi kryesor i prbr i Organizats pr Bashkpunim Ekonomik dhe Zhvillim (OECD

Composite Leading Indicators: OECD Europe) ----------------------------------------------------------------- 16

1.5. Norma mesatare e LIBOR dhe EURIBOR 3-mujor ----------------------------------------------------- 16

2. Ekonomia e brendshme ----------------------------------------------------------------------------------------------- 17

2.1. Hendeku i prodhimit ---------------------------------------------------------------------------------------------- 17

2.2. Madhsia e borxhit t jashtm --------------------------------------------------------------------------------- 17

2.3. Bilanci i llogaris rrjedhse ------------------------------------------------------------------------------------- 17

2.4. Luhatshmria e kursit t kmbimit ---------------------------------------------------------------------------- 18

2.5. Indeksi i mimeve t konsumit Inflacioni ------------------------------------------------------------------ 18

2.6. Kualiteti i institucioneve gjyqsore ---------------------------------------------------------------------------- 18

3. Ekonomit familjare ----------------------------------------------------------------------------------------------------- 19

3.1. Huamarrja e ekonomive familjare ----------------------------------------------------------------------------- 19

3.2. Cilsia e portofolit kreditor t ekonomive familjare -------------------------------------------------------- 19

3.3. Norma e papunsis --------------------------------------------------------------------------------------------- 20

3.4. Drgesat e emigrantve ----------------------------------------------------------------------------------------- 20

3.5. Prballueshmria e pagesave t rregullta ------------------------------------------------------------------ 20

4. Ndrmarrjet ----------------------------------------------------------------------------------------------------------- 20

4.1. Huamarrja e ndrmarrjeve -------------------------------------------------------------------------------------- 20

4.2. Cilsia e portofolit kreditor t ndrmarrjeve ----------------------------------------------------------------- 21

4.3. Indeksi i qarkullimit industrial ----------------------------------------------------------------------------------- 21

4.4. Vlera e shtuar n sektorin e tregtis -------------------------------------------------------------------------- 21

4.5. Ecuria e ndrmarrjeve t reja dhe t mbyllura ------------------------------------------------------------- 22

5. Qeveria -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 22

5.1. Madhsia e borxhit publik --------------------------------------------------------------------------------------- 22

| 4


5.2. Kostoja e borxhit publik ------------------------------------------------------------------------------------------ 23

5.3. Rreziku sovran ----------------------------------------------------------------------------------------------------- 23

5.4. Bilanci buxhetor i qeveris -------------------------------------------------------------------------------------- 23

5.5. T ardhurat tatimore ---------------------------------------------------------------------------------------------- 23

6. Struktura e sektorit bankar -------------------------------------------------------------------------------------------- 24

6.1. Koncentrimi i tregut t sektorit bankar ----------------------------------------------------------------------- 24

6.2. Koncentrimi i kredidhnies pr sektorin e ndrmarrjeve------------------------------------------------- 24

6.3. Devijimi i strukturs s kreditimit t bankave ndaj strukturs s tregut ------------------------------ 25

6.4. Devijimi i strukturs s fondeve t bankave ndaj strukturs s tregut ------------------------------- 25

6.5. Devijimi i norms s kapitalizimit t bankave ndaj norms s kapitalizimit t gjithsej sektorit - 26

7. Kapitalizimi dhe profitabiliteti i sektorit bankar ------------------------------------------------------------------- 26

7.1. Mjaftueshmria e kapitalit rregullativ ------------------------------------------------------------------------- 26

7.2. Kapitali aksionar i sektorit --------------------------------------------------------------------------------------- 27

7.3. Kredit joperformuese t sektorit ------------------------------------------------------------------------------ 27

7.4. T ardhurat neto nga interesi ---------------------------------------------------------------------------------- 27

7.5. Profitabiliteti i sektorit--------------------------------------------------------------------------------------------- 27

7.6. Ekspozimet e mdha --------------------------------------------------------------------------------------------- 27

8. Likuiditeti dhe Financimi ----------------------------------------------------------------------------------------------- 28

8.1. Mbulueshmria e kredive me depozita ---------------------------------------------------------------------- 28

8.2. Depozitat e ekonomive familjare ------------------------------------------------------------------------------ 28

8.3. Detyrimet ndaj jo-rezidentve ---------------------------------------------------------------------------------- 29

8.4. Raporti i likuiditetit------------------------------------------------------------------------------------------------- 29

8.5. Hendeku i likuiditetit ---------------------------------------------------------------------------------------------- 29

V. Performanca e treguesve t mesatarizuar ------------------------------------------------------------------------ 31

V.I. Agregimi i treguesve t mesatarizuar t HSF-s -------------------------------------------------------------- 36

VI. Harta e Stabilitetit Paraqitja grafike ----------------------------------------------------------------------------- 37

VII. Prfundim --------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 40

11. Referencat --------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 42

| 5


LISTA E FIGURAVE

Figura 1. Dimensionet e rrezikut t HSF-s n Kosov ----------------------------------------------------------- 15

Figura 2. Ekonomia e jashtme ------------------------------------------------------------------------------------------- 33

Figura 3. Ekonomia e brendshme -------------------------------------------------------------------------------------- 33

Figura 4. Ekonomit familjare ------------------------------------------------------------------------------------------- 34

Figura 5. Ndrmarrjet ------------------------------------------------------------------------------------------------------ 34

Figura 6. Qeveria ----------------------------------------------------------------------------------------------------------- 35

Figura 7. Struktura e sektorit bankar ----------------------------------------------------------------------------------- 35

Figura 8. Kapitalizimi dhe profitabiliteti -------------------------------------------------------------------------------- 36

Figura 9. Likuidideti dhe financimi -------------------------------------------------------------------------------------- 36

Figura 10. Mesatarja e thjesht e treguesve t mesatarizuar --------------------------------------------------- 38

Figura 11.A. Harta e stabilitetit financiar ------------------------------------------------------------------------------ 39

Figura 11.B. HSF-ja n periudhn e krizs globale financiare -------------------------------------------------- 40

LISTA E TABELAVE

Tabela 1. Nntreguesit dhe metodologjia e ndrtimit t tyre ----------------------------------------------------- 49

| 6


| 7


I. Hyrje

Monitorimi sistematik i stabilitetit financiar sht nj ndr funksionet kye t bankave qendrore,

rndsia e t cilit sht rritur sidomos pas krizs financiare t vitit 2008 pr shkak t

kompleksitetit t sektorit si dhe efekteve t krizs financiare n sektort e tjer t ekonomis.

Pothuajse t gjitha bankat qendrore monitorojn n vazhdimsi rreziqet ndaj stabilitetit

financiar dhe publikojn raporte t ndryshme periodike mbi kto zhvillime.

Qasje dhe metoda t ndryshme narrative dhe numerike jan prdorur nga bankat pr t

vlersuar brishtsit dhe rreziqet ndaj stabilitetit financiar. N vitin 2007, Fondi Monetar

Ndrkombtar ka ndrtuar nj metod t re t vlersimit, e cila sht motivuar kryesisht nga

fokusi i shtuar n nivel global mbi rreziqet e stabilitetit financiar si pasoj e rritjes s

kompleksitetit t faktorve t cilt ndikojn n jostabilitet, pasojave t rnda t jostabilitetit

eventual n ekonomi, si dhe mungess s metodave adekuate pr monitorimin e ktyre rreziqeve

(Dattels et al., 2010). Metoda e Harts Globale t Stabilitetit Financiar sht ndrtuar me iden

pr t interpretuar kushtet e stabilitetit financiar dhe rreziqet ndaj tij n mnyr grafike, si dhe

pr t qen m gjithprfshirse n aspektin e analizimit t faktorve dhe burimeve potenciale t

jostabilitetit dhe efekteve prcjellse/ndrlidhse ndrmjet segmenteve t ndryshme t tregjeve

financiare.

Modeli i Harts Globale t Stabilitetit Financiar t FMN-s ka prparsin q mund t zgjerohet

n prfshirjen e aspekteve t ndryshme t rrezikut si dhe mund t prshtatet pr t vlersuar

rreziqet n nivel t shteteve. Shum vende tashm kan zhvilluar modelin e tyre t Harts s

Stabilitetit Financiar (HSF), t cils i japin vend qendror n vlersimin e kushteve dhe rreziqeve

ndaj stabilitetit financiar dhe komunikimin e tyre pr publikun.2 Duke u bazuar n modelin baz

t FMN-s, si dhe n metodologjit e bankave tjera, sht ndrtuar modeli i Harts s Stabilitetit

Financiar t Kosovs i cili prezantohet n kt punim.

Punimi sht strukturuar n shtat seksione: Seksioni i dyt prfshin rishikimin e literaturs

pr modelet e shfrytzuara pr vlersimin e stabilitetit financiar dhe arsyeshmrin pr

zhvillimin e Harts s Stabilitetit Financiar. Seksioni i tret prshkruan metodologjin e

prdorur pr ndrtimin e HSF-s n Kosov. Seksioni i katrt shpjegon treguesit dhe

nntreguesit e HSF-s. Seksioni i pest diskuton performancen e treguesve t mesatarizuar n

koh. Seksioni i gjasht paraqet HSF-n n mnyr grafike pr periudhat e fundit dhe ato t

krizs financiare globale. Seksioni i shtat paraqet nj prmbledhje t punimit dhe thekson

kufizimet dhe rekomandimet pr punn n t ardhmen.

2 Banka Qendrore e Zelands s Re (Bedford dhe Bloor, 2009); Banka e Norvegjis (Dahl et al., 2011); Banka e Shqipris (Saqe et al., 2015); Banka e Latvis

(Lielkalne dhe Sinenko, 2015).

| 8


II. Rishikimi i Literaturs

Vlersimi i stabilitetit financiar sht sfidues pr shkak t kompleksitetit t ndrveprimit t

elementeve t ndryshme t sektorit financiar mes vete dhe me elemente t jashtme t ekonomis

reale. Prvoja e shum vendeve t bots ka dshmuar kompleksitetin e ktyre ndrlidhjeve, si

dhe ka theksuar rndsin pr vlersimin dhe monitorimin sistematik t rreziqeve ndaj

stabilitetit financiar pr shkak t pasojave negative q mund t barten nga sektori financiar n

ekonomin reale dhe anasjelltas.

Pr m shum se dy dekada, studiues t ndryshm t fushs dhe hulumtues nga bankat qendrore

t vendeve t ndryshme kan br prpjekje pr t prezantuar kushtet dhe rreziqet ndaj

stabilitetit financiar prmes ndrtimit t treguesve t ndryshm, krahas vlersimit narrativ t

faktorve t ndryshm t rrezikut. Ndr metodat m t hershme jan ato t cilat kan vlersuar

segmente t veanta t sektorit financiar, bazuar n t dhna nga bilanci i gjendjes dhe pasqyra e

t ardhurave t institucioneve financiare. Treguesit e Shndetit Financiar, t zhvilluar nga Fondi

Monetar Ndrkombtar n vitin 2001,3 i prkasin ksaj kategorie t metodave. Ata prfshijn 40

indikator q synojn t vlersojn shndetin e sektorit financiar t shtetit prkats prmes

vlersimit t qndrueshmris s institucioneve t tij financiare dhe sektorit t korporatave dhe

ekonomive familjare. Megjithse ende mjaft t popullarizuara pr vlersimin e zhvillimeve t

sektorit, Treguesit e Shndetit Financiar n prgjithsi nuk konsiderohen si t mjaftueshm dhe

gjithprfshirs n vlersimin e stabilitetit financiar, kryesisht pr shkak se jan numr i madh i

indikatorve t cilt shpesh japin sinjale kontradiktore, si dhe pr shkak t mungess s kufijve

krahasues pr vlersimin e rrezikut (Lielkalne dhe Sinenko, 2015; Dahl et al., 2011).

Vlersimi i stresit financiar n segmente t caktuara t tregut financiar sht br edhe prmes

metodave t ashtuquajtura Sisteme t Sinjalizimit t Hershm. Prmes specifikacioneve

ekonometrike, studiues t shumt kan prdorur variabla t ndryshme, t cilsuara si indikator

t sinjalizimit t hershm, pr t parashikuar krizat bankare, krizat e valutave apo krizat e

borxhit. Goldstein, Kaminsky dhe Reinhart (2000) zhvilluan sistemin e sinjalizimit t hershm t

krizs s valutave dhe krizs bankare pr vendet n zhvillim. Roli i indikatorve t ndryshm n

sinjalizimin e krizave u testua edhe nga shum studiues tjer, me rast ecuria e kredis dhe

mimet e aseteve rezultuan t performojn m s miri n sinjalizimin e akumulimit t rreziqeve

pr sektor financiar t shteteve t caktuara (Borio dhe Drehman, 2009; Riiser, 2012). Modelet e

ndryshme t sinjalizimit t hershm gjetn aplikim edhe n sektorin privat i cili prdorte kto

sisteme pr t monitoruar rrezikun e ndryshimeve t mimit t aseteve t ndryshme dhe

patundshmrive (Dattels et al., 2010). Prkundr kontributit t ktyre metodave n sinjalizimin

e rreziqeve pr stabilitetin financiar, Dattels et al. (2010) argumentojn se qasja e tyre sht

joadekuate pr sinjalizimin e krizave pr disa arsye: thjeshtojn problemin duke u fokusuar n

nj segment t vetm si dhe japin informacion t limituar pr shkak se shpesh fokusohen n

indikator q vonohen n sinjalizimin e krizave.

N vitet e fundit, sidomos pas krizs s fundit financiare, sht rritur rndsia e qasjes makro-

prudenciale t vlersimit dhe monitorimit t stabilitetit financiar, e cila po e plotson rolin e

qasjes mikro-prudenciale t mbikqyrjes. Me kt, ka ndryshuar edhe qasja e zhvillimit t

metodave t vlersimit t stabilitetit financiar, ku nga metoda t koncentruara n aspekte

individuale t sistemit dhe matje t rrezikut t dshtimit t institucioneve individuale, po lvizet

3 Faqja zyrtare e internetit e Fondit Monetar Ndrkombtar: www.imf.org

| 9


drejt metodave m gjithprfshirse t analizimit dhe vlersimit t rrezikut t sistemit. Kto

metoda prfshijn vlersimin e rrezikut t tregjeve financiare, institucioneve financiare dhe

infrastrukturs, si dhe vlersimin e dinamiks s sjelljeve t faktorve t ndryshm, rrezikun e

ndrtimit gradual t rrezikut nga aspekte t brishta t sektorit, si dhe mekanizmat e ndryshm

transmetues t goditjeve (Gadanecz dhe Jayaram, 2009).

Shumica e analizave pr sektorin financiar bazohen n vlersimin dhe monitorimin e variablave

kryesore makroekonomike, t zhvillimeve n sektor n t cilt sektori financiar ka ekspozim t

lart, dhe vlersimin e indikatorve q sinjalizojn qndrueshmrin e vet sektorit ndaj

zhvillimeve t mundshme negative t cilt, bazuar n literaturn ekonomike dhe prvojn

financiare, pasqyrojn burimet kryesore t rrezikut dhe brishtsit e sektorit financiar.

Sidoqoft, n shumicn e rasteve analiza sht e prirur t jet shum prshkruese dhe me fokus

n t kaluarn, gj q e vshtirson komunikimin e rrezikut pr stabilitetin financiar dhe

krahasueshmrin me periudha paraprake.

Metodat kuantitative t cilat prdoren gjersisht n vlersimin e rreziqeve dhe qndrueshmris

s sektorit financiar jan ato t bazuara n analizn e ndjeshmris ndaj ngjarjeve dhe skenarve

ekstrem negativ n sektor dhe tregje t ndryshme, dhe efektin e bartjes s rreziqeve t tyre n

sektorin bankar (stres testet) dhe anasjelltas. Modelet e vlersimit t institucioneve me rndsi

sistemike, si dhe modele t parashikimit t variablave t sektori financiar gjithashtu jan br

pjes integrale e vlersimeve pr stabilitetin financiar (Worrell, 2004).

Prpjekje t vazhdueshme jan br gjithashtu n ndrtimin e masave t prbra kuantitative

pr paraqitjen e rrezikut t stabilitetit financiar n nj tregues t prgjithshm. Sipas Gadanecz

dhe Jayaram (2009), masat agregate t vlersimit t stabilitetit financiar jan atraktive pr

politikbrsit dhe palt e tjera t interesit pr disa arsye: a) iu mundsojn atyre monitorimin

m t leht t shkalls s rrezikut t stabilitetit financiar, b) ofrojn mundsi pr parashikimin

dhe vlersimin e burimeve dhe shkaqeve t stresit financiar, dhe c) mundsojn komunikimin m

t leht dhe m efektiv t ndikimit t faktorve t rrezikut.

Ndr masat m t zakonshme t prbra kuantitative jan indekset e stabilitetit financiar. Kto

indekse n prgjithsi synojn q t prfshijn nj aspekt m t gjer t stabilitetit financiar dhe

njkohsisht t pasqyrojn rrezikun ndaj tij n mnyr t prmbledhur dhe t matshme.

Shembuj m t hershm t indekseve t sektorit financiar prfshijn: Indeksin e stresit financiar

pr Kanadan nga Illing dhe Liu (2003), i cili prfshin zhvillimet n sektorin bankar dhe n

tregjet e valutave, borxhit dhe kapitalit; Indeksin e stresit financiar pr sektorin bankar t

Zvicrs nga Hanschel dhe Monnin (2005) q bazohet n t dhna t pasqyrave financiare t

bankave, t tregut ndrbankar si dhe t dhna t mbikqyrjes bankare; Indeksin e stabilitetit

financiar pr Holandn dhe gjasht vende tjera t OECD-s nga Van den End (2006), i cili

prfshin indikator t tregjeve financiare dhe variabla makroekonomike, dhe i krahason ato me

kufinj t jostabilitetit; Indeksin e rrezikut bankar pr Norvegjin nga Andersen (2008), q

bazohet vetm n t dhna t pasqyrave financiare t bankave. Fondi Monetar Ndrkombtar ka

ndrtuar disa indekse t stresit financiar q kombinojn zhvillimet e sektorit bankar dhe

zhvillimet tjera financiare dhe makroekonomike (Dattels, et al., 2011). Banka Qendrore

Evropiane gjithashtu ka ndrtuar nj indikator t prbr t stresit sistemik financiar i cili ka

gjetur aplikim n eurozon (Hollo et al., 2012). Tashm shumica e bankave qendrore aplikojn

ndonj variacion t indeksit t stabilitetit financiar pr vlersimin dhe komunikimin e rrezikut

n sektorin financiar n trsi apo n sektorin bankar n veanti. Banka Qendrore e Kosovs

| 10


gjithashtu ka zhvilluar Indeksin e Stabilitetit t Sektorit Bankar i cili vlerson rrezikun e

sektorit bankar bazuar n t dhna t pasqyrave financiare t bankave.4

Kto indekse jan mnyr e dobishme e prezantimit n mnyr t thjesht t rrezikut t

prgjithshm ndaj stabilitetit financiar. Megjithat, sht argumentuar q kompleksiteti dhe

aspektet e shumfishta t rrezikut t stabilitetit financiar sht vshtir t prmblidhen n nj

indikator t vetm ngase humbet informacioni mbi burimet e rrezikut pr stabilitetin financiar.

Andaj, Fondi Monetar Ndrkombtar, pr t plotsuar kt munges t metodave t mhershme,

ka zhvilluar modelin e Harts s Stabilitetit Financiar (FMN, 2007) e cila mundson analizimin e

njkohshm t aspekteve t ndryshme t brishtsive dhe rreziqeve ndaj stabilitetit financiar, si

dhe ruan karakteristikn e gjithprfshirjes dhe paraqitjes s agreguar t rrezikut ndaj

stabilitetit financiar. Harta e Stabilitetit Financiar, ndryshe e quajtur edhe diagram i rrezikut t

sektorit financiar, paraqet n mnyr grafike rrjetore kategorit kryesore t rrezikut dhe

brishtsive t stabilitetit financiar, si dhe mundson paraqitjen e ndryshimit t tyre n disa

etapa kohore.

1. Modelet e hartave t stabilitetit dhe aplikimi i tyre

Zhvillimi i Harts Globale t Stabilitetit Financiar (HGSF) nga FMN dhe prparsit e saj n

paraqitjen dhe komunikimin e brishtsive dhe burimeve t rreziqeve n njrn an, si dhe rritja e

fokusit n vlersimin e rrezikut t stabilitetit financiar pas krizs globale t vitit 2008 n ann

tjetr, i kan dhn hov zhvillimit t modeleve t diagrameve rrjetore pr vlersimin e stabilitetit

financiar t vendeve t ndryshme.

Harta Globale e Stabilitetit Financiar nga FMN (Dattels et al., 2011)5 paraqet n mnyr grafike

gjendjen e stabilitetit financiar prmes diagramit rrjetor gjasht dimensional. Katr nga

dimensionet e diagramit rrjetor prezantojn kategori t rreziqeve ndaj stabilitetit financiar

(rreziku makroekonomik, rreziku nga tregjet n zhvillim, rreziku kreditor dhe rreziku i

financimit dhe likuiditetit), ndrsa dy dimensionet tjera prfaqsojn kushtet globale t tregjeve

financiare dhe prirjen pr t ndrmarr rrezik. Secila nga dimensionet e rrezikut ndrtohet nga

komponent apo nntregues me pesh t barabart. Diagrami n form t rrjets s merimangs

prezanton rrezikun n shkall rritse nga qendra drejt skajeve. Sa m larg qendrs q sht

pozicionuar treguesi, aq m i lart rreziku. Notat pr dimensionet e rrezikut shtrihen nga 0-10

dhe ndrtohen duke i shndrruar vlerat e grupit t nntreguesve n njmbdhjet kategori t

percentilave varsisht prej vlerave t tyre historike. Vendosja e notave t rrezikut

komplementohet nga gjykimi i ekspertve.

Banka Qendrore Evropiane, e motivuar nga HGSF, ka ndrtuar nj metodologji t re pr

vizuelizimin e gjendjes s stabilitetit financiar dhe burimet e rrezikut pr vendet e saj antare, e

cila bazohet n metoda ekonometrike t parashikimit t variablave, dhe n grupimin e tyre sipas

veorive t ngjashme. Pr dallim nga HGSF, harta e BQE-s (ang: Self-organizing Financial

Stability Map) mundson prezantimin dy dimensional t hapsirs shum dimensionale t

stabilitetit financiar n t ciln mund t veohen burimet individuale me ndikim n rrezikun

sistematik. Ajo gjithashtu mundson monitorimin e rreziqeve makrofinanciare pr vendet e

ndryshme duke i pozicionuar ato n ciklin e stabilitetit financiar t harts t ndar n katr

4

Raporti i Stabilitetit Financiar Nr.9, Banka Qendrore e Republiks s Kosovs. 5

Versioni i vitit 2011 t HGSF t FMN-s paraqet avancim t modelit baz t zhvilluar n vitin 2007.

| 11


periudha: n periudhn e para krizs, n kriz, pas krizs apo n gjendje t qet (Sarlin dhe

Peltonen, 2011).

Banka t shumta qendrore kan zhvilluar modelet e tyre t hartave t stabilitetit, duke ia

prshtatur ato specifikave t ekonomive t tyre. Banka e Zelands s Re (Bedford dhe Bloor,

2009) prdor metodologji t ngjashme me at t FMN-s, duke paraqitur pes dimensione t

rrezikut: tri t ndrlidhura me kushtet makroekonomike dhe financiare (ambienti i brendshm

makroekonomik, kushtet e tregjeve financiare dhe ambienti i jashtm makroekonomik), dhe dy

t tjera me shndetin e brendshm t sektorit (kapitali dhe profitabiliteti, si dhe likuiditeti dhe

financimi). Pr dallim nga FMN, Banka e Zelands s Re standardizon treguesit dhe peshon t

dhnat sipas rndsis n ndrtimin e kategorive t rrezikut. Banka e Norvegjis (Dahl et al.,

2011) ka ndrtuar nj hart shtatdimensionale t stabilitetit pr sektorin e saj bankar, si

sektorin me pesh m t madhe pr stabilitetin financiar. HSF e Banks s Norvegjis paraqet

ndryshimet n brishtsit dhe n rreziqet e jashtme t sektorit bankar. Brishtsit e sektorit, q

njherit paraqesin treguesit q vlersojn aftsin e sektorit pr prballimin e goditjeve t

mundshme, jan paraqitur n tri dimensione: kapitali dhe profitabiliteti, financimi, dhe

struktura e sektorit bankar. Rreziqet e jashtme prfshijn rrezikun nga kushtet

makroekonomike, tregu i paras dhe kredis, ndrmarrjet dhe ekonomit familjare. Metodologjia

e ndrtimit dhe notimit sht e ngjashme me at t HGSF nga FMN. Banka e Shqipris (Saqe et

al., 2015) gjithashtu ndrton HSF-n duke prfshir vetm sektorin bankar. Metodologjia e

ndrtimit bazohet n at t FMN-s, dhe paraqet rrezikun prmes tet dimensioneve n vijim:

Ekonomis s brendshme, Individve, Bizneseve, Qeveris, Mjedisit t jashtm ekonomik,

Kapitalizimit dhe prfitueshmris, Likuiditetit dhe financimit, si dhe Strukturs s sektorit

Bankar. Banka e Latvis (Lielkalne dhe Sinenko, 2015) ndrton HSF-n n gjasht dimensione

t rrezikut: rreziku i jashtm dhe ai i brendshm makroekonomik, rreziku kreditor nga

korporatat jofinanciare dhe ekonomit familjare dhe rreziku i likuiditetit dhe ai i solvencs e

profitabilitetit t institucioneve kredidhnse. Pesha e nntreguesve sht e barabart, me

prjashtim t nj nntreguesi q veohet me pesh m t lart.

Karakteristikat e prbashkta t HSF-ve n t gjitha kto vende jan se paraqesin grafikisht n

form t diagramit rrjetor burimet kryesore t rrezikut pr stabilitetin financiar t vendeve t

tyre. Notat e rrezikut shtrihen nga 0-10 dhe pozicionimi sa m afr qendrs paraqet rrezik m t

ult. Diagrami prfshin rrezikun pr disa periudha kohore, kryesisht pr 2-3 periudha kohore,

gj q mundson vlersimin e ecuris s rrezikut pr seciln kategori. Kategorit e rrezikut jan

t prirur t grupohen n faktor t jashtm dhe brendshm makroekonomik, rreziku kreditor nga

sektori i korporatave dhe ekonomive familjare, si dhe rreziqet e brendshme t sektorit si ai

kreditor, i solvencs dhe i likuiditetit. Sidoqoft, przgjedhja e tyre prcaktohet nga veorit

dalluese t sektorve financiar t vendeve, si dhe nga disponueshmria me t dhna.

Dallimet kryesore n mes t hartave t ndryshme t stabilitetit financiar qndrojn n

metodologjin e vlersimit. FMN, Banka e Norvegjis dhe ajo e Shqipris kryesisht prdorin

metodn e percentilave pr prcaktimin e kategorive t rrezikut pr nntreguesit. T dhnat

ndahen n 11 kategori t percentilave varsisht prej t dhnave t tyre historike. Kahu i rrezikut

prcaktohet varsisht prej natyrs s nntreguesit: i drejt (kur rritja e vlerave t nntreguesit

paraqet rritje t rrezikut) apo i zhdrejt (n rastet kur rritja e vlerave t nntreguesit paraqet

rnie t rrezikut). FMN ndrton kategori fikse t percentilave t cilat nuk ndryshojn me shtimin

e observimeve t reja. Mirpo, kjo metod sht plotsuar nga Banka e Norvegjis me shtimin e

observimeve t reja, ngase n rast t mos prfshirjes s tyre mund t humbet informacion i

| 12


rndsishm kur observimet e fundit dallojn dukshm nga vlerat historike. N rastet kur

metoda e percentilave nuk prshtatet pr pasqyrimin e rrezikut, p.sh. t dhnat nuk kan

shtrirje normale apo serit kohore jan t shkurtra, Banka e Norvegjis prdor metod

alternative t notimit t bazuar n standardizimin e indikatorve dhe prcaktimin e kufijve t

rrezikut sipas gjykimit t ekspertve. Banka e Zelands s Re standardizon treguesit duke

pjestuar diferencn e vlers s treguesit nga mesatarja e seris kohore me standard devijimin e

vlers s seris. Gjykimi sht prdorur shum shpesh n prcaktimin e mesatares dhe devijimit

standard kur sht vlersuar se mostra e t dhnave nuk reflekton drejt shprndarjen e t

dhnave. Gjykimi gjithashtu sht prdorur n prcaktimin e peshs s nntreguesve pr

llogaritjen e vlers s gjithsej treguesit apo kategoris prkatse. Banka e Latvis kombinon tri

metoda pr prcaktimin e notave, varsisht prej shprndarjes s t dhnave t nntreguesve dhe

interpretimit t tyre ekonomik. Metoda e ashtuquajtur standarde e ndarjes s t dhnave n 11

intervale t barabarta t percentilave, n rastet kur t dhnat i prafrohen shtrirjes normale.

do interval i percentilave korrespondon me nj note rreziku nga 0-10, me rast intervali i mesit

me notn 5 prmban medianen e seris kohore. Kur t dhnat jan asimetrike, prdoret nj

metod alternative bazuar n mediann e seris kohore. Intervali i mesit prmban mediann,

ndrsa intervalet tjera ndahen n intervale t barabarta. Metoda e tret sht vlersim i

ekspertve pr reprezentimin sa m adekuat t rrezikut.

Pavarsisht prparsive t metodave agregate dhe t konsoliduara t rreziqeve t sektorit

financiar n vlersimin dhe komunikimin e rreziqeve ndaj stabilitetit financiar, asnj metod

kuantitative, prfshir ktu hartn e stabilitetit financiar, nuk duhet t konsiderohet e

mjaftueshme si e vetme pr vlersimin e rrezikut t stabilitetit financiar pa u komplementuar

nga metoda tjera kuantitative dhe vlersimi kualitativ q pasqyron gjykimin e ekspertve t

fushs (Gadanecz dhe Jayaram, 2009). Harta e stabilitetit financiar duhet t shihet vetm si nj

ndr mjetet q mundson komunikimin m t thjesht dhe m t qart t rreziqeve ndaj

stabilitetit, dhe q q shrben si platform pr nxitjen e diskutimeve rreth burimeve t ktyre

rreziqeve (Dattels et al., 2011).

| 13


III. Metodologjia e ndrtimit t HSF-s pr Kosovn

Harta e Stabilitetit Financiar t Kosovs synon t shrbej si vegl analitike pr vlersimin dhe

komunikimin e ndryshimeve t brishtsive dhe rreziqeve ndaj sektorit bankar n Kosov, si dhe

paraqitjen e tyre n form grafike prmes diagramit rrjetor. Marr parasysh peshn e lart t

sektorit bankar n gjithsej sektorin financiar n Kosov, HSF sht dizajnuar vetm pr sektorin

bankar.

Metodologjia e harts sht bazuar

kryesisht n metodologjin e prdorur

nga Banka e Shqipris (Saqe et al.,

2015) dhe nga Banka e Norvegjis (Dahl

et al., 2011), ku faktort me ndikim n

sektorin bankar ndahen n dy kategori:

brishtsit e sektorit bankar si dhe

burimet e jashtme t rrezikut t sektorit

bankar (figura 1). Pr shkak t

ngjashmris s strukturs s ekonomis

s Kosovs dhe sektorit financiar me at

t Shqipris, przgjedhja e kategorive

dhe nnkategorive prkatse sht

bazuar n modelin e Banks s Shqipris (Saqe et al., 2015), duke e prshtatur at ndaj

rrethanave n Kosov. Harta prfshin treguesit q masin rrezikun brenda sektorit bankar (t

paraqitura n ann e majt t grafikut n figurn 1), prkeqsimi i t cilve ndikon n dobsimin

e aftsis s bankave pr t prballuar goditjet e mundshme. Treguesit tjer (t paraqitur n

kndet e mesit si dhe ato n ann e djatht t diagramit rrjetor n figurn 1) paraqesin faktort e

jashtm, apo burimet e jashtme t rrezikut pr sektorin bankar si jan ambienti

makroekonomik i brendshm dhe i jashtm, sektori i ndrmarrjeve dhe ekonomive familjare, si

dhe qeveria.

FMN, n baz t prvojs s tyre praktike, sugjeron q niveli optimal i nntreguesve pr

prfaqsimin sa m adekuat t treguesit pa rrezikuar mbivendosjen e informacionit apo nn/mbi

vlersimin e nntreguesve t caktuar, sht 4 deri n 8. Andaj, secili tregues n HSF t Kosovs

sht ndrtuar nga nj numr i nntreguesve brenda ktij intervali.6 Informacioni q japin disa

nntregues sht prfshir njkohsisht n disa kategori t rrezikut. Megjithat, sugjerohet q

prfshirja e informacioneve t caktuara n disa kategori sht e pashmangshme ngase

nntreguesit e njjte prdoren n vlersimin e rrezikut n mnyra t ndryshme dhe rndsia e

informacionit q japin pr vlersimin e kategoris prkatse arsyeton prfshirjen e tyre (Dattels

et al., 2011).

Pr ndrtimin e shkallve t rrezikut sht prdorur metoda standarde e vlersimit apo metoda

me percentile, si dhe metoda alternative pr rastet kur metoda standarde nuk ka qen e

prshtatshme me natyrn e t dhnave.7 Jan prdorur disa variacione t metods alternative,

disa me baz matematikore (metoda e mesatares dhe devijimit standard), ndrsa t tjerat jan

6 Kriteri i prfshirjes s 4-8 nntreguesve nuk plotsohet pr t gjitha periudhat kohore (q sht relevante n analizimin e performancs s nntreguesve n sinjalizimin

e krizave), ngase t dhnat pr disa prej nntreguesve nuk datojn n periudhat e hershme t funksionimit t sektorit. Sidoqoft, nga viti 2010, t dhnat pr pothuajse t

gjith nntreguesit jan n dispozicion dhe treguesit kan informacion t mjaftueshm. 7 Shprndarja statistikore e t dhnave si dhe interpretimi i tyre ekonomik, ngjashm me studimin e Banks s Norvegjis dhe at t Latvis, ka diktuar metodn e cila

sht prdorur pr vlersimin/vnien e notave t rrezikut t treguesve.

0

5

10Ekonomia e jashtme

Ekonomia e brendshme

Ekonomit Familjare

Ndrmarrjet

Qeveria

Struktura e sektoritbankar

Kapitalizimi dheprofitabiliteti

Likuiditet i dhe financimi

Burimi: BQK (2016)

Faktort e jashtm t rrezikutTreguesit e brendshm t rrezikut

Figura 1. Dimensionet e rrezikut t harts s stabilitetit financiar n Kosov

| 14


adaptuar n baz t gjykimit profesional me qllim t reflektimit m adekuat t rrezikut.

Nntreguesit marrin vlera prej 0 deri n 10, ku vlerat m t ulta paraqesin rrezik m t ult dhe

anasjelltas. Pr dhnien e notave t rrezikut t nntreguesve, sht vlersuar kahu i lvizjes s

vlers s tyre n raport me notat e rrezikut. N rastet kur rritja e vlers s nntreguesit

nnkupton rritje t rrezikut, kahu i notimit t nntreguesit sht definuar si i drejt, ndrsa n

t kundrtn notimi sht konsideruar t ket kahje t zhdrejt. Pas notimit t secilit nga

nntreguesit, llogaritet nota e prgjithshme e treguesit apo kategoris s rrezikut, si mesatare e

thjesht e notave t nntreguesve prbrs. N shumicn e studimeve t HSF-ve preferohet

mesatarja e thjesht krahas asaj t peshuar ngase prcaktimi i peshave t rndsis s

nntreguesve pr kategorin prkatse t rrezikut sugjerohet t shtoj subjektivitetin e harts si

dhe komplikon krahasueshmrin meq peshat ndryshojn n koh.

Pr ndrtimin e nntreguesve jan marr pr baz t dhnat kuartale, duke filluar nga viti 2000.

Sidoqoft, pr shumicn e nntreguesve t dhnat datojn nga periudha m t vonshme, ndaj dhe

jan shfrytzuar t dhnat m t hershme q kan qene n dispozicion.8 T dhnat t cilat nuk

kan qen t disponueshme n baza kuartale kan psuar transformime: jan shndrruar n t

dhna kuartale prmes metods s interpolimit t thjesht, metods cubic spline, apo prmes

nxjerrjes s mesatares historike t peshs s pjesmarrjes s kuartaleve prkats n gjithsej

shumn vjetore t nntreguesve. Ndrtimi i harts n koh reale rezulton problematik pr

shkak se shum t dhna q prdorn n ndrtimin e saj marrin disa muaj q t publikohen.

Andaj, pr ndrtimin e harts pr periudhn e fundit, qershor 2016, jan shfrytzuar t dhnat e

fundit n dispozicion. Metoda e prditsimit t harts bazohet n at t Banks s Norvegjis,

sipas s cils intervalet e percentilave rivlersohen pr t prfshir observimin e fundit. Ndrsa,

performanca e nntreguesve n koh sht vlersuar duke u bazuar n intervalet fikse t

percentilave t ndrtuar me prfshirjen e komplet seris kohore t nntreguesve.

Nntreguesit do t jen subjekt i prmirsimeve gjat kohs, me rast do t monitorohet dhe

testohet besueshmria dhe kontributi i tyre n pasqyrimin e rrezikut. Korrigjime do t bhen

gjithashtu n aspektin e zvoglimit t problemit t mbivendosjes, si dhe n kualitetin e t

dhnave pr t minimizuar kufizimet e tyre (prmirsimin e serive kohore, rregullimin e

sezonalitetit, zhvendosjen e trendit q nuk ndrlidhet me stabilitetin financiar).

Interpretimi adekuat i harts sht i rndsis s lart. Duhet theksuar se pr shkak se

nntreguesit vlersohen krahas ecuris s tyre historike, nota 5 nnkupton mediann e seris

kohore dhe jo rrezik normal t nntreguesit.9 Rrjedhimisht, HSF nuk vlerson nivelin absolut t

rrezikut t Stabilitetit Financiar n nj periudh kohore, por ndryshimin e tij n raport me

historikun e tij, ndaj dhe HSF duhet t shihet si vegl pr vlersimin e ndryshimit t rrezikut n

raport me periudhat paraprake (p.sh. kuartalet apo vitet paraprake). Gjithashtu, vlersimi i

notave t rrezikut n raport me ecurin historike bn q rreziku i treguesve t mos jet i

krahasueshm mes vete ngase nj not rreziku i nj treguesi nuk prfaqson nivel t njjt

rreziku me treguesin tjetr me not t njjt, i cili mund t ket pikn ekuilibruese afatgjate n

nj shkall m t lart t rrezikut.

8 N Shtojcn 1 mund t shihen detajet e prshkrimit t Treguesve, burimit t dhnave dhe metodologjis s ndrtimit t tyre.

9 sht e rndsishme q serit kohore t jen sa m t gjata dhe t prfshijn disa cikle ekonomike, n mnyr qe mediana t jet m reprezentative.

| 15


IV. Ndrtimi i treguesve dhe nntreguesve prkats

Harta e stabilitetit financiar t Kosovs sht ndrtuar nga tet tregues kryesor, t cilt

reflektojn sektort kryesor prej nga mund t burojn rreziqet pr sektorin bankar n Kosov.

N przgjedhjen e tyre dhe t nntreguesve prkats jan respektuar kriteret kryesore q

sugjerohen nga literatura ekzistuese, dhe t cilat jan elaboruar n seksionin e metodologjis.

Marr parasysh historikun relativisht t shkurtr t sektorit bankar t Kosovs si dhe kufizimet

n t dhna historike pr sektort e tjer t ekonomis, disa nga nntreguesit kan seri t

shkurtra kohore dhe mund t mos reflektojn disa periudha t krizs apo stresit financiar ashtu

si rekomandon literatura. Megjithse sektori bankar i Kosovs nuk sht ballafaquar direkt me

kriz financiare apo periudh t stresit financiar10, krizat ndrkombtare si kriza financiare e

vitit 2007-2008 dhe ajo e borxhit q filloi n vitin 2009, kan pasur ndikim indirekt n tregues t

caktuar ekonomik dhe financiar, prandaj dhe merren parasysh n interpretimin e trendit t

nntreguesve.

1. Ekonomia e jashtme

Zhvillimet n ekonomin e jashtme paraqesin faktor t rndsishm q mund t ndikojn n

ekonomin e brendshme dhe n stabilitetin financiar t Kosovs. Disa nga kanalet prmes t

cilave problemet mund t barten n ekonomin e brendshme jan ai i rnies s remitencave,

investimeve t huaja si dhe rritjes s deficitit tregtar. Sektori financiar do t ndikohej prmes

rnies s aftsis pr shlyerjen e kredive si dhe trheqjen e mundshme t investimeve nga

bankat am. Burim tjetr rreziku mund t jet rreziku reputacional nga bankat am q ndikon

n perceptimin mbi filialet ose degt e tyre n Kosov. Megjithse sektori bankar i Kosovs ka

rezultuar mjaft mir i mbrojtur nga goditjet n ekonomin e jashtme gjat krizave t fundit,

burimet e rrezikut ekzistojn dhe sht e rndsishme t monitorohen n vazhdimsi. Treguesi i

ekonomis s jashtme sht ndar n pes nntreguesit n vijim:

1.1. Norma e rritjes reale t Bruto Produktit Vendor t partnerve kryesor tregtar

Rritja ekonomike e partnerve kryesor tregtar ka ndikim t rndsishm n rritjen ekonomike

n Kosov, gj e cila ndikon n aktivitetin dhe performancn e agjentve ekonomik dhe aftsin e

tyre pr shlyerjen e kredive. Ky nntregues sht ndrtuar si mesatare e ponderuar e rritjes s

BPV-s reale t tet partnerve kryesor tregtar t Kosovs11, me rast si faktor peshues sht

marr pjesmarrja n gjithsej eksportet e Kosovs e eksporteve q Kosova ka n secilin prej

vendeve partnere. Rritja e nntreguesit konsiderohet t sinjalizoj rritje t krkess pr eksporte

n periudhn vijuese, andaj konsiderohet q nntreguesi t ket natyr parashikuese. Notimi pr

kt nntregues sht i zhdrejt, ngase rritja e BPV-s s partnerve tregtar sugjeron pr rrezik

m t ult pr ekonomin dhe stabilitetin financiar t vendit.

1.2. Norma e ponderuar e papunsis e vendeve me numr m t madh t diaspors kosovare

Ky nntregues sht marr si tregues i prafrt i kushteve t tregut t puns n vendet me

numrin m t madh t diaspors Kosovare. Supozimi pr kt nntregues sht q sa m e lart

10

Periudha t krizs apo stresit financiar konsiderohen periudhat n t cilat problemet me likuiditet apo kapitalizim rezultojn n ndrmarrje t masave t qeveris pr

tejkalimin e problemeve. 11

Tet partnert kryesor tregtar, t cilt prbjn rreth 67% t gjithsej eksporteve t Kosovs, jan: Gjermania, Italia, Shqipria, Maqedonia, Mali i Zi, Serbia, Turqia

dhe India.

| 16


t jet norma e papunsis n kto vende, drgesat e emigrantve do t jen m t ulta12, ndaj

dhe aftsia paguese e qytetarve m e ult. Nntreguesi sht ndrtuar si mesatare e ponderuar

e norms s papunsis s katr13 vendeve prej nga vjen pjesa m e madhe e drgesave t

emigrantve kosovar. Notimi pr kt nntregues sht i drejt, ngase rritja e papunsis n

shtetet me numr m t madh t drgesave t emigrantve ndikon n rnien e gjithsej

remitencave dhe rritjen e rrezikut pr sektorin financiar.

1.3. mimet e nafts n tregjet ndrkombtare

Ndryshimet n mimet ndrkombtare t nafts ndikojn n mnyr direkte n ekonomin e

Kosovs e cila sht importuese e nafts, por edhe n mnyr indirekte prmes ndikimit n

mimet e produkteve tjera t importuara. Supozimi pr kt nntregues sht q rnia e

mimeve t nafts ndikon n rnien e mimeve t produkteve t importuara si dhe n rnien e

kostos s prodhimit, q rrjedhimisht reflektohet pozitivisht n buxhetin e agjentve ekonomik.

Nntreguesi sht ndrtuar si ndryshimi vjetor i norms mesatare tremujore t mimeve mujore

t raportuara n databazn e mimeve t Mallrave t Banks Botrore. Notimi pr kt

nntregues sht i drejt: rritja e mimeve nnkupton rritje t rrezikut pr stabilitetin financiar.

1.4. Indeksi kryesor i prbr i Organizats pr Bashkpunim Ekonomik dhe Zhvillim (OECD Composite Leading Indicators: OECD Europe)

Indeksi i OECD-s sht tregues i njohur ndrkombtarisht pr sinjalizimin e pikave t kthimit

n ciklin e biznesit, duke matur devijimin e aktivitetit ekonomik nga niveli i tij potencial

afatgjat. Indeksi ndrtohet nga bashkimi i disa nnkategorive q synojn t prfaqsojn sa m

mir sektort kryesor t ekonomis, si jan: mimet e mallrave, vzhgimet dhe opinionet mbi

aktivitetin afarist dhe ekonomik, t dhna pr sektorin e punsimit dhe t dhna tjera monetare

dhe financiare. N kt rast sht konsideruar indeksi i OECD-s pr Evropn, si prafrues i

parashikimit t aktivitetit ekonomik n Evrop. Nntreguesi sht ndrtuar si mesatare

tremujore e vlerave mujore t indeksit.14 Notimi pr kt nntregues sht i zhdrejt: rnia e

vlerave t treguesit nnkupton ngadalsim t aktivitetit ekonomik dhe rrezik t rritur pr

ekonomin e Kosovs dhe sektorin financiar.

1.5. Norma mesatare e LIBOR dhe EURIBOR 3-mujor

Kosto e fondeve n tregjet ndrkombtare sht zhvillim me rndsi q mund t ket ndikim n

sektorin financiar vendor n mnyr direkte, prmes bankave am si dhe rritjes s kostos s

huamarrjes jasht vendit, por edhe n mnyr indirekte prmes ndikimit n aktivitetin e

agjentve ekonomik t vendeve partnere duke ndikuar n krkesn pr fonde dhe n investime.

Pr shkak t ndrveprimit t Kosovs kryesisht me tregun evropian, si matse e kostos s

fondeve n kt treg sht konsideruar mesatarja 3 mujore e normave baz referente, LIBOR dhe

EURIBOR n euro me maturitet 3 mujor. Notimi sht i drejt: kosto e lart e fondeve, rrezik

m i lart pr stabilitetin financiar.

12

N nj studim t papublikuar t Fondit Monetar Ndrkombtar n vitin 2013, ka rezultuar q ekonomia e Kosovs sht n mas t madhe e varur nga diaspora

kosovare n Gjermani dhe Zvicr, dhe q rritja n Kosov ndikohet n mas t rndsishme nga rritja ekonomike n kto vende. 13

Mesatarisht 70% e gjithsej remitencave n Kosov vijn nga vendet si Gjermania, Zvicra, Italia dhe Austria. 14

Notimi sht br sipas nj metode alternative t ndarjes s intervaleve t barabarta ndrmjet vlerave t indeksit, ngjashm me punimin e Banks s Shqipris (Saqe

et al., 2015) dhe at t Banks s Norvegjis (Dahl et al., 2011). Arsyeshmria pr kt metod sht se shprndarja e t dhnave nuk sht normale (fat tail

distribution) dhe metoda standarde e percentilave rezulton n nota rreziku t ndryshme pr ndryshim shum t vogl t vlers s indeksit.

| 17


2. Ekonomia e brendshme

Kushtet makroekonomike n vend kan ndikim n t hyrat dhe shpenzimet e agjentve

ekonomik, prandaj dhe ndikojn n kapacitetin e tyre pr t br shlyerjen e borxheve

ekzistuese. Rritja ekonomike dhe prospektet pr ecurin e saj gjithashtu kan ndikim n

mnyrn se si perceptohet rreziku nga pjesmarrsit n treg, prandaj dhe ka ndikim t madh n

sjelljet e vet agjentve t sektorit financiar. Pr t vlersuar sa m mir rrezikun nga zhvillimet

makroekonomike, Dahl et al. (2011) sugjerojn q nntreguesit e przgjedhur t reflektojn si

ndryshimet afatshkurtra ciklike n ekonomi, ashtu edhe ato me aspekt m afatgjat strukturor.

Andaj, marr parasysh kt sugjerim, nntreguesit e przgjedhur prfshijn:

2.1. Hendeku i prodhimit

Hendeku i prodhimit paraqet BPV-n aktuale n krahasim me nivelin potencial t saj.15

Nntreguesi i hendekut t prodhimit mat diferencn mes prodhimit aktual dhe atij potencial n

rast t shfrytzimit t plot t kapaciteteve prodhuese. Hendeku pozitiv asociohet me krkes t

lart n ekonomi dhe shfrytzim t lart t kapaciteteve t ekonomis, ndrsa hendeku negativ

sugjeron pr krkes t ult dhe mos shfrytzim t plot t kapaciteteve t ekonomis. Pr dallim

nga norma e rritjes ekonomike, hendeku vlerson aktivitetin ekonomik n periudhn aktuale

duke marr parasysh edhe zhvillimet n t kaluarn, prandaj ashtu si n punimin e Saqe et al.

(2015), sht favorizuar pr prdorim n kt punim. Notimi pr kt nntregues sht i

zhdrejt: nj norm m e lart nnkupton shfrytzim m t madh t kapaciteteve t ekonomis

apo aktivitet m t lart ekonomik dhe, rrjedhimisht, rrezik m t ult pr sektorin financiar.

2.2. Madhsia e borxhit t jashtm

Raporti i borxhit t jashtm ndaj Bruto Produktit Vendor paraqet raportin e ngarkess me borxh

q shteti i Kosovs ka ndaj jorezidentve. Nntreguesi ka karakter afatgjat strukturor q

sinjalizon akumulimin e borxhit t ekonomis. Borxhi i lart konsiderohet i dmshm pr

ekonomin e nj vendi, andaj ekonomit duhet t jen t kujdesshme q t mos akumulojn borxh

mbi nivelin e qndrueshm pr fundamentalet e ekonomis.16 Borxhi i lart rrit varsin e

vendit ndaj burimeve t jashtme t financimit dhe ndryshimit t kushteve n tregjet globale, gj

q rrit rrezikun e financimit t ekonomis n prgjithsi, por edhe sektorit financiar n veanti

pavarsisht a sht i ekspozuar direkt apo indirekt ndaj ktij borxhi. Gjithashtu, borxhi i lart i

vendit rrit perceptimin pr rrezikun e vendit ndaj dhe ndikon n koston e financimit nga jasht

t t gjith sektorve huamarrse, prfshir sektorin privat dhe at financiar. Nntreguesi sht

ndrtuar si raport i shums s borxhit t jashtm ndaj BPV-s vjetore. Notimi i ktij nntreguesi

sht i drejt: rritja e raportit t borxhit ndaj BPV-s paraqet rritje t rrezikut pr ekonomin

dhe stabilitetin financiar.17

2.3. Bilanci i llogaris rrjedhse

Bilanci i llogaris rrjedhse tregon pr bilancin tregtar - diferencn ndrmjet vlers s eksporteve

dhe importeve t mirave dhe shrbimeve t nj vendi, dhe n kt aspekt konsiderohet si mats i

15

Llogaritja e hendekut t prodhimit sht br prmes metods s filterit Hodrick-Prescott. 16

Sipas Banks Botrore dhe FMN-s, nivel i qndrueshm i borxhit t jashtm sugjerohet t jet niveli n t cilin vendi mund t prmbush plotsisht detyrimet aktuale

dhe t ardhshme pr shlyerjen e borxhit t jashtm, pa pasur nevoj pr riaranzhim t planit t kthimit apo akumulimin e borxheve t pakthyera, si dhe pa penguar rritjen

ekonomike". 17

Intervali i rrezikut sht kufizuar n notat 3-6 ngase n rast t intervalit t plot, shtrirja e koncentruar e t dhnave jep rrezik shum t lart apo t ult pr observimet

e skajshme t cilat dallojn pak nga mesatarja e seris.

| 18


konkurrentshmris s vendit. Mirpo bilanci i llogaris rrjedhse prfshin gjithashtu edhe

pozicionin neto nga kompensimi i puntorve, t hyrat nga interesi dhe dividentat, si dhe

transferet nga jasht, prandaj ai konsiderohet gjithashtu si tregues i raportit t kursimeve dhe

investimeve t shtetit. Gjykimi nse bilanci pozitiv apo negativ i llogaris rrjedhse paraqet

rrezik pr ekonomin e shtetit varet nga burimet t cilat e ndikojn deficitin apo suficitin, pra

nga struktura e ekonomis dhe e bilancit t llogaris rrjedhse. Kur bilanci negativ i llogaris

rrjedhse buron nga deficiti i vazhdueshm tregtar pr produkte konsumuese (dhe jo produkte t

lndve t para q sugjerojn pr kapacitet m t lart prodhues t ekonomis n t ardhmen), ai

sinjalizon pr probleme t konkurrentshmris s vendit dhe ekonomi t bazuar n konsum.

Bilanci negativ, sidoqoft, mund t sugjeroj pr ekonomi n rritje n rastin kur niveli

investimeve t jashtme sht i lart. N rastin e Kosovs, bilanci negativ n mas t madhe

rrjedh nga deficiti i lart tregtar pr produkte konsumuese, i cili pjesrisht mbulohet nga t

hyrat nga transferet pr ekonomit familjare (remitencat). Ky nntregues sht ndrtuar si

raport i bilancit t llogaris rrjedhse ndaj BPV-s vjetore. Notimi pr nntreguesin sht i

zhdrejt: nj raport i lart negativ i llogaris rrjedhse ndaj BPV-s paraqet konkurrentshmri t

ult dhe varsi t lart t financimit t konsumit nga jasht, q tregon pr rrezik t shtuar pr

stabilitetin financiar.

2.4. Luhatshmria e kursit t kmbimit

Ndryshimet n kursin e kmbimit t euros n raport me valutat tjera mund t paraqesin rrezik

direkt pr stabilitetin e sektorit financiar duke ndikuar pozicionet e hapura neto t bankave n

valut, por edhe n mnyr indirekte prmes ndikimit t nivelit t t ardhurave t sektorit t

tregtis dhe t qytetarve t cilt financohen nga jasht (remitencat n valut t huaj). Pr

matjen e ndryshimeve t kursit t kmbimit t euros n raport me valutat tjera sht shfrytzuar

indeksi i Norms Reale Efektive t Kmbimit NREK t publikuar nga BQK-ja. Nntreguesi

sht ndrtuar si ndryshim vjetor i mesatares tremujore t indeksit. Efekti specifik i ndryshimit

t kursit t kmbimit n sektorin bankar si dhe n ekonomi varet nga ekspozimi neto i hapur n

seciln valut. Sidoqoft, ktu sht br supozimi i prgjithshm q vlersimi i euros paraqet

rritje t aftsis paguese, dhe anasjelltas. Prandaj notimi sht i zhdrejt: Rritja e vlerave t

nntreguesit paraqet rnie t rrezikut.

2.5. Indeksi i mimeve t konsumit Inflacioni

Ndryshimet n normn e inflacionit paraqesin pengesa n planifikimin dhe alokimin efektiv t

resurseve nga sektori financiar dhe agjentt ekonomik. Norma e interesit t bankave sht e

lidhur ngusht me normn e inflacionit, ndaj ndryshimet n normn e inflacionit paraqesin

ndryshim n koston e fondeve pr bankat. Gjithashtu, inflacioni ndikon aftsin paguese t

agjentve ekonomik n rastet kur t hyrat jan fikse. Nntreguesi sht ndrtuar si ndryshim

vjetor i mesatares tremujore t indeksit t mimeve t konsumit, ku vit baz sht marr viti

2015 bazuar n publikimin e Agjencis s Statistikave t Kosovs. Notimi pr nntreguesin sht

i drejt: rritja e inflacionit ndikon n rnie t aftsis paguese dhe rritje t pasiguris s

agjentve ekonomik dhe bankave, andaj dhe paraqet rritje t rrezikut pr stabilitetin financiar.

2.6. Kualiteti i institucioneve gjyqsore

Pavarsia dhe efikasiteti i institucioneve gjyqsore ka ndikim t drejtprdrejtt n funksionimin

e sektorit financiar. Sa m i pavarur dhe i zhvilluar sektori gjyqsor, aq m efikase puna e tij n

realizimin e kontratave t cilat kan rndsi t madhe pr bankat n prcaktimin e rrezikut

| 19


kreditor. Pr vlersimin e kualitetit t institucioneve gjyqsore sht marr indeksi i Freedom

House pr Kornizn Ligjore dhe pavarsin e gjyqsorit.18 Notimi sht i drejt: sa m e lart

nota, aq m i ult kualiteti i institucioneve gjyqsore dhe m i lart rreziku pr stabilitetin

financiar.

3. Ekonomit familjare

Gjendja e ekonomive familjare sht indikator i rndsishm pr vlersimin e stabilitetit

financiar n Kosov ngase ekonomit familjare jan sektori i dyt, pas ndrmarrjeve, m i

kredituar nga sektori bankar. Konsumi i ekonomive familjare gjithashtu ka ndikim indirekt n

sektorin bankar prmes ndikimit n krkesn agregate, e cila ndikon n qarkullimin dhe t hyrat

e ndrmarrjeve. Andaj, vlersimi i gjendjes ekonomike t ekonomive familjare n aspektin e

ngarkess s tyre me borxh, aftsis pr shlyerjen e detyrimeve dhe gatishmris pr konsum

sht i rndsishm pr vlersimin e rrezikut kreditor. N rastin e Kosovs, informatat pr kt

sektor jan t mangta (mungojn t dhnat pr t hyrat e ekonomive familjare si dhe pr

mimin e patundshmrive). Sidoqoft, jan ndrtuar pes nntreguesit n vijim t cilt synojn t

prafrojn sa m mir aspektet e ndryshme t gjendjes s ekonomive familjare:

3.1. Huamarrja e ekonomive familjare

Ky nntregues paraqet kreditimin e sektorit t ekonomive familjare n krahasim me potencialin

e tij. Ai ndrtohet si diferenc e raportit aktual dhe atij potencial t kredive pr ekonomit

familjare ndaj BPV-s vjetore.19

Nj norm e lart pozitive e ktij raporti mund t sugjeroj

akumulim t rrezikut kreditor nn supozimin se rritja e kreditimit sht br mbi bazn e

kreditimit joprudent. Sidoqoft, raporti i kreditimit t ekonomive familjare ndaj BPV-s n

Kosov qndron n nivel relativisht t ult20

, dhe ka hapsir pr rritje t mtejme t ktij

raporti duke pasur parasysh mesataren e ktij raporti n vendet e tjera. Andaj, n kt studim,

fokusi sht n efektin afatshkurtr t nntreguesit, me rast hendeku pozitiv nnkupton rritje

t financimit pr ekonomit familjare dhe zhvillim t mtejm t sektorit financiar.

Rrjedhimisht, notimi pr nntreguesin sht i zhdrejt: norm e lart pozitive nnkupton rrezik

m t ult pr stabilitetin financiar.

3.2. Cilsia e portofolit kreditor t ekonomive familjare

Cilsia e portofolit kreditor sht ndr indikatort q i kushtohet m s shumti vmendje n

vlersimin e rrezikut kreditor t sektorit bankar. Prkeqsimi i cilsis s kredive s ekonomive

familjare reflekton kapacitet m t ult t ekonomive familjare pr kthimin e kredis, gj e cila

ndikon direkt profitabilitetin dhe bilancin e gjendjes t sektorit bankar, si dhe n aftsin e tij

pr t rritur kreditimin. Nntreguesi ndrtohet si raport i kredive joperformuese t ekonomive

familjare ndaj gjithsej kredive pr ekonomit familjare. Notimi sht i drejt: nj norm m e

lart e ktij nntreguesi paraqet rrezik m t lart pr stabilitetin financiar nga ekonomit

familjare.21

18

Indeksi i Freedom House merr vlerat prej 1-7, me rast nota m e vogl paraqet zhvillim m t mir dhe anasjelltas. Notimi pr qllime t HSF-s sht br prmes

transformimit t indeksit n nota rreziku nga 0 deri n 10. 19

Llogaritja e hendekut t raportit t kreditimit t ekonomive familjare ndaj BPV-s vjetore sht br prmes filterit Hodrick-Prescott. 20

Sipas t dhnave nga Banka pr Rregullime Ndrkombtare (ang: Bank for International Settlements) dhe GlobalEconomy.com, mesatarja e raportit t kredive t

ekonomive familjare ndaj BPV-s pr vendet e Europs n vitin 2014 ishte 65.45%, me normn m t ult 19.8% dhe normn m t lart prej 126.5%. N Kosov, raporti

i kredive t ekonomive familjare ndaj BPV-s n vitin 2014 qndroi n 11.2%, ndrsa n TM2 t vitit 2016 ishte 12.5%. 21

Intervali i rrezikut sht kufizuar n notat 4-6 pr shkak t seris s shkurtr kohore dhe gjykimit profesional pr prfaqsim m adekuat t rrezikut.

| 20


3.3. Norma e papunsis

Norma e papunsis sht tregues i rndsishm i aktivitetit ekonomik t vendit si dhe faktor i

rndsishm n shpjegimin e gjendjes financiare t ekonomive familjare. Ndryshimi n normn e

papunsis mund t informoj mbi krkesn e ekonomive familjare, kapacitetin e tyre pr

shlyerje t borxheve si dhe aftsin pr marrje t kredive t reja. Notimi pr nntreguesin sht i

drejt: nj norm m e lart e papunsis nnkupton rrezik m t lart pr stabilitetin

financiar.22

3.4. Drgesat e emigrantve

Drgesat e emigrantve jan burim i rndsishm i t ardhurave n Kosov. N kt rast, ky

nntregues sht marr si nj prafrues i gjendjes financiare t ekonomive familjare me

supozimin se remitencat rrisin buxhetin e ekonomive familjare, ndaj dhe ndikojn krkesn n

vend dhe kontribuojn n shtimin e kapacitetit t ekonomive familjare pr kthimin e borxheve

ekzistuese dhe marrjen e kredive t reja. Nntreguesi sht ndrtuar si ndryshim vjetor i shums

tremujore t drgesave. Notimi sht i zhdrejt: nj norm m e lart e rritjes paraqet rrezik m

t ult pr stabilitetin financiar.

3.5. Prballueshmria e pagesave t rregullta

Nntreguesi i prballueshmris s pagesave paraqet aftsin e ekonomive familjare q t

paguajn n koh pagesat si jan qiraja, kredit, tatimet, shpenzimet komunale, faturat,

mirmbajtjet e rregullta, etj. Vonesa apo pamundsia e pagesave t tilla sinjalizon mbingarkes

me borxh t ekonomive familjare, gj e cila paraqet rrezik pr stabilitetin financiar. Konkretisht,

ky nntregues23 paraqet numrin e ekonomive familjare t cilat dy her apo m shum kan hasur

pengesa n pagesn e shpenzimeve t lartcekura. Notimi pr nntreguesin sht i drejt: rritja e

vlerave t raportit sugjeron pr rritje t ngarkess me borxh dhe, rrjedhimisht, rritje t rrezikut

pr stabilitetin financiar.24

4. Ndrmarrjet

Kredit pr ndrmarrjet (korporatat jo-financiare) prbjn rreth 65 prqind t gjithsej kredive t

sektorit bankar, andaj vlersimi i shndetit dhe zhvillimeve t sektorit t ndrmarrjeve sht

aspekt ky i vlersimit t rrezikut t stabilitetit financiar. T dhnat pr sektorin e ndrmarrjeve

jan t mangta, ndaj dhe vlersimi i rrezikut t sektorit sht m i vshtir. Sidoqoft, ashtu si

n rastin e ekonomive familjare, edhe pr ndrmarrjet jan ndrtuar pes nntreguesit n vijim

t cilt synojn t prafrojn sa m mir aspektet e ndryshme t performancs s sektorit t

ndrmarrjeve:

4.1. Huamarrja e ndrmarrjeve

Ky nntregues paraqet kreditimin aktual t sektorit t ndrmarrjeve n krahasim me potencialin

e tij. Ngjashm me huamarrjen e ekonomive familjare, nntreguesi ndrtohet si diferenc e

raportit aktual dhe atij potencial t kredive pr ndrmarrjet ndaj BPV-s vjetore. Nj norm e

22

Metoda standarde pr vlersimin e rrezikut nuk sht adekuate pr kt nntregues ngase seria kohore ka trend rns dhe shprndarja e t dhnave sht shum e

koncentruar rreth mesatares. N kt rast kategorit e rrezikut dallojn pak dhe lvizje t vogla n norm japin nota t ndryshme rreziku, si dhe observimi i fundit rezulton

n not shum t ult t rrezikut pr shkak t trendit rns. Andaj pr vlersimin e rrezikut sht prdorur gjykimi profesional n prcaktimin e nj metode alternative e

cila prve q synon t mas rrezikun nga ecuria e trendit t papunsis, reflekton gjithashtu edhe rrezikun strukturor afatgjat q paraqet norma e lart e papunsis.

N kt rast, sht prcaktuar kufiri maksimal i rrezikut q prkon me normn maksimale t papunsis t shnuar n Kosov (61%), dhe intervalet tjera jan prcaktuar

duke ia zbritur nga nj devijim standard intervalit paraprak. 23

Anketa e Buxhetit t Ekonomive familjare, Agjencia e Statistikave t Kosovs. 24

Intervali i rrezikut sht kufizuar n notat 5-8 pr shkak t seris s shkurtr kohore, e cila fillon nga vitit 2013, dhe gjykimit profesional pr prfaqsim m adekuat t

rrezikut.

| 21


lart pozitive e ktij raporti mund t sugjeroj akumulim t rrezikut kreditor nn supozimin se

rritja e kreditimit bazohet n principe joprudente t kreditimit. Sidoqoft, edhe raporti i

kreditimit t ndrmarrjeve ndaj BPV-s n Kosov qndron n nivel relativisht t ult25, dhe ka

hapsir pr rritje t mtejme t ktij raporti duke pasur parasysh mesataren e ktij raporti n

vendet e tjera. Andaj, n kt studim, fokusi sht n efektin afatshkurtr t nntreguesit, me

rast hendeku pozitiv nnkupton rritje t financimit pr sektorin e ndrmarrjeve dhe zhvillim t

mtejm t sektorit financiar. Notimi sht i zhdrejt: norm e lart pozitive nnkupton rrezik

m t ult pr stabilitetin financiar.

4.2. Cilsia e portofolit kreditor t ndrmarrjeve

Cilsia e portofolit kreditor t ndrmarrjeve sht tregues i rndsishm i rrezikut kreditor t

sektorit bankar si rezultat i ekspozimit n sektorin e ndrmarrjeve. Prkeqsimi i cilsis s

portofolit kreditor t ndrmarrjeve mund t sugjeron pr performanc t prkeqsuar t sektorit

t ndrmarrjeve dhe kapacitet m t ult pr kthimin e kredive, gj e cila ka ndikim t

drejtprdrejt n profitabilitetin dhe nivelin e kapitalizimit t sektorit bankar. Nntreguesi i

cilsis s portofolit kreditor t ndrmarrjeve ndrtohet si raport i kredive joperformuese t

ndrmarrjeve ndaj gjithsej kredive pr kt sektor. Notimi sht i drejt: rritja e raportit t

kredive joperformuese paraqet rritje t rrezikut pr stabilitetin financiar.26

4.3. Indeksi i qarkullimit industrial

Ky nntregues synon t mas aktivitetin ekonomik apo qarkullimin nga prodhimi n katr fusha

t sektorit t industris, prkatsisht n industrin nxjerrse, prpunuese, furnizimin me rrym,

gaz, avull dhe ajr t kondicionuar, si dhe furnizimin me uj, veprimtarin e menaxhimit dhe

trajtimit t mbeturinave. Vlersimi i aktivitetit n kta sektor27 sht i rndsishm pr matjen

e rrezikut kreditor. Ky nntregues ka pr burim Agjencin e Statistikave t Kosovs28 dhe

paraqitet n form t mesatares s thjesht t indekseve n katr sektort e lartcekur. Notimi

sht i zhdrejt: rritja e vlers s ktij indeksi tregon pr rritje t qarkullimit n sektorin e

industris dhe rnie t rrezikut kreditor.29

4.4. Vlera e shtuar n sektorin e tregtis

Sektori i tregtis prbn sektorin me pjesmarrjen m t lart t kredive t ndrmarrjeve (52 %

t gjithsej kredive pr ndrmarrjet), prandaj vlersimi i performancs s ktij sektori sht i

rndsishm pr vlersimin e rrezikut kreditor. Si mats i performancs s sektorit t tregtis

sht marr norma reale e rritjes vjetore t vlers s shtuar n BPV-n nga aktiviteti i sektorit t

tregtis. Sa m e lart q t jet norma e rritjes s vlers s shtuar nga sektori i tregtis, aq m e

mir pritet t jet performanca e ndrmarrjeve tregtare dhe, rrjedhimisht, aftsia e kthimit t

kredive nga ndrmarrjet tregtare pritet t jet m e lart. Notimi pr nntreguesin sht i

25

Sipas t dhnave nga Banka Botrore, mesatarja e raportit t kreditimit t sektorit privat (ndrmarrje dhe ekonomi familjare) ndaj BPV-s pr vendet e rajonit n vitin

2015 ishte 47%, ndrsa pr Evropn dhe Azin Qendrore ishte 95.9%. Pr Kosovn, ky raport ishte 36.8%, m i ult se mesatarja e vendeve me t ardhura t ulta t

mesme (ang: Low middle income contries) prej 45.6%. 26

Intervali i rrezikut sht kufizuar n notat 4-8 pr shkak t seris s shkurtr kohore dhe gjykimit profesional pr prfaqsim m adekuat t rrezikut. 27

Sipas t dhnave t qershorit 2016, pjesmarrja e kredive t ndrmarrjeve q shkojn n sektorin e minierave sht 2%; sektorin e energjis, gazit dhe t tjera 1.5%;

ndrsa n prodhim 20%. 28

Publikimi: Statistikat afatshkurtra t Industris. 29

Intervali i rrezikut sht kufizuar n notat 4-8 pr arsyet si m lart.

| 22


zhdrejt: nj norm m e lart e rritjes s vlers s shtuar nga sektori i tregtis nnkupton

performanc m t mir t sektorit t tregtis dhe rrezik m t ult pr stabilitetin financiar.30

4.5. Ecuria e ndrmarrjeve t reja dhe t mbyllura

Ky nntregues paraqet diferencn e numrit t ndrmarrjeve t reja t regjistruara dhe atyre q

mbyllen n nj periudh t caktuar, dhe sht prfshir si nj tjetr prafrues i shndetit t

sektorit t ndrmarrjeve. Supozimi sht se ndrmarrjet t cilat nuk jan profitabile pr nj

periudh t caktuar shuhen, ndrsa iniciativat ndrmarrse t cilat kan plane t mira t

biznesit dhe prospekt pozitiv, formalizohen prmes regjistrimit n formn e ndrmarrjeve.

Megjithse veprimet e shlyerjes dhe regjistrimit mund t mos paraqesin situatn aktuale por

jan pasoj e vshtirsive n periudhat e m hershme ose pritjeve pr t ardhmen, diferenca neto

supozohet t ket karakter sinjalizues pr shndetin e ndrmarrjeve n periudhn e ardhshme.

Notimi pr kt nntregues sht i zhdrejt: nj norm e lart pozitive (numr m i madh i

ndrmarrjeve t regjistruara se sa atyre t shuara), nnkupton rnie t rrezikut pr sektorin

financiar nga ana e ndrmarrjeve.

5. Qeveria

Zhvillimet n sektorin qeveritar kan implikime t drejtprdrejta n sektorin real dhe n

sektorin financiar. Qeveria, prmes menaxhimit t politiks fiskale ndikon n nivelin dhe

strukturn e krkess s prgjithshme n ekonomi si dhe n buxhetin e ndrmarrjeve dhe

ekonomive familjare. Gjithashtu, qndrueshmria e sektorit fiskal ndikon n sektorin bankar

prmes ekspozimit t bankave n borxhin publik dhe rolit q qeveria mund t ket n

menaxhimin dhe zgjidhjen e krizave t mundshme sistemike. Pr m tepr, ndrlidhja e ngusht

mes bankave dhe financave publike krijon hapsir pr transmetim t rreziqeve nga njri sektor

n tjetrin, ku rritja eventuale e rrezikut sovran ndikon n rritjen e rrezikut real dhe at t

perceptuar pr sektorin financiar, dhe anasjelltas (BIS, 2016). Nntreguesit e prfshir n kt

kategori prfshijn aspekte t ndryshme t sektorit t qeveris t cilat reflektojn

qndrueshmrin e borxhit t saj, qndrueshmrin e buxhetit si dhe rrezikun sovran:

5.1. Madhsia e borxhit publik

Ky nntregues pasqyron raportin e borxhit publik ndaj BPV-s vjetore. Menaxhimi i borxhit

publik ka ndikim t rndsishm n qndrueshmrin makroekonomike dhe stabilitetin

financiar t vendit. Niveli i lart i borxhit kufizon mundsin e qeveris pr t ushtruar n

mnyr efikase politik kundrciklike fiskale dhe pr t mbshtetur rritjen ekonomike.

Gjithashtu, borxhi i lart ndikon n perceptimin e rrezikut sovran nga investitort q mund t

rezultoj n rritje t kostos s borxhit publik dhe shtimin e presioneve n bilancin e gjendjes, t

hyrat dhe nivelin e kapitalit t bankave q kan investime n instrumente t borxhit publik,

duke ndikuar kshtu n stabilitetin financiar t tyre. Rrjedhimisht, notimi pr nntreguesin

sht i drejt: nj norm m e lart e borxhit publik nnkupton ngarkes m t madhe pr

buxhetin e qeveris dhe perceptim m t lart t rrezikut sovran, q paraqet rrezik m t lart


30

Intervali i rrezikut sht kufizuar n notat 3-7 pr arsyet si m lart. 31

Seria kohore e raportit t borxhit publik ndaj BPV-s sht relativisht e shkurtr dhe ka trend rrits, andaj metoda standarde e vlersimit nuk sht adekuate. Pr

vlersimin e ktij nntreguesi sht prdorur nj metod alternative ku sht vendosur tavani i siprm maksimal prej 40%, q korrespondon me normn referente

maksimale t borxhit publik ndaj BPV-s t lejuar me Ligjin pr Borxhin Publik, dhe intervalet ndrmjet 0-40% jan ndar n nnt pjes t barabarta.

| 23


5.2. Kostoja e borxhit publik

mimi i borxhit q qeveria paguan ka ndikim n buxhetin e qeveris dhe kapacitetin e saj pr

shlyerje t borxhit aktual dhe marrje t borxhit t ri. Rritja e ngarkess pr pagesa t borxhit

mund t ndikoj n ristrukturimin e shpenzimeve t qeveris t cilat mund t ken efekt n t

ardhurat e agjentve ekonomik n njrn an, si dhe n rritjen e presioneve pr arktimin n

koh t t hyrave pr mbajtsit e bonove dhe obligacioneve qeveritare n ann tjetr. Situata t

tilla paraqesin penges pr zhvillimin e sektorit financiar dhe rrisin rrezikun kreditor t tij.

Nntreguesi i kostos s borxhit publik ndrtohet si raport i shpenzimeve t qeveris pr pagesn

e interesit ndaj gjithsej borxhit publik. Notimi sht i drejt: rritja e raportit nnkupton rritje t

mimit q paraqet rritje t rrezikut pr stabilitetin financiar.

5.3. Rreziku sovran

Rreziku sovran nnkupton rrezikun q qeveria nuk do t arrij t realizoj n koh pagesat pr

shlyerjen e borxhit apo t prmbush obligimet kreditore sipas marrveshjes. Paraqitja e

problemeve eventuale n realizimin e pagesave t borxhit publik paraqet rrezik direkt pr

sektorin bankar i cili sht investuesi kryesor n instrumentet e borxhit t qeveris. N rastin e

Kosovs, si prafrues i rrezikut sovran sht marr dallimi ndrmjet norms s interesit t

bonove t thesarit tremujore t Qeveris s Kosovs si dhe atyre t Qeveris s Gjermanis, si

ndr ekonomit m stabile t eurozons. Supozimi sht q ndryshimi i diferencs n normn e

kthimit reflekton ndryshim n rrezikun sovran n vend ngase bonot e qeveris Gjermane

konsiderohen si bono pa rrezik dhe ndryshimet n normn e kthimit t tyre karakterizohen me

lvizje t ulta. Notimi pr kt nntregues sht i drejt: rritja e rrezikut sovran nnkupton

rritje t rrezikut pr stabilitetin financiar.32

5.4. Bilanci buxhetor i qeveris

Ky nntregues vlerson shndetin financiar t qeveris n kuptimin e mbulueshmris s

shpenzimeve me t ardhura qeveritare dhe sht ndrtuar si raport i diferencs s t hyrave dhe

shpenzimeve buxhetore ndaj BPV-s vjetore. N raste kur t ardhurat e qeveris gjat nj viti

jan m t ulta se shpenzimet, bilanci buxhetor sht negativ. Situatat e vazhdueshme t

deficitit buxhetor mund t rezultojn n probleme strukturore si akumulim t borxhit publik,

rritje t normave t interesit pr marrje t borxhit t ri si dhe zvendsim apo prjashtim t

investimeve private. Deficiti i lart buxhetor mund gjithashtu t rezultoj n veprime si rritje t

taksave dhe zvoglim t shpenzimeve, t cilat krijojn brishtsi n gjendjen makroekonomike t

vendit dhe paraqesin rrezik pr qndrueshmrin financiare. Andaj notimi sht i zhdrejt: rritja

e bilancit buxhetor (suficiti buxhetor) ndaj BPV-s reflekton situat t rnies s rrezikut pr

stabilitet financiar nga ana e qeveris.

5.5. T ardhurat tatimore

T ardhurat tatimore jan burimi kryesor i t ardhurave buxhetore n Kosov dhe ky nntregues

synon t vlersoj kapacitetin e qeveris pr grumbullimin e ktyre t ardhurave. Nntreguesi

sht shprehur si raport i t ardhurave tatimore ndaj BPV-s vjetore, n mnyr q t reflektoj

zgjerimin e bazs s t ardhurave tatimore. Notimi sht i zhdrejt: rritja e raportit reflekton

32

Pr shkak t seris s shkurtr kohore (seria kohore fillon nga viti 2012 kur Qeveria e Kosovs ka filluar me emetimin pr her t par t Letrave me Vler), intervali i

rrezikut sht kufizuar n notat 2-6.

| 24


kapacitet t shtuar pr grumbullim t tatimeve dhe ekonomi m t formalizuar, q paraqet

rrezik m t ult pr ekonomin dhe stabilitetin financiar.

6. Struktura e sektorit bankar

Bankat e mdha dhe me rndsi sistemike pr sektorin paraqesin vatra potenciale t rrezikut

pr stabilitetin financiar ngase problemet apo dshtimi i mundshm i tyre manifestohet me

efekte prcjellse dhe pasoja t rnda negative pr funksionimin e gjithsej sektorit dhe

ekonomis se vendit. Treguesi i strukturs s sektorit bankar synon t vlersoj rrezikun e

mundshm q mund t buroj nga struktura e sektorit apo rndsia sistemike e bankave

(dimensioni i madhsis dhe zvendsueshmris s institucioneve) dhe niveli i kapitalizimit pr

mbulimin e humbjeve nga goditjet e mundshme. Nntreguesit e przgjedhur m konkretisht

reflektojn koncentrimin e tregut, diversifikimin e investimeve dhe burimeve t fondeve, si dhe

nivelin e kapitalizimit.

6.1. Koncentrimi i tregut t sektorit bankar

Ky nntregues synon t mat shkalln e koncentrimit t tregut n sektorin bankar dhe shprehet

si raport i aseteve t tri bankave m t mdha ndaj aseteve t gjithsej sektorit. Literatura sa i

prket ndrlidhjes s koncentrimit t tregut t sektorit bankar dhe stabilitetit financiar sht e

ndar n dy mendime t kundrta. Njri grup argumenton q koncentrimi m i lart bankar

prforcon stabilitetin ngase bankat q jan m t koncentruara realizojn profit m t lart i cili

mundson rritjen e kapitalit dhe rrit aftsin e tyre pr prballimin e goditjeve t mundshme;

bankat me koncentrim t lart t tregut nuk ndrmarrin aktivitete t rrezikshme meqense kan

burime t mira t t hyrave, por edhe n rastet kur koncentrimi rrit rrezikun e kredive, ky

rrezik mund t mnjanohet nga pozita e mir e kapitalit (Berger et al., 2009). N ann tjetr,

studiuesit argumentojn q koncentrimi paraqet rrezik pr stabilitetin financiar duke iu referuar

kryesisht hipotezs s shum e madhe pr t dshtuar (ang: too big to fail). Koncentrimi i lart

iu krijon bankave mundsi pr ndrmarrje t rrezikut pr shkak t garancioneve implicite dhe

eksplicite pr shptimin e tyre n rast t krizave (Mishkin, 1999). N prgjithsi, nuk ekziston

pajtueshmri e plot mbi raportin ndrmjet konkurrencs dhe stabilitetit financiar. Pas krizs

financiare t vitit 2008, hipoteza shum e madhe pr t dshtuar u aktualizua pr shkak t

rndsis q institucionet e mdha financiare kan n funksionimin e gjithsej sektorit financiar

dhe efekteve t mdha negative q prcillen n sektorin financiar dhe ekonomin n trsi n

rast t dshtimit t tyre. Andaj, duke marr parasysh q koncentrimi n kontekst t ktij punimi

synon t mas rndsin sistemike t bankave, pritjet jan q sa m e lart t jet pesha e

aseteve t tri bankave m t mdha, aq m e lart sht ndjeshmria e sektorit ndaj zhvillimeve

negative nga kto banka. Rrjedhimisht, notimi sht i drejt: sa m i lart koncentrimi bankar,

aq m i lart rreziku pr stabilitetin financiar.33

6.2. Koncentrimi i kredidhnies pr sektorin e ndrmarrjeve

N tregun kreditor t Kosovs, pjesa m e madhe e kredive bankare prbhet nga kredit e

lshuara pr ndrmarrjet. Gjithashtu, produktet kreditore t lshuara pr ndrmarrjet jan m

t larmishmet n kuptimin e llojit t kredis, qllimit dhe maturitetit, gj q mundson

pozicionimin apo profilizimin e bankave n produkte specifike brenda ktij segmenti.

33

Metoda standarde e vlersimit nuk sht e prshtatshme pr kt nntregues ngase shtrirja e t dhnave sht e koncentruar rreth mesatares dhe nj lvizje e vogl

sugjeron pr ndryshim t madh rreziku. Andaj, sht prdorur gjykimi profesional pr prcaktimin e intervaleve t rrezikut: nota zero korrespondon me koncentrimin 0-

20%, ndrsa nota 10 me koncentrimin mbi 80%. Intervalet e ndrmjetme jan ndar n pjes t barabarta.

| 25


Nntreguesi i koncentrimit t kredidhnies pr sektorin e ndrmarrjeve synon t mas

koncentrimin e kreditimit pr ndrmarrje, duke u bazuar n parimin q koncentrimi rrit

rrezikun ngase n rast t problemeve t mundshme me kto banka, kreditimi n segmentet n t

cilat ato banka kan dominuar sht i vshtir t zvendsohet nga bankat tjera dhe efektet

negative pr ekonomin dhe sektorin financiar jan m t mdha. N kt rast, koncentrimi i

kreditimit pr ndrmarrjet sht shprehur si raport i kreditimit pr kt segment nga banka me

pjesmarrjen m t lart t kredive t ndrmarrjeve ndaj shums s kreditimit pr ndrmarrje t

katr bankave t radhs me pjesmarrjen m t lart. Notimi sht i drejt: sa m i lart t jet

raporti, aq m i koncentruar kreditimi ndaj ndrmarrjeve dhe rrjedhimisht, aq m i lart rreziku


6.3. Devijimi i strukturs s kreditimit t bankave ndaj strukturs s tregut

Bankat q kan struktur t njjt t kreditimit jan t ekspozuara ndaj kategorive t njjta

huamarrsish, ndaj dhe ndikohen n t njjtn mnyr nga goditjet ekonomike. Diversifikimi i

ult i kreditimit do t rezultonte n ndjeshmri m t lart t sektorit bankar ndaj goditjeve t

mundshme. Pr kt arsye sht ndrtuar ky nntregues q vlerson se sa e shprndar sht

struktura e kredis brenda sektorit bankar duke u bazuar n llogaritjen e variancs midis

ekspozimit t secils bank dhe ekspozimit mesatar t sektorit bankar. Metoda e ndrtimit t

nntreguesit sht bazuar n punimin e Dahl et al. (2011) si dhe Saqe et al. (2015): Portfolio

kreditore sht ndar n tri nngrupe: 1) kredi ndaj sektorit privat; 2) kredi ndaj sektorit publik;

dhe 3) kredi ndaj ekonomive familjare. Pastaj sht llogaritur ndryshimi ndrmjet strukturs s

kredis s secils bank dhe strukturs s kredis t sektorit. N fund sht llogaritur varianca e

ktyre diferencave duke u bazuar n pjesmarrjen e kreditimit t secils bank n gjithsej

kreditimin e sektorit. Notimi i ktij nntreguesi sht i zhdrejt: Sa m e lart t jet varianca aq

m e diversifikuar sht struktura e kreditimit t sektorit bankar, q rrjedhimisht nnkupton

rezistenc m t lart t sektorit ndaj goditjeve eventuale dhe rrezik m t ult pr sektorin

bankar dhe stabilitetin financiar.35

6.4. Devijimi i strukturs s fondeve t bankave ndaj strukturs s tregut

Ky nntregues synon t vlersoj diversifikimin n aspektin e burimeve t fondeve. Ndrtimi i tij

sht i ngjashm m at t diversifikimit t kredis. Pr do bank si dhe pr gjithsej sektorin

burimet e financimit ndahen n gjasht nngrupe duke prjashtuar burimet vetanake: 1) bilanci

nga bankat komerciale; 2) depozitat e transferueshme; 3) depozitat e afatizuara; 4) depozitat e

kursimit; 5) borxhi i ndrvarur dhe 6) huazimet e tjera. Pastaj sht llogaritur ndryshimi

ndrmjet strukturs s fondeve t financimit t secils bank dhe strukturs s fondeve t

sektorit. N fund sht llogaritur varianca e ktyre diferencave duke u bazuar n pjesmarrjen e

fondeve t secils bank n gjithsej financimin e sektorit bankar. Notimi i ktij nntreguesi sht

i zhdrejt: Sa m e lart t jet varianca aq m e diversifikuar sht struktura e fondeve t

sektorit bankar, q rrjedhimisht nnkupton rezistenc m t lart t sektorit ndaj goditjeve

eventuale dhe rrezik m t ult pr stabilitetin financiar.36

34

Metoda standarde e vlersimit nuk sht e prshtatshme as pr kt nntregues pr arsyet e njjta si pr nntreguesin paraprak. Andaj, intervalet e rrezikut

prcaktohen n baz t gjykimit profesional: rreziku minimal kur nntreguesi ka vler nn 10%, ndrsa maksimal n rast se kreditimi i banks me pjesmarrjen m t lart

sht m i lart se gjithsej kreditimi i katr bankave t radhs me pjesmarrjen m t lart. 35

Pr shkak q seria kohore e devijimeve sht relativisht e shkurtr ather sht prdorur nj metod alternative ku prcaktohen intervalet e rrezikut n baz t

gjykimit. Nota e rrezikut sht kufizuar n kufijt 4-6 dhe intervali ndrmjet tyre sht ndar n pjes t barabarta. 36

Pr shkak q seria kohore e devijimeve sht relativisht e shkurtr, sht prdorur metoda alternative e vlersimit. Nota me rrezik maksimal sht prcaktuar t jet 6,

ndrsa ajo me rrezik minimal sht prcaktuar t jet 4 dhe intervali ndrmjet tyre sht ndar n pjes t barabarta.

| 26


6.5. Devijimi i norms s kapitalizimit t bankave ndaj norms s kapitalizimit t gjithsej sektorit

Qllimi i ktij nntreguesi sht q t mas devijimet e norms s mjaftueshmris s kapitalit t

bankave nga norma mesatare e kapitalizimit t sektorit bankar, pr t vlersuar

qndrueshmrin e norms mesatare t kapitalizimit t sektorit. Bankat n Kosov krkohen me

rregullore q t mbajn nivelin e kapitalit rregullativ ndaj aseteve t peshuara me rrezik mbi

nivelin minimal t lejuar prej 12%. Sidoqoft, bankat mund t qndrojn m pran pragut

minimal dhe m larg prej nivelit mesatar t sektorit ngase mund t ket raste kur norma

mesatare ndikohet nga kapitalizimi i disa bankave m t mdha. N kt rast, sa m t mdha

dallimet negative mes nivelit t kapitalit t bankave individuale dhe norms mesatare t

kapitalizimit t sektorit, aq m i ndjeshm vlersohet t jet sektori nga goditje t mundshme.

Pr llogaritjen e ktij nntreguesi sht marr varianca e ndryshimeve midis norms s

kapitalizimit t bankave dhe mesatares s sektorit vetm pr bankat t cilat gjenden nn normn

mesatare t sektorit bankar.37 Varianca sht llogaritur e ponderuar duke marr parasysh

peshn e aseteve t secils bank ndaj gjithsej aseteve t sektorit, ngase devijimi negativ pr nj

bank m t madhe paraqet rrezik m t lart pr sektorin n krahasim me nj bank m t

vogl. Notimi i ktij nntreguesi sht i drejt: varianca m e lart nnkupton devijim m t lart

negativ ndaj norms mesatare t kapitalizimit dhe rrezik m t lart pr stabilitetin financiar.

7. Kapitalizimi dhe profitabiliteti i sektorit bankar

Kapitalizimi dhe profitabiliteti i bankave sht tregues shum i rndsishm pr vlersimin e

nivelit t rrezikut pr sektorin bankar dhe q ka implikime direkte n stabilitetin financiar.

Profitabiliteti tregon potencialin e bankave pr t realizuar profit dhe pr t rritur kapitalin e

tyre prmes ktij profiti, ndrsa kapitalizimi shpreh aftsin e bankave pr t absorbuar humbjet

e mundshme. Ky tregues ndrtohet nga gjasht nntregues kryesor q monitorohen n

vazhdimsi pr vlersimin e ndjeshmris s sektorit nga goditjet e jashtme dhe t cilt

reflektojn m s miri gjendjen e kapitalizimit t bankave, cilsin e portfolios kreditore t tyre

dhe profitabilitetin.

7.1. Mjaftueshmria e kapitalit rregullativ

Norma e mjaftueshmeris s kapitalit38 sht nj ndr indikatort kryesor t shndetit financiar

t bankave. Rregullorja e BQK-s pr adekuatshmrin e kapitalit prcakton nivelin minimal t

norms s kapitalit q bankat duhet t mbajn n do k

bqk. bqk_harta e... · financiar të kosovës i cili prezantohet në këtë punim. ... studiues të...

Documents