Намын систем ба сонгуулийн хувилбар

Мажоритар тогтолцоо. Мажоритар арга нь өрсөлдөгч нэр дэвшигчдээс хамгийн олон санал авсан нэр дэвшигч сонгогддог энгийн, ойлгомжтой, олонхийг төлөөлөх арга юм. Энэ аргаар сонгууль явуулж байгаа тохиолдолд сонгогчийн зүгээс аль нэгэн намын үзэл баримтлалыг бүхэлд нь хүлээж авах албагүй бөгөөд зөвхөн нэр дэвшсэн хүний төлөө л саналаа өгөхөд хүргэдэг. Мажоритар аргыг нэг мандаттай, олон мандаттай тойрогт хэрэглэж болдог. УИХ-ын 1992 (олон мандаттай), 1996, 2000 (нэг мандаттай) сонгуулиуд хувь хүнийг сонгох буюу мажоритар системээр явагдсан билээ. Мажоритар тогтолцоог дотор нь үнэмлэхүй ба харьцангуй олонхийн гэж ангилдаг. Харьцангуй олонх гэж (манай улсад хэрэглэж байгаа) бусад нэр дэвшигчдээсээ хамгийн олон санал авсан нь сонгогдсонд тооцогддог аргыг хэлдэг. Энэ нь дотроо саналын доод хязгаартай, хязгааргүй гэсэн хувилбартай. УИХ-ын сонгуулийн хуульд заасны дагуу УИХ-ын гишүүнээр сонгогдохын тулд хамгийн олон санал авахын зэрэгцээ доод тал нь сонгогчдын 25 хувийн санал авах ёстой. Доод хязгааргүй нөхцөлд 10 хувийн түүнээс ч бага хувийн саналаар сонгогдох магадлалтай. Үнэмлэхүй олонх гэж сонгогчдын олонхийн [50%+1 санал] санал авч байж сонгогдохыг хэлдэг байна.

Харьцангуй олонхийг төлөөлсөн мажоритар тогтолцоонд сонгууль нэг удаагийн бөгөөд дахин давтдаггүй үйлдэл байдаг бол үнэмлэхүй олонхийн системд сонгуулийг дахин явуулах боломж гардаг учраас сонгогч эхний шатанд шийдвэр гаргахаас зайлсхийх боломжийг олгодог хэдий ч сонгуулийн хоёрдахь шатанд зайлшгүй шийдвэрээ гаргах шаардлагатай болдог байна. Хоёр намын тогтолцоо бүрэлдсэн нөхцөлд мажоритар систем дундаж шийдэлд хүргэх нөлөөгөө үзүүлж чаддаг, нөгөө талаас нэгдмэл зохион байгуулалттай төвлөрсөн намууд үүсч хөгжих болон улс төрийн эрх мэдэл намын аппаратын гарт төвлөрүүлэхийн эсрэг хүчтэй үйлчилж чаддаг зэрэг эерэг талтай боловч сөрөг үр дагавартай байдаг. Заримаас нь дурьдвал:

1. Сонгуулийг үнэмлэхүй олонхийг төлөөлсөн хувилбараар явуулсан тохиолдолд сонгогчдын өгсөн саналын харьцаа алдагдсан үр дүн гардаг. Хамгийн муугаар бодоход ганц нам бүх суудлыг авч нөгөөх нь нэг ч суудалгүй хоцорч ч болох юм. Хийсвэрээр МАХН, “Ардчилсан холбоо” эвсэл гэсэн хоёр нам дээр хүснэгтээр жишээ татан үзье. Нийт 760.000 хүчинтэй саналын хуудастай, тойрог бүр 10.000 саналтай гэж үзье.

НамуудСонгуулийн тойрог Саналын

хувьСуудлын

тоо1-р 2-р 3-р ..-р 76-р

МАХН-ынНэр дэвшигч 5001 5001 5001 5001 5001 50%+1 76

“АХ” эвсэлийн нэр дэвшигч 4999 4999 4999 4999 4999 50% 0

Хүснэгтээс харахад “АХ” эвсэл сонгогчдын 50 хувийн санал авсан боловч ганц ч суудалгүй үлдэж харин тойрог бүрт ганц нэг сонгогчийн санал илүү авсан нам нь улсын хэмжээгээр 100% буюу 76 суудал авч байна.

2. Сонгуулийг харьцангуй олонхийг төлөөлсөн хувилбараар явуулахад цөөн хувийн санал авсан нам ч УИХ-д олонх болох магадлалтай. Өмнөх хүснэгтэн жишээний адилаар МАХН, “Ардчилсан холбоо” эвсэл дээр хийсвэрээр авч үзье.

НамуудСонгуулийн тойрог Саналын

хувьСуудлын

тоо1-р 2-р 3-р 4-р 5-р

МАХН-ынНэр дэвшигч 9000 9000 4500 4500 4500 63% 2

“АХ” эвсэлийн нэр дэвшигч 1000 1000 5500 5500 5500 37% 3

Энэ 5 тойрогт МАХН сонгогчдын 63 хувийн санал авсан боловч 2 суудалтай болж, харин “АХ” эвсэл 37 хувийн саналтай мөртлөө 3 суудал авч ийм маягаар улсын хэмжээний дүн гарна гэсэн үг.

Пропорциональ тогтолцоо. Пропорциональ тогтолцооны гол шинж нь парламентын бүтцийг сонгуульд оролцсон намуудын авсан саналтай хувь тэнцүүлэн тогтоодогт оршино. Хувь тэнцүүлэн сонгох арга тойрог томрох тусам илүү үр ашгаа өгдөг. Энэ аргаар сонгууль явуулахдаа сонгогчид тодорхой нам, эвслийн төлөө саналаа өгдөг. Тухайн намд сонгогчдоос авсан саналын хувьтай тэнцэх суудал хуваарилж, тэр суудалд намын нэр дэвшигчид урьдчилан тогтоосон жагсаалтын дарааллаар сонгогддог ерөнхий зарчимтай. Ерөнхий зарчим гэж байгаагийн цаана улс болгон өөрийн орны онцлогт тохируулан олон хувилбарыг хэрэглэж байгаа билээ. Хувь тэнцүүлэн суудал хуваарилахад сонгуулийн КВОТ буюу нэг нэр дэвшигчийн авч болох хамгийн бага саналын тоог (дундаж тоо) ашигладаг. Энэхүү квотыг олон янзаар тогтоодог боловч энд заримаас нь авч үзье.

1855 онд Английн өмгөөлөгч Томас Хэр саналын тоог мандатын тоонд хуваадаг энгийн аргыг гаргасан. (X:Y=КВОТ X-саналын тоо, Y-мандатын тоо). 2000 оны УИХ-ын сонгуулийн дүнг хувь тэнцүүлэн, улс нэг тойрог гэсэн байдлаар авч үзэн дээрх томъёололд оруулбал парламентын 76 суудал хэрхэн хувиарлагдахыг сонирхъё. Юуны өмнө нийт хүчинтэй саналын тоо 997225-ыг УИХ-ын 76 суудалд (мандатын тоонд) хуваахад квот нь 13121 болж байна. Одоо намууд тус бүрт оногдох суудлын тоог гаргаж ирье. Жишээ нь: МАХН-ын 516289 санал буюу 50.2 хувьд оногдох суудал (516289 : 13121) 39 болж байна. Харин бие даан нэр дэвшигчдийг шууд утгаар нь нэг бүхэл хэмээн үзэж авсан саналыг нь тооцлоо.

¹ НамуудНийт авсан

саналШууд авсан

СуудалҮлдэгдэл

саналНэмж авсан

суудал1. МАХН 516.289 39 4.5702. “АХ” эвсэл 133.854 10 2.6443. МСДН 91.676 6 12.950 +14. Эх орон – МАШСН 110.608 8 5.640 +15. МБНН 41.937 3 2.5746. “ИЗН - НН” эвсэл 37.392 2 11.150 +17. МоАН 18.217 1 5.096 +1

8. Бие даан нэрдэвшигчид

28.750 2 2.508

9. Их эвсэл 8.284 0 8.284 +110. МЛАН 3.151 0 3.151

Бүгд: 76 =

71 + 5

Хүснэгтээс харахад намууд авсан саналынхаа хувиар суудал хуваан авч нийт 70 суудал шууд хуваарилагдав. Бүх суудал шууд хуваарилагдахгүй, энэ тохиолдолд хуваарилалгүй үлдсэн цөөн суудлыг хамгийн их үлдэгдэлтэйгээс нь эхлэн хуваарилах буюу зарим улсад шодох аргыг ч хэрэглэдэг. 5 суудал хамгийн олон үлдэгдэлтэй саналаас эхлэн хуваарилвал МСДН /12950/ 1, “ИЗН - НН” эвсэл /11150/ 1, Их эвсэл /8284/ суудалгүй үлдсэн ч 1, Эх орон – МАШСН /5640/ 1, МоАН /5096/ 1 суудал тус тус нэмж авлаа.

Т.Хэрийн арга дээр үндэслэн Английн өмгөөлөгч Генри Друп 1868 онд, Бельгийн их сургуулийн профессор Эдуард Г.Бишоф 1888 онд шинэ томъёололуудаар квот гаргасан нь нилээд тархжээ. Г.Друпийн томъёолол нь нийт саналын тоог мандатын тоон дээр нэгийг нэмж хуваагаад гарсан дээр нь нэгийг нэмэх [(х:(у +1))+1] бол, Г. Бишофынх нийт саналын тоог мандатын тоон дээр нэгийг нэмээд хуваах [х:(у+1)] юм. Эдгээр аргууд Т.Хэр-ийн аргыг бодвол арай олон суудал шууд хуваарилагддаг онцлогтойгоороо давуу талтай.

Vkyueelnay ;oy; ygb; kyku;kh ‘gjlgb-ymsy vee;lsy he., y, vkyukux;sy fuvfy vgyglsy he.ngv pfjfh z.;gl tldtu mkhnkl;;ku^ Tyt y, vkyueelnau ‘jk’kjwnkygl, vnvm-bttj z.eelvgy o-; mk;kjhka grnulgu;;gu dfuff; tythoo pfjflmnay $hgpgalmsy$ htbroojnau ‘jk’kjwnkygl, dev htbrooj utr ytjlt;tu^ Ooynau ytu pkkvys hkcj mglmga g;nlmugy optr dklyk^ Doh ny;-[voo;nay htbrnu;thooy y, ‘jk’kjwnkygl, dev htbrooj fvfhnay xnyttuttj g;nlhgy fv;fu^

Анх Дуглас Рай пропорциональ бус байдлын хэмжүүрийг (I) олох томъёололыг санал болгосон. Өөрөөр хэлбэл, энэ нь саналын хувь (vi) болон суудлын хувийн (si) туйлын ялгааг гаргаж дараа нь намын тоонд (n) хуваадаг.

Д.Райгийн индексийн гол дутагдал нь маш жижиг намууд орших үед тэдэнд хэт мэдрэмтгий үйлчилдэгт оршино. Hovytum 1^1 ;th A dg B rnittyoo; hk/elgg mtywoo htm klky mflfflflmta tv.tl htm wffy mflfflflmta hkcj ygbsu nltjhnalrtt^ Ut.x >@; 10 rnrnu ygbee; gbrnlmuoa kjklwkr ytu doj y, ytu he.nay vgygl g.x vee;gluoa hkwkjvky^ Ooyna oj ;oy; ;ey;gr hgpgalm y, oltbr ;kkinlr 5 he.ngv 1^67 he., dklky deejvgy^ Ерөнхийдөө Д.Райгийн индекс нь олон жижиг намуудтай тогтолцооны пропорциональ бус байдлыг дутуу үнэлэх хандлагатай байдаг бөгөөд үүний үр дүнд олон жижиг намтай хувь тэнцүүлсэн төлөөлөлтэй тогтолцооны пропорциональ бус байдлыг орхигдуулан дутуу үнэлэх хандлагатай. Jnxgj; {gmvnay kywlky mtb;tultvyttj htjt. zbgjx vgygl* vee;gl g.gguoa ygbee;sy mfuvufluoa mkku kjeeldgl vkyueelnay vnvm-b doj mfuv ‘jk’kjwnkygl, dklr hgjgu;gh dklyk^

:^Jga vkyueelnay vmgmnvmn[m devg; utr ytjltu;vty 0^5@ggv dgug he.,mga rnrnu ygbee;su ytu ygb utr opty tyt dtjhittlttv pgalv hnahnau kjkl;vky^ Zgugg; ut.tl t;uttj ygbee;sy vgygl dklky vee;lsy he.ne;sy pfjoo dojnau mkkwkh dklkbruoa dfuff; z.ggy;gg ve;gluggys ;oy mk;kjhka htbrttuttj gl;ggmga ugjghg; hojutvty^

Жон Лузмоор болон Виктор Ж.Ханби нар Д.Райгийнхаас илүү пропорциональ бус байдлын хэмжигдэхүүнийг гаргасан. Тэдний индекс болох (D) хэт олон төлөөлөлтэй намуудын төлөөлөгдсөн нийт хувийг илэрхийлнэ. Энэ нь мэдээж хэт бага төлөөлөгдсөн байдлын нийт хувьтай тэнцүү. Лузмоор Ханбигийн индексийг тооцохын тулд саналын (vi) болон суудлын (si) эзлэх хувиудын бүх ялгааны туйлын хэмжигдэхүүнийг нэмээд 2-т хуваана.

Лузмоор Ханбигийн индекс y, G dg > rnittyoo;nay pfjoou Jgausyhggv nloo vgay nltjhnalr dgayg^ Yfuff mglggv klky ygbsy mkumklwkkys ‘jk’kjwnkygl, devsu htm ;f.naluty tvjtu xnultl; gl;gg ugjugh hgy;lgugmga^ Nabttv ‘jk’kjwnkygl, mflffllnay ‘jk’kjwnkygl, dev dga;lsu htm nltjhnal;tu^ Rnitt y,% Hovytm 1^1@m G@unay fy;fj ‘jk’kjwnkygl, dev yfhwfl dga;gl dklky >@unay fy;fj ‘jk’kjwnkygl, yfhwfl dga;gl; nrnl 5 he.nay htbrnu;thooynau ugjugr njr dgayg^ Лузмоор Ханбигийн индексийн нэгэн давуу тал нь devg; utr ytjltu;th rnrnu ygbee;su zlug.gjlgr op;tuuoa^ Exnj y, htm mflfflflmta ygbee; dev hgjny mflfflfl wffymta ygbee; utr op;tum /b^

Bgi kyk.xmka пропорциональ бус байдлын хэмжигдэхүүнийг ina;lnau Bgn[gl Ugllgu-j vgygl dklukvky^ Mooyna hgbunay dgug [.g;jgm ny;-[v (LSq) y, :^Jga dklky Lepbkkj Hgydnunay ny;-[voo;nay ;emgu;glmga mglee;su y, ;g.mgguoa^ Ooyna ukl kywlku y, bgi klky rnrnu hgpgalmee;ggv nloo ht;ty wffy hgpgalmee;su g.x op;tum kjinyk^ Ooynau mkkwkh;kk ygb dojnay vgyglsy (vi) dklky vee;lnay he.nay (si) pfjoou [.g;jgm ptjtum kjeelr ;gjgg y, ytbr ynaldtjnau hkcjm he.ggy ugjvgy mkkykkv y, zpueej g.yg^

Hgbunay dgug [.g;jgm ny;-[v y, ffj /eu nltjhnal;tu .t& ut.tl hgpgalmee;su ffjnayh y, htbrnu;thooyttj htbrnr rnrnu hgpgalmee;ggv nloo mkb hgpgalmee;sy ytu;vty ny;-[vm nloo gx hkldku;kl fu;fu^ Pf.hfy hkcj ygb kjinr dgahg; hgbunay dgug [.g;jgm ny;-[v y, :^Jga dklky Lepbkkj Hgydnunay ny;-[vmta g;nl ;oyu nltjhnalty ugjug;gu^ Tyt y, hovytum 1^1@nay G rnitty; hgjgu;gyg^

Ffjnay ny;-[vnay mkkwkkys rnitty;tt B^Ugllgu-j devg; utr ytjltu;th ygbee;su ytbtlm ygbsy vee;gl dklky vgygl btmttj kjeelvgy^ Mtjttj :^Jgaunay ny;-[vnau g.x opth;tt ugjvgy iglmuggys oo;yttv y, #dn ooynau dkl dejee pgb /b utr kalukr dgayg^ Zlgyuezg mooyna ny;-[vnau mkkwkhk; hgpgalmee;su [.g;jgmgy; kjeelgy hkcj dklky mooyttv klky ygbee;sy hgpgalmsu ytu ygbsy ytu hgpgalm utr opth y, ‘jk’kjwnkygl, dev dga;lsy wgj hojttu htm ;f.nalughg; hojutyt^ Mnab exnjggv bnyna doh hgbunay dgug [.g;jgmsy mkwkky; devg; utr ytjltu;th ygbee;su kjhnvky#^

:ttjh uej.gy ny;-[v y, ffj nloo kyk.xmka ny;-[voo; ugjgh dklkbree;su hzpuggjlghuoa /b^ Lepbkkj Htydnunay dklky :^Jgaunay ny;-[vnay ;ey;gr ny;-[v pkhnkh kjkl;lkuee; ugjgh bgug;lglmga /b^ Rnitt y,% Dnjygj; Ujk’bgy vgygl dklky vee;lnay he.nay hgpgalmsy ynam he.nau ygbee;sy mkky; he.ggu;gh dev hgjny hoxmta ygbee;sy mkky; he.ggh htjtumta utr vgygl dklukvky^ Tyt y, ygbee;su mt;uttjnay hgj,wgyuea htbrttuttj y, g.x op;tu dgayg^ Ffj ytu g;nl htbrooj y, Gjky Lndhgj;sy vgygl dklukvky hkcj mkb ygbee;sy ny;-[v /b^ Ooyna bfy xgygj y, Jga

dklky Lepbkkj Hgydnunay ny;-[vee;nay ;ey;gh gl;ggu pf.hfy mkb ygbee;sy vgygl dklky vee;lnay he.nay pfjoou ;ey;gr dkluky ugjugr pgvgr dklkh dfuff; zyp dojnay kjyee;sy zyp dojnay vkyueel, ;gh, zu nrnl ygbee;sy mkkys hgpgalmee;su ;ey;grggj ugjugvyggj dojty ina;.tjltyt^ Tyt htbroojnau hkcj ygbsy dklky klky ygbsy vnvm-b; ginulghsy mel; tyt nrnl mkku hkcjm dgalug.gl pkhnh /b^

Hovytum 1.1. Uej.gy hnav.tj vkyueelnay oj ;oy

Rnitt Ygbee@

;sy mkk

Vgygl/%/

Vee;gl/%/

Pfjoo/%/

A11

5545

6040

55

I (Rae index) = 5.00D (Loosemore-Hanby index) = 5.00LSq (least-squares index) = 5.00

B1110

50401

55450

551

I (Rae index) = 1.67D (Loosemore-Hanby index) = 10.00LSq (least-squares index) = 5.48

C55

155

164

11

I (Rae index) = 1.00D (Loosemore-Hanby inedex) = 5.00LSq (least-squares index) = 2.24

Квот тогтоолгүйгээр нийт саналаа тэгш тоо, эсвэл сондгой тоо зэрэг тоонд шууд хувааж суудал хуваарилдаг аргуудыг ч хэрэглэж байна. 1889 онд профессор Виктор Д.Хондт нийт саналаа тэгш тоонд хуваах саналыг, Италийн судлаач Империалли дээрхтэй адил боловч 2-оос эхлэх, Францын эрдэмтэн А.Сент-Лагюе 1910 онд сондгой тоонд хуваахыг тус тус санал болгожээ.

Д.Хондтын аргаар суудал хуваарилж үзье.

¹ МАХН“АХ” эвсэл

МСДНЭх

орон-МАШСН

МБНН“ИЗН-НН”

эвсэлМоАН

Бие даан

Их эвсэл

1 51628913385

491676 110608 41937 37392

18217

28750

8284

2 258144 66927 45838 55304 20968 18696 91081437

5

3 172096 44618 30558 368691397

912464

4 129072 33463 22919 27651 10484 93485 103257 26770 18335 221206 86048 22309 15279 18434

7 73755 191221309

615801

8 64536 16731 11459 138269 57365 14872 1228910

516281338

511060

11

12168

****40

12907

41

12592

42

12292

43

12006

Энэ аргаар суудал хуваарилахад МАХН 42, “АХ” эвсэл 10, МСДН 7, Эх орон-МАШСН 9, МБНН 3, “ИЗН-НН” эвсэл 3, МоАН 1, Бие даан нэр дэвшигчид 1, харин Их эвсэл суудалгүй хоцорч нийт 76 суудал шууд хуваарилагдлаа. Хувь тэнцүүлэх аргаар сонгууль явуулахад нийт саналын тодорхой хувийг аваагүй байвал тэр намыг суудал хуваарилалтанд оролцуулдаггүй бөгөөд түүнийг сонгуулийн босго гэдэг. Энэ нь улс орны амьдралд нөлөө багатай жижиг намуудыг парламентад оруулахгүй байлгах зорилготой юм. Тухайлбал, Германд 5%, Болгар, Унгар, Италид 4%, Испанид 3%-ийн босго тавьдаг гэх мэт. Улсын Их Хурлын 1996, 2000 онуудын сонгуульд оролцсон намуудын авсан саналыг хувилж харвал:

¹

1996 оны УИХ-ын сонгууль

2000 оны УИХ-ын сонгууль

Намууд Санал авсан %

Намууд Санал авсан %

1. ”АХ “эвсэл 47.04 МАХН 50.22. МАХН 40.48 “АХ” эвсэл 13.03. ”А Төр”эвсэл 3.1 МСДН 8.94. МУНН 1.8 Эх орон-МАШСН 10.75. МҮЭНН 2.1 МББН 4.076. МХН 1.7 “ИЗН-НН” эвсэл 3.67. МАжН 0.03 МоАН 1.78. Бие даан нэр дэвшигч 2.79. Их эвсэл 0.8

Нийт хүчинтэй саналын тоо 1.010.116

Нийт хүчинтэй саналын тоо997.225

Эндээс харахад манайд 4 эсхүл 5 хувийн босго тавихад л болж байгаа юм. Ардчилалын тулгуур ойлголт бол ард түмэн нийтээрээ, чөлөөтэй, эрх тэгш, шууд сонгох зарчмаар саналаа нууцаар гаргаж байгуулдаг….төлөөлөгчдийн байгууллагаараа уламжлан төрийн хэрэгт оролцсоор ардчилсан сонгууль хийх талаар бид мэднэ. Өөрөөр хэлбэл парламент ард түмний төлөөллөөс бүрдэх болно. Энэ утгаар нь судалгаанд тулгуурлан мажоритар системээр явагдсан УИХ-ын өмнөх сонгуулиудыг авч үзвэл:

-1996 оны УИХ-ын сонгуулийн хувьд мажоритар системээр явагдсан бөгөөд сонгогчдын хүсэл зоригыг хамгийн бага тусгасан сонгууль болсон. Энэ сонгуульд нийт сонгогчдын 92,15 хувь буюу 1057182 сонгогч ороолцон 76 гишүүн сонгогдсон юм. Эдгээр 76 гишүүдийн төлөө 542937 сонгогч буюу нийт сонгогчдын 51,35 хувь нь саналаа өгчээ. Үлдсэн 514245 сонгогч буюу 48,65 хувийн санал Монгол Улсын Их Хуралд орж ирсэнгүй. Өөрөөр хэлбэл, эдгээр хүмүүсийн сонгох эрх, хүсэл сонирхол ялагдсан нэр дэвшигчтэйгээ хамт үр дүнгүй өнгөрлөө гэсэн үг. Улсын Их Хурлын 76 гишүүний 25 нь тухайн тойргийнхоо сонгуульд оролцсон сонгогчдын хүчинтэй саналын 50 хүрэхгүй хувийн саналавч сонгогдсон нь ч үүнийг гэрчлэх нэг баримт мөн.

-Нэг сонгогч нэг санал өгсөн, тэр өгсөн саналыг тухайн нэр дэвшигчийн намд нь өгсөн санал гэж үзээд хувь тэнцүүлэн бодож үзвэл өгсөн санал, гарсан үр дүн хоёр маш хол зөрөөтэй байгаа юм. ”Ардчилсан холбоо” эвслийн төлөө 475267 сонгогч буюу 47,04 хувь нь, МАХН-ын төлөө 408977 сонгогч буюу 40,48 хувь нь саналаа өгчээ. Эдгээрийн зөрүү ердөө 6.56 хувь байгаа, харин үр дүнд нь “Ардчилсан холбоо” эвсэл 50 суудал, МАХН 25 суудал авч суудлын тоо 2 дахин бага байх жишээтэй.

- ”Улсын Их Хурлын гишүүн бол ард түмний элч мөн бөгөөд нийт иргэн, улсын ашиг сонирхлыг эрхэмлэн баримтална” гэсэн Үндсэн хуулийн заалтыг биелүүлэх боломжийг алдагдуулсан сонгуулийн тогтолцоо Монголд үйлчилж байна. Сонгуулийн үеэр сонгогчдыг татах хууль бус үйлдэл олон арваараа гарч байсан. Мөн улсын төсөв батлагдахад зөвхөн өөрийн сонгогдсон тойрог руу татаж чангаах явдал ч хэвийн үзэгдэл болсон. Дээр дурьдсан гажуудлыг арилгах гол арга зам бол сонгуулийн тогтолцоог шинэчдэх явдал гэж үзэж байна. Дэлхийд сонгууль явуулдаг 150 шахам арга байдаг. Эндээс харахад улс болон өөрийн онцлогт тохирсон сонгуулийн тогтолцоог сонгож авсан байдаг биз. Миний бодоход УИХ-ын гишүүн Ж.Бямбадоржийн Улсын Их Хурлыг хувь тэнцүүлж [пропорциональ] сонгох аргыг олонхийн саналаар сонгох аргатай хослуулах тогтолцоонд шилжих шаардлагатай гэсэн саналтай санал нийцэж байгаа юм. Энэ талаар гол зүйлүүдийг нь тайлбарлая. Сонгуулийг улс нэг тойрог болгож зохион байгуулна. Сонгогч дэмждэг нам, эсхүл тухайн намаас нэр дэвшигчийн төлөө саналаа өгнө. Нам, нэр дэвшигчийн төлөө зэрэг өгсөн ч болно. Дээрхийн алинаар нь өгсөн ч энэ саналыг тухайн намын төлөө өгсөн саналд тоолно.

Харин нэг намын төлөө санал өгөөд өөр намын нэр дэвшигч эсхүл бие даан нэр дэвшигчийн төлөө өгч болохгүй. Улсын хэмжээгээр намуудын төлөө өгсөн саналд нь хувь тэнцүүлж Улсын Их Хурлын гишүүний суудлыг хуваарилна. Тухайн намд оногдсон суудалд тэр намаас нэр дэвшигчдийн хэнийг нь сонгох вэ гэдгийг тогтоохын тулд нэр дэвшигчийн төлөө сонгогчоор санал өгүүлж байгаа билээ. Сонгуулийн пропорционал тогтолцоотой улсад намын төв байгууллагын үнэмлэхүй эрх их байдаг гэсэн шүүмжлэл байдаг. Ийм учраас тухайн намын нэр дэвшигчдийн сонгогдох дарааллыг нам нь биш сонгогч шийдвэрлэж байгаа хэрэг юм. Пропроциональ тогтолцоог сонгож авсан нөхцөлд бие заасан нэр дэвшигч сонгогдох магадлал багатай хэмээн эмзэглэдэг хүмүүс бий. 2000 оны сонгуулийн дүнгээс харахад улсын хэмжээгээр Улсын Их Хурлын гишүүнээр сонгогдоход шаардлагатай дундаж санал 13121 байгаа юм. Хэрэв бие даан нэр дэвшигч үнэхээр нэр хүндтэй улс төрч мөн бол энэ саналыг зовлонгүй авах нь ойлгомжтой. Ингэснээр гарах эерэг талууд нь: 1.Сонгогч бүрийн санал бараг бүгдээрээ Улсын Их Хуралд орж ирнэ гэсэн үг. Ингэснээрээ Улсын Их Хурал маань сонгогчдын төлөөлөл сайтай болно. 2.Төрийн байгууллага ялангуяа Улсын Их Хурлын зохион байгуулалт, үйл ажиллагааны чадавх

дээшилнэ. 3.Намын үүрэг роль дээшилж ингэснээрээ төрийн албан тушаалтны хууль бус болон ёс зүйн алдаа гаргах явдал багасна. 4.Нам улс төрийн боловсон хүчний байршлыг зөв тогтоох чадвартай болно. Сонгогдсон гишүүдээсээ Засгийн газрын гишүүнээр томилох, Ерөнхийлөгчид нэр дэвшүүлж өрсөлдүүлэхэд ямар нэгэн бэрхшээл учрахгүй гэж ойлгож байна.

Ардчилал, хүний эрхийн төлөө тэмцэл, хөдөлгөөний түүхэн үр дүнд Монгол орон хүн төрөлхтний жам ёсны хөгжил дэвшлийн эргэлтэнд орж, нийгмийн амьдралыг үндсээр нь өөрчлөх, цоо шинэ харилцаа, шинэ зарчмын дагуу амьдрах бэрхшээлтэй боловч сонирхолтой цаг үетэй золгосон билээ.

Энэхүү ардчилсан үйл явц баталгаажих улс төр, хууль зүйн үндэс нь нийгмийн харилцааг зохицуулагч тулгуур хууль ардчилсан төрийн байгууллын үндсийг тодорхойлогч улс төрийн баримт бичиг болсон Монгол Улсын ардчилсан шинэ Үндсэн хуулийг олноо зарлан тунхагласнаар нэгэнт бий болжээ.

Монгол Улс өмнө нь гурван Үндсэн хуультай байсан түүхтэй бөгөөд шинэ Үндсэн хуулийн гол онцлог нь урьдын Үндсэн хуулиудын адил аль нэг намын онолын дагуух хөгжлийн программын шинжтэй бус харин нийгмийг бүхэлд нь хөгжүүлэх үзэл баримтлал өөртөө агуулж буйд оршино. Ийм ч учраас энэ үзэл баримтлал ирээдүйг харан хөгжиж байх учиртай гэсэн байр суурийг бид баримталдаг юм.

Монгол Улсын Үндсэн хуулийг баталснаас хойш уг хуулийн талаар тусгайлан судалгаа хийсэн улс төр судлал, эрх зүйн шинжлэх ухааны онол арга зүйн тайлбар олон биш байна. Нийгмийн суурь харилцаа нь ардчилал, зах зээлийн зарчмыг улам бүр илтгэн өөрчилөгдөх явцад Үндсэн хуулийн хөгжлийн асуудал гарч ирэх нь зайлшгүй болж буйг сүүлийн үед нийгмийн улс төр, эрх зүй, эдийн засгийн хүрээнд илэрч байгаа асуудал тод харуулж байна. Нөгөө талаас Үндсэн хууль нь бусад аливаа хуулийн нэгэн адил догма номлол биш учраас түүний хөгжлийн чиг хандлагыг шинжлэх ухааны үүднээс урьдаас харж эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг үүнд хандуулан эрдэм шинжилгээ, судалгааны орчин бүрдүүлэх нь чухал ач холбогдолтой.

Үүний зэрэгцээ Үндсэн хуулийн үзэл баримтлал, мөн чанар, ерөөс ардчиллын тухай шинжлэх ухааны үндэслэл бүхий мэдлэг боловсролыг нийт иргэдэд эзэмшүүлэх нь ардчилсан нийгмийн тогтвортой хөгжлийн нэг үндсэн нөхцөл болдог нь ардчиллын он удаан жилийн уламжлалтай улс орнуудын түүхээр нотлогдсон зүйл бөгөөд тоталитар уламжлал бүхий улс орнуудын хувьд бол бүр ч тулгамдсан асуудал болж буй билээ.

УТБА –ийн гүйцэтгэх захирал Д.Ганбат 1999/12/15

Дэлхийн улсуудын үндсэн хуульт ёсны хөгжил, мөн чанар, онцлог.

Т.Сэнгэдорж.

Үндсэн хуулийн үүсэл, онолын үндэслэл.

Үндсэн хууль нь хоёр зуу гаруй жилийн түүхтэй бөгөөд хүн төрөлхтөн, төрт ёс, эрх зүйн амьдралд үлэмжийн үүрэг гүйцэтгэж иржээ. Тэр нь constitution-латины байгууламж, тогтоох гэсэн үгнээс гаралтай бөгөөд “Үндсэн хууль” гэдэг нэрээр дэлхийн улсуудад түгээмэл шинжтэй болжээ. Үндсэн хуулийг гагцхүү хөрөнгөтний нийгмийн үед бий болсон гэж ойлгох нь учир дутагдалтай бөгөөд тэр нь феодлын нийгмийн үед ч хэрэглэгдэж байсан, харин хөрөнгөтний хувьсгалын үед бүрэлдэн тогтсон гэж үзэх нь зохистой. Төрийн хамгийн гол хуулийн тухайд гэвэл эртний болон феодлын аль ч улсуудад байсан бөгөөд жишээ нь Эртний Энэтхэгийн Манугийн хууль, Вавилоны Арван хоёр салбарын хууль зэргийг дурьдаж болно.

Эзэн Чингисийн Их Засаг хууль бол тухайн үедээ Монгол гүрний Үндсэн хуулийн дайтай тийм чухал хууль байлаа. Гэвч эдгээрийг яг Үндсэн хууль гэдэг өөрийн нь утгаар ойлгож болохгүй юм. Тэгвэл Үндсэн хууль хэдийд ямар үндэслэлээр бий болсон бэ гэсэн асуулт гарна. Үндсэн хууль бол шууд бий болчихоогүй, нийгэм, улс төрийн амьдралаар нөхцөлдөн, түүхийн бүтээгдэхүүн болж, тодорхой нөхцөл байдлын дунд үүсчээ. Феодалын хэмжээгүй эрхт ёсыг хөрөнгөтний хувьсгалаар халж, хүний эрх, эрх чөлөөг тунхагласан улс төрийн чухал баримт бичиг хэрэгтэй болж, түүгээр хууль цаазын хэрэгсэл болгон ашиглах бодит хэрэгцээ, сонирхол бий

болсон тэр үед үүсчээ. Үндсэн хуулийг одоогийн утгаар нь боловсруулж, батлах нэр хүндтэй, түүхэн үүрэг АНУ-д оногдсон юм. Энэ нь дэлхийн үндсэн хуульт ёсны түүхэнд анхны зам мөр гаргаж, ардчилал, хүний эрх, төрт ёсны баталгаа болж, хууль бүтээх үйл ажиллагааны нэгэн сонгодог жишээ болсон гэж үзэж болно.

АНУ-д Үндсэн хууль 200 гаруй жилийн дэлхийн хамгийн урт настай Үндсэн хууль болсны гол учир нь нийгмийн харилцааны тогтвортой хэсгүүдийг зарчмын шинжтэй гол заалтуудаар бататган бэхжүүлж, харин аар саархан зүйлүүдийг нарийвчлан заагаагүйд оршино. Үүгээрээ уг Үндсэн хууль багтаамж сайтай, ямар ч өөрчлөлтүүдийг өөртөө шингээн авах чадвартай болсон юм. Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах аргыг АНУ-д Үндсэн хуулиас харж болно. Өнгөрсөн хугацаанд энэ Үндсэн хуульд 27 “amendment” буюу нэмэлт оруулах замаар нийгмийн харилцааг зохицуулсан бөгөөд ингэхэд уг Үндсэн хуулийн үндсэн буюу гол хэсгүүд нь өөрчлөгдөөгүй юм.

1780-1790 ээд оны үед ганцхан АНУ-ын Үндсэн хууль байсан бус, бусад зарим орны Үндсэн хууль энэ үед ойролцоо гарсныг тэмдэглэх нь зүйтэй. Тухайлбал АНУ-ын Үндсэн хуулийн дараахан түүнээс 4-06 жилийн хойно гарсан Польшийн Үндсэн хууль /1791 он/, Францийн Үндсэн хууль /1793 он/ зэргийг цаашид судлан үзэхэд сонирхолтой байж болох юм. Энэ үед Үндсэн хуульт ёсны концепци институтчлэгдэж , Үндсэн хуулиар хязгаарласан төрийн захиргааны байгууллага, түүний эрх мэдлийн тухай сургаал гэдэг утгаар ойлгогдсон байв. Төрөлх эрхийн үзлээс үүсэлтэй Үндсэн хуульт ёсны концепци нь төрийн эрх мэдлийн хүрээ хязгаарыг төдийгүй, төрийн чиг үүргийг хэрэгжүүлэх процедурыг тогтоодог гэж тэр үеийн онолчид үздэг байв. Үндсэн хуульт ёсны онолын үндэслэлийг зөвхөн Үндсэн хууль гарах буюу түүний дараах үеийн сэтгэгчдийн үзлээс хайх нь учир дутагдалтай. Ер нь Үндсэн хууль бол төрт ёсны асуудалтай нягт холбоотой болхоор төрийн тухай онолчдын үзлээс эх үндсийг нь гаргах явдал чухал. Тэгвэл төрийн тухай шинжлэх ухаан эртний Грект үүсч, дараах бүхий л үеийн туршид хөгжжээ. Төрийн зориулалт, мөн чанар, үүслийн тухай асуудлыг Аристотель, Плато, Гуго Гроций, Б.Спиноза, Т.Гобсс, Н.Макиавелли, Ж.Боден, Г.Блэкстон, Ф.Фортескью, Ш.Монтескью, Ж.Локк, Ж.Руссо, Т.Жефферсон, И.Кант, В.Гегель зэрэг философичид, өнгөрсөн үеийн нэрт сэтгэгчид тайлбарлаж үндэслэлүүдийг гаргаж байв. Төрийн үүсэл, мөн чанар, хэлбэр, агуулга, үйл ажиллагааны тухай асуудлыг К.Маркс, Ф.Энгельс, В.И.Ленин нар тодорхой улсуудын төрт ёсны хөгжилд дүн шинжилгээ хийсний үндсэн дээр өөрсдийн үзэл бодлыг дэвшүүлсэн юм. Эдгээр философи сэтгэлгээний тайлбар, төрийн онолын дүгнэлтүүд нь ард түмний эрх, эрх чөлөөний төлөө тэмцэл, түүнийг Үндсэн хуульд бататган бэхжүүлэх, төрийн эрх мэдлийг хуулиар хязгаарлан тогтооход онолын чухал үндэслэл болж өгсөн гэж үзэх ёстой. Ямар онол байна вэ, түүнийг дагалдан тус бүрийн онцлогтой тийм Үндсэн хууль гарсан гэж үзэж болно. Өөрөөр хэлбэл эхний үедээ Үндсэн хуулийн ерөнхий онолоор хүний эрх, эрх чөлөө, төрийн эрх мэдлийн талаас нь авч үзэж байсан бол XIX зууны эцэс, XX зууны эхэн үед Үндсэн хуулийн эрх зүйн шинжлэх ухаан жинхэнэ ёсоор тогтнон хөнжиж, түүний зонхилох чиглэл нь “Хууль зүйн школ” болж сонгодог утга руугаа орж ирсэн юм. Түүний гол төлөөлөгчид нь Г.Еллинек, А.Эсмен, А.Дайси, В.Орландо, П.Лобанд нар юм. Эдгээр нь Үндсэн хуулийн эрх зүйн үндсэн ойлголт, категорийг боловсруулж, Үндсэн хуулийн эрх зүйн сонгодог онол бүтээж, эрх зүйт ба ардчилсан төр, парламентат ёсны номлолыг боловсруулсан юм.

Үүний дараа XX зууны эхний хагасад Үндсэн хуулийн эрх зүйн шинжлэх ухаанд социологийн чиглэл бий болов. Тэргүүлэх төлөөлөгчид нь Л.Дюги, М.Ориу, Д.Гумплович гэх мэт онолчид байв. Эдгээр нь нийгмийн социал эрх зүй, социал эв

нэгдэл болон эрх зүй, хууль тогтоогчийн өөрийн нь ноёрхлын тухай үзлийг номлож байв.

XX зууны Үндсэн хуулийн эрх зүйн ухааныг хөгжүүлэхэд нэрт төр судлаач М.Прело, Ж.Ведель, Х.Филлипс, Д.Маккинтош, Д.Маршалл, Г.Кельден, К.Хессе зэрэг сэтгэгчид чухал хувь нэмэр оруулжээ. Эдгээр нь нийгэм, төрийн хөгжлийн орчин үеийн байдлаар нөхцөлдсөн Үндсэн хуулийн эрх зүйн онол боловсруулжээ. Дээрх онол, сургаалуудыг авч үзэхийн зэрэгцээ сүүлийн үеийн буюу XX зууны төгсгөл дэх Үндсэн хуулийн эрх зүйн онолын асуудал харьцангуй бага судлагдсаныг анхаарч, цаашид эрдэм шинжилгээний эргэлтэд оруулах нь чухал байна.

Үндсэн хуулийн хөгжил, мөн чанар

Дэлхийн улсууд 200 орчим гэхэд бараг цөм Үндсэн хуультай. Гэсэн хэдий ч яг үйлчилж буй Үндсэн хууль гэвэл 100 гаруй байна. Эдгээрийн дотроос өмнө үзсэнээр 200 гаруй жилийн өмнө батлагдсан “ахмад” Үндсэн хуулиуд тэргүүлж байна. Тэгвэл 1990-ээд оноос хойш батлагдсан “балчир” Үндсэн хуулиуд ч бий. Эдгээр өмнөх Үндсэн хуулиудын халаа болж, тэдгээрийг залган авч, үргэлжлүүлж байгаа билээ. Энэ хооронд янз бүрийн цаг хугацаа, нөхцөл байдлын “завсрын” Үндсэн хуулиуд бий болсон бөгөөд аль нь ч гэсэн түүхийн том сорилтыг даван туулж чадвал “хэврэг” биш ч, “бөх” гэдгээ харуулах юм. Үндсэн хуулийг Парламент батлах нь хүүхдийг “эх барьж” авч байгаатай адил бөгөөд өлгийтэй хүүхэд хөл, хэлд орж, хүний зэрэгт хүрч өсөн бойждогийн адил уг Үндсэн хуулиар хүмүүс ярьж, ажил амьдралаа зохицуулах болсноор тэр нь “амь орж” нийгмийн амьдралд үйлчилж эхэлнэ гэсэн хэрэг юм. Энэ болтол зохих хугацаа шаардах бөгөөд Үндсэн хуулийн үйлчилэх хугацаа нь түүний “насыг” илтгэнэ. Урт настай Үндсэн хууль “яс” сайтай, богино настай Үндсэн хууль “яс” муутай гэсэн үг. Хэдий хэрийн настай Үндсэн хууль болох нь хууль бүтээгчдийн чадвараас шууд шалтгаална. Иймд Үндсэн хууль бүтээх нь томоохон урлаг бөгөөд урлахуйн эрдмээр хийгддэг ажил юм. Тэгэхдээ нэгэн их сэтгэгчийн /К.Марксын/ хэлснээр хуулийг хүн зохиодоггүй, харин нийгмийн харилцаанд тохируулан томьёолдог ажээ. Ийнхүү томьёоллоо сайтар олсон Үндсэн хууль тогтвортой сайн үйлчилдэг байна. Дэлхийн улсуудын Үндсэн хуулийг гарсан цаг хугацаагаар нь дараах байдлаар ангилж болох юм. Үүнд:

1. Юуны өмнө ахмад болон залуу үеийн Үндсэн хууль гэсэн хоёр том бүлэгт хувааж болох бөгөөд энэ нь тус бүрдээ түүхийн нэлээд урт хугацааг хамарна. Ахмад үеийн Үндсэн хуульд 1787-1945 оны хооронд 158 жилийн хугацаанд гарсан Үндсэн хуулиуд орно. Залуу үеийн Үндсэн хуульд дэлхийн II дайны дараах үе буюу 1946 оноос 2000 он хүртэл 54 жилийн хугацаанд гарсан Үндсэн хуулиуд багтана. Энд дэлхийн II дайнаар зааглаж байгаа нь тэрээр хүн төрөлхтний нэн эгзэгтэй үе байсантай холбоотой юм. Энэ хоёр том бүлэг Үндсэн хуулиуд тус бүрийнхээ түүхэн онцлогийг өөрийнхөө агуулгаар хадгалж байгаа болно.

2. Мөн Үндсэн хуулиудыг түрүү үеийн, дунд үеийн, шинэ үеийн, нэн шинэ үеийн, ирээдүйн Үндсэн хуулиуд гэж таван үндсэн хэсэгт ангилж болох юм.

Түрүү үеийн Үндсэн хуулиудад 1700-1800–аад оны үед гарсан АНУ /1787 он/,

Монгол Улсын Үндсэн хуулийн онолын үзэл баримтлалын тухай зарим асуудал.

А. Цанжид.

Монгол Улсын шинэ Үндсэн хууль нь өмнөх Үндсэн хуулиудтай харьцуулахад зарчмын ялгаатай юм. Тийм ч учраас уг хуулийн онолын үзэл баримлал нь тэдгээр хуулиудынхаас өөр гэж хэлэх бүрэн үндэстэй. Гэвч шинэ үндсэн хуулийн онолын үзэл баримтлалын тухай ярихад тэмдэглэж хэлэх ёстой нэг зүйл бол уг Үндсэн хуулийн төслийг боловсруулахад мэргэжлийн хүмүүс, байгууллага оролцсон боловч яг батлахдаа тухайн үеийн улс төрийн хүчнүүдийн байр суурийг тусган зөвшилцлөөр төрөн гарсан явдал юм. Учир нь зөрчил, зөвшилцөл нь онолын үзэл баримтлалд ба улс төрийн үйл ажиллагаанд оролцогчдын сонирхолд ихэвчлэн тулгуурладаг. Тиймээс онолын үзэл баримтлалын тухай яриа нь их ерөнхий зүйл, чиглэл, хандлагыг л хөндөж байгаа гэдгийг урьдчилан сануулахад илүүц биш бизээ.

Шинэ Үндсэн хуулийн үндсэн зарчмууд нь марксизм ленинизм биш гуманизм, либерализм, ардчилсан социализмын хүмүүнлэг, чөлөөлөгч үзэл санаанаас эх ундаргатай юм. Эдгээр нь уг хуулинд “Ардчилсан ёс, шударга ёс, эрх чөлөө, тэгш

байдал, үндэсний эв нэгдлийг хангах, хууль дээдлэх нь төрийн үйл ажиллагааны үндсэн зарчим мөн” болохыг бүр нэгдүгээр зүйлдээ хуульчлан баталгаажуулсан юм. Эл хууль Монгол Улсын улс төр, нийгэм, эдийн засгийн байгууллын ерөнхий шинж, төрийн байгуулал, төр, иргэний харилцаа, нийгэм, хувь хүний харилцааны тухай асуудлыг тодорхойлохдоо ангич байр суурь, нийгэм-эдийн засгийн формацын онолын үүднээс авч үзээгүй нь түүний онолын үзэл баримтлалын үндсэн шинж болно. Үндсэн хуулинд “хүмүүнлэг иргэний ардчилсан нийгмийг цогцлуулан хөгжүүлэхийг эрхэм зорилго болгоно” хэмээн заасан нь социализмын материал, техникийн бааз байгуулах зорилттой харцуулахад ямар нэг нийгэм байгуулах тухай яриа огт биш юм, ”Хүмүүнлэг гэдэг нэр томьёо нь нийгмийн харилцааны, ялангуяа социал харилцааны шинж чанарыг тодорхойлж байгаа болно. Ийм харилцааны хүрээнд хүн төрөлхтний ёс суртахууны нийтлэг хэм хэмжээг, үндэсний дэвшилтэт уламжлалтай хослон хэрэглэх замаар монголын нийгмийг хүний үнэ хүндэд нийцсэн шинж төрхтэй болгохын зэрэгцээ хөгжлийн явцад гарч болох [бусад орны түүхэнд гарсан] социал харилцааны гажуудлаас үүдсэн элдэв сөрөг үзэгдлийг гаргахгүй байх, нийгмийн эв нэгдлийг хамгаалах боломж бүрдэнэ. ”Иргэний ардчилсан” гэдэг нэр томьёо нь улс төрийн харилцаа, төр, иргэний харилцааны шинж чанарыг илэрхийлнэ. Энэ нь нийгэм. төр хоёрыг салгаж бие биетэйгээ ядахдаа эрх тэнцүү харилцдаг субъектүүдийн хэмжээнд тавьдаг либерал ардчилсан үзэл баримтлал юм. Иргэний ардчилсан шинжтэй харилцааг тунхаглах нь улмаар олон хэвшил бүхий эдийн засагтай байх, оюун санааны хүрээнд олон ургальч байдлыг хэвшүүлэх зэрэг нийгмийн амьдралын бусад хүрээний шинжүүдийг тодорхойлох боломжийг олгосонюм.

Нийгмийн хүмүүнлэг, иргэний ардчилсан шинжийг тодорхойлоход хэдийгээр шинжлэх ухааны шинжтэй шалгууруудыг хэрэглэхийг үгүйсгэж бодохгүй боловч эдгээрийг онцлох болсноор ерөөс нийгэмд хандах хандлага нэг онолыг ягштал баримталдаг догматик байдлаас гарч бүхэлдээ ёс суртахууны шинжтэй болов. Ямар ч ард түмэн эрх чөлөөтэй, шударга ёс, тэгш эрх ноёрхсон нийгэмд аж төрөхийг эрмэлздэг. Тийм ч учраас нийгмийн “сайн”, ”муугийн” шалгуур нь үнэлэмжийн шинжтэй гэж болно. Үйлдвэрлэлийн хэрэгсэл хувийн юмуу, нийгмийн байх нь нийгмийг эрх чөлөөтэй, шударга, эв нэгдэлтэй болгодоггүй ажээ. Шинэ Үндсэн хуулийн дээр дурьдсан заалтууд нь монголын нийгэмд чухамхүү ийм үнэлэмжийн шинжтэй шалгуурыг тогтоосон юм.

Үндсэн хуулиар хуульчлагддаг нэг гол зүйл бол тухайн улс орны төрийн байгууламж юм. Төр, түүний мөн чанарыг хэрхэн үзэх нь эл асуудлыг Үндсэн хуулиар шийдвэрлэх ул суурь болно. Тус улсын өмнөх Үндсэн хуулинд тодорхойлогдсон төрийн байгууламж нь төрийн тухай марксист үзэг баримтлалд бүхэлдээ тулгуурлаж байсан нь ойлгомжтой. Энэ нь “төр бол ангийн ноёрхлын байгууллага, нэг анги нөгөөгөө дарлах байгууллага, төр бол ангиудын мөргөлдөөнийг намдааж, тэр дарлалыг хууль ёсны болгож” бэхжүүлдэг байгууллага гэсэн үзэл баримтлалд тулгуурласан төрийн мөн чанар дарангуйлагч, тоталитар шинжтэй байхаас өөр аргагүй юм. Хэдийгээр социалист төр нь дарангуйлагч шинжээ алдаж байгаа “хагас” төр хэмээн үздэг байсан хэдий ч улс төрийн бодит амьдралд төрийн гүйцэтгэж байсан үүрэг “хагас” байсангүй. Нэлээд судлаачид Монгол улсад 90-ээд он хүртэл оршин тогтнож байсан төрийг тоталитар дэглэмтэй байсан гэж үзсэн байсантай санал нэгдэж байгаа юм. Асуудлыг тодотгох үүднээс хувийн саналыг нэмэрлэх нь зүйтэй гэж үзэж байна. Тоталитар дэглэм байсан уу, үгүй юу гэдгийг шийдвэрлэхэд шалгуурын асуудал чухал юм. Бидний саналаар хоёр төрлийн, эсхүл хоёр бүлэг шалгуур байж болох юм. Нэгд нь, төрийн хяналтын хүрээг авч үзэх нь оновчтой мэт санагдана.

Төр, нийгмээс өөрийгөө салган түүний дээр тавьж, нийгмийн амьдралын улс төр, нийгэм эдийн засаг, оюун санааны хүрээнд хатуу хяналт тогтоосон байх нь түүний тоталитар шинжийг илэрхийлэх шалгуур мөн. Харин нийгмийн амьдралын бусад хүрээг харьцангуй чөлөөтэй байлгаж зөвхөн улс төрийн хүрээнд цөөхөн эрх мэдэлтний хяналтыг тогтоох нь төрийн авторитар шинжийн шалгуур юм. Төрийн эрх мэдлийг бусад хүрээгээр зогсохгүй улс төрийн хүрээнд ч хуулиар хязгаарлаж төрийг нийгмийн түнш, зохицуулагч, зуучлагч, үйлчлэгчийн байр сууринд тавьсан тохиолдолд түүний үндсэн шинж нь ардчилал болох юм. Хоёрт, төрийн шинж чанарыг [ манайд үүнийг улс төрийн дэглэм ч гэж бас нэрлэдэг ] тодорхойлох шалгуурт засаглалын механизмыг оруулж болох талтай. Засаглалын механизм гэдэг бол тодорхой хүчин, бүлэг хүмүүст засгийн эрхийг барих, өөрөөр хэлбэл засаглах бололцоог олгодог өвөрмөц үйл ажиллагаа, түүнийг явуулах эрх, хэм хэмжээний цогц юм. Түүнд юуны өмнө гурван зүйлийг оруулж болно. Үүнд: а] Засгийн эх булаг, б] шийдвэр гаргах эрх, арга. в] удирдах элитийг сонгон шалгаруулах арга зэрэг болно [Энэ талаар зохиогчийн бусад бүтээлээс дэлгэрэнгүй үзэж болно] Эдгээр зүйлсийг засаглалын механизм хэмээн нэрлэхийн учир бол засаглах эрх хүлээн зөвшөөрөгдсөн байхын зэрэгцээ бүх нийтээр дагаж мөрдөх ёстой шийдвэр гаргах эрхийг гартаа атгаж, чухал албан тушаалуудад ажиллах хүмүүсийг өөрийнхөө сонирхолд нийцүүлэн сонгож ажиллуулах бололцоо той байх нь засаглал эрх мэдлийг бүхэлд нь авах бололцоог бүрдүүлэхэд хангалттай гэж үзсэнтэй холбоотой юм. Засгийн эх булаг нь тухайн үеийн эрх баригчдын засаглах эрх юунаас үүдэлтэй болохыг заахын хамт түүний хууль ёсны эсэхийг харуулна. Ийм эх булаг нь уламжлалт хэм хэмжээ, шашин, үзэл суртал, хууль зэрэг янз бүрийн зүйл байж болох юм.

Тоталитар, авторитар дэглэмийн үед уламжлалт хэм хэмжээ, шашин, үзэг суртал, хүч зэрэг эх булгууд байдаг бол ардчилсан төрийн үе дэх засгийн эх булаг нь зөвхөн хууль байдаг гэж үзэж байна. Шийдвэр гаргах тухайд гэвэл энд уг үйл ажиллагаанд хэдэн хүн оролцож, яаж түүнийг хэрэгжүүлж байна вэ гэдгийг онцолж байгаа юм. Тухайлбал, тоталитар дэглэмийн үед ганц юмуу, цөөн хүн шийдвэр гаргаж түүнийгээ янз бшрийн аргаар олонхид тулган хүлээлгэдэг. Харин ардчиллын үед шийдвэр гаргах үйл ажиллагаанд олон хүн [нийгмийн янз бүрийн бүлэг хэсгийн төлөөлөгчид] оролцож, шийдвэрийг олонхийн саналаар юмуу зөвшилцлийн аргаар гаргана.

Дээрхи шалгууруудыг манай улсын өмнөх Үндсэн хуулиуд, ялангуяа 1960 оны Үндсэн хуулиар тодорхойлогдсон төрийн шинж чанарт хэрэглэх юм бол төр тоталитар байсан гэдгийг хүлээн зөвшөөрөх учиртай нь илт юм. Тийм ч учраас би энд дээрх шалгууруудыг хэрэглэн дүн шинжилгээ хийх ажлыг уншигчдын таалалд үлдээж байна. Харин эл дүгнэгттэй санал нийлдэггүй хүмүүс социалист орнуудад оршин тогтнож байсан улс төрийн дэглэмийг Гитлерийн болон түүнтэй төсөөтэй бусад дэглэмүүдтэй харьцуулсаны үндсэн дээр хуучин социалст орнуудад, түүний дотор Монгол Улсад тоталитар дэглэм байгаагүй гэж үзэх нь бий. Дээрхи шалгууруудын үүднээс эдгээр дэглэмүүдэд хандвал нэг хэв маягийн болох нь харагдана. Харин тухайн цаг үеийн болон гадаад, дотоод нөхцөл байдал, удирдлага болгосон улс төрийн үзэл онолын ялгаа зэргээс үүдэн тоталитаризмын хоёр өөр хэлбэр [баруун болон зүүн радикал] байсан гэж үзэж болох юм. Тоталитардэглэмүүдэд байдаг нийтлэг шинж бол эхлээд хүчирхийллийн янз бүрийн аргуудыг хэрэглэн нийгэмд байр суурь эзлэн улмаар өөрийгөө бэхжүүлдэг явдал юм. Дараа нь аажимдаа илт эсэргүүцэгчид устаж үгүй болох, хүмүүс дэглэмийн тавьж байгаа шаардлагад үйл ажиллагаагаа зохицуулан “өөрөө цензур” тавьж сурах, иргэдийн улс төрийн соёл тоталитар хэв маягтай болж, үнэлэмж өөрчлөгдөх зэрэг шалтгаанаар тоталитаризмын илрэх хэлбэр аядуу болдог.

Чухам ийнхүү аядуу болсон тоталитаризм Монгол оронд оршин тогтнож байсан билээ. Дашрамд дурьдахад, хуучин ЗХУ болон социалист бусад оронд их бага ямар нэг хэмжээгээр болж өнгөрсөн улс төрийн хэлмэгдүүлэлт нь эдгээр оронд тоталитар дэглэм үүсэж бэхэжсэн арга байсан гэж үзэж болох юм.

1992 онд батлагдсан Монгол улсын шинэ Үндсэн хууль төрийн тоталитар шинжийг бүрэн арилгасан юм. Юуны өмнө эл Үндсэн хууль нь төрийн тухай шинэ ойлголтод тулгуурлаж байгааг тэмдэглэн хэлэх хэрэгтэй. Бидний ойлголтоор төрд түүний мөн чанарыг шингээсэн, түүнийг нийгмийн бусад бүрдлүүдээс илт ялгаруулдаг өвөрмөц хоёр шинж байдаг. Нэг нь төр бол тодорхой хил хязгаарын дотор оршин сууж байгаа хүмүүсийн бүрэн эрх, бие даасан байдлын биелэл юм. Европод үндэсний улсууд үүсэхтэй холбоотой орчин үеийн төр бүрэлдэн тогтсон, ХХ зуунд колонийн систем задран унаж ангийн харилцаанаас гадуур үндэсний олон шинэ залуу улс үүссэн зэрэг нь эл үндэслэлийг нотлох нэг баримт болох юм. Төргүй улс байдаггүй, улсгүй төр байдаггүй. Тийм ч учраас монгол хэлнээ төр, улс гэж хоёр янзаар хэрэгддэг ойлголтуудыг нэг нэр томъёгоор илэрхийлэх нь бусад хэлэнд болон шинжлэх ухаанд тохиолддог билээ. Төрийн мөн чанарын эл талыг нь гадаад харилцааг эрхлэн явуулах, батлан хамгаалах зэрэг гадна тийшээ хандсан чиг үүргүүд тусгаж байдаг. Хоёрдахь нь төр бол тэрхүү бүхэн эрхт хүмүүсийн нийтлэгийн өөхийнгөө зохион байгуулах арга мөн.

Бүгдээрээ даган мөрдөх ёстой нийтлэг шийдвэрийг хэн, хэрхэн гаргах вэ, түүний хэрэгжилтэнд яаж хяналт тавих вэ?, биелүүлээгүй тохиолдолд яаж түүнийг заавал биелүүлдэг болгох вэ? гэх зэрэг асуултуудад хариулт өгөх нь хүмүүсийн нийтлэгийн өөрийгөө зохион байгуулах үйл ажиллагааны гол агуулга юм. Өөрөөр хэлбэл, дээр дурьдсан бүрэн эрхийг дотооддоо хэрэгжүүлэх аргыг тодорхойлно гэсэн үг. Чухамхүү тэр арга нь хүмүүс төр болон зохион байгуулагдах явдал юм. Энд нэг чухал асуудал тулгарна. энэ бол бүрэн эрхт этгээд хэн бэ гэдэг асуултанд хариулт өгөх юм. Орчин үеийн нөхцөлд бүрэн эрхт этгээд [Оросоор суверен, анлиар sovereign] нь нийт иргэд гэдэг утгаараа ард түмэн бүхлээрээ юм. Тийм болохоор хүмүүсийн нийтлэгийн бүрэн эрхт байдлын биелэл болсон төр тэр нийтлэгийн нэг хэсгийн [ангийн] зэвсэг байна гэж үзэх нь төрийн мөн чанарыг гуйвуулж байгаа хэрэг мөн. Тийм ч болохоор орчин үеийн төр нь засаглалын хэлбэрээс үл шалтгаалан мөн чанараараа парламентат шинжтэй байх нь зүй ёсны хараг юм. Өөрөөр хэлбэл, ерөнхийлөгчийн засаглалтай байлаа ч гэсэн ард иргэдийг төлөөлөн хууль тогтоох, гүйцэтгэх засаглалын үйл ажиллагаанд хяналт тавих, зохион байгуулах зэрэг төрийн эрх мэдлийн чухал салбарыг хэрэгжүүлэгч нь парламент хэвээр байх болно. Төрийн мөн чанарын хоёрдахь талаас нийтлэг мөрдөх дүрмийг батлан гаргах, тэдгээрийг хэрэгжүүлэх, нийгмийн дэг журам, аюулгүй байдлыг хангах, иргэдэд үйлчлэх гэх мэт чиг үүргүүд үүсвэр авдаг байна.

Монгол Улсын шинэ Үндсэн хуулинд баталгаажсан төрийн байгуулал нь төрийн тухай дээр товч авч үзсэн өргөн ойлголтод тулгуурласнаараа өмнөхөөсөө ялгаатай юм Ингэснээр нэг намын монополь эрхэнд автагдсан, нийгмийн амьдралын бүхий л хүрээнд тоталь хяналт тогтоосон, чухамдаа нийгмээс өөрийгөө тусгаарлан түүний дээр оршин байсан төр дурьдсан шинж чанаруудаа гээж хэдийгээр нийгмийн бусад бүрдлүүтэй харьцуулахад онцгой үүрэгтэй ч гэсэн нийгмийнхээ нэг хэсэг болж хувирсан юм. Тэхдээ онолын хувьд нэг зүйл бүхэн тодорхой бус байгааг тэмдэглэхгүй өнгөрч болохгүй юм. Либерал ардчиллын сэтгэлгээнд төр болон иргэний нийгмийг ихэвчлэн тусад нь авч үзэн тэдгээрийн түншлэлийн тухай ярьдаг. Шинэ Үндсэн хуулинд байгаа олон заалт, зүйлийг үзэхэд эл үзлийг баримталсан мэт байна. Тэгвэл дорно дахинд улсыг нэгэн гэр бүлтэй адилтгах, улмаар төрийг тэр гэр бүлийн эцэг-нэг

гишүүн нь гэж үзэх, үүнээс үүдэн төр нь иргэнээ халамжлах, иргэн нь төрөө хүндэтгэх тухай ойлголт нийгмийн улс төрийн соёлд гүнзгий нэвчсэн байдаг билээ. Шинэ Үндсэн хуулинд ч эл үзэл санаа бас агуулагдаж байгаа юм. Энэ хоёрын чухам алийг нь барих вэ гэдэг нь зөвхөн онолын төдийгүй манай нийгмийн цаашдын төлөвшилд ач холбогдолтой юм. Магадгүй эдгээр нь өөр хоорондоо эсрэг тэсрэг биш, тиймээс зохих хэмжээгээр хосолж болохыг ч үгүйсгэх аргагүй юм.

Шинэ Үндсэн хуулиар Монгол Улсад өмнө байсан төрийг төрийн хувьд устгаад шинэ төрийг буй болгоогүй. Ялангуяа, монгол төр ард түмнийхээ бүрэн эрхт байдлын илэрхийлэл, биелэл болохын хувьд тусгаар тогтнолыг сэргээн тогтоосон тэр үеэс хойш тасралтгүй оршин тогтнож байгаа юм. Үүнд шинэ Үндсэн хуультай хамт түүний хавсралт хуулийг батлан гаргахын нэг учир утга оршиж байсан билээ. Харин Монгол төр нийт иргэдийн өөрийгөө зохион байгуулах аргын хувьд өөрчлөгдөж зарчмын шинэ мөн чанарыг олсон юм. Өдгөө монгол төрийн засаглах эрх нь хуулиас үүдэлтэй бөгөөд нийтээр даган мөрдөх ёстой шийдвэрүүдийг нийгмийн янз бүрийн хэсэг бүлгийн төлөөлөгч - олон хүн олонхийн саналаар юмуу зөвшилцлөөр гаргадаг, удирдах элитийг бүх нийтийн сонгуулиар сонгох шалгаруулдаг болсон нь засаглалын теханизм бүхэлдээ өөрчлөгдсөнийг харуулж байна. Шинэ Үндсэн хуулинд төрийн тогтолцоог бүрдүүлэхдээ засгийн эрх мэдлийг хуваах зарчмыг баримталсан юм. Төр болон зохион байгуулагдсан ард түмэн [иргэд] нь бүхэлдээ төр барих ажлыг байнга дагнан эрхлэх боломжгүй юм. Тийм ч учраас төрийн эрх барих үйл ажиллагаа нь нийгэмд явагддаг аливаа бусад үйл ажиллагааны нэгэн адил институтжиж улс төрийн тодорхой дүрүүдийг үүсгэдэг нь төрийн тогтолцоонд хамрагдах байгууллагууд юм. Өөрөөр хэлбэл, тэдгээр нь ард түмний өөрийгөө эзэгнэх, зохион байгуулах сонирхлыг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны үр дүнд үүсдэг гэж болно. Төрийн эл онцлоогийг харгалзан түүнийг явцуу утгаар нь байгууллага хэмээн үзэж тодорхойлох тохиолдол байдаг. Тухайлбал, Жон Холл төрийг гурван шинжээр тодорхойлсон байдаг:

1. Төр бол бүрдлүүдийн сүлжээ бөгөөд тэдгээрийн дотроос хамгийн чухал нь хүчирхийлэл, албадлагатай холбоотой хэсэг нь юм.

2. Эдгээр бүрдлүүд нь тодорхой хил хязгаар бүхий газар зүйн орчинд байршдаг. 3. Төр нь эл нутаг дэвсгэр дээр хууль тогтоох эрхийг дангаар эдэлдэг гэжээ.

Төрийн байгууллагууд нь дээр дурьдсан ёсоор хууль тогтоох эрхийг дангаар эдэлдэг, албадлага хүчирхийллийг хэрэгжүүлдэг болохоор төрийн эрх мэдлийг хэрхэн хуваарилж хэрэгжүүлэх вэ гэдэг нь туйлын чухал юм. Хүн төрөлхтний улс төрийн үйл ажиллагааны туршлагаар энэ асуултанд өгөгдсөн хамгийн шилдэг хариулт бол засгийн эрх мэдлийг хуваах тухай санаа юм.

Монгол Улсын шинэ Үндсэн хуулинд төрийн эрх мэдлийн гурван салбарыг харьцангуй тусгаарлан Улсын Их хурал, Засгийн газар, шүүх гурав өөр өөрийн салбарт дээд эрх эдлэхэээр заасан нь өмнөх Үндсэн хуулиудад бүх эрх мэдлийг Ардын их хуралд төвлөрүүлэн түүнийг улсын эрх барих дээд байгууллага хэмээн тунхагласнаас ялгагдах нэг онцлог зүйл мөн. Өмнөх төрийн тогтолцоо нь ассемблейн хэв маягтай байв. Төрийн эрхийг ард түмэн барих ёстой учраас тэдний дундаас сонгогдсон төлөөлөгчдийн байгууллага болох АИХ хууль тогтоох, шүүх, гүйцэтгэх эрх мэдлийн гэх мэт аль ч салбарт эцсийн үгийг хэлэх эрхтэй байхаар бодсон хэрэг юм. Гэвч хэрэг дээрээ төрийн ийм тогтолцоо эрх мэдлийг ард түмний гарт өгч чадаагүй билээ. Үүний шалтгааныг зөвхөн ганц намын системтэй холбон үзэх нь хангалтгүй. Учир нь төрийн ийм тогтолцоо нь асуудалд цэвэр онолын байр сууринаас хандаж дүгнэлт хийвэл эрх мэдлийг хэт төвлөрүүлэн шүүх эрх мэдлийн бие даасан, хараат бус шинжийг алдагдуулах ба гүйцэтгэх байгууллагыг эрх мэдлийн бие заасан салбар бус энгийн багаж зэвсгийн байдалтай болгодог. Бодит байдалд төрийн хуучин тогтолцоонд зарим талаар ийм шинж агуулагдаж байсан нь үнэн. Харин АИХ-ын

ажиллагаа байнгын бус, хууль тогтоогчид мэргэжлийн бус байсан болон бусад шалтгааны улмаас гүйцэтгэх эрх мэдэл давамгайлах байр суурьтай байсан гэж болно. Шинэ Үндсэн хуулиар төрийн тогтолцооны ассемблейн хэв маяг өөрчлөгдөж цэвэр танхимын болон цэвэр ерөнхийлөгчийн засаглалын шинж чанарыг хослуулсан дэлхийн ардчилсан бусад оронд түгээмэл байгаа холимог хэв маягийн тогтолцоо буй болов. Ийнхүү монгол төрийн тогтолцоог ерөнхий шинжээр нь авч үзвэл засгийн эрх мэдлийг хуваах онолд тулгуурласан тогтолцооны хэв маягт багтах болсон боловч уг зарчмыг баримталсан нь зарим талаар тууштай биш гэдгийг хэлэх хэрэгтэй. Энэ нь юуны өмнө төрийн байгууллагуудын тэнцдэрт байдалд хамаарна.

Засгийн эрх мэдлийг хуваах зарчмын нэг тал нь эрх мэдлийг хуваах байдаг бол нөгөө тал нь салбаруудын бие биедээ тавих хяналт, тэнцвэрт байдал юм. Эл хоёрдахь тал нь дутагдвал төрийн эрх барих нэгдмэл байдал алдагдаж хоёр, гурван засаг тогтох магдлалтай юм. Тиймээс тэнцвэрт байдлын механизм [checks and baiances] чухал. Ийм механизмыг буй болгох гол арга бол салбаруудын эрх мэдлийг бага хэмжээгээр холих явдал юм. Энэ зарчмыг манай Үндсэн хуульд ч бас хэрэглэсэн билээ. Тухайлбал, хуулинд хориг тавих эрхийг төрийн тэргүүнд, Үндсэн хуулиас бусад хууль тайлбарлах эрхийг Дээд Шүүхэд, Үндсэн хуулийн асуудлаар гарч болох маргааныг шийдвэрлэх эрхийг Үндсэн хуулийн цэцэд, гол гол томилолтуудыг батлах юмуу зөвшилцөх эрхийг УИХ-д олгосон зэрэг нь бүгд ийм тэнцвэржүүлэх механизмын шинжтэй юм. Гэвч зарим талаар тэнцвэрт бус байдал хуульчлаглсаны жишээ бол ерөнхийлөгчийг огцруулах, чөлөөлөх, засгийн газрыг танхимыг огцруулах, УИХ-ыг тараах зэрэг эрхийг зөвхөн УИХ-д олгосон явдал мөн.

Эрх мэдлийг хуваах тогтолцоонд парламент, засгийн газар, ерөнхийлөгч гурвын харилцааг зөвхөн эрх зүйн талыг бус, мөн улс төрийн талыг нь харгалзан хуульчлах нь чухал. Ийм нөхцөлд төрийн хямралыг зогсоох, мухардмал байдлаас хуулийн дагуу гарах боломж бүрдэнэ. Тус улсын Үндсэн хуулинд баталгаажсан төрийн тогтолцоо нь танхимын [парламентын] шинж давамгайлсан холимог шинжтэй болох тухай дээр нэгэнт өгүүлсэн билээ. Ийм тогтолцоонд төрийн тогтвортой байдал нь парламент, засгийн газрын харилцаанаас ихээхэн хамааралтай. Тухайлбал, парламентад бат цул олонхи байх нь зөвхөн парламентынхаа тогтвортой байдалд нөөлөөтэй төдийгүй засгийн газрын танхимын хайдвартай тулгуур байдаг. Тэрчлэн парламентаар батлагдан гарч буй хуулиуд улс төрийн нэг үзэл суртал, онолын баримтлал, нэг бодлогын дагуу гаргах, дотроо зөрчилгүй байх үндэс болно. Гэвч амьдралд парламентын олонхи задрах тохиолдол цөөн бус удаа гарна. Ийм үед парламентын зүгээс засгийн газартай зөрчилдөх, улмаар засгийн газрыг огцруулах оролдлого гарна. Хэрвээ засгийн газрыг огцруулах эрх бүхэлдээ зөвхөн парламентад байх юм бол энэ оролдлого ихэвчлэн хэрэгжих бөгөөд нэгэнт парламентад тогтвортой олонхи байхгүй учраас шинэ засгийн газар ч урт настай байх баталгаагүй.

Засгийн газрыг огцруулах үйл явц эцэс төгсгөлгүй үргэлжилж болно. Тогтвортой олонхигүй парламент бол төрийн хямралын гол их булаг байдаг. Тийм болохоор хямрал гарсан нөхцөлд олонхигүй болчихоод өөрөө ажиллаж чадахгүй, засгийн газарт тууштай үйл ажиллагаа явуулахад нь саад болж байгаа парламентыг тараах уу, эсхүл засгийн газрыг огцруулах уу гэдгийн хооронд сонголт хийхэд хүрнэ. Эл сонголтыг хэн хийх вэ гэдэг нь чухал юм. Манайд өдгөө сонголт хийх эрх зөвхөн УИХ-д хадгалагдаж байгаа нь хуулийн дагуу мухардлаас гарах боломжийг хомс болгож байгаа юм.

Тиймээс парламент засгийн газрыг огцруулах санал тавихын зэрэгцээ засгийн газар парламентыг тараах саналыг тавьдаг, сонголтыг төрийн тэргүүн хийдэг байх нь

хямралыг гэтлэн давах сонгодог арга юм. Дахиад нэг тал нь, тухайлбал ерөнхийлөгч давуу эрх эдэлдэг байлгахгүйн тулд ерөнхийлөгч өөрийн санаачилгаар бус зөвхөн парламент, засгийн газраас нэг нь нөгөөгөө огцруулах юмуу тараах санал гарсан үед шийдвэр гаргадаг [мэдээж улс төрийн гол гол хүчнүүдтэй зөвлөлдсөний үндсэн дээр]байж болно. Төрийн ийм тогтолцоонд хятралын үед маргалдагч талууд нь парламент, засгийн газар хоёр байх магадлал их байдгийг тооцоолон ерөнхийлөгч дандаа эвлэрүүлэгч, зохицуулагч, хямралыг шийдвэрлэгч байхаар бодох нь оновчтой. Үүнтэй ходбогдуулан ерөнхийлөгч билэг тэмдгийн байх шинж чухал. Энэ бол юу ч хийдэггүй ерөнхийлөгч байна гэсэн үг хараахан биш. Хямралын үед ерөнхийлөгч маргардагч талуудын нэг нь ч байж таарахгүй. Ерөнхийлөгч энгийн үед эдийн засаг, нийгмийн бодлогод хутгалдан орох нь хямралын үед тэр бас нэг маргалдагч тал болох боломжийг бүрдүүлдэг. Тийм болохоор эдийн засаг, нийгмийн асуудлуудаар сонголт хийх эрхийг засгийн газарт үлдээх ба ерөнхийлөгчид ийм шаардлага гарвал давхар гарын үсгийн зарчмыг [контрасигнатур гэж нэрлэгддэг энэ ёсны дагуу төрийн тэргүүний гаргаж байгаа шийдвэрийн хариуцлагыг хүлээхээ илэрхийлж холбогдох сайд гарын үсэг зурдаг] хэрэглэнэ. Үүнд билэг тэмдгийн гэдгийн агуулгын нэг тал оршино. Хямралын үед ерөнхийлөгчийн үүрэг тодрон товойж улс төрийн хямрал, нийтийг хамарсан эмх замбараагүй байдал, иргэний дайн зэрэг таагүй зүйл гарахаас сэргийлэх ба үүгээр түүний үндэсний эв нэгдлийн билэг тэмдэг байх үүрэг илэрнэ. Энэ бүхэн нь манайхтай төстэй төрийн тогтолцоонд тэнцвэржүүлэгч механизмын үүргийг гүйцэтгэдэг.

Манайд чухам эдгээр механизмууд дутагдалтай байгааг шинэ Үндсэн хуулийг баталснаас хойших үйл явц харуулсан билээ. Үндсэн хуулийн иймэрхүү дутуу бодогдсон зүйлүүдийг илрүүлэн олж засварлаж сайжруулах арга хэмжээ удаашралтай байгаа нь уг хуулийг шинжлэх ухааны үүднээс нягтлан судлах, тайлбарлах ажил хоцрогдож, ардчилсан шинжтэй сайн сайхан хууль гэдэг талаас нь магтах нь давамгайлсантай ч холбоотой байж болох юм. Ардчилсан төрийн мөн чанарыг илэрхийлэх нэг гол зүйл бол түүний хязгаарлагдмал шинж юм. Төрийг эрх мэдэл хуулиар хязгаарлагдсан байх, төрийн байгууллагууд харилцан хяналттай, тэнцвэртэй байх, төрийн эрх баригчдын засаглах хугацаа хязгаарлагдмал байх зэрэг нь ямар нэг төрлийн дарангуйлал тогтох, авилгал үүсэх, хүнд суртал, чирэгдэл гаргах, дураараа аашлах зэрэг сөрөг үзэгдлийг гаргахгүй байх баталгаа болно. Тэрчлэн иргэд өөрсдөдөө таалагдаагүй төр, засгийн эрх баригчдыг тайван замаар, хуулийн дагуу огцруулах бололцоотой болно. Манай олон нийтийн дотор, ялангуяа энгийн ухамсрын түвшинд эрх мэдлийг “зөв” субъектэд нь бүрэн атгуулах тухай санаа бодол нэн түгээмэл байгаа нь ардчилсан төрийн тухай үзэл санаатай зөрчилдөж байна. Парламентын болон ерөнхийлөгийн засаглалын аль аль нь хязгаарлагдмал шинжтэй баймааж л ардчилсан байж чадна. Үндсэн хууль нь нийгмийн амьдралын олон талт асуудлуудыг агуулсан багтаамжтай баримт бичиг мөн болохоор тэр болгоны онолын үндэслэлийн тухай нэгэн дор ярих боломжгүй юм.

Нөгөө талаар Үндсэн хуулийн гол асуудал бол юуны өмнө төрийн байгууламж, төр иргэний харилцааны асуудал юм. Тиймээс ч эл өгүүлэлд гол нь төрийн тухай асуудлыг хөндөж байгаа болно. Энэ хүрээний чухал асуудлын нэг нь нутгийн удирдлага юм. Нутгийн удирдлагад төрийн болон өөрийгөө удирдах ёсыг хослоход үндэслэж байгаа юм. Өөрийгөө удирдах ёсны тухай үзэл санаа нь манай орны хувьд шинэ гэж болно. Урьд нь коммунист өөрийгөө удирдах ёсны тухай ярьдаг байсан боловч энэ нь ирээдүйн тухай хийсвэр төсөөлөлийн нэг л байсан билээ. Монголчуудын орон нутаг дахь бичил нийтлэг болох хот айл, саахалт зэрэг нь өөрийгөө удирдах ёсноос ялгаатай зүйл юм: Өөрөө удирдах ёс нь ихэвчлэн орон нутгийн, ялангуяа бүр анхан шатны түвшинд хэрэгждэгээрээ онцлог юм. Өөрийгөө

удирдах ёсонд үндэслэсэн орон нутгийн бичил нийтлэг нь [өөрөө удирдах ёсны байгууллага нь] хүмүүсийн сайн дурын үндсэн дээр тулгуурласан аливаа бусад байгууллагын адил төрийн бус шинжтэй. Түүнд эвлэлдэн нэгдэх шалгуур нь тухайн орон нутагт оршин суух явдал юм.

Нэг нутагт [ихэвчлэн бусад нутгаас ямар нэг хүчин зүйлээр тусгаар]оршин суугч хүмүүс дотоод харилцаагаа зохицуулах хэм хэмжээг өөрснөө гарган мөрдөж биелэлтэнд нь хяналт тавих, тус тусдаа шийдэж чадахгүй асуудлыг хамтран шийдэх, гаднын аль нэг хүчинд найдахгүйгээр өөрийн хүчинд тулгуурлах зарчмыг баримтлан амьдралаа зохицуулах оролдлого аяндаа үүсэн гарсан түүхтэй. Хүмүүсийн ийм оролдлого гаднын хүчний эсэргүүцэлтэй тулгаран орон нутгийнхаа харьцангуй бие даасан байдлыг хадгалахын тулд тэмцэл явуулахад хүрч байсан удаа ч цөөнгүй юм. Гэвч нийгэм аажмаар өөрийгөө удирдах ёсонд тулгуурласан хүмүүсийн бичил нийтлэгийн эрхийг хүлээн зөвшөөрөх болсон билээ . Ямар ч нутагт төв засгийн газар юмуу, аймаг, нийслэлийн удирдлага тэр бүр олж харж чадахгүй, онцлогийг нь мэдэрч оновчтой аргаар шийдвэрлэж чадахгүй асуудлууд байдаг. Тэдгээрийг тухайн орон нутагт амьдарч буй хүмүүс л хамгийн үр дүнтэйгээр шийдвэрлэж чаддаг нь хүн төрөлхний туршлагаас хараглжээ. Тийм ч учраас өөрийгөө удирдах ёсны байгууллагад үйл ажиллагаагаа явуулахад нь зайлшгүй хэрэгтэй эдийн засаг, эрх зүйн үндсийг бүрдүүлэн өгдөг болсон ба төрийн гүйцэтгэх ёстой зарим үүргүүдийг ч шилжүүлэн хариуцуулах болжээ. Энэ бүхнийг үндэслэн орон нутгийн өөрөө удирдах ёсны байгууллагыг төрийн тогтолцоон дахь дөрөв дэх эрх мэдэл хэмээн ярилцдаг нь үндэсгүй зүйл биш билээ.

Монгол Улсын Үндсэн хуулинд орон нутагт өөрийгөө удирдах ёсыг нэвтрүүлэх үзэл санааг тусгасан нь шинэлэг зүйл байв. Энэ нь бас төрийн тогтолцооны ардчилсан шинж чанартай ч нийцэж байгаа юм. Учир нь ардчилал нь чин эрмэлзэл болохын хувьд ард түмний төлөө ард түмний өөрсдийн нь засаглал мөн, Эл үзэл санааг хэрэгжүүлэх бодит нөхцөл зөвхөн орон нутгийн бичил нийтлэгийн түвшинд байдаг гэж болно. Төвлөолийг сааруулж орон нутгийн эрхийг өргөжүүлэхгүйгээр, түүний дотор өөрийгөө удирдах ёсыг бий болгож бэхжүүлэхгүйгээр ардчиллыг жинхэнэ утгаар нь хэрэгжүүлж чалахгүй юм. Ер нь ардчиллын хөгжлийн цаашдын хандлага энэ зүгт явж байгааг тэмдэглэх хэрэгтэй. Шинэ Үндсэн хууль ёсоор Монгол Улсын нутгийн удирдлага нь орон нутаг дахь төрийн төлөөлөгч болох Засаг дарга, өөрөө удирдах ёсны байгууллага болох Иргэдийн төлөөлөгчдийн болон нийтийн хурлаас бүрдэж байгаа юм. Гэвч ийнхүү орон нутгийн удирдлагыг боловсронгуй болгох чиглэлийг заасан шинэлэг зүйл орж ирсэн боловч чухамхүү нутгийн удирдлагын тогтолцоо хамгийн доголдолтой байдлаар хуульчлагдсан гэж болно. Засаг дарга төрийн төлөөлөгч байхаар хуульчилсан нь төрийн нэгдмэл шинжийг илэрхийлж байна. Гэвч нөгөө талаас төвлөрлийг сааруулах боломжийг их багасгаж байгаа юм. Засаг дарга нэгэнт төв засгийн газрын төлөөлөгч болох учраас төрийн бие даасан бүрдлийн шинжгүй юм. Засаг даргын байдал нь их зөрчилтэй юм. Түүний эрх зүйн байдал нь засаг даргаас Засгийн газар, Ерөнхий сайдад бүрэн захирагдахыг шаардана. Гэвч улс төрийн талаасаа тийм биш.

Ялангуяа, Засаг дарга эрх баригч намын бус хүн байхад түүний байдал хоёрдмол шинжтэй болдог. Ийм байдлаас гарахын тулд нэг бол Засаг даргыг дээрээс шууд томилох юмуу эсхүл, түүнийг орон нутаг дахь төрийн бие даасан бүрдлийн байдалтай болгож төвлөрлийг ихээхэн сааруулах хэрэгтэй юм. Үндсэн хуулиар бүрэн шийдвэрлэж чадаагүй зүйлийн нэг нь Засаг дарга болон өөрөө удирдах ёсны байгууллагын чиг үүргийг төдийлөн зааглаж чадаагүй явдал юм. Тийм учраас тэдгээрийн үйл ажиллагаа зэрэгцэх, давхардах, эрх мэдэл булаацалдах, хэн нь

хэнээсээ илүү өндөр түвшингийн болохыг харуулахыг эрмэлзэх зэрэг сөрөг үзэгдэл ажиглагдана.

Хурлаас Засаг даргыг томилох талаар санал гаргадаг, түүний мөрийн хөтөлбөрийн биелэлтийг хэлэлцдэг, төсвийг баталдаг, Засаг дарга хурлын шийдвэрт хориг тавьдаг, төсвийг захиран зарцуулдаг гэх зэрэг нь тэдгээрийг орон нутгийн парламент, гүйцэтгэх засгийн хэлбэртэй болгож байгаа юм. Нутгийн удирдлагын нөгөө нэг бүрэлдэхүүн хэсэг болох өөрөө удирдах ёсны мөн чанар үндсэн хуулийн заалтанд төдийлөн бүрэн илрэлээ олоогүй юм. Түүний дээр орон нутгийн хуралд намууд нэр дэвшүүлдэг болсон нь өөрөө удирдах байгууллагын тухай Үндсэн хуулийн үзэл санаатай зөрчилдөн, түүнийг үндсэнд нь үгүйсгэсэн гэж болно. Онолын хувьд төрийн болон өөрөө удирдах ёсыг хослон хоёр боломж байж болох юм. Нэгд, тэдгээрийн чиг үүрэг, эрх хэмжээг маш тодорхой зааглах, хоёрт, анхан шатны түвшинд өөрөө удирдах ёс, дунд түвшинд төрийн удирдлага зонхилохоор зохицуулах хоёр юм. Засаг даргыг томилсон нөхцөлд түүний зөвлөлийн гишүүдийг нийтэд нь юмуу хэсэгчилсэн байдлаар иргэд сонгодог байж ч болох талтай.

Сонгуулийн хугацааг богиносгож хоёр жилээр тогтоож болно. Ямар ч тохиолдолд нутгийн удирдлагад иргэд өөрснөө өргөн оролцох, хяналт тавих бололцоог өргөжүүлэх, нутгархах, төрлөрхөх, баг, сумын иргэд улс төрийн юмуу бусад аливаа шалтгаанаар хуваагдаж зааграх зэрэг сөрөг үзэгдлийг гаргахгүй байхад онцгой анхаарал тавих ёстой. Нутгийн удирдлагыг боловсронгуй болгох, орон нутагт өөрийгөө удирдах ёсыг бэхжүүлэх нь улс төрийн өрсөлдөөн, хүчний харьцаагаар бус, эрдэмтэд, судлаачдыг оролцуулан маш нарийн судласны үндсэн дээр, зөвшлийн журмаар шийдэх эгзэгтэй асуудал мөн. Үүнд орон нутгийн саналыг харгалзах нь чухал юм. Үндсэн хуулинд чухал байр эзэлдэг асуудал бол төр иргэний харилцаа юм. Энэ нь уг хуулиар баталгаажсан хүний эрх, төрөөс иргэний өмнө хариуцах зүйл, иргэний төр, нийгмийн өмнө хүлээх үүрэг зэргээр тодорхойлогддог. Үндсэн хуулийн эдгээр асуудалтай холбогдох заалтуудыг харахад түүнд нэг талаас хүний төрлөх эрхийн тухай гуманист болон либерал, ардчилсан социалист үзэл санаа, нөгөө талаас төр иргэн хоёр харилцан бие биеийн өмнө үүрэг хүлээх тухай уламжлалт үзэл тусгалаа олсон нь харагдана. Энэ нь тухайлбал, ”төрөөс хүний эрх эрх чөлөөг хангахуйц эдийн засаг, нийгэм, хууль зүйн болон бусад баталгааг бүрдүүлэх, хүний эрх, эрх чөлөөг зөрчихтэй тэмцэх, хөндөгдсөн эрхийг сэргээн эдлүүлэх үүргийг иргэнийхээ өмнө хариуцна”гэсэн заалтаас тод ажиглагдана.

Хүний эрх эрх чөлөөг хангахуйц улс төр, эрх зүйн баталгааг бүрдүүлэх нь либерал ардчиллын гол үзэл санаа байдаг бол, түүнээс гадна эдийн засаг нийгмийн болон бусад баталгааг хангах үүргийг төр хүлээх нь гуманист, ардчилсан социалист хандлагыг илэрхийлж байна гэж үзэж болно. Энэ нь Европ дахь сайн сайхан амьжиргааны төрийн тухай үзэл санааг үндсэнд нь хүлээн авсан гэсэн хэрэг мөн. Тэгвэл Үндсэн хуулинд “Хүн эрх, эрх чөлөөгөө эдлэхдээ үндэсний аюулгүй байдал, бусад хүний эрх, эрх чөлөөг хохироож, нийгмийн хэв журмыг гажуудуулж болохгүй” гэсэн заалт бас байгаагийн зарим зүйл нь азийн болон манай уламжлалт үнэлэмжийг тусгасан гэх үндэстэй. Ялангуяа, хүн эрх эрх чөлөөгөө эдлэхдээ нийгмийн хэв журмыг гажуудуулж болохгүй гэсэн нь эрх, эрх чөлөөнөөс дэг журмыг илүүтэйд үзсэн байдал харагдаж байгаа юм. Өрнөдөд эл хоёр үнэлэмжээс эрх чөлөөг дээгүүр тавьдаг. Тэдгээрийн чухал аль нь илүү вэ гэдгийг шийдэх нь норматив шинжтэй, үнэлэмжээр хандах асуудал учраас энд тодорхой дүгнэлт хийх аргагүй юм. Юутай ч гэсэн сайтар судлаж үзэх асуудал мөн. Магадгүй монголчуудын төвч ухаанд эдгээр үнэлэмжүүд зөрчилдөхгүй байж, нийгмийн амьдралд хослуулан хэрэглэх арга замыг олохыг ч бас үгүйсгэж болохгүй юм. Дээр өгүүлсэн зүйлсийг нийтэд нь дүгнэж үзвэл

Монгол Улсын Үндсэн хуулинд төрийн байгууламжтай холбоотой таван үндсэн зарчим бий гэж болно. Үүнд:

1. Төрийн эрхийг ард түмэн төлөөлөгчдийн байгууллагаараа дамжуулах буюу шууд барих, Үүнд иргэдийг ямар нэг шалгуураар ялгаварлаж гадуурхахгүйгээр тэгш эрхтэй оролцуулна. 2. Төрийн эрх мэдлийг гурван салбар болгон хувааж тус бүрт нь уг эрх мэдлийг хэрэгжүүлэх байгууллагад дээд эрхийг өгөхийн зэрэгцээ харилцан хяналт тавих, тэнцвэртэй байх бололцоог хангах. 3. Монголын төр нэгдмэл байгууламжтай байх. Тэхдээ төвлөрлийг аль болохоор сааруулж, ялангуяа орон нутгийн түвшинд төрийн удирдлагыг өөрийгөө удирдах ёстой хослох. 4. Төр хязаарлагдмал шинжтэй байх, 5. Хуулийг зөвхөн шүүх тайлбарлах, хууль зөрчсон эсэх тухайн маргааныг шүүхээр таслан шийдвэрлэх зэрэг болно. Тав дахь зарчмын тухайд тодотгоход Үндсэн хуулийг тайлбарлах эрхийг одоогоор хэнд ч шууд олгоогүй юм. Гэвч Үндсэн хуультай холбогдуулан гарсан маргааныг шүүх эрхийг шүүх салбарын нэг онцлог бүрэлдэхүүн хэсэг гэж үзэж болох Үндсэн хуулийн цэцэд олгосон нь Үндсэн хуулийг тайлбарлах эрхийг түүнд олгосонтой чанар нэг юм.

Эрх мэдэл хуваарилах, тэнцвэржүүлэх онолын асуудалд

Д. Ганбат

Монгол улсад улс төрийн шинжлэх ухаан хөгжиж ирсэн түүх нь харьцангуй богино хугацаатай боловч уг шинжлэх ухааны онол арга зүйн сууль болох гол гол ойлголтууд манай улсын эрх зүйн үндсэн баримт бичгүүдэд тусгалаа олсон гэж хэлэх үндэстэй. Ялангуяа, Монгол Улсын шинэ Үндсэн хуулийн үзэл баримтлалыг боловсруулах, батлан гаргах тэр үеийн мэтгэлцээн зэрэг нь улс төр судлалын хөгжилд хүчтэй түлхэц үзүүлсэн юм. Монгол Улсын Үндсэн хууль, түүнийг дагалдаж гарсан эрх зүйн гол баримт бичгүүд дэх төрийн байгуулал, улс төрийн дэглэмийн талаархи үзэл баримтлал нь өрнөдийн соёл иргэншлээс үүдэлтэй үзэл санаанд тулгуурласан бөгөөд нэгэнт эргэлзээгүй болсон хүн төрөлхтний глобаль хөгжлийн

түгээмэл чиг хандлага болох ардчилал, хүний эрхийн суурь зарчим, хэм хэмжээг бүхэлд нь илэрхийлж чадсан гэж дүгнэгдэх бүрэн үндэстэй юм. Засгийн эрх мэдлийн эх сурвалж нь гагцхүү ард түмэн юм. гэсэн зарчимд суурилсан үзэл баримтлалд тулгуурлаж Үндсэн хуулиа боловсруулсан нь нийгмийн зохион байгуулалт, түүнд төрийн эзлэх байр суурь, эрх мэдэл, гүйцэтгэх чиг үүргийн асуудал марксизм-ленинизмын онол арга зүйг баримталж байсан тэрхүү үеийн номлолоос үндсээрээ өөрчлөгдөж, зарчмын ялгаатай болсон билээ.

Төрийн засаглал, эрх мэдэл, түүний зохион байгуулалт нь түүний хуваарилалт, нэгдмэл байдал болон тэдгээрийн хамаарлын асуудлыг хэрхэн, ямар хэм хэмжээнд захируулж үйлчлэлд оруулж байгаагаас шууд хамаарна. Үзэл санааны хувьд ардчилал, ардчилсан улс төрийн дэглэмийн үүсэл хөгжилтэй нэгэн зэрэг хөгжиж ирсэн төрийн эрх мэдлийг хуваах, тэнцүүлэх онол нь эдүгээ жам ёсоороо боловсронгуй болж байгаа нь хэдий ч төр нь иргэний эрх чөлөөг баталгаажуулан хангах үйл явцад шууд үйлялэх тэрхүү гол санаа нь ач холболдолтой хэвээр байгааг ардчилсан тогтолцоо бүхий бусад орны байдлаас ч харагдсаар байна. Ардчилал, хүний эрх, эрх чөлөөг гол болгодог хөгжлийн чиглэлийг сонгосон посткоммунист орнуудын нэгэн адил манай улсад ч гэсэн энэ асуудал зүй ёсоор анхаарал татаж байгаа юм. Төрийн эрх мэдэл нэгдмэл байх зарчмаас эрх мэдэл хуваагдсан байх зарчимд шилжилт хийж буй улс оронд энэхүү ойлголтын хамаарлын олонлог байдал тэр болгон мэдрэгддэгүйгээс зөвхөн хуваарилах, тэнцүүлэх эсхүл зааглах гэсэн өнгөц ойлгоцонд захирагдах хандлага ажиглагдсаар байна Тухайлбал, эрх, мэдлийг хуваарилах асуудлын цаана засаглалын гурван институт болох хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх институтын эрх мэдлийн хуваарилалтыг ойлгож энэ хүрээнд л үндсэн хуулийн онолын судалгаа, шинжилгээг хязгаарладаг явдал түгээмэл. Гэтэл улс орнуудын төрийн тогтолцоо, байгууламж өөрийн өвөрмөц онцлог бүхий хувилбар гаргаж ирэх тутам эрх мэдлийн тухай энэхүү онолын хамрах хүрээ нэмэгдэж зөвхөн дээрхи гурван институтын хамаарлын асуудлаар хязгаарлагдахаа больжээ.

Төрийн эрх мэдлийн институтын хоорондын харилцан шүтэлцээ, нэг нэгэндээ нэвтрэх, интеграцчлагдах үйл явц нь эргээд харилцан хяналт, тэнцвэржилт, эрх мэдлийн оновчтой баланс тогтоох зэрэг олон асуудлыг аяндаа гаргаж ирсэн билээ. Монгол Улсын хувьд төрийн эрх мэдлийн талаархи үзэл баримтлал нэг хэсэгтээ танин мэдэхүйн түвшинд байсан бол эдүгээ улс төр, төрийн үйлчлэлийн практикт бодит зүйл нэгэнт болжээ. Гэсэн хэдий ч нийгмийн амьдрал, зохион байгуулалтын асар том асуудлыг шийдвэрлэгч, нийгэм ба олон түмний хувьд заяаны талаар эерэг, сөрөг хосолсон шинжийг ил, далд хэлбэрээр өөртөө тээгч төр хэмээн эл субъектийн мөн чанар, үйлчлэлийн асуудлыг нийгмийн хөгжлийн үе шат бүрт болон ирээдүйн чиг хандлага үүднээс ямагт анхааран судлах шаардлагатайг бид бас ойлгосон. Ийм ч учраас, төрийн эрх мэдлийг ард түмний эрх мэдлээс хөндийрүүлэхгүй байлгах, төрийн өөрийн чиг үүрэг, зохион байгуулалт, үйлчлэлийн механизмаар уг асуудлыг зохицуулах нь хэдийгээр практик асуудал мэт боловч улс төр, эрх зүйн зэрэг шинжлэх ухааны судалгаа шинжилгээний байнгын объект байх нь гарцаагүй юм. Учир нь монголчууд бидний хувьд өмнөх хоёр гаруй мянган жилийн түүхэндээ баримталж ирсэн төрийн тухай ойлголт, сэтгэлгээ, гүн ухаан, шүтлэгт Монгол Улсын Үндсэн хууль үндсэн өөрчлөлт хийх хуурийг тавьсан бөгөөд үүнийгээ иргэний нийгэм дэх эрх зүйт төр хэмээн томъёолж хуульчилсан билээ. Нэг үгээр илэрхийлбэл, Үндсэн хуулийн тулгын үзэл санаа болох иргэний ардчилсан нийгэм, эрх зүйт төр бол бидний хувьд үнэхээр цоо шинэ зүйл. Үүнийг танин мэдэх, хөгжүүлэн хэвшүүлэхэд онол арга зүйн орчин чухлаас чухал байх болно.

Төрийн эрх мэдэл хуваах тухай ойлголтын агуулга, үйлчлэлийн зарчим

Төрийн эрх мэдлийг хуваах хэмээх ойлголт нь ХҮII зуунаас эхлэн европын үндсэн хуульт ёсны онол, практикийн хүрээнд төрийн тухай онолын гол цөм нь болж ирсэн, Үүнд засаглалын институционал болон функционал ялгарал, түүний легитим чанар, эрх хэмжээний хувьд эрх зүйн болон улс төрийн үүднээс үндсэндээ бие даасан засаглалд [институтад] хуваарилагдах асуудал хамаарна.

Эртний Герегийн сэтгэгч Аристотель төрийн эрх мэдлийг хуваарилах асуудлыг судлаж “зөвлөх”, засаглах” “шүүх” эрх мэдлийг тухай ойлголтыг гаргаж, хооронд нь зааглаж үзсэн байдаг. Судлаачдын үзэж байгаагаар Аристотель энд зөвхөн төрийн чиг үүргүүдийг л хуваарилан ангилсан хэдий ч тэрээр орчин үеийн төрийн эрх мэдэл хуваах тухай үзэл санааны эх үүсвэрийг тавьсан ажээ. ХҮII зууны дунд үед Ж. Локк үүнийг хууль тогтоох, шүүх эрх мэдлийг өөртөө багтаасан гүйцэтгэх болон олон улсын харилцааг хариуцдаг федератив эрх мэдэлд аль нэгнийх нь давуу байдлаар бус мөн л чиг үүргээр нь хувааж үзсэн байдаг.

Хожим нь буюу ХҮIII зуунд Ш. Монтескью төрийн эрх мэдлийг хуваарилах онолын ерөнхий дүр төрхийг тодорхойлсон билээ. Эрх мэдлийг хуваарилах онолын үүсэл хөгжлийг дундад эртний үед ноёрхож байсан хязгааргүй эрх мэдлийг эсрэг шинэхэн хөрөнгөтнүүдийн явуулсан тэмцлийн үзэл санаанаас тусгайлан авч үзэх боломжгүй юм. Хаант засаглалыг хязгаарлахын тулд тэрээр хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх хэмээн төрийн эрх мэдлийг хураах санааг шаргуу дэвшүүлжээ. Хууль тогтоох засаглал нь ард түмнээс сонгогдсон парламентын гарт байх бөгөөдтөрийн тэргүүн буюу тухай үед үе залгамжилсан хаан нь гүйцэтлэх засаглалыг толгойлохдоо өөртөө сайд нарыг захирахаар төсөөлж байжээ. Шүүх эрх мэдлийг бие даасан, хараат бус шүүх хэрэгжүүлж, харин эрүүгийн хэргийг хүн амын оролцоо бүхий [тангарагтны, иргэний төлөөлөгчтэй ] шүүх шийдвэрлэх ёстой байсан байна XVIII зууны зарим сэтгэгчид төрийн засаглалын бүтцийн асуудалд эрх зүй, зохион байгуулалтын хувьд энэ байдлаар хандахыг эсэргүүцэхдээ эрх мэдлийг хуваарилах үзэл санааг социологийн байр сууринаас үгүйсгэж засгийн эрх мэдэл ард түмний гарт байх ба түүний илрэх хэлбэр нь ард түмний хурлаар дамжин хэрэгжинэ гэдгийг нотолж байжээ. Ихэнхи Үндсэн хуульд энэ хоёр хандлага их бага хэмжээгээр тусгалаа олсон байдаг. Тухайлбал, анхны бичигдмэл үндсэн хууль гэддэг 1787 оны АНУ-ын Үндсэн хуульд ард түмэн бол засаглалын анхдагч субъект “ба хэнээс ч үл хамаарсан статустай байна гэдгийг маш тод томруун харуулахын зэрэгцээ төрийн институтын системийг [конгресс, ерөнхийлөгч, шүүхийн харилцааг ]тогтоохдоо эрх мэдлийн хуваарилалтаар эрх зүй, зохион байгуулалтын үндсийг бэхжүүлсэн билээ. Эдүүгээ дэлхийн олон орны үндсэн хуулинд социологийн [ард түмний засаглал]болон эрх зүй, зохион байгуулалтын [эрх мэдлийн худаарилалт] хандлага хоёулаа хосолсон байдлаар илэрдэг нь түгээмэл болсон байна. Монгол Улсын Үндсэн хууль мөн энэхүү системээр хийгдсэн ба Үндсэн хууль:”Монголын ард түмэн бид :… Монгол Улсын Үндсэн хуулийг даяар олноо зарлан тунхаглаж байна. ” гэж эхэлдэг билээ.

Эрх мэдлийн хуваарилалтын асуудлыг уг онолын суурь зарчмууд дээр тулгуурлан, үзэл баримтлалын хувьд монголын төрийн түүхэнд өмнө нь байгаагүйгээр шийдвэрлэж чадсан юм. Гэхдээ, эдүгээ болон цаашид анхаарах асуудал ялангуяа эрх мэдлийн хуваарилалтын эрх зүй, зохион байгуулалтын хүрээнд байгаа билээ. Эрх мэдлийн хуваарилалтын онол нь засаглалын өндөрлөгүүдийн хооронд хатуу зааг тогтоох тухай асуудал огт биш юм. Нэгэнт төрийн нэгдмэл эрх мэдэл, системийн тухай яригдаж буй тохиолдолд энэ нь нэг нэгнээсээ салангид, үл хамаарсан байдалтай байх явдлыг угаасаа өөрөө үгүйсгэнэ. Төр улсын хэмжээнд өөрийн мөн чанараараа ялгагдах хэд хэдэн засаглал байх нь төрийн бүрэн эрхт байдлын [суверенитетийн ]үзэл баримтлалтай харшилдах билээ. Түүхэнд тохиолдож байсан

энэхүү хандлага нь улс төр болон төрийн эрх мэдэл хоорондоо авцалдаагүйгээс үүдэлтэй байсан ба эрх мэдлийн тухай дээрхи үзэл баримтлал, агуулгатай холбоогүй юм. Төрийн эрх мэдлийн нэгдмэл байдал нь түүний өндөрлөгүүдийн хоорондын зааг, үйлчлэх хүрээний хамт төрийн бүрдэл хэсгийн шүтэлцсэн байдлыг бий болгодог ба засаглалын институтын харилцан үйлдэл, харилцан хамаарал, харилцан нөлөөллийг бий болгоно. Төрийн эрх мэдлийн нэгдмэл байдал нь гурван талтай. Товчлон илэрхийлвэл:

1. Эрх мэдлийн социал нэгдэл, Энэ нь нийгэмд ноёрхож буй социал бүлгүүдийн нэгдлээс урган гарна. 2. Төрийн байгууллага, институтын үйл ажиллагааны зорилго, чиглэл зарчмын хувьд нэгдмэл байх учиртай. Энэ нь нийгмийг зөвшилцлийн үндсэн дээр удирдах бодит шаардлагаас үүдэлтэй. 3. Эрх зүйн зохион байгуулалтын нэгдэл, Энэ нь эрх мэдлийг таслан хуваах бус харин зөвхөн төрийн үйл хэргийг хэрэгжүүлэх байгууллага, институтыг бий болгохтой холбоотой.

Төрийн эрх мэдэл нэгдмэл байх хийгээд засаглалын салаа мөчрийн хоорондын харилцан хамаарал, үйлчлэл нь нэгэнт бодит зүйл учраас эрх мэдэл хуваарилах онол нь засаглалын зохистой баланс болон нэг нэгнийгээ тогтоон барих, тэнцвэржүүлэх системийн асуудлаар баяжсан билээ. Засаглалын аль нь салаа мөчир нэгнийхээ дээр гарах, дарамтлах боломжийг үгүйсгэх үүднээс тэдгээрийн зохицуулагдсан үйлчлэлийг засаглалын баланс хэмээн нэрийдэж ирсэн юм. Энэхүү зорилгыг, гэхдээ үндсэн хуулийн агуулга дахь өөр илэрхийллээр, тогтоон барих, тэнцвэржүүлэх системээр давхар хангана. Өөрөөр хэлбэл, засаглалын салаа мөчир бүр бусдыгаа тэнцвэржүүлэхийн зэрэгцээ бас тогтоон барьж, хязгаарлана. Төрийн эрх мэдэл хуваарилах онолын дээрхи зарчмууд нь ерөнхийлөгчийн болон парламентын засаглалын хэлбэрийн хувьд өөр механизмаар илрэх боловч цаад утга, агуулга, зорилго нь адил гэдгийг бид анхаарах хэрэгтэй юм. Төрийн эрх мэдлийн нэгдмэл байдал нь төрийн институтууд эрх мэдлээ хэрэгжүүлэх өөр өөр арга, механизмыг хэрэглэхийг үгүйсгэхгүйн зэрэгцээ эрх зүйн үндсэн дээр зөрчилдөөн байхыг бас зөвшөөрнө. Төрийн тодорхой асуудлыг шийдвэрлэх явцад санал зөрөлдөх нь угаасаа төрийн эрх мэдлийг хэрэгжүүлэгч өөр өөр институт байдагтай холбоотой.

Гагцхүү эрх зүйн хүрээнд явагдах энэхүү өрсөлдөөнийг тэмцэл болгон хувиргах нь аюултай, Төрийн бодлогын зарчмын асуудлаар засаглалын салаа мөчир, институт бүр нэгдмэл байхгүй аваас нийгмийг удирдан зохицуулах боломж үгүй болж тэс өөр хувилбар үйлчлэх ба нийгэм, төрийн зохион байгуулалт анархи хэлбэрт шилжих магадлалтай. Посткоммунист болон хөгжиж буй зарим орны практикаас үзэхэд засаглалын институтын хоорондын зөрчилдөөн нь тэмцэл болж хувирсаны улмаас энэхүү үйл явц нийгэм, төр улсын зохион байгуулалтыг эвдэх, сүйтгэх л үр дагаварт хүргэдэг байна.

Төрийн эрх мэдэл хуваарилах онол:үйлчлэлийн зохион байгуулалт

Төрийн эрх мэдлийг хуваарилах онолын утга агуулгыг илэрхийлэхдээ ихэвчлэн уг эрх мэдлийг хэрэгжүүлэгч салаа мөчрийн хоорондын [парламент, засгийн газар, шүүхийн]асуудлыг гол төлөв анхаардаг ба энэхүү зохион байгуулалт нь засаглалын хэвтээ хуваарилалтын агуулгыг илэрхийлнэ. Тэгвэл, тухайн улсын газар нутаг, улс төрийн зохион байгуулалтын онцлогийг харгалзвал засаглалын босоо хуваарилалтын асуудлыг үндсэн хууль бас зохицуулсан байдаг. Төрийн байгууламж нь холбооны

зохион байгуулалттай бол төр улсын эрх мэдэл болон тухайн улсыг бүрдүүлж буй субъектийн эрх мэдлийн хоорондын хуваарилалт, харин нэгдмэл зохион байгуулалттай бол төр улсын болон түүний засаг захиргааны нэгжийн хоорондын хуваарилалт буюу нутгийн өөрөө удирдах ёсны бүрэн эрхийн асуудал зохицуулагдсан байдаг байна. Төрийн эрх мэдлийн хуваарилалтын дээрхи зохион байгуулалтын зэрэгцээ мөн цаг хугацааны болон социал хуваарилалтын асуудал үндсэн хуулинд тусгалаа олсон байдаг ба эдгээрийн ач холбогдол нь ардчилсан улс төрийн дэглэмийн утга, агуулгатай шууд холбоотой байдгаараа илэрнэ.

Цаг хугацааны хуваарилалтаар засаглалын анхдагч субъект болох ард түмнээс легитим шинжээ олж авч буй төрийн институт нь [парламент, ерөнхийлөгч ]эргээд ард түмний хяналтанд байх үйл явцыг илэрхийлдэг ба эрх мэдлийг хязгаарыг сонгуулийн хугацаагаар тогтоодогт уг хуваарилалтын утга оршино. Социал хуваарилалтын мөн чанар нь нийгэмд бодитойгооор оршин буй социал бүлгүүүдийн эрх ашиг, хүсэл зоригийг төрийн эрх мэдэл бүхий институт, ялангуяа парламентад тэрхүү харьцаагаар нь тусгай үйл явцын баталгаа болдог. Энэхүү үйл явц нь бодит улс төрийн үйл ажиллагаа буюу улс төрийн системийн үйлчлэлд юуны түрүүнд улс төрийн намуудын парламент дахь хүчний харцаагаар илэрдэг нь ардчилсан нийгмийн зүй тогтолт шинжтэй болсон юм. Эрх мэдлийн хуваарилалтын эдгээр зохион байгуулалт нь үндсэн хуульд тусгалаа олсон болон нийгмийн төрийн зохион байгуулалтанд эрх зүйн хувьд хэрэгжих тодорхой хэм хэмжээнд захирагддаг нь ардчилсан нийгмийг тоталитар аливаа нийгмээс ялгах маш чухал шалгуур болдог билээ. Эрх мэдлийн хуваарилалтын дээрхи зохион байгуулалт нь Монгол Улсын Үндсэн хуулинд мөн тусгалаа олсон . Тухайлбал:

¥Босоо хуваарилалт. Монгол Улсын төрийн байгууламжийн хувьд нэгдмэл бөгөөд нутаг дэвсгэр нь зөвхөн засаг захиргааны нэгжид хуваагдана. Засаг захиргааны нэгж нь [аймаг, нийслэл, сум дүүрэг]өөрийн удирдлага бүхий засаг захиргаа, нутаг дэвсгэр, эдийн засаг, нийгмийн цогцолбор мөн бөгөөд нэгжийн удирдлага нь нутгийн өөрөө удирдах ёсыг төрийн удирдлагатай хослуулах үндсэн дээр хэрэгжинэ гэж Үндсэн хуулинд заасан. Төрийн төв институт болон нутаг дэвсгэрийн хоорондын эрх мэдлийн хуваарилалтыг Үндсэн хууль болон бусад хуулиар зорицуулсан болно. Бидний бодлоор анхаарах ёстой асуудал энд бас бий . Нутгийн удирдлагын тухай үзэл баримтлалд өөрөө удирдах ёсны болон төрийн удирдлагын байгууллагын бие даасан байдал, бүрэн эрхийн асуудлыг хуулиудад нэлээд тодорхой заасан боловч энэ хоёрыг нэгтгэгч нутгийн удирдлага хэмээн засаглалын эл субъектыг бага анхаарч бүрдэл хэсгүүдэд нь хэт төвлөрсөн нь ажиглагддаг. Бүхэллэг болон бүрдэл хэсгийн хоорондын хамаарал, уялдаа сул болсноор өөрөө удирдах ёсны тэрхүү утга, агуулга бүрэн дүүрэн илэрч чадахгүй байна. Гэтэл, өөрөө удирдах ёс нь иргэдийн өөрсдийнх нь хүсэл эрмэлзлийн илэрхийллийн нэг чухал суваг болдог утгаараа ардчилсан нийгэмд зайлшгүй хөгжиж бэхжиж байдаг үзэгдэл болдог билээ.

¥Цаг хугацааны хуьаарилалт. Засгийн бүх эрх ард түмний гарт байх “боловч нийгмийн зохион байгуулалт нь уг эрхийг төрд хууль ёсоор шилжүүлдэг нь хүний нийгмийн зүй тогтол юм. Энэ утгаараа, ард түмэн бол эрх мэдлийн анхдагч сувъект харин төр нь эрх мэдлийн шууд сувъект болдог. Ард түмэн, төр хоёрын хоорондын энэхүү харилцаа нь зайлшгүй цаг хугацаагаар хязгаарлагдан зорицуулагддагийн утга нь анхдагч субъектийн эрх мэдлийг баталгаажуулдагт оршино. Монгол Улсад эрх мэдлийн энэхүү цаг хугацааны хуваарилалтын орчил ард түмнээс легитим шинжээ олж авдаг төрийн бүхий л субъектийн хувьд дөрвөн жилээр тогтоогдсон билээ.

¥Социал хуваарилалт. Аливаа ардчилсан нийгмийн нэгэн адил Монгол улсын төрийн бодлогод ард түмний хүсэл зориг тулгуур нь болно. Ардчилал нь олонхийн засаглал дээр тулгуурлах боловч цөөнхийн эрх ашгийг илэрхийлэн хамгаалахгүйгээр уг улс төрийн үйл явц өрнөхийг Үндсэн хууль утга агуулгаараа хориглосон. Энэ байдлыг хангах үүднээс Үндсэн хуулинд Хүний эрх, эрх чөлөөний тухай бүлэгт үнэхээр чухал чухал заалт орсон билээ. Нийгэм дэх социал хуваарилалтыг илрүүлэн гаргах маш чухал механизм бол төрийн эрх мэдлийг тээгч гол гол институтыг иргэд нийтээрээ, чөлөөтэй, шууд сонгох сонгууль юм. Энэ утгаараа, ардчилсан нийгэмд байвал зохих эрх мэдлийн социал хуваарилалтыг хуульчлан хүлээн зөвшөөрсөн юм. Гагцхүү уг үйл явцыг төлөвшүүлэгч механизм болох сонгуулийн оновчтой хувилбарын асуудал бидний анхаарлыг татсаар байгаа билээ.

¥Эрх мэдлийн хуваарилалтын хэвтээ зохион байгуулалт . Энэ нь төрийн эрх мэдлийн хуваарилалтын дотор хамгийн их анхаарал татаж, илүү нарийн уяалдаа зохицуулалт шаарддаг асуудал болсоор байна. Энэ нь Монгол Улсын Үндсэн хуулинд төрийн байгуулал, зохион байгуулалтын нэг чухал суурь нь болж байгаа бөгөөд иймд түүнийг олон талаас судлах нь чухал ач холбогдолтой. Энэ талаар дор дэлгэрэнгүй авч үзье.

Монгол Улсын Үндсэн хууль ба эрх мэдэл хуваарилах, тэнцвэржүүлэх онолын зарим асуудал. Монгол Улсын шинэ Үндсэн хуулийн төслийг хэлэлцэх болон батлагдаж гарах үеийн мэтгэлцээний дотор эрх мэдэл хуваарилах, тэнцвэржүүлэх онолын асуудал чухал байр суурь эзэлнэ. Үндсэн хуулийн үзэл баримтлалын нэг чухал тулгуур болох энэхүү онолын асуудал өнөөдөр ч бидний анхаарлыг татсан хэвээр байгаа билээ. Үндсэн хууль хэрэгжиж эхэлснээс хойшхи хугацаанд уг онолын чиглэлийн судалгааг илүү анхаарах ёстой улс төрийн болон эрх зүйн шинжлэх ухаан монгол улсад параллель, тус тусдаа явж ирсэн гэж хэлэх үндэстэй. Үүнтэй холбогдож эрх мэдэл хуваарилах онолын гол гол ухагдахуун одоо хэр энэ хоёр шинжлэх ухаанд өөр өөр нэр томъёогоор нэрлэгдэж, цэгцтэй болж чадаагүй хэвээр байна. Үүний улмаас улс төр судлалын сурах бичиг, сургалтанд хэрэглэгддэг нэр томъёо Үндсэн хуульд тусгалаа олсон дээрхи онолын нэр томъёоноос зөрдөг нь хэл шинжлэлийн ухаанаас халисан асуудлыг бий болгож магадгүй байна. Тухайлбал, англи хэлнээ separafion of power, герман хэлнээ die Gewaltenteilunq, орос хэлнээ разбеление властей гэж нэрлэгддэг онолын утга агуулыг улс төр судлалд эрх мэдэл, засаглал, засаг, засгийн эрх зэрэг нэр томъёогоор илэрхийлдэг. Гэтэл Үндсэн хуулинд засгийн бүх эрх /Үндсэн хуулийн 3, 1/, төрийн эрх /20/, төрийн эрх мэдэл /3, 2/, гэсэн нэр томъёо хэрэглэсэн байдаг. Улмаар тухайн субъекттэй холбож хууль тогтоох бүрэн эрх, онцгой бүрэн эрх/УИХ/, үндсэн бүрэн эрх /Ерөнхийлөгч, Засгийн Газар/, дараахь бүрэн эрх /Шүүх/гэхчлэн тусгасан байдаг. Эрх зүйн шинжлэх ухаанд үүнийг баримжаалж ухагдахууныг энэ байдлаар хэрэглэдэг байх.

Өөрөөр хэлбэл, улс төр судлал, эрх зүйн шинжлэх ухаан хоёр нэр томъёоны хувьд, магадгүй ухагдахууны хувьд ч өөр өөр зүйлийг энэ онолтой холбож ярьдаг байж болох юм. Үүнийг зүгээр “монгол хэл бол баялаг хэл юм”гэдгээр ч юм уу тайлбарлаж болохгүй биз. Баялагийн хувьд манай Үндсэн хууль тухайн үзэгдлийн илрэлийг тайлбарлах утгаар АНУ –ын Үндсэн хуулиас үнэхээр баялаг юм. Эрх мэдэл, засаглал, бүрэн эрх гэсэн ойлголтууд бүгд л шахуу ганц POWER гэсэн үгээр илэрхийлэгдсэн байдгийг бодоход үнэхээр баялаг гэхээс өөр аргагүй юм. Гэхдээ асуудлын учир нь үүнд биш юм. Үзэгдлийн онцлог талыг бус уг үзэгдлийг бүхэлд нь өөр өөр нэр томъёо хэрэглэж тайлбарлавал анализ шинжилгээ хийх боломж төдий чинээ хаагддаг. Өөрөөр хэлбэл, зөвхөн онолын төдийгүй практик алхам хийхэд энэ бүгд нь саад учируулах болно. Бидний ярилцаж буй сэдвийн хүрээнд эрх мэдэл

хуваарилах онолын асуудал тэр тусмаа нэр томъёог цэгцтэй хэрэглэхийг илүү анхаарахыг шаардаж байж мэднэ. Уг онолыг энэ талаар ямар нэгэн ойлголттой хүн бүхэн юуны түрүүнд хуваарилах асуудал яригддаг гэдгийг сайн мэднэ. Гэтэл өнөөгийн түвшинд эрх мэдлийн хуваарилалтын асуудлыг зөвхөн институционал хуваарилалт талаас нь илүү ойлгож, үүгээр анализаа хязгаарлах гэсэн хандлага ажиглагддаг. Институционал талаасаа төрийн эрх мэдэл биежсэн, тээгч нь төр учраас засаглал, засаглалын институт, засаглалын өндөрлөгийн тухай яригдах ба засаглал хэмээх ойлголтын мөн чанар энд гарч ирнэ.

Улмаар төрийн энэхүү эрх мэдлийг хэрэгжүүлэгч институт болох парламент, засгийн газар, шүүхийн байгууллага гэсэн төрийн биежсэн засаглалын хэлбэр мөн энд яригдана. Энэ үүднээс манай Үндсэн хуулийг авч үзвэл өмнөх хуультай харьцуулашгүй эрс өөрчлөлт хийгдсэн нь хэнд ч тодорхой. Гэхдээ анхаарал татах асуудал энд бас бий. Тухайлбал, Шүүх эрх мэдэл гэсэн бүлгийг авч үзэе. Эрх мэдлийн хуваарилалтын онолыг хөгжүүлэхад их хувь нэмэр оруулсан францын философич Монтескьюгийн хувьд шүүх засаглал нэг их”чухал биш”байсан гэдэг. Тэрээр хууль тогтоох, гүйцэтгэх засаглалд анхаарлаа илүү хандуулж байжээ. Энэ бол ХVIII зуун. Гэтэл үүнээс хойш, уг онолын хөгжилд болон эдүгээ ямар ч маргаангүй шахуу яригддаг зүйлийн нэг бол шүүх засаглалын хараат бус, хэнээс ч үл хамааран бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэх онцгой статусын асуудал юм. Хууль тогтоох болон гүйцэтгэх засаглалын хоорондын харилцан хамаарал янз бүрийн хувилбартай байх нь түгээмэл үзэгдэл болсон бол шүүх засаглалын хувьд энэ асуудал бараг яригддаггүй. Энэхүү логикоор үзвэл манай Үндсэн хуульд дараахи асуудал анхаарал татаж байна.

¥Үндсэн хуулийн 3-р бүлгийн 4-ийг “Шүүх эрх мэдэл”хэмээн нэрлэсэн нь үнэхээр содон буюу оноож өгсөн нэр билээ. Засаглалын бусад институтын тухайд ингэж онцолж нэр өгсөн зүйл байхгүй. Утга, агуулгын хамаарал талаасаа энэхүү бүлэгт шүүхийн тогтолцоо хэмээн нэрлэгдсэн шүүхээс гадна Үндсэн хуулийн Цэцийг зайлшгүй дурьдсан баймаар. Гэтэл Үндсэн хуулийн Цэцийн асуудлыг бүр хойно, тусад нь бие даасан 5-р бүлэгт оруулсан байх жишээтэй . Өөрөөр хэлбэл, төрийн нэг өндөрлөг болох шүүх эрх мэдэлд Үндсэн хуулийн Цэц хамаагүй мэт логик эндээс гарах боломжтой.

¥УИХ, Ерөнхийлөгч, Засгийн газрын бүрэн эрхийн тодотголд онцгой бүрэн эрх, үндсэн бүрэн эрх хэмээн онцолсон байдаг бол шүүхийн дээд байгууллага болох Дээд шүүхийн хувьд ийм зүйл байхгүй.

Дүгнэвэл, үнэхээр эрх мэдлийн асуудлыг институционал талаас нь авч үзэх юм бол нэр томъёог субъектүүдэд хамааруулан хэрэглэхдээ логик холбоосыг анхаарах ёстой билээ. Эрх мэдлийн хуваарилалтын дараах нэг асуудал бол түүний функционал буюу чиг үүргийн талаас харах явдал юм. Уг хандлага дээрхийг бодвол илүү нарийн байдаг бөгөөд эдүгээ эрх мэдлийн хуваарилалтын онолын хөгжлийн нэгэн чухал чиглэл болж байна. Хэдийгээр орчин үеийн эрх зүйт төр нь иргэний эрх чөлөөг ханган баталгаажуулах үүднээс төрийн эрх мэдлийг хуваарилах зарчмыг бүх талаар баримталдаг боловч амьдрал дээр янз бүрийн загварууд байсаар байна. Тухайлбал, парламентын болон ерөнхийлөгчийн засаглалтай системүүд гол нь эрх мэдэл хуваарилалтын загвараар хоорондоо ялгагддаг. Парламентын засаглал бүхий системд засгийн газар болон парламент дахь эрх баригч улс төрийн субъектийн хооронд уялдаа холбоо хүчтэй, нэгдмэл нягт байдаг тул “эрх мэдлийн интеграцийн “тухай ярьдаг. Тэгвэл ерөнхийлөгчийн засаглалын хувьд хатуу хуваарилалтыг гол болгож, засаглалын зохицуулалтын тухай яригддаг. Эл хатуу хуваарилалтыг бэхжүүлэхийн тулд Ерөнхийлөгч шууд ард түмнээс легитим эрх мэдлээ олж авдаг

байна. Аль аль загварын хувьд уг ялгааны асуудлыг гагцхүү зөвхөн функционал талаас нь харах боломжтой. Өөрөө хэлбэл, институционал буюу бие даасан засаглалын өндөрлөгүүд уг хэлбэрүүдэд аль алинд нь хэвээр байгаа бөгөөд гагцхүү засаглалын ххтэнцвэржүүлэлт, түүний хэмжээ, түвшингийн буюу функционал асуудал энд гол болох юм.

Парламентын системд уламжлалт буюу засаглалын хатуу хуваарилалтыг хэрэглэдэггүй нь түгээмэл зүйл болсон. Эдүгээ олон оронд парламентын олонхи, засгийн газар нэгдмэл байгаа нь бодит амьдралаас урган гарсан үзэгдэл юм. Уламжлалт загвар болох хууль тогтоох засаглал бол парламент, гүйцэтгэх засаглал бол засгийн газар гэсэн зааг ялгаанаас илүү парламентын олонхи ба парламентын цөөнхи гэсэн үйлчлэл бүхий засаглалын загвар илүү нөлөөтэй байдаг байна. Дахин хэлэхэд энэ байдал нь институционал хандлага буюу засаглалын өндөрлөгийн хуваарьт огт нөлөөлдөггүй буюу бие даасан институтууд үйл ауиллагаагаа хуваарилсан байдлаар явуулсан хэвээр байдаг. Тэгээд ч улс төрийн системийн хүрээнд шүүх засаглалын эзэлдэг онцгой байр суурийг эс харгалзвал улс төрийн бодит байдалд засаглалын институтын “цэвэр”хуваарилалт харьцангуй ховор тохиолддог байна. Онолын хүрээнд ч мөн аль нэг институт төхийн эрх мэдлээ хэрэгжүүлэхдээ өөр нэг институтын бодит хяналтаас гадуур байх тоиолдолд уг хуваарилалт эрх мэдлээ урвуулан ашиглахаас хамгаалах хэрэгсэл болж чадахгүй гэж үздэг.

Төрийн эрх мэдэл болон чиг үүргийн хэрэгжүүлэлт байнга хоёр ба түүнээс дээш институтын харилцан хамаарал бүхий хамтын ажиллагааг шаарддаг төрийн эрх мэдлийн функционал хуьаарилалт харин эрх мэдлээ урвуулан ашиглахаас сэргийлэх үр өгөөжтэй хэрэгсэл болж чаддаг байна. Энд засаглалын уялдаа холбоо, тэнцвэржүүлэлтийн тухай эсхүл ялангуяа хууль тогтоох болон гүйцэтгэх засаглалын хувьд хяналт, тэнцвэржүүлэлтийн системийн асуудал онцгой үүрэгтэй байна. Манай Үндсэн хуулийн үзэл баримтлалаар бол монгол улс парламентын засаглалтай улс, Үүнийгээ ч Үндсэн хуулиндаа тод томруун гаргаж өгсөн. Гагцхүү, энэхүү үзэл баримтлал нь илүү институционал талаасаа буюу засаглалын хатуу зааг бүхий уламжлалт загварыг баримталж хийгдсэн бөгөөд энэ нь парламентын засаглал бүхий загварын функционал хандлагыг орхигдуулахад хүргэсэн гэж дүгнэх бүрэн үндэстэй.

Уламжлалт хэлбэр нь нийгмийн улс төхийн амьдрал улам нарийн зохион байгуулалттай болох тусам”үеэ өнгөрөөж” байгааг бид анхаарах хэрэгтэй болжээ. Хэдий ийм боловч эрх мэдлийн хуваарилалтын зарчим хэвээр байгааг бас анхаарахгүй орхиж болохгүй юм. Гагцхүү, асуудлыг тухайн улс орны засаглалын ямар хэлбэртэй байна гэдгээс үүдэн төрийн эрх мэдлийг аль нэгэн институт ургуулан ашиглахгүй байх бусад арга хэмжээг хайж олох нь зөвхөн онолын бус мөн практик ач холбогдолтой билээ. Үүнд юуны түрүүнд:- шүүхийн хараат бус байдлыг хамгаалан бэхжүүлэх, - олонлог үзэл баримтлалыг дэмждэг улс төрийн соёл бүхий улс төрийн субъект,

түүний дотор парламент дотор хангалттай эрх эдэлдэг хүчтэй сөрөг хүчний асуудал онцгой байр суурь эзэлнэ.

Төрийн эрх мэдэл хуваарилах онолын уламжлалт загвар эдүгээ улс төрийн утгаараа илүү баяжсан гэж хэлэх бүрэн үндэстэй болсон нь олон орны улс төрийн системийн хөгжлөөс нэгэнт тодорхой болсныг бид анхаарахгүй өнгөрч болохгүй бизээ. Дүгнэвээс :- Нэгэнт Монгол Улс парламентын засаглалтай, энэ нь Үндсэн хуулинд тусгалаа

олсон тул,

- Эрх мэдэл хуваарилах онолын энэ чиглэлийн загвар болон Үндсэн хуулийн үзэл баримтлал эрх зүйн бодит тохиргоо шаардаж буй учраас,

- Эрх мэдэл хуваарилах онолын утга агуулгыг нэг мөр болгох, төрийн эрх мэдлийн хуваарилалтыг функционал талаас нь буюу эрх мэдлийн бодит хэрэгжилт, харилцан хамаарлын асуудлыг анхаарах үүднээс монголын нийгмийн эрх зүйн үндсэн орчинг бүрэлдүүлэгч Үндсэн хуулинд дараахь чиглэлээр судлах, өөрчлөлт хийх асуудлыг санал болгож байна.

1. Засаглалын уялдаа холбоо бүхий системд улс төрийн бодлогын үндсэн чигийг тодорхойлон эрх баригч намуудаар дамжуулан парламентыг засгийн эрх мэдлийг хэрэгжүүлэхэд татан оролцуулдаг засгийн газрын чиг үүрэг хүчтэй байдгийг харгалзаж үзэх. Энэ утгаараа Монгол улс парламентын засаглалтай улсын хувьд парламент болон засгийн газар хоорондын интеграцийг агуулгын хувьд бэхжүүлэх, Энд юуны түрүүнд Их хурлын гишүүн Засгийн газрын гишүүн байж болох тухай болон парламентын олонхийг бүрдүүлж буй улс төрийн субъектийн тэргүүн Засгийн газраа толгойлох механизмын асуудал яригдана.

2. Гүйцэтгэх засаглалын хүрээнд яригддаг Ерөнхийлөгчийн институтыг бүрдүүлдэг механизмыг парламентын засаглалтай системд нийцүүлэн өөрчлөх. Энд Ерөнхийлөгчийг ард түмнээс сонгодог сонгуулийн механизмыг өөрчлөх эхний шатыг хүчингүй болгож хасах, парламент болон засгийн газрын интеграци дотор оновчтой байр суурь эзлэхүйц бүрэн эрхийг нь тодорхойлох, гэхдээ засаглалын эл хоёр өндөрлөгийн хооронд байгууллагын бус бодлогын зөрчил үүссэн тохиолдолд бие даасан байж чадахуйц бодит эрх мэдэлтэй болгох.

3. Төрийн эрх мэдлийн хуваарилалтанд дээр хэлсэнчлэн функционал хуваарилалтын хүрээнд хяналт, тэнцвэржүүлэлтийн асуудал онцгой анхаарагддаг тул шүүх эрх мэдлээс их зүйл хамаарах нь зайлшгүй болдог байна. Иймд, шүүх эрх мэдлийг хэрэгжүүлэгч систем дотор Үндсэн хуулийн цэцийг шууд оруулах, шаардлагатай тохиолдолд Цэцийн бүрэн эрхийг Дээд шүүхэд шилжүүлэх, Энэ нь эрх мэдэл хуваарилах аль ч загварт байдаг шүүхийн онцгой эрх мэдлийн бие даасан, хараат бус байх зарчмыг ямар ч тохиолдолд сулруулах бус харин хүчтэй болгоно.

Эцэст нь тэмдэглэхэд төрийг эрх мэдлийн харилцан хяналт, уялдаа бүхий хязгаарлалтын системийг иргэдийн хувийн болон улс төрийн эрх чөлөөг баталгаажуудах, хамгаалах хамгийн оновчтой хэрэгсэл гэж үздэг нь ач холбодлоо алдаагүй бөгөөд төвлөрсөн засаглалын системтэй байсан манайх шиг посткоммунист улсын хувьд үүнд бүр ч илүү анхаарал хандуулах нь чухал. Энэ нь зөвхөн онол, судалгааны асуудал биш юм. Практик гарц нь нийгмийн хөгжилд эерэг нөлөө үзүүлэх боломж олгоход орших билээ.

Парламентат ёс ба Үндсэн хууль

О. Очиржав

Хуульч, судлаачид парламентат ёсыг олон янзаар тодорхойлдог бөгөөд тэдгээрийг үндэслэн ”парламентын засаглал бүхий ардчилсан төрийн тогтолцоог парламентат ёс гэнэ” хэмээн тодорхойлж болох юм. Парламентат ёсыг бүрэн ойлгохын тулд энэ тодорхойлолтоос

-ардчилсан төрийн тогтолцоо , -парламентын засаглалыг нарийвчлан авч үзье.

Ардчилсан төрийн тогтолцоо“Ардчилал” нь ард түмэн гэсэн утгатай ”demos”, засаглал гэсэн утгатай

“cratos” гэдэг герег үгээс гаралтай, ард түмний засаглал гэсэн утгатай үг болно. Төрийн тогтолцоо нь ард түмний засаглалыг хангахын тулд дэглэм болон засаглалын хувьд ардчилсан байх ёстой ажээ [төрийн тогтолцооны талаар хавсралтаас үзнэ үү]

а]Төрийн дэглэмТөрийн дэглэм нь төр юу хийх ёстой вэ гэсэн асуултад хариулж, төрийн бодлого,

үйл ажиллагааны зорилго, зарчмыг тодорхойлдог. Төрийн дэглэм нь улс төрийн үзэл бодлоос үүдэлтэй. Хүссэнээ хийж болдог эрх чөлөөтэй амьдарсан нь дээр үү, эсхүл хуулиар тогтоосон хатуу дэг журамтай амьдарсан нь дээр үү? Бизнес эрхлэгчид хэрэглэгчдээ өөрсдөө сонгон чөлөөтэй үйлчилсэн нь дээр үү, эсхүү бүх хэрэглэгчдэд ямар нэгэн ялгаварлалгүйгээр тэгш үйлчлэх тухай хууль гаргасан нь дээр үү? Эрх чөлөөг хангана гээд дэг журмыг алдагдуулах уу, эсхүл дэг журмыг сахиулна гээд эрх чөлөөг алдагдуулах уу? Бизнесийн чөлөөт үйл ажиллагаа явуулна гээд тэгш байдлыг алдагдуулах уу, эсхүл тэгш байдлыг хангана гээд бизнесийн чөлөөт үйл ажиллагааг алдагдуулах уу? Эдгээр асуудтын мөн чанар нь эрх чөлөө, дэг журам, тэгш байдал гэсэн үнэлэмжүүдтэй холбогдож буйг анзаарч байгаа биз ээ. Хүмүүс эдгээр асуудлын талаар янз бүрийн бодол саналтай байдаг бөгөөд ижил бодол санаа нь улс төрийн үзэл бодлын үндэс болно. Хүмүүсийн бодол санал янз бүр байдаг бол түүний дагуу улс төрийн янз бүрийн үзэл бодол байх нь ойлгомжтой. Эрх чөлөөг үгүйсгэж хатуу чанд дэг журмыг дэмждэг бол дарангуйллын үзэл бодол гэнэ. Улс төрийн эрх чөлөөг дэмждэг бол ардчилсан үзэл бодол гэдэг бөгөөд нийгмийн ардчилсан [социалист]үзэл бодол нь эдийн засаг дахь хатуу чанд дэг журмыг дэмждэг, либерал ардчилсан [капиталист ]үзэл бодол нь эдийн засагт төрийн зохицуулалт байх ёстой гэж үздэг боловч хувийн хэвшлийг түлхүү дэмжиж түүнд тулгуурладаг болно. Дарангуйллын эсрэг туйл болох үзэл бодлыг анархи үзэл бодол гэдэг бөгөөд энэ нь аливаа засаглалыг үгүйсгэдэг.

Орчин үеийн улс төрийн амьдралаас үзэхэд зарим хүн хэтэрхий туйлшран дарангуйллын анархи үзэл бодлыг дэмждэг ч хүн амын олонхи туйлшралгүй, ноён нурууг барьж ардчилсан үзэл бодлыг дэмжиж байдаг байна. Хүн амын олонхи эрх чөлөөтэй байхыг хүсдэг ч дэг журам, тэгш байдлыг хангахыг мөн хүсч байдаг, иймээс төр байх ёстой гэж үздэг ажээ. Судалгаанаас үзэхэд АНУ, Герег, Бельги, Голландын хүн амын 30 гаруй хувь, Англи, Герман, Дайн, Итали, Францын хүн амын 40 гаруй хувь нь дэг журмыг хангахыг, АНУ, Английн хүн амын 20 гаруй хувь, Канад, Дани, Франц, Бельгийн хүн амын 30 гаруй хувь, Ирланд, Итали, Япон, Испани, Германы хүн амын 40 гаруй хувь нь тэгш байдлыг хангахыг хүсч байдаг ажээ. Дарангуйллын үзэл бодолд тулгуурласан дарангуйллыг дэглэм нь эрх чөлөөг үгүйсгэдэг тул өөр үзэл бодол, олон намын тогтолцоог хүлээн зөвшөөрдөггүй, ардчиллын эсрэг байдаг бөгөөд нэг болон цөөг хэдэн хүний, мөн цэргийн дарангуйлал байдаг. Ардчилсан үзэл бодолд үндэслэсэн ардчилсан дэглэм нь эрх чөлөөг дэмжиж, өөр өөр үзэл бодол бүхий олон намын тогтолцоог хүлээн зөвшөөрдөг, эрх чөлөөг хангахын зэрэгцээ дэг журам, тэгш байдлыг мөн хангадаг. Ардчилсан дэглэм нь нийгмийн ардчилсан [социалист] дэглэм[ЗХУболон хуучин социалист орнуудад байсан дэглэмийг олон хүн социализм гэж эндүүрдэг, үнэндээ бол нэг болон цөөн хэдэн хүний дарангуйллын дэглэмбайсан юм], либерал ардчилсан [капиталист]дэглэм гэсэн хэлбэртэй байдаг.

Монгол улсын Үндсэнхуулийн 1 дүгээр зүйлийн 2-т “Ардчилсан ёс, шударга ёс, эрх чөлөө, тэгш байдал, үндэсний эв нэгдлийг хангах, хууль дээдлэх нь төрийнүйл ажиллагааны үндсэн зарчим мөн”гэж заажээ. Төр юу хийх ёстой вэ гэдэг асуултад Монголын төрийн ардчилсан дэглэм ийнхүү хариулжээ. Үндсэн хуулийн 2 дугаар бүлэгт заасан итгэл үнэмшилтэй байх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, үзэл бодлын үүднээс улс төрийн нам байгуулах, сайн дураараа эвлэлдэн нэгдэх, төрийг удирдах хэрэгт оролцох, сонгох, сонгогдох эрх, эрх чөлөөг ардчилсан дэглэмийн илрэлгэж үзэх ёстой. Мөн 11 дүгээр зүйлийн 1-д “Эх орныхоо тусгаар тогтнолыг батлан хамгаалж, үндэсний аюулгүй байдал, нийгмийн дэг журмыг хангах нь төрийн үүрэг мөн”гэж заасныг манай төрийн бодлого, үйл ажмллагааны нэгэн чухал зорилго гэж үзнэ.

Б ]Төрийн засаглалТөрийн засаглал нь төр юуг яаж хийх ёстой вэ гэсэн асуултад хариулж,

засаглалд иргэдийн оролцох болон шийдвэр гаргах зарчмыг тодорхойлдог, үүнд:

-Ард түмэн засаглалд оролцож чадаж байна уу? Ардчилсан онолын дагуу насанд хүрсэн бүх хүн оролцох эрхтэй бөгөөд үүнийг нийтийн оролцоо гэнэ. 18 насанд хүрсэн Монгол улсын бүх иргэн Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлийн 9-д заасны дагуу төрийн байгууллагад сонгохэрх эдэлнэ. 21 дүгээр зүйлийн 2, 31 дүгээр зүйлийн 3-т заасны дагуу сонгуульд нийтээрээ оролцоно.

- Ард түмний саналыг хэрхэн тооцох вэ? Бүх саналыг эрх тэгш гэж тооцох бөгөөд үүнийг улс төрийн тэгш байдал гэн. Үндсэн хуулийн 14 дүгээр зүйлд хүн бүр эрх тэгш бөгөөд хүнийг ялгаварлан гадуурхаж үл болох тухай ерөнхий заасан.

- Шийдвэр гаргахын тулд хэдэн санал хэрэгтэй вэ? Оролцох эрхтэй хүмүүсийн олонх нь оролцсон тохиолдолд оролцогчдын олонхийн саналаар шийдвэр гаргах бөгөөд үүнийг олонхийн журам гэнэ. Үндсэн хуулийн 25 дугаар зүйлийн 1-ийн 16, 27 дугаар зүйлийн 6, 31 дүгээр зүйлд олонхийн журмыг тусгасан байдаг. Эдгээр ардчилсан засаглалын үндсэн зарчим гэдэг Ард түмэн эдгээр зарчмын дагуу засаглалд шууд оролцож байгаа бол үүнийг шууд ардчилал гэдэг . Ийм шууд ардчиллын энгийн хэлбэр нь манай Үндсэн хуулийн 59 дүгээр зүйлийн 2-т зааснаар баг, хороодын иргэдийн нийтийн хурал болно, мөн 21 дүгээр зүйлд заасан УИХ-ын гишүүний сонгууль, 31 дүгээр зүйлд заасан Ерөнхийлөгчийн сонгууль, 25 дугаар зүйлийн 1-ийн 16-д заасан ард нийтийн санал асуулга нь шууд ардчиллын хэлбэрт хамаарна. Ард түмэн сонгосон төлөөлөгчдөөрөө дамжуулан засаглалд оролцож байгаа бол үүнийг төлөөлөх ардчилал гэдэг. Төлөөлөх ардчиллын үед төлөөлөгчдийг сонгохдоо, нөгөөтэйгүүр сонгогдсон төлөөлөгчид шийдвэр гаргахдаа доорхи зарчмыг баримтална. Монгол улсын Үндсэн хуулийн 3 дугаар зүйлийн 1-д”Монгол улсад засгийн бүх эрх ард түмний мэдэлд байна. Монголын ард түмэн төрийн үйл хэрэгт шууд оролцож, мөн сонгож байгуулсан төрийн эрх барих төлөөлөгчдийн байгууллагаараа уламжлан энэхүү эрхээ эдэлнэ”гэж заажээ.

- . в] Ардчилсан төрийн тогтолцооБид төрийн дэглэм, засаглалын хэлбэрүүд, төр юуг яаж хийх тухай авч үзлээ. Үүнээс үзэхэд ардчилсан төр нь эрх чөлөө, дэг журам, тэгш байдлыг хангах ёстой, ард түмэн төрийн байгууллагыг бүрдүүлэхэд болон үйл ажиллагаанд нь оролцох ёстой, төр ард түмний ашиг сонирхлыг илэрхийлж, түүнд үйлчлэх ёстой. Засгийн эрх ард түмний мэдэлд байна хэмээн Үндсэн хуульдаа заасан

атлаа дээр дурьдсан ардчилсан засаглалын үндсэн зарчмыг зөрчдөг тохиолдол элбэг байдаг бөгөөд цөөн хэдэн хүний дарангуйллын дэглэм тогтож байсан хуучин социалист орнуудыг жишээ болгож болохюм. Нөгөөтэйгүүр, дарангуйллын дэглэмийг ардчилсан засаглалын үндсэн зарчмыг зөрчиж хүчээр тогтоодог явдал гардаг. Тухайлбал, 1917 оны Октябрийн хувьсгал, цэргийн эргэлт зэргийг жишээ болгож болох бөгөөд иймээс ч махай Үндсэн хуулийн 3 дугаар зүйлийн 2-т”төрийн эрх мэдлийг хууль бусаар авах, авахаар завдахыг хориглоно”гэж заасан. Эдгээрээс үзэхэд төрийн дэглэм, төрийн засаглал хоёр нь харилцан хамаарал, уялдаатай байдаг бөгөөд ардчилсан дэглэм, ардчилсан засаглал бүхий төрийн тогтолцоог ардчилсан төрийнтогтолцоо гэнэ.

Парламентын засаглал Төлөөлөх ардчиллын гол хэлбэр нь парламент юм. Төр эрх зүйн үүднээс

парламентыг төлөөллийн дээд байгууллага гэж үздэг. ”Парламент”нь ярих, ярилцах гэсэн утгатай латин”parler”гэдэг үгнээс гаралтай. Бүх улсын Үндсэн хуульд парламентыг төлөөллийн дээд байгууллага гэж тодорхойлсон байдаг, Монголын Үндсэн хуулийн 3 дугаар зүйлийн 1-д”ард түмэн сонгож байгуулсан төрийн эрх барих төлөөлөгчдийн байгууллагаараа уламжлан засгийн эрх эдэлнэ”гэж заасан бөгөөд 20 дугаар зүйлд УИХ нь тийм байгууллага мөн болохыг заажээ. Төрийн тогтолцоонд парламент давамгайлах байр сууль эзэлж байгаа бол парламентын засаглал гэнэ. Үндсэн хуулийн 20 дугаар зүйлд”Монгол Улсын Их Хурал бол төрийн эрх барих дээд байгууллага мөн”гэж давамгайдах байр суурийг нь тодорхойлсноос үзэхэд Монгол бол Парламентын засаглалтай улс юм. Парламентын засаглалын нэг гол шинж бол төрийн эрх иэдлийг хуваарилах явдал юм. Манай Үндсэн хууль хууль тогтоох эрх мэдлийг УИХ-д, гүйцэтлэх эрх мэдлийг Засгийн газарт, шүүх эрх мэдлийг шүүхэд эдлүүлэн, тэдгээрийн хоорондын харилцаа холбоог нарийвчлан заасан , Ингэснээр төрийн бүх эрх мэдэл нэг болон хэсэг хүний гарт орохоос сэргийлэн хамгаалжээ. Парламентын засаглалтай улсуудын тоонд Англи, Япон, Энэтхэг, Герман, Испани, Итали, Герегийг жишээ болгон дурьдаж болно. Тэдний нийтлэг зүйл гэвэл төрийн тогтолцоонд парламент нь давамгайлах байр сууль эзэлдэг, харин төрийн тэргүүн[ерөнхийлөгч, эсхүл хаан ]нь АНУ-ын Ерөнхийлөгч буюу Саудын Арабын эзэн хаантай харьцуулвал даруухан байр суурь эзэлдэг байна. Гэхдээ тэдний дунд бас ялгаа байгааг анзаарах хэрэгтэй.

Төрийн засаглалын хэлбэрийн хувьд Англи, Япон, Испани нь парламентын хаант засаглалтай, Энэтхэг, Герман, Итали, Герег нь парламентын бүгд найрамдах засаглалтай улсад тооцогддог. Үндсэн хуулийн 1 дүгээр зүйлийн 1-д”Монгол Улс бол …Бүгд найрамдах улс мөн”гэж заасныг үндэслэн Монгол бол парламентын бүгд найрамдах засаглалтай улс мөн гэж төрийн засаглалыг хэлбэрийн хувьд тодорхойлно. Эртний Хүннүгийн улсад Эзэн хаан шаньюд зөвлөх эрхтэй ард нийтийн их хуралдаан байсан. Энэ хуралдаан Сүмбэ улсын үеэс ард нийтийн шинжээ алдаж, язгууртны хуралдаан болсон бөгөөд Их Нирун улсын үеэс язгууртны Их хуралдай гэх болсон. Их хуралдай нь Их Монгол улсын үед төрийн дээд байгууллагын шинжийг олсон тул зарим судлаачид парламентат ёсны дээд өвөг хэмээн үздэг ажээ. Хэн ч Их хуралдайг алгасан хааны титэм хүртэх эрхгүй байсан нь сонирхол татдаг. Гэвч Юань улсын үеэс түүний үүрэг роль бүдгэрч, их бутралын үед түүний орыг ноёдын чуулган залгах болсон. 1911 онд Монгол тусгаар тогтнолоо олоход эзэн хаанд зөвлөх эрхтэй дээд хурал, түүнд санал оруулах эрхтэй доод хурлыг байгуулсан . 1924, 1940 оны Үндсэн хуулиарУлсын Их Хурал, 1960 оны Үндсэн хуулиар Ардын Их Хурлыг тус тус төрийн эрх барих төлөөллийн дээд байгууллага байхаар заасан ч төрийн дэглэм, төрийн засаглал нь ардчилсан бус байсан тул жинхэнэ парламентат ёсыг төлөвшүүлээгүй юм. Харин 1990 оны Үндсэн хуулийн нэмэлтийн хууль болон түүний дагуу явуулсан

парламентын анхны ардчилсан сонгууль, түүний үр дүнд бүрдсэн Улсын бага хурал нь Монголд парламентат ёсыг төлөвшүүлэн хөгжүүлэхэд шилжилтийн чухал үүргийг гүйцэтгэсэн болно.

Парламентат ёсны үндсэн зарчтууд, цаашдын төлөвшилт

Ийнхүү бид парламентын ёсны ойлголт, мөн чанарын талаар дэлгэрэнгүй авч үзлээ. Үүндээ үндэслэн парламентат ёсны үндсэн зарчмуудыг тодорхойлж болно:

-Парламент нь төлөөлөх ардчиллын гол хэлбэр байх . -Парламент нь төрийн тогтолцоонд давамгайлах байр сууль эзэлж байх, өөрөө

хэлбэл, парламентын засаглалтай байх, -Парламентын сонгуульд ард түмний нийтийн оролцоог хангах, мөн

парламентын үйл ажиллагаанд парламентын гишүүдийн нийтийн оролцоог хангах, -Ард түмний болон парламентын гишүүдийн улс төрийн тэгш байдлыг хангах, -Парламентын сонгуульд болон парламентын үйл ажмллагаанд олонхийн

журмыг хангах, Олон намын тогтолцоог хүлээн зөвшөөрч, намуудыг парламентын сонгуульд

оролцох эрхээр хангах, -Парламент болон түүний гишүүд сонгогчдын өмнө хүлээн хариуцлагын

тогтолцоог бүрдүүлсэн байх,

Хүний эрх, эрх чөлөөг хүндэтгэн, эрх чөлөө, дэг журам, тэгш байдлыг хангах.

Парламентат ёсны цаашдын хөгжил, шинэчлэлийг байнга хангаж байх нь чухал байна. Үүнд, улс төрийн намуудын төлөвшилт, сонгуулийн тогтолцооны шинэчлэлт, парламентын засаглалын бэхжилт зэрэг өргөн цар хүрээтэй асуудал хамаарна. Улс төрийн намууд сонгуульд нэр дэвшүүлэх, сонгуулийг зохион байгуулах, төрийн бодлогыг тодорхойлох, төрийн албан тушаалтнуудын үйл ажиллагааг уяалдуулан зохицуулах гол үүрэгтэй байдаг бөгөөд Монголын нөхцөлд төрийн бодлогыг тодорхойлох, төрийн албан тушаалтнуудын үйл ажиллагааг уялдуулан зохицуулах үүргийг нь бэхжүүлэх шаардлагатай байна. Мөн улс төрийн намуудын хариуцлагыг сайжруулах хэрэгтэй, үүнд намууд цогц, тодорхой хөтөлбөр сонгогчдод санал болгох, сонгогчид уг хөтөлбөрийн дагуу санал өгөх, сонгуульд ялсан нам хөтөлбөрөө бүрэн хэрэгжүүлэх, сонгогчид уг нам хөтөлбөрөө хэрэгжүүлсэн эсэх талаар дараачийн сонгуулиар хариуцлага тооцох явдал хамаарна. Намуудын үүрэг, хариуцлагыг өндөржүүлэхийн зэрэгцээ дотоод зохион байгуулалтыг сайжруулах зорилт тавигдаж байна.

Парламентат ёсыг бэхжүүлье, улс төрийн намуудыг төлөвшүүлье гэвэл сонгуулийн тогтолцоог шинэчлэх, чингэхдээ төрийн эрх мэдлийг хэрэгжүүлэх нь хувь хүний хэрэг биш, цогц хөтөлбөр бүхий улс төрийн намуудын хэрэг тул сонгуулийг хувь тэнцүүлэн төлөөллийн журмаар сонгох хэлбэрээр явуулдаг болох нь зүйтэй гэсэн саналтай байна. Нэн ялангуяа, парламентын засаглалыг хоёрдмол байр суурьтай болгон үүрэг ролийг нь саармагжуулахгүйн тулд засгийн газрыг парламентаас [парламентын гишүүдээс] бүрдүүлэх, ерөнхийлөгч, засгийн газартай харьцах чиг үүргийг нь улам тодорхой болгох шаардлагатай. Парламентын засаглалд төрийн тэргүүн даруухан үүрэгтэй байдаг тул түүнийг нийт ард түмнээс сонгогдгийг больж, зөвхөн Ерөнхий сайдын зөвшөөрснөөр үйл ажиллагаа явуулахыг түүнд зөвшөөрч болох юм. Орчин үеийн төр эрх зүйн хөгжлийг ажиглахад Засгийн газрын бүрэн эрхийг өргөжүүлэх замаар парламентын бүрэн эрхийг хязгаарлах хандлага гарч байна. үүнд:

*хууль санаачлах эрхийг зөвхөн засгийн газар эдлэх болж байна. *засгийн газар хуулийн хүчинтэй эрхийг акт гаргах эрхтэй болж байна. Өөрөөр

хэлбэл, парламент хууль тогтоох зарчим эрхээ Засгийн газарт шилжүүлж байна. [Франц, Герман, Итали энэ талаар үндсэн хуульдаа нэмэлт өөрчлөлт оруулсан бол АНУ, Японд ийм практик тогтсон байна]

*чухам ямар асуудлаар хууль тогтоох ёстойг үндсэн хуульд тэр бүр заадаггүй нь өргөн цар хүрээтэй асуудлаар тогтоол гаргах боломжийг засгийн газарт олгож байна.

*хуулиар асуудлыг зохицуулах ерөнхий зарчмыг тогтоож, Засгийн газар түүнийг хэрэгжүүлэх нарийвчилсан журмыг гаргадаг практикийг өргөн ашиглаж байна,

*Герман, Япон зэрэг оронд Парламент Засгийн газрын гишүүдийг томилоход оролцдоггүй байна.

Парламентат ёс ба үндсэн хууль.

“Үндсэн хууль”гэдэг нь тогтоох гэсэн утгатай латины “constitutio”гэдэг үгнээс гаралтай ажээ. Үндсэн хууль 1787 онд АНУ-д, 1791 онд Франц, Польшид гарснаас хойш ихэнх улс оронд бүрэн эрхт байдлын нь илэрхийлэл, ард түмний бүрэн эрх, хүний эрх, эрх чөлөө, ардчилсан төрийн баталгаа болсон улс төр, эрх зүйн гол баримт бичиг болно. Үндсэн хууль нь нийгмийн амьдралыг зохицуулдаг дээд хууль болно. Манай Үндсэн хуулийн 70 дугаар зүйлийн 1-д ”Үндсэн хуульд хууль, зарлиг, төрийн байгууллагын бусад шийдвэр, нийт байгууллага, иргэний үйл ажиллагаа бүрнээ нийцсэн байвал зохино”гэж, 10 дугаар зүйлийн 4-т ”Монгол улс Үндсэн хуульдаа харшилсан олон улсын гэрээ, бусад баримт бичгийг дагаж мөрдөхгүй”гэж тус тус заажээ. Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах журам нь бусад хуультай харьцуулахад онцлогтой. Үндсэн хууль нь урт удаан хугацаанд тогтвортой үйлчилж байвал нийгмийн тогтвортой хөгжлийг хангажчадна. Ийм ч учраас Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах журмыг нэлээд түвэгтэй байдлаар өөрт нь зааж өгдөг. Энд Монгол Улсын Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах журмыг түүний 68, 69 дүгээр зүйлд заасны дагуу авч үзэе:

*нэмэлт өөочлөлт оруулах санаачилгыг хууль санаачлах эрх бүхий Ерөнхийлөгч, УИХ-ын гишүүн, Засгийн газар гаргах бөгөөд саналыг Үндсэн хуулийн цэц УИХ-д өргөн мэдүүлж болно.

*нэмэлт өөочлөлт оруулах асуудлаар УИХ-ын гишүүдийн гуравны хоёроос доошгүйн саналаар ард нийтийн санал асуулга явуулж болно.

*нэмэлт өөрчлөлтийг УИХ-ын нийт гишүүний дөрөвний гурваас доошгүйн саналаар батлана.

*нэмэлт өөрчлөлтийг УИХ-д хоёр удаа авч хэлэлцэхэд ийнхүү нийт гишүүний дөрөвний гурваас доошгүйн санад авч эс чадвал уул төслийг ээлжит сонгуулиар сонгогдсон УИХ-ын шинэ бүрэлдэхүүн ажлаа эхэлтэл дахин авч хэлэлцэхгүй.

*УИХ ээлжит сонгууль явуулахын өмнөх 6 сарын дотор нэмэлт өөрчлөлт оруулж үл болно.

Зарим улс Үндсэн хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулахдаа үндсэн зарчмыг нь хөндөхийг хориглодог. Тухайлбал, Герег, Итали, Франц, Алжирын Үндсэн хуульд бүгд найрамдах засаглалыг өөрчлөхийг хоригложээ. Зарим улсын Үндсэн хуульд хүний үндсэн эрх, эрх чөлөөг хөндөхийг хориглосон байна. Бид парламентат ёсны тухай авч үзэхдээ манай Үндсэн хуульд хэрхэн туссантай нь давхар танилцсан билээ. Парламентат ёс нь манай Үндсэн хуулийн гол ололтын нэг, гол үзэл баримтлалын нэг болсон юм. 1992 оны Үндсэн хуулийн гол ололт, гол үзэл баримтлал нь хүний эрх, эрх чөлөөг баталгаатай эдлүүлэхээр заасан явдал юм. Хүний эрхийг зөрчдөггүй

дэглэм монголын ард түмэнд хэрэгтэй, тийм ардчилсан дэглэмийг Үндсэн хуулиар тогтоож, эрх чөлөө, дэг журам, тэгш байдлыг хангасан. Засгийн эрхээ эдлэхэд нь саад болдоггүй засаглал монголын ард түмэнд хэрэгтэй, тийм ардчилсан засаглалыг Үндсэн хуулиар тогтоож, нийтийн оролцоо, улс төрийн тэгш байдал, олонхийн журмыг хангасан . Парламентат ёс нь Үндсэн хуульт ёсны нэгэн чухал бүрэлдэхүүн бөгөөд Үндсэн хуульт ёс нь парламентат ёс бодит хэрэгжих баталгаа болно.

Парламентат ёс нь Монголд үүсч хөгжөөд 10 жил болж буй ардчилсан хөдөлгөөний түүхэн үр дүнгийн нэг бөгөөд Монгол цаашдын ардчилсан улс байхын гол хэлбэр, чухал баталгаа болж байна.

Парламентын засаглал, хууль тогтоох бүрэн эрх ба Улсын Их Хурал.

Б Дэлгэрмаа

Төрийн байгуулалтын ардчилсан бодит байдлыг хүлээсэн хүлээлт иргэдийн шинэ сэтгэл зүйн баримжаа бүрдэхэд нөлөөлдөг билээ. Ийнхүү улс төрийн харилцан холбоос, Засгийн газрын үйл ажиллагаа, Парламентын талаар хүмүүс их сонирхох нь мэдээж. Улс төрийн хүсэл зориг бүрдэхэд ард түмний оролцоо хэр байх вэ? Хуулиуд хэрхэн ардчилсан аргаар хэрэгжиж байна? Засаглалын парламентын тогтолцоо хэр ардчилсан байна?Нам бүлгүүд, ямар үүрэгтэй байна вэ?Засагийн газрын хяналтыг хэн хэрэгжүүлж байна?Эдгээр асуудлын хариулт бодит амьдралд нэг л зүйлээс хамаарна:улс төрийн хүчнүүд үйл ажиллагаагаа явуулахдаа нийгэмдээ ямар нэгэн хохирол учруулахгүй байх нөхцөлийг бүрдүүлсэн Үндсэн хууль үйлчлэх ёстой. Үндсэн хууль нь төрийн байгууллын үндэс суурийг тавьсан зарчмыг тодорхойлж, тухайн улсын улс төрийн дэглэмийн шинжийг гарал үүслийн түвшинд илэрхийлдэг тул суурь эрх зүйн шинжийг агуулдаг билээ. Аль ч ардчилсан нийгэмд баримталдаг түгээмэл зарчим нь төрийн эрх мэдлийг хууль бусаар авах, авахаар завдахыг хориглох явдал бөгөөд ингэснээр л шударга ёсны үндсэн дээр, эрх зүйн үүднээс хандах үзэл баримтлалыг хэрэгжүүлэх боломжтой тийм хэлбэр, ажиллагаа, механизмыг бий болгоно. Энэ эрмэлзэл нь эрх мэдлийг хуваарилах явдлаар бодитой илэрдэг. Нийгэмд тогтвортой байдал, эмх журмыг хангаж чадах төрийн байгууламжийг тогтоох, гэхдээ үүний сацуу энэхүү байгууламжийн бүтэц, түүнд тавьж буй хууль зүйн хязгаарлалт нь дарангуйллыг зайлуулах чадвартай байх ёстой. Өрнөдийн Үндсэн хуулийн уламжлалт ёсонд дээрх зорилтыг хэрэгжүүлэх хоёр үндсэн арга бий.

1. Засаглалын дотоод бүтцийг бий болгох, ингэснээр эрх мэдлийг хуваарилж, тэнцүүлэх

2. Засгийн газрыг хууль зүйн хувьд хязгаарлагдмал объект болгон хуулийн засаглалыг бий болгох.

Хуулиар хязгаарлагдсан засаглалын үзэл санаа нь Үндсэн хуульт ёсны тулгуур үндсэн мөн билээ. Үүний дагуу гагцхүү удирдуулж буй хүмүүсийн [ард түмний]зөвшөөрлийг үндэслэн засгийн газарт эрх мэдэл шинждэг [сонгуулиар]ба тухайн орны дээд хууль болох Үндсэн хуулиар тодорхойлсон хүрээнд л тэрээр үйл ажиллагаагаа явуулдаг. Иймд үндсэн хуульт ёс бол тухайн орны үндсэн хууль нь төрийн эрх барих явдлыг баталгаатай үр нөлөөтэй хязгааарлаж чадахуйц үйлчилдэг

нөхцлөөр хангаснаар илэрдэг юм. Түүнчлэн, үндсэн хуулийн номлолын дагуу харилцан бие биенээ хязгаарлах ба тэнцүүлэх тогтолцооны хүрээнд үндсэн хуульт ёс шүүхийн хяналтын практикаар дэмжигдэж байдаг тул шүүгчид эрх мэдлийн бусад салаа мөчрөөс тусгаар байдлаар оршиж, парламентаас гаргасан хуулиуд болон засгийн газрыг эрх зүйн хэм хэмжээ, тогтоосон акт, мөн үйл ажиллагааг нь үндсэн хуульд харшилсан гэх үндэслэлээр үндсэн хуулийн бус гэж зарлах эрхтэй байдаг. Энэхүү онолын ерөнхий схем нь тухайн орны засаглалын онцлогтой холбоотойгоор хэд хэдэн өвөрмөц хэлбэрээр хэрэгждэг.

Төрийн механизтд парламентын эүлэх байр сууль түүний гүйцэтгэх чиг үүргийн хувьд эрх мэдлийн хуваарилалтын онолын үндэслэгчид болох Ж Локк, Ш. Тонтесье нар зөвхөн хууль тогтоох чиг үүргээр хязгаарлаж байсан бол ард түмний бүрэн эрхийн нэгдмэл байх үзлийн гол төлөөлөгч Ж. Ж Руссо хууль тогтоох эрх мэдлийг гүйцэтгэх эрх мэдлээ хянах үүрэгтэй учир түүнийг дээдлэхийг номлож байв. Эдгээр үзэл санаа орчин үеийн дуалист болон парламентын засаглалын хэлбэрийн үндэс суурь болсон нэж хэлж болно. Өөрөөр хэлбэл, тухайн орон парламентын, ерөнхийлөгчийн эсхүл дуалист засаглалын хэлбэртэй эсэхээс хамаарч эрх мэдлийн сонгодог хуваарилалт, эсхүл түүний сүлжилтээр төрийн үйл хэрэг явж буйг харж болно. Энд бид гагцхүү парламентын засаглалын тухай л хөндөж ярина. Парламентын засаглалын хэлбэр нь эрх мэдлийн хуваарилалт хийгдсэн ч гүйцэтгэх эрх мэдлээс парламент нь дээгүүр тавигддаг онцлогтой. Парламентыг дээдлэх нь түүнээс томилогдсон Засгийн газар парламентын итгэлийг авсан байх, засгийн газрын тэргүүнээр парламентад олонхийн суудал авсан намын удирдагчийг томилох зэргээр илэрхийлэгддэг . Ийнхүү парламентын засаглалын онцлог бол засгийн газар парламентын өмнө үйл ауиллагааныхаа төлөө улс төрийн хариуцлага хүлээх явдал юм. Хэрэв парламент засгийн газартилтгэх хүлээлгэхгүй гэж үзвэл тэрээр огцрох ёстой. Гэхдээ парламентын энэхүү эрх хэмжээг засгийн зазраас төрийн тэргүүнд парламентыг өөрийг нь тараах санал оруулах явдлаар тэнцвэржүүлдэг юм. Ингээд ээлжит бус парламентын сонгууль явуулж хууль тогтоох ба гүйцэтгэх эрх мэдлийн хоорогд гарсан зөрчлийг ард түмэн шийдэх боломж олгодог.

Парламент, засгийн газар хоорондын дээрхи харилцаа парламентийн дэглэм буюу парламентат ёсыг тодорхойлдог билээ. Гэхдээ энэхүү төрийн дэглэм нь парламентад аль нэгэн нам дангаараа олонхи болж чадаагүй, өөрөөр хэлбэл эвслийн засгийн газар байгуулагдсан нөхцөлд үйлчилдэг. Харин уламжлал ёсоор хоёр намын тогтолцоотой эсхүл аль нэгэн нам дангаараа парламентын суудлын олонхийг авсан нөхцөлд парламент, засгийн газрыг хоорондох харилцааны загвар эсрэгээр явагдана. Хэдийгээр хууль зүйн дагуу парламент засгийн газарт хяналт тавих ёстой боловч үнэн чанартаа намын лидерүүдээс бүрдсэн засгийн газар парламентын олонхийн бүрдүүлдэг намын бзлгээрээ уламжлан парламентын ажлыг хяналтандаа байлгадаг. Энэхүү төрийн дэглэмийг танхимын систем гэж сүүлийн үед нэрлэх болсон. Тийм учраас улс төрийн намын тогтолцооноос хамааран парламентын засаглал нь парламентат ёс танхимын систем гэдлээр дотроо бас ялгагддаг ажээ. Орчин үеийн парламент бол төрийн төлөөллийн байгууллага билээ. Төлөөллийн байгууллага хэмээх ухагдахууныг бид хэд хэдэн категорийг тодорхой болгож баймааж хэрэглэнэ.

Нэгдүгээрт. Үндсэн хуулийн 3 дугаар зүйлд”Монгол улсад засгийн бүх эрх ард түмний мэдэлд байна. Монголын ард түмэн төрийн үйл хэрэгт шууд оролцож, мөн сонгож байгуулсан төрийн эрх барих төлөөлөгчдийн байгууллагаараа уламжлан энэхүү эрхээ эдэлнэ”гэсэн заалт ихээхэн бүрхэг юм. Засгийн бүх эрх ард түмнээс үүдэлтэй гэдэг нь ойлгомжтой. Гэхдээ үүнийг сонгууль, санал асуулга, түүнчлэн

тусгайлан байгуулсан хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх эрх мэдлийн байгууллагаар уламжлан хэрэгжүүлдэг. Хууль тогтоох эрх мэдэл нь үндсэн хуулийн байгууламжаар, гүйцэтгэх ба шүүх эрх мэдэл нь хууль, эрх зүйгээр хязгаарлагдана. Нэг түмэн бүх нийтийн, шууд, чөлөөт, тэгш, нууц санал хураалтаар Их Хурлын гишүүдийг сонгоод эдгээр нь ард түмний төлөөлөгчид болно гэсэн үг юм. Гэтэл махай Үндсэн хуулийн 3 дугаар зүйлд ард түмнийг төрийн хэрэгт шууд оролцоно гэж заасан нь тунхаглал болж байна. УИХ-ын онцгой бүрэн эрхэд хадгалж шийдвэрлэх асуудалд хэдий ард нийтийн санал асуулга явуулахыг заасан боловч [Үндсэн хуулийн 25-р зүйлийн 1 дэх хэсгийн 16 дугаар заалт]энэхүү заалтад ямар асуудлаар ард нийтийн санал асуулга явуулж болохыг тодорхой заагаагүй, түүнчлэн УИХ-ын гишүүний гуравны хоёроос доошгүйн саналаар түүнийг явуулах боломжтой зэргээр өндөр босго тогтоосон нь үнэн чанартаа санал асуулгыг шууд ардчиллын хэлбэр болгон хэрэгжүүлэхэд төвөгтэй юм. Ард түмний төлөөллийн үзэл баримтлал нь дараахь зарчмуудын нийлбэр цогц билээ:

1. Үндсэнтний [ард түмний]төлөөлөл нь Үндсэн хуулиар тогтоогддог. 2. Ард түмэн засгийн эрхийг тээгчийн хувьд өөрийн нэрийн өмнөөс хууль тогтоох

эрх мэдлийг хэрэгжүүлэх чиг үүргээр парламентыг хангадаг. 3. Энэ зорилгоор ард түмэн парламентад өөрсдийн төлөөлөгчөө сонгодог. 4. Сонгогдсон парламентийн гишүүдээс бүрдсэн Улсын Их Хурал бүх ард түмний

төлөөлөл болно. Энэ утгаараа УИХ-ын гишүүн түүнийг сонгосон хүмүүсийн төлөөлөгч биш бөгөөд сонгогчдоосоо хамаарахгүй, тэд түүнийг эгүүлэн татах ёсгүй хэмээн үздэг байна. Мандатын төлөөлөл бүхий хүнийг сонгосных нь дараа Үндсэн хууль, бусад хуулиар л үйл ажиллагааг нь хязгаарлах боломжтой бөгөөд дээр нь бас энэхүү түүнийг хязгаарлаж буй хуулиудыг тэрээр өөрөө тогтоож, батлан гаргана. Нэг үгээр хэлбэл, эгүүлэн татах боломжгүй, үйл ажиллагааг нь хуулиар хязгаарласан гэх авч эдгээр хуулха өөрөө тогтоож байхад энэ бүгдийг ардчилсан зарчимд суурилсан гэж үзэж болох уу хэмээн зарим хүн эргэлзэх нь бий Гэтэл үнэн чанартаа бодит байдал илүү нарийн . Үүнийг хоёр танхимтай паламентад ажиглаж болно. Ихэнх оронд Доод танхим нь нутаг дэвсгэрийн төлөөллийг хангадаг. Манайх нэг танхимтай учир тодорхой хэмжээгээр төлөөллийн зарчим алдагдаж буй гэж миний хувьд үздэг .

Үндсэн хуулийг хэлэлцэж байх үед давамгайлсан үзэл бол нэгдмэл улс, цөөн хүн амтай тул хуучин байсан хоёр танхимтай төрийн нүсэр бүтэц шаардлагагүй гэсэн байр суурь юм. Гэтэл парламентын үндсэн гол ажил болох төсөв хэлэлцэх үеэр тойргийн сонирхол нэлээд хүчтэй ажиглагддаг тул ялангуяа, төсвийн төвлөрсөн хуваарилалттай манайх шиг улсад орон нутгийн төлөөлөл зайлшгүй чухал юм. Иймд манай парламентыг хоёр танхимтай болгон нийт улсын хэмжээгээр сонгогдсон 76 гишүүнтэй Улсын Их Хурал буюу Дээд танхим, 22 аймаг, нийслэлийн Засаг дарга ба эдгээрээс сонгогдсон нийт 44 хүний бүрэлдэхүүнтэй Ардын Их Хурал буюу Доод танхимтай байх. Доод танхим нь байнгын ажиллагаатай УИХ-аас ялгаатай нь жилд нэг удаа төсөв хэлэлцэхэд 30 хоног хуралддаг байхаар Үндсэн хуулинд нэмэлт, өөрчдөлт оруулж болох юм. Энэхүү саналаа үндэслэхийг оролдъё. Ардчиллын үйл явцад сонгуулийн эрх хөгжин хувьссаны үр дүнд олон нийтийн санаа бодлыг бүрдүүлэгч, ард түмний хүсэл зоригийг илэрхийлэгч нь улам тод томруун болж байгаа улс төрийн намуудад паламентын төлөөлөл төвлөрч аажмаар парламентат ёсонд тэдгээрийн ноёрхолд хүргэх хандлага улам хүчтэй болж байна. Хэдий гишүүдийнхээ үйл ажиллагаанд улс төрийн намаас хууль зүйн үүднээс хяналт тавих боломжгүй ч мөн чанартаа ийм хяналт бий, учир нь тэд намын дэмжлэггүйгээр сонгогдож чадахгүй, сонгогдсоныхоо дараа ч намын бүлгээс гадуур ажиллах боломжгүй болдог.

Ийм нөхцөлд төлөөллийн ардчиллыг тодорхой бүс нутгийн сонирхол, нийгмийн тодорхой давхрааны сонирхлыг илэрхийлсэн улс төрийн намуудын ашиг сонирхолтой

уялдуулах байдлаар төсөөлөх нь амьдралд илүү ойр. Нөгөө талаас, парламентыг сонгогчдынхоо эрх ашгийг зүгээр нэг дамжуулагч эрх тэгш депутатуудын тэмцлийн талбар гэж төсөөлж болохгүй. Харамсалтай нь сонгогч, парламент хоёрын хоорондох харилцааг зуучилдаг хөгжингүй улс төрийн намын бүтэц манайд хараахан бүрэлдээгүй тул парламент нь улам бүр маш өчүүхэн сонирхлуудын тэмцлийн талбар болж байна. Энэ нь сонгогчдын сонирхол гэхээсээ зарим нэг хувь хүний эсхүл жижиг бүлгийн амбиц гэлтэй. Дэлхий туршлага өнөөдөр юуг харуулж байна гэвэл нийгмийн нэлээд том давхрааны сонирхлыг илэрхийлсэн улс төрийн намууд төлөөлөгдсөн бол түүнийг нийт үндэстний төлөөлөгч хэмээн хүлээн зөвшөөрдөг. Парламентын бүрэн эрхийг ерөнхийд нь хязгааргүй, абсопют ба харьцангуй хязгаарлагдмал гэсэн гурван төрөлд ангилдаг. Эдгээр төрөл нь мөн л засаглалын хэлбэрээс хамаарна. Парламентын засаглалтай оронд түүнийг үндсэнд нь хязгааргүй бүрэн эрхтэй төрөлд хамаатуулдаг. Үүнийг сонгодог жишээ бол Британий парламент юм, түүнийг эмэгтэй хүнийг эрэгтэй хүн болгохоос бусад бүх юмыг хийж чадна хэмээн хошигнож ярьдаг. Ийнхүү парламентын засаглалтай оронд түүний хязгааргүй бүрэн эрх нь:

1. Хууль тогтоох эрх гагцхүү парламентад байдаг. 2. Улсын төсвийг баталж, татвар тогтоодог. 3. Засгийн газар нь парламентад ажлаа тайлагнаж, хариуцдаг. 4. Шүүгчийг баталдаг. 5. Хяналтын чиг үүрэг гүйцэтгэдэг. Энэ бүх шинж манай Улсын Их Хуралд бий.

Дээр дурьдсан парламентын бүрэн эрхээс парламент, засгийн газрын хоорондох харилцаа, парламент, ерөнхийлөгчийн хоорондох харилцаа болон түүний хяналтын чиг үүрэгтэй холбоотой манай улс төрийн амьдралд гарч буй алдаа дутагдалд дүгнэлт хийж, ирээдүйд учирч болзошгүй хохирлоос урьдчилан сэргийлэхэд хэрэгтэй болов уу гэсэн үүднээс дараахь хэдэн зүйл дээр анхаарлаа хандуулъя.

Нэг . Үндсэн хуулийн 25 дугаар зүйлд заасан УИХ-ын онцгой бүрэн эрхэд Засгийн газрын бүтэц, бүрэлдэхүүнийг тогтоох, өөрчлөх, огцруулах, Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрийг батлах асуудлыг хамааруулснаас гадна мөн хуулийн 41 дүгээр зүйлийн 2 дахь хэсэгт заасны дагуу Засгийн газар үйл ажиллагаагаа УИХ-д тайлагнах ёстой билээ. Түүнчлэн, Засгийн газрын үндсэн үйл ажиллагаа нь УИХ-ын шийдвэрийн дагуу явагдах нь Үндсэн хуулийн 38 дугаар зүйлд заасан засгийн газрын бүрэн эрхийн талаарх заалтаас тодорхой. Иймд манай парламент , Засгийн газрын практик, үйл ажиллагаанд эрх мэдлийн хуваарилалт гэхээсээ эрх мэдлийн сүлжээ бий болсон. Учир нь Засгийн газар, түүнийг дэмжиж буй парламентын олонхи үндсэндээ нэг л улс төрийн зорилготой ажилладаг. Эдгээр нь сонгуульд дэвшүүлсэн мөрийн хөтөлбөрөө хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай хууль санаачилж, харилцан мэдээлэл солилцон ажилладаг. Тэр ч утгаар нь парламентын засаглалын тогтолцоо манайд бүрэн хэмжээгээр хүлээн зөвшөөрөгдсөн гэж үздэг. Парламентын хамгийн чухал зорилт бол чадварлаг засгийн газар бүрдүүлэх явдал юм. Дэлхий нийтийн жишигт тогтсон практик бол парламентын олонхийн итгэлийг авч буй ерөнхий сайд ямар нэгэн хэлэлцүүлэггүйгээр сонгогддог.

Төрөөллийн ардчиллын нөхцөлд ерөнхий сайдын легитимт байдал ард түмний олонхиор баталгааждаг. Өөрөөр хэлбэл, бүх нийтийн сонгуулийн үеэр намууд ерөнхий сайдын албан тушаалд өөрсдийн хүмүүсээ нэр дэвшүүлсэн гэсэн үг. Тийм ч учраас хүмүүс саналаа өгөхдөө тодорхой улс төрийн хүчний мөрийн хөтөлбөрийг сонгоод зогсохгүй Засгийн газрыг хэн тэргүүлэх, ямар хүмүүс танхимд нь орох зэргээр хариуцлагын ачаа үүрэх хүмүүс тодорхой байдаг тул үүнийг мөн тооцдог. Энэхүү парламентын засаглалын онцлог, механизм хэвшсэн олон улсын практикай

харьцуулахад манай Үндсэн хууль эдгээр асуудлыг хэрхэн зохицуулсан, мөн монголын улс төрийн бодит байдал ямар гольдрилоор явж буйг шинжлэн судлаваас: Үндсэн хуулийн 29 дүгээр зүйлийн 1 дэх хэсгийн “Улсын Их Хурлын гишүүн нь хуулиар тогтоосон үүрэгт үл хамаарах бусад ажил, албан тушаал хавсарч болохгүй”гэсэн заалт нь Улсын Их Хурлын гишүүний үүргийг холбогдох хуулиар тогтооно гэсэн агуулга бөгөөд энэ үүргийг Улсын Их Хурлын гишүүний эрх зүйн байдлын тухай хуулиар тодорхойлсон байгаа. Манай парламентын практикт энэхүү заалтыг УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүнээр нэгэн зэрэг сонгогдон ажилласан нөхцөлд Үндсэн хуульд харшлах зүйл үгүй гэдгээр явж ирсэн. Харин 1996 оноос хойш энэ асуудлаар Үндсэн хуулийн Цэц УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүнээр сонгогдон ажиллах боломжгүй гэсэн агуулгаар хэд хэдэн удаа дүгнэлт гаргасан ба гол үндэслэл нь Үндсэн хуулийн 25 дугаар зүйлийн 1-ийн 1-д заасан “Хууль батлах, нэмэлт өөрчлөлт оруулах”, мөн зүйлийн 1-ийн 8-д заасан “Хууль, УИХ-ын бусад шийдвэрийн биелэлтийг хянан шалгах”нь УИХ-ын онцгой бүрэн эрхэд хадгадагдана гэсэн заалтуудаас хууль хэрэгжүүдэх, хууль тогтоох болон хуулийн хэрэгжилтийг хянах гэсэн хоорондоо сонирхлын зөрчил бүхий хоёр үүргийг ногдуулжээ хэмээн үзэж, УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүнээр томилогдвол эрх мэдлийн хуваарилалтын зарчим алдагдаж байгаа мэтээр удаа дараа тайлбарлаж ирсэн.

Ийнхүү Монгол Улсын Үндсэн хуулиар тогтоосон төрийн байгууламжийн зарчимд Үндсэн хуулийн Цэцийн шийдвэр нийцэхгүй байгаа билээ. Хэдий тийм ч бид Монголын улс төрийн амьдралд УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүн нэгэн зэрэг байх явдал хэд хэдэн сөрөг зүйлээр нөхцөлдөж хэрэгжилт нь нэлээд хүндрэл бэрхшээл учруулж болзошгүй хүчин зүйлсийг тооцоодох нь чухал юм. Тухайлбал.

1. Үндсэн хуулийн 27 дугаар зүйлийн 6 дахь хэсэгт заасанчлан УИХ-ын чуулганыг нийт гишүүний дийлэнх олонхи нь хүрэлцэн ирснээр хүчинтэйд үздэг тул ирцийн асуудал ялангуяа УИХ-ын гишүүдийг Засгийн газрын гишүүнээр нэгэн зэрэг сонгосон нөхцөлд хүндрэл учруулж байна.

2. Манай парламент жижиг тооцогдоно: Өөрөөр хэлбэл, УИХ-ын гишүүдийн тоо 76 гэдэг нь харьцангуй бага тоо, иймээс парламентын зохион байгуулалтын янз бүрийн уламжлалт институтыг бий болгох гэхэд зуун ямаанд жаран ухна гэхчээр бүгд л ямар нэгэн бүтцийн дарга болох гэнэ. Ийм ч учраас 400---600 гишүүдтэй Герман, Их Британи, АНУ, Франц зэрэг эсхүл 150---200 гишүүдтэй бана орнуудын парламенттай улсыг бодвол манай УИХ, Засгийн газар хоёрыг холбосон олон институцууд аль аль талдаа байдаггүй. Энэ нь ажлын уялдаа холбоог үндсэндээ үгүй хийж бодлогын шинжтэй асуудлууд цөөн тооны хүмүүсийн хүрээнд яригддаг нь эрх мэдлийн легитимт байдлыг алдагдуудахад хүргэж ирсэн гашуун туршлага банагүй хуримтлагдаж байна. Эрх мэдлийн суваг хэдий чинээ хаалттай байна төдий чинээ хардалт үүснэ. Ердийн сэтгэлгээний түвшинд энэ байдлыг хуйвалдаанаар улс төр явж байна хэмээн ойлгож Улсын Их Хурлын легитимт байдал алдрахад хүрч болзошгүй

Хоёр . Сонгуулиар парламентын суудлын олонхийг авч Засгийн газраа бүрдүүлэх эрхтэй болсон намын тэргүүн ерөнхий сайд болдог. Нэгэнт намын хамт олны дэмжлэг, итгэлийг авч намынхаа удирдах дээд байгууллагаас [Их хурал, Чуулган, Бага хурал г. м]сонгогдсон тэрээр парламент дахь намын гишүүддээ нөлөөлж, бодлогоо дэмжүүлж явуулж чаддаг юм. Манай оронд улс төрийн ийм уламжлал хараахан тогтоогүй байна. 1991—1992 оны Засгийн газрыг тухайн үеийн том эдийн засагч төдийгүй улс төрийн хэлэлцээрийн ширээний ард сууж уян хатан бодлого явуулж чадах, цагийн өөрчлөлтийг нарийн мэдэрсэн тэр утгаараа улс төрийн

нөлөө бүхий фигур болсон хүн толгойлж байсан ч Ерөнхий сайд Д. Бямбасүрэн Улсын Бага Хурлын 60 хувийн суудал авсан МАХН-ын дарга байгаагүй. 1992—1996 онд энэхүү жишгийг даган хэдий УИХ—ын суудлын үнэмлэхүй дийлэнх олонхийг авсан ч МАХН Ерөнхий сайдаараа мөн л жинтэй эдийн засагч П. Жасрай гуайгаар Засгийн газраа ахлуулсан. Энэ үеийн онцлог бол МАХН-ын албан ёсны удирдлага Засгийн газар төдийгүй, УИХ-аас гадуур байршиж байсан . 1996 онд “МҮАН—МСДН—ын Ардчилсан Холбоо”эвсэл парламентын суудлын 60 хувийг авсан хэдий ч мөн л УИХ-ын гадуур Засгийн газраа бүрдүүлсэн. Энд нэгдүгээрт, манайд уламжлалт ёсоор хандсан хандлага нь Ерөнхий сайд хүн бол эдийн засагч байх ёстой, ХоёрдугаарТ, МҮАН ч юм уу, МСДН ч юм уу аль нэгэн нам нь дангаар ялаагүй, эвсэл болж орсон тул тухайн үеийн сонгуулийн ажлыг амжилттай удирдсан хүн гэсэн утгаар М. Энхсайханыг Ерөнхий сайдаар томилсон. Ийнхүү хэдий мэргэшсэн гүйцэтгэх эрх мэдлийн байгууллагатай болсон ч сонгончдын легитимт байдлаар батөлгаажаагүй засгийн газар хоёр жилийн дараа огцроход хүрсэн юм. Үндсэн хуулийн хүрээнд асуудлыг хөндөж ярих нь зүйн хэрэг учир энд би хэвийн ажиллаж байсан Засгийн газраа өөрчилсөн нь зөв буруу гэдэг улс төрийн дүгнэлт хийх шаардлагагүй бизээ. Хамгийн гол нь засаглалын онцлог нь өөрөө ийм байдалд хүргэдэг гэдгийг л улс төрийн хүчнүүд үргэлж тооцоолж байх хэрэгтэй.

Гурав. Улсын Их Хурал, Ерөнхийлөгчийн хооронд одоогоор тогтоод байгаа харилцааг эрх зүйн үүднээс тодорхой болгох хэрэгтэй байна. Энэ нь ялангуяа, нэг сонгуулийн хугацаанд дөрөвдэх Засгийн газраа байгуулсан улс төрийн хүчний хувьд Ерөнхий сайд, танхимын гишүүдийг томилоход УИХ-ын суудлын олонхийг авсан эвсэл хэд хэдэн удаа Ерөгхийлөгчийн босгыг давж чадахгүй” байдалд хүрч байсныг жишээ болгож болно. Энэ нь Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхийн тухай Үндсэн хуулийн 33 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсгийн 2 дахь заалтын “Зөвшилцөх”гэсэн үгийг янз бүрээр ойлгон хэрэглэж байгаатай холбоотой. Энэхүү нэр томъёо манай улс төрийн хэллэгт нэлээд өргөн хэрэглэгдэх болсон ба өөр өөрийн байр сууринаас тайлбарлах оролдлогууд ажиглагддаг. ”Зөвшилцөх”гэдгийг гаргаж буй шийдвэрийн талаар хуульд заасан байгууллага, албан тушаалтантай санал солилцохыг ойлгоно. Тэрнээс биш хоёр талын яриа хэлэлцээний явцад нэг талын санал болгож буй асуудлаар нөгөө тал зөвшөөрөл олгох эсэхийг хэлээгүй нь мэдээж. Харин засаглалын институтууд зөвшилцөхдөө аль талд нь асуудлыг шийдвэрлэх бүрэн эрх нь байна тэр тал нь давуу эрхтэй оролцох нь манай засаглалын хэлбэрээр нөхцөлдөж байгаа билээ. Учир иймд урьд тохиолдсон практик дээр тулгуурлан цаашид зөвшилцөх үйл явцыг хууль зүйн үүднээс тодорхой болгох үүднээс дараахь зүйлийг санал болгож байна.

Нэгдүгээрт, Засгийн газар огцорсон, УИХ Ерөнхий сайдыг огцруулах буюу хүсэлтээр нь чөлөөлөх тухай шийдвэр гаргасан, УИХ-ын анхдугаар чуулганаар УИХ-ын дарга сонгогдсон, Ерөнхий сайд нас нөгчсөнөөс хойш 14 хоногийн дотор УИХ-ын 50-иас дээш хувийн олонхи суудал авсан нам, эвслийн удирдах төв байгууллагаас Монгол Улсын Ерөнхий сайдад нэр дэвшүүлсэн тухай шийдвэрийг Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид танилцуулна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч уг шийдвэрийг хүлээн авснаас хойш 3 хоногийн дотор нэр дэвшүүлсэн хүнийг Ерөнхий сайдаар томилох саналыг УИХ-д оруулна. Хэрэв Ерөнхийлөгч нэр дэвшүүлсэн хүний талаар санал нийлэхгүй тохиолдолд 3 хоногийн дотор энэ тухайгаа бичгээр мэдэгдэнэ. Хэрэв Ерөнхийлөгчийн саналыг тухайн нам хүлээн авсан нөхцөлд шинээр Монгол Улсын Ерөнхий сайдад нэр дэвшүүлнэ. Энэ ажиллагаа 14 хоногоос хэтрэхгүй байна. Харин Ерөнхийлөгчийн саналыг тухайн нам хүлээж авахгүй нөхцөлд Ерөнхийлөгч УИХ-д оруулах бөгөөд нэр дэвшүүлсэн хүний талаар санал нийлэхгүй байгаа үндэслэлээ уг нэр дэвшигчийг Улсын Их Хуралд өргөн мэдүүлэхдээ танилцуулж болно.

Хоёрдугаарт, Аль ч нам олонхийн суудал аваагүй бол УИХ-д суудал авсан намууд хоорондоо зөвшилцөн нэр дэвшүүлсэн хүнийг Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид танилцуулна. Хэрэв УИХ-д суудал авсан намууд Ерөнхий сайдын талаар нэгдсэн саналд хүрч чадаагүй бол Монгол Улсын Ерөгхийлөгчөөс 14 хоногийн дотор аль нэг намаас Ерөнхий сайдад нэр дэвшүүлнэ. Ийнхүү нэр дэвшүүлэхдээ УИХ-д авсан суудлын нийлбэр нь УИХ-ын нийт суудлын 50-иас дээш хувийг эзэлж байгаа намуудтай зөвлөлдөнө. Хэрэв Ерөнхийлөгчөөс нэр дэвшүүлсэн хүн УИХ-ын нэгдсэн чуулганы хуралдааны санал хураалтаар олонхийн дэмжлэг авч чадахгүй бол Ерөнхийлөгч өөр намын хүний нэрийг 3 хоногийн дотор дэвшүүлж Ерөнхий сайдаар томилох саналыг УИХ-д оруулна. Хэрэв УИХ-ын чуулганы нэгдсэн хуралдааны санал хураалтаар нэр дэвшигч олонхийн дэмжлэг авч чадахгүй бол УИХ өөрөө тарах тухай саналыг Монгол Улсын Ерөнхий сайдыг томилох хуулийн хугацаа дууссан нөхцөлд Ерөнхийлөгч УИХ-ын даргатай зөвшилцөн УИХ-д оруулж болно. Ийм журмыг тогтоосноор эхний тохиолдолд олонхийн суудал авсан намын нэр дэвшүүлсэн хүнийг Ерөнхийлөгч УИХ-д өргөн мэдүүлэх болохоос одоогийн практикт гарсан шиг татгалзах эрх хуулиар олгогдоогүй тул эрх мэдлийн хүндийн жинг УИХ талдаа шийдсэн, хоёрдарь тохиолдолд нэг ч нам дангаараа суудлын олонхийг аваагүй бол Ерөнхий сайдыг нэр дэвшүүлэх боломжийг Ерөнхийлөгчид давуу эрхтэй олгож байгаа зөвшилцлийн хувилбарууд юм.

Энэ бол нэг дэх санаа. Та нар ажигласан бол хоёрт, манай Үндсэн хуулийн нэгэн дутагдалтай тал бол конструктив санал хураалт, хугацаагаар шахах, нэг үгээр үүрэг гүйцэтгэгч хэмээх тун ойлгомжгүй завсарын засаг төр байх боломжийг аль болох хаах тийм заалт ихээхэн үгүйлэгддэг. Өөрөөр хэлбэл, хэрэв зөвшилцөхгүй бол яах вэ, хэрэв УИХ, Ерөнхий сайдаа олон удаа[2-оос доошгүй]томилж чадахгүй бол хэрхэх зэрэг асуудлын хариу тодорхойгүй, шийдэх механизм нь үгүй тул гарах гарцыг эрэлхийллээ. Гуравт, ”зөвшилцдөггүй”Ерөнхийлөгчтэй эсхүл”хариуцлага хүлээдэггүй”парламенттай[нууц санал хураалтаар Ерөнхий сайд, Засгийн газрын гишүүдийг сонгодог тул хүн оруулж ирээд эцэс төгсгөлгүй унагадаг]муу зуршил цаашид газар авахгүйн үүднээс дээрхийг санал болгосон юм.

Парламентын бүрэн эрх

Дээр дурьдсан парламентын таван бүрэн эрхийг тайлбарлан яривал олон цагийн лекц болно. Харин манайд бүрхэгдүү тавигддаг парламентын хяналтын бүрэн эрхийн талаар цухас дурьдая. Ер нь парламент хяналтаа хэрэгжүүлэх гол объект нь гүйцэтгэх эрх мэдлийн байгууллага байдал ба энэ нь ихэнхдээ улс төрийн шинжтэй хяналт юм. Өөрөөр хэлбэл, засгийн газар, түүний гишүүдийн үйл ажиллагаа, улс төрийн үйл ажиллагааанд чиглэсэн байдаг. Харин бусад байгууллагад хууль зүйн шинжтэй хяналт тавьдаг. Өөрөөр хэлбэл, ямар нэгэн байгууллага, албан тушаалтны үйл ажиллагаа эрх зүйн хэм хэмжээ зөрчсөн эсэхийг хянан шалгахад чиглэдэг. Энэ хоёр хариуцлагын хэлбэр аль аль нь манай Үндсэн хуулийн 25 дугаар зүйлийн 1 дэх заалтын 6, 8 дахь хэсгүүдэд тусгагдсан. Харин манай парламентад мөрдөн шалгах бүрэн эрхийг Үндсэн хуулиар шууд зааж олгоогүй, Парламентад мөрдөн шалгах хороог тусгайлан байгуулах эсхүл АНУ-ын Конгресст Сенатын бүх хороо, Төлөөлөгчийн танхимын зарим хороо ийм эрх хэмжээг шууд эдэлдэг практик байдаг.

Үүнийг төрийн дээд дэв зэрэглэлийн албан тушаалтнууд албан үүргээ гүйцэтгэх явцад хэрэг зөрчил нарнасан гэж үзэж байвал хэрэглэдэг аж. Импичментын практикийг ер нь ихэнх орны хуулинд тусгасан байдаг. Манай орны хувьд ийм практикийг судлууштай бөгөөд цаашид Үндсэн хуулиар тодорхойлсон төрийн дээд дэв

зэрэглэлийн 7 албан тушаалтны [Ерөнхийлөнч, УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайд, Засгийн газрын гишүүн, УИХ-ын гишүүн, Ерөнхий прокурор, Дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгч]ёс зүйн болон эрх зүйн зөрчлийг мөрдөн шалгадаг тусгай байгууллага байгуулахад ч илүүдэхгүй нэж үзэж байна. Ингэснээр төрийн томчуудтай хариуцлага тооцож чаддаг, нөгөө талаас төрт ёсны баялаг уламжлалтай орны хувьд төрийн түшээдийн дархлаажилтыг бий болгох боломжтой юм.

Төрийн тэргүүн, парламентын Засаглалтай улсын Ерөнхийлөгчийн институт

Б. Даш-Ёндон

Монгол Улсын Үндсэн хуулиар Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийг парламентын засаглалтай улсын төрийн тэргүүний хэмжээнд тавьж, Ерөнхийлөгчийн институтийн эрх, үүргийг тодорхойлжээ. Тэгэхдээ Монгол улсын Ерөнхийлөгчийн үндсэн бүрэн эрх, тодорхой бүрэн эрхгэсэн хэм хэмжээгээр оруулжээ. Ерөнхийлөгчийн институтэд хамардаг асуудлыг товч авч үзье.

Төрийн тэргүүн

Эдүгээ үед төрийн тэргүүний асуудал дэлхий дахинаа оршиж буй нийгмийн-төрийн байгууламжийн олон янз байдлаас болж онол –практикийн хувьд нэлээд ярвигтайд тооцогддог ажээ. Тухайлбал, улсад төрийн тэргүүн байх шаардлагатай эсэх тухайд асуудал гардгийн хамт төрийн тэргүүн гэж хэнийг, юуг ойлгох, төрийн тэргүүний институт төрийн байгуууламжид ямар байр суурь эзлэх, төрийн тэргүүний эрх мэдэл, түүний хамрах хүрээ, хязгааарлалт, төрийн тэргүүнийг сонгох зэрэг олон асуудал энд холбогддог. Ямар ч байлаа гэсэн өнөө хэр оршиж буй 200 гаруй улс орны төрийн байгууламжийг засаглалаа хэрэгжүүлж байгаа байдлаар нь парламентын засаглалтай, ЕрӨнхийлөгчийн засаглалтай, холимог засаглалтай гэсэн гурван үндсэн бүлэгт хуваан үздэг бөгөөд гэхдээ аль ч хэлбэрт төрийн тэргүүн ямагт байдаг нь нийтлэг ажгуу. Эл байдлыг харгалзан үзээд”төрийн тэргүүн гэдэг бол төрийн байгууллагуудын тогтолцооонд дээд байр суурь эзэлж буй албан тушаалтан буюу байгууллага мөн”гэх юмуу, үүндээ нэмж”Төрийн тэргүүн бол улс орны дотоод болон гадаадад төрийн дээд төлөөлөл болохын хамт улс үндэстний [ард түмэн ба төрийн]эв нэгдлийн билэгдэл болдог”гэсэн тодорхойлолт хэлэх эь иүгээмэл болж байгаа юм байна. Монгол Улсын Үндсэн хуулийн гучдугаар зүйлийн нэгдэх хэсэгт”Монгол Улсын Ерөнхийлөгч бол төрийн тэргүүн, Монголын ард түмний эв нэгдлийг илэрхийлэгч мөн”гэж, Үндсэн хуулийн Арван хоёрдугаар зүйлийн 6 дахь хэсэгт “…Төрийн тамгыг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч барина”гэж тус тус заан хэрэгжүүлж байгаа нь энэ жишигтэй авцалдуулж үзвэл Монгол улсад төрийн тэргүүн нь байгууллага биш, харин албан тушаалтан юм.

Төрийн тэргүүн бол төрийн гадаад, дотоод тусгаар байдлын баталгаа, удс орны тусгаар тогтнол, бие даасан байдлын илэрхийлэл болох учиртай. Энэ ч ёсоор манай Үндсэн хууль үйлчилж байна. Тэгэхдээ манай бодит байдалд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч бол төрийн тэргүүний хувьд Ерөнхийлөгч бус, харин Ерөнхийлөгчийн хувьд монгол төрийн тэргүүн юм гэж Үндсэн хуулиа иш үндэс болгон рэлж болно. Үүний нотолгоо гэвэл:нэгд, төрийн тэргүүний тусгай [онцгой]бүрэн эрх гэж Үндсэн хуулинд жич заагаагүй, хоёрт, Монгол Улсын Ерөнхийлөгч нь чухамхүү Ерөнхийлөгчийн хувьд төрийн тэргүүн, Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн тэргүүн, Зэвсэгт хүчний Ерөнхий командлагч гэсэн гурван том эрх үүргийг зэрэг гүйцэтгэн хэрэгжүүлдэг:гуравт, ”төрийн тэргүүн”гэсэн үг манай Үндсэн хуулинд ердөө л ганц байгаа юм. Гэлээ ч энэ бүхэнд хэтэрхий гаж юм алга гэж хэлж болох бөгөөд гагцхүү Ерөнхийлөгч төрийн тэргүүний хувьд асуудал шийдвэрлэх талаараа эрх эдлэхгүй байгаа нь Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн хуулийн хүч чадлыг сулруулж буй бус уу гэсэн л асуудал гарч байна. Үндсэн хууль, бусад хууль үйлчилж буй практикаас үзэхэд Ерөнхийлөгч төрийн тэргүүн гэсэн статусаар албан ёсны шийдвэр гаргах механизм байхгүй байнаа нь тодорхой харагддаг. Энэ нь төрийн тэргүүний статус ерөнхийлөгчийн эрх мэдэл хоёр яг таг давхцахгүй байгааг харуулж байна. Төрийн тэргүүний төрийн дээд төлөөллийн бүрэн эрх нь Ерөнхийлөгчид хуулиар ногдуулсан бүрэн эрхтэй аль болох дүйж, түүнийгээ хэрэгжүүлэх механизм нэн тодорхой байх явдал ач ролбогдолтой мэт санагдана.

Парламентын засаглалтай улсын Ерөнхийлөгч

Парламентын засаглалтай Улсын Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрх эзэн хаан буюу ерөнхийлөгчийн засаглалтай улсуудынхыг бодоход нилээд хумигдмал байдаг нь олон улсад заншсан хэм хэмжээ юм. Гэхдээ засаглалын парламентын хэлбэртэй улсуудад ч гэсэн Ерөнхийлөгчийн эрх мэдэл, байр суурь их бага янз бүр байдаг аж. Энэ хувьд онож нийцүүлсэн талаараа Чехийн жишээ нэн сонирхолтой юм. Саяхан социалист системд багтаж байсан бөгөөд парламентын хоёр танхимтай энэ улсын Үндсэн хууль парламентын засаглалтай улсууд дахь эрх мэдлийн хуваарилалтын түгээмэл жишээ болж яригддаг болжээ. Чехийн Үндсэн хуулийн ёсоор Чехийн ерөнхийлөгч:

Засгийн газартай харьцахдаа:-Засгийн газрын тэргүүн болон бусад гишүүдийг томилно, татна, мөн тэдгээрийн огцрох саналыг хүлээж авна:-Огцорсон буюу огцрох саналаа өгсөн Засгийн газарт шинэ Засгийн газрыг томилох хүртэл үүргээ түр гүйцэтгэхийг даалгана:-Засгийн газрын хуралдаанд оролцох, Засгийн газар болон түүний гишүүдээс тайлан шаардах:-Засгийн газартай буюу түүний гишүүдтэй тэдгээрийн эрх мэдлийн асуудлыг хэлэлцэх эрхтэй.

Парламенттай харьцахдаа:-Депутатуудын Танхим болон Сенатын сонгуулийг товлоно:-Депутатуудын Танхимын хуралдааныг зарлан хуралдуулна, түүнийг тараана:-Хуулийг батламжилна, мөн түүнийг Парламентад буцаана[Үндсэн хуулиас бусдыг]:-Парламентын хоёр танхимын аль алиных нь хуралдаан болон тэдгээрийн хороод, комиссын хуралдаанд өөрийн тааллаар оролцож үг хэлнэ:-Дээд хяналтын газрын ерөнхийлөгч, дэд ерөнхийлөгч болон Үндэсний банкны гишүүдийг томилно.

Шүүх засаглалын хүрээнд:-Үндсэн хуулийн шүүхийн шүүгчид болон түүний дарга, орлогчдыг томилно:-Бусад шүүгчдийг томилж, тэдгээрийн дундаас Дээд шүүхийн дарга, орлогчдыг томилно:-Өршөөл үзүүлнэ, оноосон ялыг хөнгөрүүлнэ:-Эрүүгийн хэрэг үүсгэхийг зогсооно:--Эдлэх ялыг хэлтрүүлнэ:--Уучлал үзүүлнэ.

Гадаад бодлогын хүрээнд:--Төрийг төлөөлнө:--Олон улсын гэрээ, хэлэлцээр хийнэ, баталгаажуулна:--Дипломат төлөөлөүчдийг хүлээн авна:--Өөрийн дипломат төлөөлөгчдийн удирдагчдыг томилно, эгүүлэн татна.

Батлан хамгаалах салбарт:--Зэвсэгт хүчний дээд ерөнхий командлагч байна:--Генералуудыг томилно, цол нэмнэ. Түүнчлэн:--Хэрэв өөр байгууллагад бүрэн эрхийг олгоогүй бол улёын цол, гавъяа шагналыг хүртээнэ:Гадаад бодлого, батлан хамгаалах асуудлууд, шүүгчдийг томилох, өршөөл үзүүлэх, шагнах, хуулиар Ерөнхийлөгчид олгосон бүрэн эрхийг хэрэгжүүлэх талаар гаргах Ерөнхийлөгчийн шийдвэрийг Засгийн газрын тэргүүн, түүнээс бүрэн эрх авсан Засгийн газрын гишүүн буцааж болно. Үүнээс болж Ерөнхийлөгч бие даан шийдвэр гаргаагүй болохоор эдгээр асуудлыг шийдвэрлэсний хариуцлагыг Засгийн газар хүлээнэ. Энэ жишээг парламентын засаглалтай улсын Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхийн чанга ч биш, сул ч биш дундын хувилбар гэж үзсэн нь бий. Чехийн жишээг болзмол байдлаар авч байгаа нь Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн эрх мэдэл”тодорхой жишигтэй”харьцуулахад бага буюу их байна гэсэн шууд дүгнэлт хийх гэснэ зорилгогүй. Гэлээ ч зарим судлаач манай улсын эрх мэдэл султай Ерөнхийлөгч бүхий парламентын засаглалтай гэж тодорхойлсон байдгийг анхаарах хэрэгтэй юм. Шинэ Үндсэн хуулийг хэлэлцэн баталж байх үед нэг хүний дарангуйллаас ангажиона гэсэн сэтгэл зүй хүчтэй үйлчилж байснаас Төрийн тэргүүний эрх мэдлийн хүрээг хумьсан тал байж болох юм. Одоогийн байдлаар Монгол Улсын 38 хууль, тэдгээрийн зүйл, заалтаар Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн институтийн байр суурь, эрх мэдэл тодорхойлогдож, Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрх, үйл ажиллагааны харилцааг зорицуудж байна. Энэ нь бүх чиглэл, бүх салбарт Ерөнхийлөгчийн эрх мэдлийг нэмсэн хэрэг биш, харин Үндсэн хууль батлагдсанаас хойш Ерөнхийлөгчийн зохицуулбал зохих тодорхой харилцаанууд нийгэмд үүсч, үүнийг эрх зүйн үүднээс цэгцлэх зайлшгүй шаардлага байнга гарч байдгийг л харуулж байгаа юм.

А. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч ба Монгол Улсын Их Хурал.

Үндсэн хуулийн 25 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсгийн 5-д:”Ерөнхийлөгчийг сонгогдсон гэж үзэж бүрэн эрхийг нь хүлээн зөвшөөрсөн хууль гаргах, чөлөөлах, огцруулах”-ыг УИХ-ын онцгой бүрэн эрхэд хамааруулж 35 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт нь “Ерөнхийлөгч Улсын Их Хуралд ажлаа хариуцна”гэж заажээ. Үндсэн хуулийн 35 дугаар зүйлийн 2 дахь хэсэгт:”Ерөнхийлөгч тангаргаасаа няцаж Үндсэн хууль, Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрхийг зөрчвөл Үндсэн хуулийн Цэцийн дүгнэлтийг үндэслэн Улсын Их Хурлаар хэлэлцэж чуулганд оролцсон нийт гишүүний дийлэнхи олонхийн саналаар огцруулна”гэсэн нэлээд тодорхой заалт бий. Энэ заалтад Ерөнхийлөгч бол Үндсэн хуулийг сахин хамгаалан ёстой гэсэн чухал санаа давхар агуулагдаж байна. Үндсэн хуулийн 22 дугаар зүйлийн 2 дахь хэсэгт:”Улсын Их Хурал бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэх боломжгүй гэж нийт гишүүний гуравны хоёроос доошгүй нь үзсэнээр буюу эсхүл мөнхүү шалтгаанаар Ерөнхийлөгч УИХ-ын даргатай зөвшилцөн санал болгосноор өөрөө тарах шийдвэр гаргаж болно”гэсэн заалт бий. Энэ заалт практик дээр хэрхэн хэрэгжих талаараа одоогоор сорилт хэрэглээнд ороогүй байгаа боловч, хэрэв Ерөнхийлөгч Улсын Их Хурлыг бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэх боломжгүй болжээ гэж нотолж байгаа бол тухайн асуудлаар УИХ-ын даргатай зөвшилцөн УИХ өөрөө тарахыг санал болгож болно. Энэ дагууд УИХ тарах эсэх нь түүний өөрийнх нь хэрэг билээ. Ерөнхийлөгч өөрөө УИХ-ыг тараах эрх байхгүй. Ерөнхийлөгч ба Улсын Их Хурлын хоорондын улс төрийн томооохон харилцаанууд Үндсэн хуулийн дээр дурдсан заалтуудаар ийнхүү зохицуулагдаж байна. Харин Ерөнхийлөгчөөсажил хэргийн хувьд УИХ –тай цаг үргэлжид харилцааг хууль санаачлах:УИХ-ын баталсан хууль, бусад шийдвэрт бүхэлд нь буюу зарим хэсэгт нь хориг тавих:УИХ-д илгээлт

явуулах, чуулганд өөрийн тааллаар оролцон улс орны дотоод, гадаад байдлын нэн чухал асуудлаар мэдээлж саналаа оруулах зэрэг хэлбэрээр хэрэгжүүлнэ гэж Үндсэн хууль, бусад хуулиар тогтоожээ, Эдүгээ харилцааны эдгээр хэлбэрүүд практикт өргөн хэрэглэгдэж байна.

Б. Монгол у Улсын Ерөнхийлөгч ба Монгол Улсын Засгийн газар

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, Монгол Улсын Засгийн газрын хоорондын улс төрийн томоохон харилцааг Үндсэн хуулинд дараахь байдлаар хуульчлан тогтоожээ. Үндсэн хуулийн гучин гуравдугаар зүйлийн 2 дахь хэсэгт “Улсын Их Хуралд олонхи суудал авсан намтай, аль ч нам олонхийн суудал аваагүй бол Улсын Их Хуралд суудал авсан намуудтай зөвшилцөн нэр дэвшүүлсэн хүнийг Ерөнхий сайдаар томилох санал, түүнчлэн Засгийн газрыг огцруулах саналыг Улсын Их Хуралд оруулахыг”Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн үндсэн бүрэн эрх болгож заасан байна. Дашрамд дурдахад, Үндсэн хууль батлагдсанаас хойшхи хугацаанд Засгийн газрыг огцруулах саналыг Ерөнхийлөгчийн зүгээс санаачлан тавьж байгаагүй бөгөөд харин намуудаас нэр дэвшүүлсэн хүнийг үндсэн бүрэн эрхийнхээ дагуу буцаах буюу хзлээж авах зэргээр зөвшилцөж ирсэн байна. Үэдсэн хуулийн гучин есдүгээр зүйлийн 2 дахь хэсэгт “Монгол Улсын Ерөнхий сайд Засгийн газрын бүтэц, бүрэлдэхүүн, түүнд өөрчлөлт оруулах саналаа Ерөнхийлөгчтэй зөвшилцөн Улсын Их Хуралд өргөн мэдүүлнэ”гэж Засгийн газрын үүргийг заажээ. Ерөнхийлөгчөөс Засгийн газартай харилцах өдөр тутмын ажил хэргийн харилцааг Үндсэн хуулийн гучин гуравдугаар зүйлийн 3 дахь хэсэг болон Засгийн газрын хуулийн “Засгийн газраас Ерөнхийлөгчтэй харилцах”гэсэн 27 дугаар зүйлээр хуульчлан тодорхойлжээ. Үндсэн хууль ёсоор Ерөнхийлөгч өөрийн бүрэн эрхэд хамаарах асуудлаар Засгийн газарт зарлигаар чиглэл өгөх эрхтэй. Харин эл зарлиг түүнд Ерөнхий сайд гарын үсэг зурснаар хүчин төгөлдөр болно гэсэн Үндсэн хуулийн “гох дэгээтэйгээр” гарч хэрэгждэг юм.

В. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч ба Шүүх эрх мэдэл

Монгол Улсын Шүүх эрх мэдлийн бие даасан, хараат бус байдлыг Үндсэн хуулиар баталгаажуулж тогтоосон учраас шүүх эрх мэдэлд холбогдох байгууллагуудын үүйл ажиллагааанд хажуугаас нь оролцох эрх бүхий субъект Монголд байхгүй. Харин Шүүх эрх мэдэл нь төрийн байгууламжийн нэг салшгүй хэсэг мөн болохоор Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөс түүнтэй улс төрийн харилцаанд орох нь гарцаагүй юм. Энэ харилцааг Үндсэн хуульд хоёр заалтаар тогтоон тодорхойлжээ. Үндсэн хуулийн тавин нэгдүгээр зүйлийн 2 дахь хэсэгт:”Шүүхийн ерөнхий зөвлөлөөс Улсын дээд шүүхийн шүүгчдийг Улсын Их Хуралд танилцуулснаар, бусад шүүхийн шүүгчдийг Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн санал болгосноор тус тус Ерөнхийлөгч томилно. Ерөнхий шүүгчийг Улсын дээд шүүхийн санал болгосноор гишүүдийнх нь дотроос зургаан жилийн хугацаагаар Ерөнхийлөгч томилно”гэсэн бол мөн хуулийн тавин зургадугаар зүйлийн 2 дахь хэсэгт:”Улсын ерөнхий прокурор, түүний орлогч нарыг Улсын Их Хуралтай зөвшилцөн Ерөнхийлөгч зургаан жилийн хугацаагаар томилно”гэж тус тус заажээ. Улс төрийн эдгээр харилцааны зэрэгцээгээр Шүүх эрх мэдлийн институттэй Ерөнхийлөгчийн харилцах ажил хэргийн байнгын харилцааг “Монгол Улсын шүүхийн тухай хууль”. ”Монгол Улсын прокурорын байгууллагын тухай”хуульд тус тус заан тодорхойлсон байна. Энд шүүх эрх мэдлийн дотоод ажилд Ерөнхийлөгчийн зүгээс оролцрхгүйгээр өөрт оногдсон харилцааг хэрэгүүлэхээр тогтоожээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн үндсэн ба тодорхой бүрэн эрх.

Үндсэн хуулийн гучин гуравдугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт Ерөнхийлөгчийн үндсэн бүрэн эрхийг 12 зүйлээр зааж өгсний эхний 3 –ынх нь тухайд Зрөнхийлөгч ба УИХ, Ерөнхийлөгч ба Засгийн газар, Ерөнхийлөгч ба Шүүх эрх мэдлийн институтийн хоорондын харилуааны асуудалтай холбогдуулан дээр товч дурьдлаа. Үлдэж байгаа бусад үндсэн бүрэн эрхийн, өөрөө хэлбэл 9 үндсэн бүрэн эрхийн 3 –ыг нь [Үндсэн хуулийн гучин гуравдугаар зүйлийн 1 дэх хэсгийн 4, 5, 12-р заалт]хэрэгжүүлэх харилцааг УИХ-тай барьцалдуулжээ. Үүний цаана үлдэж буй 6 үндсэн бүрэн эрх нь:

-*Монгол Улсад сжжх гадаад улсын бүрэн эрхт төлөөлөгчийн газрын тэргүүний итгэмжлэх, эгүүлэн татах жуух бичгийг хүлээн авах,

*Улсын цол, цэргийн дээд цол хүртээх, одон, медалиар шагнах, *Уучлал үзүүлэх, *Монгол Улсын харъяат болох, харъяатаас гарах, тус улсад орогнох эрх олгох

асуудлыг шийдвэрлэх, *Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийг тэргүүлэх, *Бүх нийтийн буюу хэсэгчилсэн цэргийн дайчилгаа зарлах гэж тодорхойлогдсон

байна.

Үндсэн хууль ёсоор Ерөнхийлөгчид бас тодорхой бүрэн эрх олгож болох юм. Энэ тухайд Үндсэн хуулийн гучин гуравдугаар зүйлийн 4 дэх хэсэгт “Ерөнхийлөгчид тодорхой бүрэн эрхийг зөвхөн хуулиар олгож болно”гэж заасан байгаа. Үүний дагууд Монгол Улсын 40 орчим тусгай хуулиудад Ерөнхийлөгчийн тодорхой бүрэн эрхтэй холбогдсон заалтууд оржээ. Гэхдээ эдгээрийн ихэнх нь тодорхой албан тушаалд томилохоор санал болгосон хүнийг зөвшилцсөний үндсэн дээр парламентад санал болгох буюу батламжлах байдлаар томилох, мэдээлэл сонсох, байр сууриа илэрхийлэх, санал дүгнэлтээ хэлэх, билэгдэл, зэрэг дэвийн асуудлыг шийдвэрлэх, дүрэм, журам тогтоох зэрэгт холбогдсон харилцаанууд байдаг. Түүний хамт Ерөнхийлөгчид олгосон зарим тодорхой бүрэн эрх нь их ерөнхий бөгөөд хэрэгжүүлэх механизм нь заагдаагүй байдаг. Үүнд холбогдуулж зөвхөн хоёр жишээ дурдъя. ”Монгол Улсын Батлан хамгаалах тухай”хуулийн 7 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсгийн 1-д Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн бүрэн эрх болгож “Монгол Улсын батлан хамгаалах бодлого, цэргийн номлолын хэрэгжилт, улс орны батлан хамгаалахад зайлшгүй шаардагдах материаллаг нөөцийн бүрдүүлэлтэд хяналт тавих”гэж заасан байгаа. Энэ заалтыг хэрэгжүүлэхэд тодорхой эрх мэдэл хэрэгтэй нь ойлгомжтой. Гэтэл Монгол Улсын батлан хамгаалах бодлого, цэргийн номлолын хэрэгжилт буруу явагдаж. аль нэг шатанд зөрчигдөж, гажуудсан тохиолдол гарвал Зэвсэгт хүчний Ерөнхий командлагч яах ёстой вэ?гэдэг талаар манайд эдүгээ мөрдөгдөж буй хууль тогтоомжуудад зохицуулалт байхгүй. Өөрөө хэлбэл, түүнийг хэрэгжүүлэх механизм, хариуцлагын тогтолцоо бүдэг байгаа. Улмаар “Төр, сүм хийдийн харилцааны тухай”хуулийн 5 дугаар зүйлийн 2 дахь хэсэгт:”Ард түмний эв нэгдэл, үндэсний аюулгүй байдлын эрх ашигт нийцүүлэн төр, сүм хийдийн болон шашин хоорондын харилцааг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч зохицуулна”гэж заасан .

Дээр дурьдсан харилцаа нь нийгмийн амьдралын чухал бөгөөд нэн эмзэг асуудал мөн атал уг зохицуулалтыг хэрхэн яаж хэрэгжүүлэх тухай хуулийн ямар ч заалт байхгүй. Эл маягаар энэ асуудал төрийн зүгээс зохицуулалтгүйгээр үлдчихээд байгаа юм. Ийнхүү Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн үндсэн болон тодорхой бүрэн эрхийг нарийвчлан авч үзвэл зөрчил будлиантай, хуулиар зохицуулах механизм байхгүй явдал түгээмэл ажилагддаг. Эрх мэдэл, түүний хамрах хүрээ, мөн түүнчлэн эрх мэдлийг хэрэгжүүлэх механизм дутагдах нь дан ганц Ерөнхийлөгчийн институттэй холбоотой төдий биш, засаглалын бусад салбар, субъектэд ч мөн адил байх шиг санагддаг. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчид зарим тодорхой бүрэн эрхийг холбогдох

хуулиудаар олгосоор ирсэн ч гэсэн тэдгээр нь үндсэн хуулиар тогтоосон түүний үндсэн ба тодорхой бүрэн эрхээс хальж эрх мэдэл, хуулийн хүч чадлыг нь нэмэгдүүлээгүй байна. Монгол Улсын Үндсэн хууль ёсоор Ерөнхийлөгч “Монгол улсын үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийг тэргүүлэх”нь түүний үндсэн бүрэн эрх юм. Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөл нь Ерөнхийлөгч, УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайд оролцсон хамтын байгууллага болохоор хамтын шийдвэр, зөвлөмж гаргадаг.

Иймд Монгол Улсын Ерөнхийлөнч ҮАБЗ-ийг тэргүүлдгийн хувьд төрийн тэргүүн байдаг гэж механикаар хэлэхэд түвэгтэй, учир нь Ерөнхийлөгч ҮАБЗ-ийг тэргүүлдгээрээ төрийн тэргүүний бие даасан шийдвэр гаргадаггүй. Үндсэн хуулийн 33 дугаар зүйлийн 2 дахь хэсэгт “Ерөнхийлөгч Монгол Улсын Зэвсэгт хүчний Ерөнхий командлагч байна”гэж заасан. Энэ нь чухамдаа Монгол Улсын Ерөхийлөгчийг Ерөнхийлөгчийнх нь хувьд үндэсний зэвсэгт хүчний дээд албандҮндсэн хуулиар шууд томилж байгаа хэрэг юм. Үндсэн хуулийн энэ заалтыг үнлэслэн “Монгол Улсын батлан хамгаалах тухай” хуулийн 7 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт Монгол Удсын Ерөнхийлөгчийн үүнд холбогдох бүрэн эрхийг 6 зүйлтэйгээр тогтоожээ. Бас Ерөнхийлөгчийн тухай 13 зугаар зүйлд тодорхой бүрэн эрхүүд тусгагдсан байна.

Монгол Улсын Ерөхнийлөгчийн сонгууль.

Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын Ардын Их Хурал 1991 онд БНМАУ-ын Ерөнхийлөгчийг сонгож, эл Ерөнхийлөгч 1992 оны 1 дүгээр сарын 16 –ны өдөр БНМАУ—ын Ардын Их Хурлаар батлагдсан Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Хавсралт хуулийн хоёрдугаар зүйл ёсоор улс даяар Монгол Улсын Үндсэн хуулийг дагаж мөрдсөн өдрөөс буюу 1992 оны хоёрдугаар сарын 12 –ны өдрийн 12 уагаас Монгол Улсын Ерөнхийлөгч гэж нэрлэгдэх болсон юм. Тэрхүү Хавсралтын хуулинд Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгуулийг Монгол Улсын Үндсэн хуулинд заасан горимоор 1993 оны 6 дугаар сард багтаан явуулахаар тогтоосон байна. 1993 оны сонгуулиар П. Очирбат Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөр дахин сонгогджээ. 1997 оны сонгуулиар Н. Багабанди Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөр сонгогдов. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийг сонгох сонгуулийн эрх зүйн үндсийг Монгол Улсын Үндсэн хууль, ”Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн хууль, ””Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай”, “УИХ-ын дэгийн тухай”хууль зэрэг олон хуулиар тогтоосон байдаг. Монгол Улсын Үндсэн хууль болон “Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай”хуулиар Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгууль хоёр шаттай. Гэвч үүний хоёр дахь шат гэдэг нь ойлгомжгүй байдаг. Үндсэн хуулийн гучин нэгдүгээр зүйлийн 3 дахь хэсэгт”анхан шатны сонгуульд Монгол Улсын сонгуулийн эрх бүхий иргэд нийтээрээ, чөлөөтэй, шууд сонгох эрхтэй оролцож, Ерөнхийлөгчид нэр дэвшигчийн талаар саналаа нууцаар гаргана”гэснийг харахад манайд Ерөнхийлөгчийн сонгууль нь шууд сонгууль мэт. Тэгээд ч Үндсэн хуульд Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн хоёрдахь шат нь чухам юу вэ гэдгийг хэлээгүй бөгөөд харин “Монгол Улсын Ерөнхилөгчийн сонгуулийн хуулийн “3 дугаар зүйлийн 6 дахь хэсэгт”Анхан шатны сонгуульд оролцсон нийт сонгогчийн олонхийн санал авсан нэр дэвшигчийг Улсын Их Хурал Ерөнхийлөгчөөр сонгогдсон гэж үзэж түүний бүрэн эрхийг хүлээн зөвшөөрсөн хууль гаргах нь сонгуулийн хоёр дахь шат байна”гэсэн зөрчилтэй “тодруулга”хийжээ.

Зөрчил юунд байна вэ гэвэл сонгогдсон гэж үзэж бүрэн эрхийг нь хүлээн зөвшөөрсөн хууль гаргаж байгаа бол сонгуулийн аль нэгэн шат биш баймаар. Миний бодоход, бүрэн эрхийг нь хүлээн зөвшөөрсөн хуулийг сонгуулийн шат гэж үзэх аргагүй. Хэрэв нэр дэвшигч сонгуулийн хууль зөрчсөн, сонгогдох аргагүй хэрэг түвэгт холбогдсон нь УИХ дээр илэрвэл энд түүнийг сонгох эсэх тухай хоёр дахь шатны сонгууль болгож ярихгүй, харин “сонгогдсон”гэж үзэж бүрэн эрхийг нь хүлээн

зөвшөөрсөн хуулиа л гаргахаа больчихно биз дээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгууль хоёр шаттай гэх нь эл сонгууль эхэлж шууд, дараа нь төлөөллийн шинжтэй явагдаж байж л нэгдмэл бүхэл сонгууль болж байна гэсэн эдүгээгийн бодит байдалд үл нийцэх дүгнэлт хийхэд хүргэж байна. Ийм байдал нь Монгол Улс парламентын засаглалтай гэдшийг харуулах гэснээс юм уу, бас Үндсэн хуулийн гучин тавдугаар зүйдийн 1 дэх хэсэг дэх”Ерөнхийлөгч УИХ-д ажлаа хариуцна”гэсэн заалтыг оруулахын тулд Ерөнхийлөгчийн сонгууль хоёр шаттай гээд механикаар хуульчилчихсан мэт сэтгэгдэл төрүүлмүй. Эцэст нь тэмдэглэхэд, Үндсэн хууль ёсоор, УИХ-д суудалтай намууд ерөнхийлөгчид нэр дэвшүүлдэг байхаар тогтоосныг хүлээн зөвшөөрөхөөс өөр аргагүй, харин иргэдээс бие дааж нэр дэвших бололцоог Үндсэн хуулиар олгоогүй нь цаашид энэ чиглэлээр ардчиллыг улам хөгжүүлэхэд саад учруулах боломжтойг үгүйсгэх аргагүй юм.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн институтийг судлахад цаашид анхаарууштай зарим асуудлууд.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн институтийг судлах нь түүнийг цаашид төгөлдөржүүлэн боловсронгуй болгоход юуны өмнө зориулагдах болов уу гэж бодож байна. Төгөлдөржүүлэх гэдэг нь Монгол Улсын Ерөнхийлөгч--төрийн тэргүүний эрх мэдлийг хязгаар зааггүй нэмэе гэсэнд бус, харин энэ институтийн ажил хэрэгч чанар, үйл ажиллагааных нь үр өгөөжийг нэмэгдүүлэх, хууль зүйд нийцсэн түүний санасан бодсоныг хэрэгжүүлэх меранизмыг боловсронгуй болгох гэсэнд оршино. Улс орны амьдралд энэ сүүлийнх нь чухал юм. ЕрӨнхийлөгчийн институтийг судлахтай холбогдуулан хоорондоо уяалдаа холбоо бүхий зөвхөн хоёр зүйлийг л товч тэмдэглэе.

Нэгд, одоогийн байдлаар Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн явуулах гол үйл ажиллагааг УИХ-тай хэтэрхий их барьцалдуулсан мэт санагдана. Үүнийг Үндсэн хуулиас тодорхой харж болно. Ингэж хэт барьцалдуулсан нь ажил хэргээс болж Ерөнхийлөгийн институт, УИХ-ын хооронд маргаан зөрөлдөөн гарах үндсэн ч болчихож магадгүй.

Хоёр, Ерөнхийлөгчийн үндсэн бүрэн эрхийг Үндсэн хуулиар тодорхойлохдоо уг эрхийг хэрэгжүүлэхэд багагүй “гох дэгээ”тавьсан нь тус хуулийн гучин нуравдугаар зүйлийн 1 дэх хэсгийн олон заалтуудаас шууд харагдана. Бүх ард түмнээс сонгогдсон Ерөнхийлөгчид тодорхой бүрэн эрх олгосон бусад хуулиудын заалтууд ч түүнийг бодлого, үйл ажиллагаа явуулахад гар хөлийг нь дэндүү хуйлчихсан юм шиг санагддаг, Эдүгээ Монгол Улсад УИХ-аар баталж гаргасан, одоо хүчин төгөлдөр үйлчилж буй стратегийн болон бодлогын шинжтэй олон баримт бичгүүд байна. Тухайлбал, ”Үндэсний хөгжлийн үзэл баримтлал”, ”Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлал”, ”Гадаад бодлогын үзэл баримтлал”, ”Цэргийн номлолын үндэс” болон бусад баримт бичгийг дурьдаж болно. Эдгээр баримт бичгийг үндсэн үзэл санаа, зарчим, заалт зэргийг Монгол “ennui ямар ч байгууллага, удирдлагын субъект дагаж мөрдөн хэрэгжүүлэх ёстой. Гэтэл үүнийг хэрэгжүүлэхэд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч--төрийн тэргүүн хэрхэн оролцож, ямар эрх үүрэг, хариуцлага хүлээхийг хуульчлан тогтоогоогүй байна. Дээр дурьдсанаас харахад, батлагдан гараад үйлчилж байгаа хууль ч цаашид зайлшгүй шаардлагатай атлаа хараахан биежиж амжаагүй байгаа”хууль ч”Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн үйл ажиллагааг төдий л их урамшуулахгүй байна гэж хэлж болно. Монгол Улсын төрийн байгууламжийн тогтолцоонд Улсын Ерөнхийлөгчийн эзэлж буй байр суурь, эрх мэдлийн хэмжээ, цаашидын хэрэгцээ шаардлагыг нь судлахдаа бүхэлд нь авч үзэх зарчмыг баримтлах нь арга зүйн чухал ач холбогдолтой юм. Эл зарчим нь бид засаглалын аль нэг

салбар, удирдлагын ямар нэг субъектийн тухай ярьж, судлахдаа түүнийг төрийн байгууламжийн бүтэн тогтолцооны суурь дэвсгэр дээр бусад бүрдэл хэсгүүдтэй нь холбож, харилцаа хэлхээн дотор нь авч үзэхийг шаардана.

Ерөнхийлөгч, УИХ, Засгийн газар гэсэн институтуудийг судлахдаа тэдгээрийг дан дангаар нь шинжлэх гэвэл тодорхой хэмжээгээр учир дутагдалтай болж, энэ нь шинжлэх ухаанаас хальж, судалгааны баримжааг задлан сарниулж улс төржих сэтгэл зүйд хүргэж болзошгүй юм. Шинэ Үндсэн хууль үйлчилж эхэлснээс буюу төрийн шинэ байгууламж ажиллаж эхэлснээс хойш хуримтлагдсан өдий төдий шийдэгдээгүй асуудлууд байгаа нь ойлгомжтой. Эдгээрийг шийдвэрлэх нийгмийн зайлшгүй хэрэгцээ үүсээд байгаа одоо үед арга зүйн дээрх зарчимуудыг баримтлах нь бидний ажилд тус нэмэр болно гэж санагдаж байна.

Төрийн удирдлага ба гүйцэтгэх эрх мэдэл.

П. Доржсүрэн.

Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 59 дүгээр зүйлийн 1, мөн 60 дугаар зүйлийн 1-д ”төрийн удирдлага”гэсэн нэр томъёог хэрэглэсэн байдаг. Үндсэн хуулийг англи хэлнээ хөрвүүлэхдээ эл нэр томъёог өөр өөрөөр, тухайлбал, central qovermment, state power гэж орчуулжээ. Энэ бол “төрийн удирдлага” гэсэн нэр томъёог бид олон утгаар хэрэглэж байгаагийн нэг жишээ юм. Дөрвөн жилийн өмнө Ш Батсүх:захиргааны шинжлэх ухааны үндсэн ойлголт болох “Public Administration”гэдгийг “төрийн удирдлага”буюу “төрийн захиргаа”гэж аль алинаар нь орчуулж буйг дурдаад “нийтийн захиргаа” гэх нь агуулгаа зөв илэрхийлэх юм гэж бичсэн нь зүйтэй санагддаг.

Төрийн удирдлага гэдэг нь илүү өргөн хүрээтэй ойлголт юм. Учир нь төрийн удирдлага бол төрийн болон төрийн бус байгууллагуудаар ламжуулан төрийн эрх мэдэл, зорилт, чиг үүргийг хэрэгжүүлэх явдлыг хангаж байдаг төрийн үйл ажиллагааны нэг хэлбэр, нийгмийн удирдлагын чухал бүрэлдэхүүн хэсэг юм. Өнөөдөр “public administration, ”буюу “төрийн захиргаа”гэсэн уламжлалт ойлголтын зэрэгцээ “нийтийн удирдлага”[public manaqement], “улсын салбарын шинэ удирдлага”[new public manaqement]зэрэг нэр томъёог удирдлагын салбарт өргөн хэрэглэх болов. Эдгээрээс сүүлийн хоёр нь төрийн захиргааны шинэ загвар, захиргааны байгууллагуудыг өөрчлөн шинэчлэх орчин үеийн үзэл баримтлалыг илэрхийлж байна.

Гүйцэтгэх эрх мэдлийг хэрэгжүүлэгч байгууллагууд Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 38 дугаар зүйлд Монгол Улсын Засгийн газар бол

төрийн гүйцэтгэх дээд байгууллага мөн гэж заагаад төрийн хуулийн биелүүлж, аж ахуй, нийгэм, соёлын байгуулалтыг удирдах нийтлэг чиг үүргийн дагуу хэрэгжүүлэх үндсэн бүрэн эрхийг тодорхойлсон юм. Гүйцэтгэх эрх мэдлийг Засгийн газар өөрөө шууд буюу эсхүл яамд, агентлагууд, нутгийн захиргаанй байгууллагуудаар дамжуулан хэрэгжүүлж байна. Мөн Монгол Улсын Ерөнхийлөгч гүйцэтгэх эрх мэдлийг хэрэгжүүлэхэд тодорхой хэмжээгээр оролцдог гэж үзэх үндэс бий.

Улсын их хурал ба засгийн газрын харилцаа, Монгол Улсын Үндсэн хуульд Монгол Улсын Их Хурал Засгийн газрын

хоорондын харилцааг тодорхойлохдоо төрийн эрх мэдлийг хуваарилах зарчмыг иш үндэс болгосон нь тодорхой юм. Гэвч энэ зарчим УИХ болон Засгийн газрын хоорондын харилцаанд бүрэн утгаараа хэрэгжинэ гэж үзэх үндэсгүйг хэлэх хэрэгтэй. Үүний учир шалтгаан нь Үндсэн хуулиар сонгон авсан парламентын засаглалын шинж чанараас үүдэлтэй. Тодруулан хэлбэл, парламентын засаглалтай оронд Засгийн газар, парламент хоёрын эрх мэдлийн зааг ялгаа төдийлөн тодорхой бус байдаг бөгөөд тэдгээрийн хоорондын харилцаа нь төрийн эрх мэдэл хуваарилах зарчмаар үндсэндээ тодорхойлогддоггүй. Ингэж үзэх үндэслэл гэвэл:

1. Парламент Ерөнхий сайдыг томилж Засгийн газрыг эмхлэн байгуулдаг.

2. Засгийн газар үйл ажиллагаагаа Парламентад тайлагнадаг,

3. Парламентын засаглал бүхий олонхи оронд Засгийн газрын гишүүн нь парламентын гишүүн албыг давхар хашдаг,

4. Ерөнхий сайд нь ихэвчлэн парламентад олонхи суудал эзэлсэн намын тэргүүн байдаг бөгөөд парламент дахь олонхийн бүлгээрээ дамжуулан Засгийн газар, парламентын олонхийн бодлого, үйл ажиллагааны нэгдмэл байдлыг хангадаг явдал юм. Эхний хоёр нөхцөл Монгол Улсын Үндсэн хуульд тодорхой тусгагдсан. Үндсэн хуулийн 25 дугаар зүйлийн 6-д Улсын Их Хурал “Ерөнхий сайд, Засгийн газрын гишүүд, хуульд зааснаар Улсын Их Хуралд ажлаа шууд хариуцан тайлагнадаг, бусад байгууллагын бүрэлдэхүүнийг томилох, өөрчлөх, огцруулах”онцгой бүрэн эрхтэй, түүнчлэн 41 дүгээр зүйлд:

1. ”Ерөнхий сайд Засгийн газрыг удирдаж, төрийн хууль биелүүлэх ажлыг Улсын Их Хурлын өмнө хариуцна”2. ”Засгийн газар үйл ажиллагаагаа Улсын Их Хуралд тайлагнана”гэж заасан байдаг.

Харин Улсын Их Хурлын гишүүн Засгийн газрын гишүүнээр хавсран ажиллаж болох тухай, түүнчлэн Улсын Их Хуралд олонхи суудал авсан нам, эвслийн тэргүүн Ерөнхий сайд байх талаар тодорхой заагаагүй юм. Гэхдээ парламентын засаглалын нэг онцлог болох Засгийн газар парламентын итгэлийг хүлээж байх зарчим Үндсэн хуульд тусгалаа олсон байна. . [Үндсэн хуулийн 43, 44 дүгээр зүйл]. Өнгөрсөн жилүүдийн туршлага, сургамжийг үндэслэн Улсын Их Хурал, Засгийн газрын хоорондын харилцаа, эрх мэдлийн хуваарилалттай холбогдох Үндсэн хуулийн карим зүйл, заалтад дараахь өөрчлөлтийг оруулах нь зүйтэй гэж үзэж байна. Үүнд:

1. Парламентын засаглалтай орны хувьд хууль тогтоох байгууллага, Засгийн

газрын аль нь сонгогчдын өмнө улс төрийн хариуцлана хүлээх вэ гэдэг нь туйлын тодорхой байдаг. Энэ утгаараа Улсын Их Хурлын гишүүн, Ерөнхий сайд, засгийн газрын гишүүнээр хавсран ажилладаг байх нь тохиромжтой юм.

2. Улсын Их Хурлын үндсэн үүргийн нэг нь Ерөнхий сайд, Засгийн газрын гишүүдийг томилох явдал юм. Иймээс тодорхой хугацааны дотор Засгийн газрыг эмхлэн байгуулж чадаагүй буюу улсын төсвийг баталж амжаагүй бол Монгол Улсын Ерөнхийлөнч УИХ-ыг тараах эрхтэй байх нь зүйтэй болов уу.

Төрийн захиргаа ба улс төрийн хяналт.

Хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх эрх мэдлийг хэрэгжүүлэгч байгууллагуудын шийдвэр, төрийн хууль, тогтоомж түүнчлэн төрийн чиг үүрэг, зорилтыг хэрэгжүүлэгч улсын байгууллагууд, тэдгээрийн үйл ажиллагааг бүхэлд нь нийтийн захиргаа хэмээн тодорхойлж болно. Нийтийн захиргааны тухай уламжлалт ойлголт нь захиргааг улс төрөөс эрс зааглах зарчимд үндэслэдэг. Төрийн захиргааны байгууллага, түүний албан хаагч өөрөө улс төрөөс хөндий байж улс төрийн хүрээнийхэнд үйлчлэн, төрийн эрх мэдлийг хэрэгжүүлэгч дээд байгууллагуудын удирдамжийг биелүүлэх ёстой гэж ХХ зуунд үзсээр ирсэн, Улс төрийн хувьд төвийг сахих гэсэн энэ зарчим нь ардчилсан төрийн захиргааны байгууллагын үйл ажиллагааны үндсэн зарчмын нэг байсаар байгаа юм. Захиргааны шинжлэх ухаанд улс төр, захиргаа хоёрыг эрс зааглах ёстой гэсэн санааг Гоодноу 1900 онд бичсэн “Улс төр ба захиргаа”хэмээн номондоо үндэслэхийг оролдсон юм. Хожим нь ийнхүү захиргааг улс төрийн нөлөөллөөс эхс зааглах ерөөс боломжгүй гэсэн үндэслэл ч гарч ирсэн . Ардчилал хөгжсөн орнуудад улс төрийн хүрээний зүгээс захиргааны байгууллагад тавих хяналт, улс төр захиргааны харилцан нөлөөлөлд анхаарлаа дахин хандуулах болсоныг судлаачдын зохиол бүтээлээс харж болно. Энэ нь төрийнзахиргааны байгууллагуудын шийдвэрлэх асуудлын хүрээ өргөжсөн, тэдгээр асуудлууд улам нарийн төвөгтэй болж буй зэрэгтэй уялдан парламентын гишүүд, сайд зэрэг улс төрийн албан тушаалтны зүгээс захиргааг хянах боломж, чадавхиа дээшлүүлэхийг эрмэлзэх болсонтой холбоотой юм. Үүнийг хэрэгжүүлэх хэд хэдэн арга зам, практик туршлага бий. Үүнд:

1. Улс төрийн хяналт тавих чадвараа дээшлүүлэх зорилгыг бүтцийн талаас нь шийдвэрлэх нэг загвар нь кабинетйн зарчим юм. Гэвч энэ нь гүйцэтгэх дээд байгууллагаас салбарын хүрээнд хэрэгжүүлэх эрх мэдэл хязгаарлагдахад хүргэдэг.

2. Төрийн захиргааны харьцангуй тогтвортой карьерийн тогтолцооны оройд улс төрчдийг тавих. Олон оронд үүнийг хэрэглэхийг зорьдог. Жишээ нь, Whitehall хэмээн нэрлэгддэг Английн захиргааны олон албан тушаалд Парламентын гишүүдийг томилдог. Мөн парламентын нарийн бичгийн дарга нар парламент дахь олонхийн бүлгийн зүгээс яамдын үйл ажиллагааг хянах, хамтран ажиллахад чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Харьцангуй сүүлд батлагдсан бусад орны үндсэн хуулиудтай харьцуулбал Монгол Улсын Үндсэн хуульд төрийн захиргаа [нутгийн захиргааг эс тооцвол]төрийн албаны тухайн цөөн боловч зарчмын чухал хэд хэдэн зүйл. заалт байдгийг хэлэх хэрэгтэй. Үндсэн хуулийн 2 дугаар зүйлийн 2-т “Ардчилсан ёс, шударга ёс, эрх чөлөө, тэгш байдал, үндэсний эв нэгдлийг хангах, хууль дээдлэх нь төрийн үйл ажиллагаааны үндсэн зарчим мөн “мөн 46 дугаар зүйлд:

1. Монгол Улсын яам, төрийн бусад албан газрыг хуулийн дагуу байгуулна. 2. Монгол Улсын төрийн жинхэнэ блбан хаагч Монгол Улсын иргэн байх бөгөөд

Үндсэн хууль, бусад хуулийг чандлан баримталж, ард түмнийхээ тусын тулд, иргэний ёсоор төрийн ашиг сонирхолд захирагдан ажиллана.

3. Төрийн албан хаагчийн ажиллах нөхцөл, баталгааг хуулиар тогтооно гэж заасан юм. УИХ Үндсэн. Хуулийн эдгээр заалтад нийцүүлэн төрийн албаны хуулийг баталсан нь Монгол Улсад өмнө нь үйлчилж байсан намын номенклатурын тогтолцоог халж, төрийн албаны мэргэшсэн, сонгуулийн дүнгээс үл хамааран тогтвортой ажиллах тогтолцоог бүрдүүлэх эрхзүйн үндсийг тавьсан юм. Гэвч хуулийн үзэл санаа, заалт бодит амьдралд тэр бүр тууштай мөрдөгдөхгүй байгааг тэмдэглэх хэрэгтэй. Захиргааны албан тушаалд улс төрийн хүрээнээс олон хүнийг томилсоор байгаа нь улс төрчид захиргааг хянахыг ихэд хичээж буйг, нөгөөтэйгүүр ийнхүү хянах үр нөлөөтэй механизм үгүйлэгдэж байгааг харуулж байна.

Төрийн захиргааны шинэчлэл.

Монгол Улсад өрнөж байгаа улс төр, эдийн засаг, нийгмийн бүх хүрээг хамарсан ардчилсан өөрчлөлтийн үйл явц гүнзгийрэх тутам төрийн захиргааны бүх шатны байгууллагын гадаад болон дотоод орчин өөрчлөгдсөөр байна. Энэхүү өөрчлөлт нь төрийн захиргааны байгууллагыг өөрчлөн шинэчлэхийг зүй ёсоор шаардсан юм. Төрийн захиргааны байгууллагын бүтцийн өөрчлөлтийг урьд өмнө нь байгууллагын бүтцийг өөрчлөх, орон тоогм цомхотгох төдийгөөр буюу гагцхүү бүтэц, орон тооны хүрээнд явцуу ойлгож, бүтэц орон тоог санхүүжүүлэхэд буюу орцод чиглэгдсэн өөрчлөлт, удирдлагын арга барилыг хэрэглэж байсан. Монгол Улсын Их Хурлын 38 дугаар тогтоолоор “Монгол улсын төрөөс Засгийн газрын үйл ажиллагааны чиглэл, бүтцийн ерөнхий тогтолцооны өөрчлөлт, шинэчлэлийн талаар баримтлах бодлого”баримт бичгийг зөвшөөрсөн нь төрийн захиргааны байгууллагын өөрчлөлтийн шинэ үе эхлэх үндсийг тавьсан юм. Засгийн газар үйл ажиллагааны хөтөлбөрөө хэрэгжүүлэх хүрээнд Монгол удсад төрийн захиргааны байгууллагын өөрчлөлт, шинэчлэлийг хэрэгжүүлэх үзэл баримтлалыг томъёолж, ардчилсан нийгэм дэх зах зээлийн эдийн засгийн харилцааны шаардлагад Засгийн газрын үйл ажиллагааг нийцүүлж, төрийн захиргааны үр ашгийг дээшлүүлэх асуудалд бүтцийн өөрчлөлтийн үйл явцыг бүхэлд нь чиглүүлж, төсвийн байгууллагын удирдлага. санхүүжилтийн хариуцлагыг дээшлүүлэх, эрх зүйн орчныг бүрдүүдэх, цогц арга хэмжээ авахаар төлөвлөн, үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Төрийн захиргааны байгууллагын өөрчлөлт шинэчлэл дараахь чиглэлээр явагдаж байна.

*Төрийн зорилт, чиг үүргийг оновчтой хуваарилах, Төрийн захиргааны байгууллагуудыг өөрчлөхийн тулд юуны өмнө тэдгээрийн чиг үүргийн оновчтой хуваарь, үйл ажиллагааны хүрээг тогтоох нь чухал гэж үзээд гүйцэтгэх эрх мэдлийн хүрээнд төрийн зорилт, чиг үүргийн ерөнхий хуваарь, түүнийг хэрэгжүүлэх байгууллагын тогтолцооны бүдүүвчийг дараахь байдлаар томъёолсонюм. Үүнд:*Удирдлагын ерөнхий чиг үүргийн яамд нь нэгдсэн стратегийн төлөвлөлт, бодлогын удирдамжаар хангах, хөтөлбөржүүлэх, бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах, бодлогын хэрэгжилтийн явц, байдалд хяналт шинэжилгээ [мониторинг] хийх, үр дүнд нь үнэлгээ өгөх чиг үүргийг хэрэгжүүлнэ.

*Чиглэлийн яамд нь салбарын төлөвлөлт, бодлогын удирдамжаар хангах, хөтөлбөржүүлэх, бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах, бодлогын хэрэгжилтийн явц, байдалд хяналт шинэжилгээ хийх, үр дүнд нь үнэлгээ өгөх чиг үүргийг хэрэгжүүлнэ.

*Тохируулагч агентлаг нь хууль тогтоомж, стандартыг сахиулах чиг үүргийг хэрэгжүүлнэ.

*Хэрэгжүүлэгч агентлаг, төсвийн байгууллага нь бодлогыг хэрэгжүүлэх чиг үүрэгтэй ажиллана. Бодлогыг хэрэгжүүлэх чиг үүргийн заримыг төрийн өмчийн болон төрийн өмчийн оролцоотой аж ахуйн нэгж, эсхүл хувийн хэвшлийн болон төрийн бус байгууллага нэрээний үндсэн дээр улсын төсвийн санхүүжилтээр гүйцэтгэж болно,

*Нутгийн захиргааны байгууллага нь орон нутгийн бодлогын зорилтыг хэрэгжүүлэх асуудлын хүрээнд стратегийн төлөвлөлт, бодлогын удирдамжаар хангах, хөтөлбөржүүлэх, бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах, бодлогын хэрэгжилтийн явц, байдалд хяналт—шинжилгээ хийх, үр дүнд нь үнэлгээ өгөх чиг үүргийг хэрэгжүүлнэ.

*Төрийн захиргааны байгууллагын бүтцийн өөрчлөлтийг тэдгээрийн үйл ажиллагааны үр нөлөө, үр ашгийг дээшлүүлэхэд чиглүүлэх, Засгийн газрын үйл ажиллагаа, бүтцийн ерөнхий тогтолцооны шинэ загварыг үндэслэж зах зээлийн эдийн засгийн харилцаанд нийцсэн бөгөөд. Засгийн газрын үйл ажиллагааг үр нөлөөтэй, үр ашигтай гүйцэтгэх чадвар бүхий төрийн захиргааны байгууллагын тогтолцоог бүрдүүлэх явдлыг чухалчилж байна. Төрийн захиргааны байгууллагын шинэчлэлийн хүрээнд бодлого боловсруулах, төлөвлөх зорилт, чиг үүрэгтэй цөөн яам, хууль тогтоомж, стандартыг албадан сахиулах болон бодлогыг хэрэгжүүдэх чиг үүрэг бүхий Засгийн газрын тохируулагч, хэрэгжүүлэгч агентлагаас бүрдсэн гүйцэтгэх эрх мэдлийн шинэ тогтолцоог бий болгоод байна. Уг тогтолцоогоор Засгийн газрын чиглэлийн болон салбарын яамдын тоог цөөлж, тохируулагч болон хэрэгжүүлэгч агентлагийг байгуулсан хэдий ч тэдгээр нь хэтэрхий жижгэрч, олон тооны агентлагууд байгуулагдсан нь төрийн захиргааны байгууллагын аппарат олширч, татвар төлөгчдийн мөнгө буюу төсөв зардлыг нэмэгдүүлсэн гэсэн шүүмжлэлтэй тулгарч байна. Түүнчлэн яамдын болон агентлагийн эрх зүйн байдлын хууль өнөөг болтол гараагүй байгаа нь түүнийг хэрэгжүүлэгч төрийн захиргааны байгууллагуудын тогтолцоо, төрийн захиргааны байгууллагын өөрчлөлт төлөвшлөө бүрэн гүйцэд олоогүйг харуулж байна.

*Төвлөрлийг сааруулж нутгийн захиргааны байгууллагыг бэхжүүлэх, Төрийн захиргааны байгууллагын өөрчлөлтийн асуудал нь нутгийн өөрөө удирдах ёс, нутгийн захиргааг бэхжүүлэхтэй нягт холбоотой юм. Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт бүх шатны Хурал, нутгийн захиргааны байгууллагын эрхийг өргөтгөх, бие даасан байдал, чадамжийг нь дээшлүүлэх, нутгийн захиргааны байгууллага, бүс нутгийг хөгжүүлэх талаар тодорхой зорилт дэвшүүлсэн билээ, Иймд засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгжийн түвшинд хийх төрийн захиргааны байгууллагын өөрчлөлт, шинэчлэл нь төдлөрлийг сааруулах замаар бүх шатны Хурал, Засаг даргын эрх мэдлийг өргөтгөх тэдгээрийн ажлын албыг бэхжүүлэх, улмаар үйл ажиллагааных нь үр дүнг дээшлүүлэхэд чиглэгдэх ёстой болж байна. Төсөвт байгууллагын хүрээнд дээр дурьдсан чиглэлээр хийх бүтцийн өөрчлөлтийн эцсийн үр дүн нь улсын төсвийн ачааллыг бууруулах, хямд өртөгтэй, чанар сайтай үйлчилгээгээр иргэдэд үйлчлэхэд оршино. Төрийн зарим зорилт, чиг үүрэг буюу зарим бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх, үйлчилгээ үзүүлэх чиг үүрэг болон Засгийн газрын тэргүүлэх чиглэлийг хэрэгжүүлэхэд төрийн өмч болон төрийн өмч давамгайлсан аж ахуйн нэгж чухал үүрэгтэй. Засгийн газрын тэргүүдэх чиглэл болсон дэд бүтцийн салбарт төрийн өмчийн болон төрийн өмч давамгайлсан аж ахуйн нэгж цаашид ч ажиллах төлөвтэйбайна.

Манай улсад олон зуун төрийн бус байгууллага ажиллаж байна. Иймд үйл ажиллагаагаа үр нөлөөтэй явуулж байгаа, олон түмний итгэлийг хүлээсэн төрийн бус байгуулагад төрийн зарим зорилт, чиг үүргийг хууль тогтоомжийн дагуу шилжүүлж, өртөг хямдтай чанар сайтай үйлчилгээг иргэдэд хүртээх боломжийг судлан үзэж шийдвэрлэхтэй холбоотойгоор төрийн захиргааны байгууллагын өөрчлөлтийн асуудалд хандах нь ирээдүйтэй арга замын нэг юм. Төрийн захиргааны байгууллагын өөрчлөлтийн асуудлыг боловсруулж хэрэгжүүлэхдээ гүйцэтгэх эрх мэдлийн бүх байгууллагын тогтолцоо, тэдгээрийн түншийн холбоо бүхий байгууллагын хүрээнд иж бүрэн цогцолбор байдлаар хандах явдал чухал юм. Өөрөөр хэлбэл, Засгийн газар, танхим, удирдлагын ерөнхий чиг үүргийн яам, чиглэлийн яам, засгийн газрын тохируулагч, хэрэгжүүлэгч агентлаг, нутгийн өөрөө удирдах ёсны болон захиргааны байгууллага, төсөвт байгууллага, төрийн өмчит болон төрийн өмч давамгайлсан аж ахуйн нэгж, хувийн хэвшлийн аж ахуйн нэгж, төрийн бус байгууллага гэсэн нэгдсэн тогтолцооны хүрээнд төрийн зорилт, чиг үүрэг, иргэдэд үзүүлэх үйлчилгээний зарим төрлийг төсөвт байгууллага, төрийн өмчит болон төрийн өмч давамгайлсан аж ахуйн

нэгж, тэрчлэн хувийн хэвшлийн аж ахуйн нэгж, төрийн бус байгууллагыг гэрээний үндсэн дээр төрөөс санхүүжүүлэн гүйцэтгүүлэх, улмаар Засгийн газрын ачааллыг бууруулах боломж зэргийг дээд зэргээр харгалзан үзсэний үндсэн дээр төрийн захиргааны байгууллагын өөрчлөлтийг хэрхэн ямар байдлаар хийх асуудлыг боловсруулан шийдвэрлэх явдал өнөөгийн чухал зорилтын нэг юм.

Шүүх бүрэн эрх.

В . Удвал

Ардчилсан улс орон бүр дагаж мөрдөж буй Үндсэн хуулийнхаа үзэл санааны дор нэгдэж, түүнийг хэлбэрэлтгүй биелүүлэх механизмыг хүлээн зөвшөөрсөн байдаг байна. 1992 оны Монгол Улсын Үндсэн хуулиар төрийг эрх мэдлийг хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх гэсэн бүрэн эрхүүдэд худаарилж, бие биеэ хянаж, харилцан тэнцлээ нхагах механизмыг бий болгосноор шүүх эрх мэдэл сонгодог утгаараа манай улсад хэрэгжих боломжтой болсон билээ. Энэ үеэс шүүх эрх мэдлийн талаархи бидний үнэлэмж, үнэт зүйл өөрчлөгдөж эхэлсэн ч хэвшиж тогтсон дадал зуршил, хэвшмэл сэтгэлгээ саад болсоор байна Өмнө нь бусад бүрэн эрхээс хараат, өөрөө хэлбэр, шүүхийн шийдвэрт гаднөөс нөлөөлөх боломжтой тогтолцоо байсан бөгөөд үйл ауиллагааны зарчим нь ч өөр байсан билээ. Түүнчлэн шүүгчдийг сонгож, шүүхийг ардын шүүх гэж нэрлэдэг байв, Мөн шүүхийн байгууллага нь шүүн таслах ауиллагаа, шүүхийн аж ахуй, боловсон хүчин буюу хүний нөөцийн асуудал, шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэлийн аулыг хамтад нь эрхлэн үйл ажиллагаагаа явуулдаг байлаа.

Олон нийтийн сэтгэл зүйд шүүх нь шүүн таслах үйл ажиллагаагаараа нөлөөлдөг байсан ч хараат бус байж, засаглалын тэнцвэрт механизмыг бүрдүүдэх нрх зүйн орчин байхгүй байлаа. Шинэ Үндсэн хуулийн төслийг хэлэлцэж байх түүхэн үед эрдэмтэн судлаачид, хуульчдын дотроос олон хүн шүүх бүрэн эрхийн талаар сонирхолтой егүүлэл нийтлэл, энэ асуудлыг зохицуулах Үндсэн хуулийн альтернатив төслийг ч боловсруулан нийтлүүлж байв, Ардчилсан нийгэмд хүний эрх, эрх чөлөөний үэдсэн баталгаа гь бие даасан , хараат бус, шүүх эрх мэдэлюм. Тиймээс Монгол Улсын Үндсэн хууль , ардчилал, эрх зүйт төр, хүний эрхийг сууль үнэт зүйлээ болгохдоо шүүх эрх мэдлийн салбарт олон чухал зарчмуудыг тогтоосон юм. Тухайлбал:

*Хуульд захирагдах ёс [The rule of law, Верховенство права]:*Шүүхийн хараат бус байдал:*Бие даасан байдал.

Хуульд захирагдах ёс нь Үндсэн хуульт ёсны болон олон ургальч ардчиллын тулгын чулуу нь юм. Шүүх бол хуульд захирагдах ёсыг хангах чиг үүрэгтэй төрийн засаглалын нэг салбар юм. Тухайн улс оронд амьдарч буй хэн боловч тогтоосон эрх зүйн хэм хэмжээнд захирагдан тэдгээрийгдагаж, биелүүлэх үүрэгтэй. Төрийн байгууллагууд, тухайлбал, хууль тогтоох, гүйцэтгэх бүрэн эрхийг хэрэгжүүлэгч байгууллагууд ч Үндсэн хууль, органик хууль, эрх зүйн актуудыг үйл ажиллагаандаа удирдлага болгон биелүүлэх үүрэгтэй. Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 70 дугаар зүйлийн 1-д “Үндсэн хуульд хууль, зарлиг, төрийн байгууллага, иргэний үйл ажиллагаа бүрнээ нийцсэн байвал зохино”гэсэн нь Үндсэн хууль. түүнд нийцэж гарсан хуулийг хүндэтгэн үзэх, түүнд захирагдах үүрэгтэйг илэрхийлж байна. Нийтээр дагаж мөрдөхөөр тогтоосон заавал биелэгдэх шинж чанар бүхий улс орны хэмжээн дэх эрх зүйн дээрх орчин нь хараат бус шүүх эрх мэдлээр баталгаажиж байдаг. Шүүх эрх мэдэл засаглалын салаа мөчрүүдийн нэгэн адил бусдаасаа ялгагдах бүрэн эрхээр дамжин хэрэгждэг байна. Шүүх бүрэн эрхэд:

*Маргааны үндсэн дээр бие даан, алагчлалгүй асуудлыг шийдэх эрх:*Шүүн таслах эрх:*Хараат бус байх эрх:*Зөрчигдсөн эрхийг сэргээн эдлүүдэх эрх:*Гэм буруутайг тооцох эрх:*Шийдвэрлэж буй асуудлаар эцсийн шийдвэр гаргах:*Гаргасан шийдвэр нь заавал биелэгдэх хүчинтэй байх эрхүүд хамаарна.

Шүүх эрх мэдэл нь эдгээр бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэхдээ Үндсэн хууль, бусад хууль хэрхэн хэрэгжиж буйг хянах механизм нь болдог. Өөрөө хэлбэл, шүүх эрх мэдэл нь хуульд захирагдах ёсыг хангахдаа засаглалын бусад бүрэн эрхүүдийн тэнцвэржилтийг нөхцөлдүүлж, тэдгээрийг хянах чиг үүргээ биелүүлдэг. Платон хаана хуулийн хүчин чадал ёул байна, тэнд төр сүйрэлд хүрнэ. Эрх мэдлийн дээр хууль орших нь төрийг ч, үнэ цэнэтэй бүхнийг ч аврах болно хэмээн сургажээ.

Аристотель хууль хүний зан төлөвөөс чөлөөтэй байхпаа “тэнцвэржүүлэгч хүчийг” өөртөө агуулдаг гэжээ. Нийгэм хөгжих явцад эрх мэдэлтнүүд нийтийн ашиг сонирхлоор биш өөрсдийн эрх мэдлийг бэхжүүлэх зорилгоор хуулийг “бүтээж”иржээ. Францын хувьсгалаас өмнө “хууль бол анхдагч байх”тухай үзэл санаа бий болсон нь тохиолдлын хэрэг биш юм. Руссо төр хүчтэй байна гэддэг нь дарангуйлахад биш, буслын өмнө үүрэгтэйг хуулиар зохицуулахад оршино гэжээ. Үүний үргэлжлэл өолж Монтескъе “Хуулиудын үзэл санаа”зохиолдоо төрийн засаглалыг нийтийн ашиг сонирхлын үүдгээс хууль тогтоох, гүйцэтгэх, шүүх эрх мэдэлд хуваарилж [үүргийг нь тодорхойлж], эрх мэдэл төвлөрөхийг хязгаарласан. Ард түмэн нэгэн зэрэг хууль тогтоох боломжгүй, зөвхөн төлөөлөгчдөөрөө дамжуулж энэ эрхээ эдэлнэ. Эдгээр үзэл санаанаас олон зуунаар алслагдаж, дуализм үгүй болоогүй ч, хуульд захирагдаж. эрх зүйт төрийг эрхэмлэх, ардчилсан ёс дэлхийн улс орнуудын нийтлэг нхандлага болж буй үед хүний эрх, эрх чөлөөт байдлын үндсэн баталгаа болох төрийн эрх мэдлийг хуваарилж, тэнцвэржүүлэх бодит боломжийг Монгол Улсын Үндсэн аууль бий болгосон билээ. Энэ бүхнийг дурьдахдаа өмнөх санаагаа давтахыг хүсээгүй бөгөөд Үндсэн хуулийг сахин хамгаалагч Үндсэн хуулийн Цэц, ердийн шүүхийн тогтолцоо хуульд захирагдах ёсыг хянах механидмын хөдөлгөгч хүч юм гэдгийг илэрхийлэхийг хүссэн болно.

Өнөөдөр Монгол улсад шүүх эрх мэдлийг жинхэнэ утгаар хэрэгжүүлэх зорилтыг шийдвэрлэж байна. Ардчилсан нийгмийн нэг гол шинж бол шүүх эрх мэдэл зөв

төлөвшсөн байх, шударга шүүх—шүүгчдэд нийгмийн нийтлэг хэм хэмжээний хэмжүүрийг дэнс болгон бариулж, нийтлэг хэм хэмжээний хэмжүүрийг дэнс болгон бариулж, хуульд захирагдах ёсыг хангуулах итгэл найдвараа өгөх боломж юм. Монгол улсад шүүх эрх мэдэл хэрэгжих хэд хэдэн онцлог зарчмуудыг Үндсэн хуульд тодорхойлсон байна. Үүнд:

*Ямар ч нөхцөлд хууоиас гадуур шүүх байгуулах, шүүх эрх мэдлийг өөх байгууллага эрхлэн хэрэгжүүлэхийг хориглосон. *Шүүхийг зөвхөн Үндсэн хууль, бусад хуулийн дагуу байгуулна. *Шүүхийн зохион байгуулалт, үйл ажиллагааны эрх зүйн үгдсийг хуулхар тогтооно. *Шүүгч хараат бус байж, гагцхүү хуульд захирагдана. *Шүүгчийн хараат бус, шүүхийн бие даасан байдлыг хангах зорилгоор Шүүхийн ерөнхий зөвлөл ажиллана. *Шүүх хууль ёс, хүний эрх, эрх чөлөө, шударга ёсны баталгаа мөн хэмээн тодорхойлсон. Органик хуулиудаар:*Монгол улсын шүүх эрх мэдлийн тогтолцоо нэгдмэл байх[Энэ зарчмын дор цаашдаа ердийн шүүх, төрөлжсөн шүүх байхаар бодож төрөлжсөн шүүх нь захиргааны, арбитрын, аж ахуйн шүүх байхаар зохицуулалт хийх шаардлагатай]. *Шүүхийн шийдвэр хуульд захирагдах ёсонд нийцсэн байх:*Шүүгч нар мэргэжлийн байж, улс төрөөс ангид байх:*Шүүгчдийг насан туршид нь томилох:*Шүүхийн хариуцлага, дотоод сахилгын зарчмуудыг хуульчилсан байна.

Дээрх зарчмууд тэр бүр хэрэгжиж биелэлээ олоогүй байна. Түүнчлэн шүүх бүрэн эрх хэрэгжихэд заавал харгалзан үзэх бусад зарчмуудыг ч төлөвшүүлэх нь чухал юм. АНУ-ын Үндсэн хуулийн эцгүүдийн нэг А. Хамилтон “Эрүүгийн болон иргэний шүүн таслах ажиллагааг хэвийн явуулах нь хүмүүсийн люун санаанд төрөө хайрлан хүндэтгэх, бишрэн, дагаж дуурхахад аливаа бусад хүчин зүйлээс илүү их хувь нэмэр оруулдаг”гэж бмчжээ. Энэ нь шүүх хараат бус, бие дааж хууль, нийтлэг ёс зүйд захирагдан шийдвэрээ гаргахдаа шударга байж, шүүгчид ёс зүй, мэргэжлийн өндөр түвшинд ажиллахыг шаардаж байна. Хэрвээ бид өнөөгийн шүүх эрх мэдлийг хэрэгжүүлж буй практикийг SWOT анализын аргаар шинжлэн үзвээс цаашид хийх ажил хангалттай байна. Иргэний нийгэмд амьдарч буй хүн бүрт хууль хүрч үйлчилж, өөр өөр бололцоотой, өөр өөр ухамсрын төлөвшилтэй, огт ондоо зан араншинтай хүмүүс тэгш эрхтэй байх боломжийг шүүх эрх мэдэл хангана. Иймд шүүх эрх мэдлийн үнсэн чиг үүрэг, үйл ажиллагаа нь болсон шүүн таслах ажиллагааны зарчмуудыг зөв төлөвшүүлэх нь чухал юм.

*Шүүгч гагцхүү хуульд захирагдах зарчимШүүгч, шүүх эрх мэдлийг хэрэгжүүлэхдээ хараат бус байж, гагцхүү Үндсэн хууль,

түүнд нийцүүлэн гаргасан бусад хуульд захирагдана. Өөрөөр хэлбэл, шүүгч шүүн таслах ажиллагааг хэрэгжүүлэхдээ өөрийн дур зоргоор хандахгүй, бусдын нөлөөнд автахгүй, хэнийг ч алагчлан үзэхгүй, зөвхөн хуулийн хүрээнд түүнийг дээдлэн үзэж, шударга байх зарчим юм. Энэ зарчмыг хэрэгжүүлэхийн тулд шүүгчдийг тийм хэмжээнд бэлтгэх тогтолцоо, бололцоо нөхцөлөөр хангах шаардлага гарч ирнэ. Өнөөдөр Монгол улсад аймаг, нийслэлийн 22 шүүх, сум буюу сум дундын 29, дүүргийн 8 шүүхэд 300 гаруй шүүгчид ажиллаж байна. Алслагдсан нутаг дэвсгэрт ажиллаж буй шүүгчдэд өнөөдөр хийгдэж буй хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийг яаж хүргэх вэ? шүүгчдийг эрх зүйн шинэ мэдээллээр яаж хангах вэ? гэдгийг цаашид чухалчлан үзэх шаардлагатай болж байна. Өнөөдөр, шүүгчдийн социализмын үеийн сургалтыг

бид өөрчилж чадаагүй байна. Мэдээж үүнд хөрөнгө мөнгөнөөс эхлээд олон хүчин зүйл шаардлагатай байгаа.

*Мэтгэлзэх зарчим, Урьд нь манайд хэрэгжиж байгаагүй энэхүү зарчим “Шүүн таслах ажиллагааг

мэтгэлзэх үндсэн дээр хэрэгжүүлнэ”[Шүүхийн тухай хуулийн 15 дугаар зүйл]гэсэн хуулийн заалтаар баталгаажиж байна. Эрүүгийн хэргийг хянан шийдвэрлэхэд прокурор, шүүгдэгч, түүний өмгөөлөгч, эрх зүйн маргааныг хянан шийдвэрлэхэд зохигчид, тэдний төлөөлөгч, өмгөөлөгч, түүнчлэн хуулихр эрх олгосон бусад оролцогч хэрэг, маргааны үйл баримт, шүүгдэгчийн болон зохигчдын гэм буруу байгаа эсэхийг шүүхэд нотлох замаар мэтгэлзэнэ. Цаашдаа мэтгэлцээн ямар хэмжээний хүрээнд явагдах, хэн ямар эрх үүрэгтэй оролцох зэргийг хуульчлах шаардлагатай болно.

*Хууль шүүхийн өмнө эрх тэгш байх зарчимМонгол Улсад хууль ёсоор оршин суугаа хүн бүр хууль, шүүхийн өмнө эрх тэгш

байна. Энэ нь хэнийг ч үндэс, угсаа, хэл, арьсны өнгө, нас, хүйс, нийгмийн гарал, байдал, хөрөнгө чинээ, эрхэлсэн ажил, албан тушаал, шашин шүтлэг, үзэл бодол, боловсролоор нь ялгаварлан гадуурхаж үл болно гэсэн Үндсэн хуулийн заалтаар баталгаажна. Энэ нь шүүгчдийн ёс зүйн мэдрэмжээс ихээхэн шалтгаалж, энэ зарчим зөрчигдөх үзэгдэл байсаар байна. Шүүгчдийн хариуцлагын тогтолцоог ч боловсронгуй болгох шаардлагатай байна.

*Гэм буруутайд тооцож үл болох зарчим. Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлийн 14, Шүүхийн тухай хуулийн 18 дугаар зүйлд

зааснаар “Гэм буруутай нь хуулийн дагуу шүүхээр нотлогдох хүртэл хэнийг ч гэмт хэрэг үйлдсэн гэм буруутайд тооцож үл болно” Түүнчлэн шүүхийн гэм буруутайд тооцсон бол түүний ял зэмлэлийг гэр бүлийн гишүүд, төрөл саданд нь халдаан хэрэглэхийг хориглодог.

*Хэрэг, маргааныг хамтран шийдвэрлэхэд иргэдийн төлөөлөгч оролцох зарчимҮндсэн хуулийн 52 дугаар зүйлд “Бүх шатны шүүх хэрэг, маргааныг хамтын

зарчмаар хянан хэлэлцэж шийдвэрлэнэ”гэжээ. Гэхдээ энэ нь шүүх, шүүгчид мэргэжлийн байх зарчимтай хэр нийцэхийг ч харгалзан үзэх шаардлагатай. Хамтын зарчим гэдэгт хэд хэдэн шүүгчид тухайн асуудлыг хэлэлцэж шийдвэрлэх зарчим болно. Иргэдийн төлөөлөгчид шүүх хуралдаанд оролцох асуудлыг боловсронгуй болгох шаардлагатай

*Өмгөөлөх, өмгөөлүүлэх эрхээр хангагдах зарчим, Шүүгдэгч болон шүүхээр эрхээ хамгаалуулж байгаа аливаа этгээд өөрийгөө өмгөөлөх, өмгөөлөгчөө чөлөөтэй сонгон авах, хэргийн баримт сэлттэй танилцах, шүүх хуралдаанд биеэр оролцох эрхтэй. Шүүх энэхүү эрхийг тайлбарлаж түүнийг хэрэгжүүлэх боломжийг хангах үүрэг хүлээнэ. Зах зээлийн харилцааны орчинд өмгөөлөгчид мөнгөний төлөө биш хуульчийн ёс зүйг баримтлан ажиллах нь ардчилсан ёс жаягт нийцнэ.

*Шүүн таслах ажиллагааг монгол хэлээр явуулах зарчимҮндсэн хуулийн 53 дугаар зүйлд “Шүүн таслах ажиллагааг монгол хэлээр

явуулна”гэжээ. Монгол хэл мэдэхгүй хүн хэргийн баримт сэлтийг хэлмэрчлүүлэн бүрэн танилцах, шүүх хуралдаан дээр эх хэлээрээ үг хэлэх, хэлмэр авах эрхээр хангагдана.

*Шүүх хуралдааныг нээлттэй явуулах зарчим

Хэрэг, маргааныг шүүх хуралдаанаар хаалттай хянан шийдвэрлэхээр хуульд тусгайлан зааснаас бусад тохиолдолд шүүх хуралдааныг нээлттэй явуулна.

Шүүхээс хууль хэрэглэх зарчимШүүх хэрэг, маргааныг хянан шийдвэрлэхдээ Үндсэн хууль, түүнд нийцүүлэн

гаргасан бусад хуулийг хэрэглэнэ. Шүүх Үндсэн хуульд нийцээгүй, хэрэг, маргаан гарах ү?д хүчин төгөлдөр болоогүй, албан ёсоор нийтлээгүй хуулийг хэрэглэх эрхгүй. Монгол Улсын нэгдэн орсон олон улсын гэрээ, конвенцийг нийтлэх журмыг боловсронгуй болгох шаардлагатай. Шүүх тодорхой хэрэг, маргааныг хянан шийдвэрлэхэд хэрэглэх хууль нь Үндсэн хуульд нийцэхгүй байна гэж үзвэл тухайн хэрэг, маргааныг хянан шийдвэрлэх ажиллагааг түдгэлзүүлж, Улсын дээд шүүхэд энэ талаар санал оруулна. Улсын дээд шүүх уг саналыг хэлэлцэж үндэслэлтэй гэж үзвэл Үндсэн хуулийн Цэцэд хүсэлтээ мэдүүлэх журамтай юм. Эдгээр зарчмуудыг хэрэгжүүлэх, хараат бус шүүхийн тогтолцоог төлөвшүүлэхэд зайлшгүй шаардлагатай нөхцөл баталгааг Үндсэн хуулиар тогтоосон. Шүүх үйл ажиллагаа явуулах эдийн засгийн баталгааг төр хангаж, улсын төсвөөс санхүүжүүлдэг. Шүүхийн төсвийг Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн саналыг үндэслэн Улсын Их Хурал баталж. Улсын төвлөрсөн төсөвт тусгадаг байна.

Шүүхийн төсөв нь Улсын дээд шүүхийн төсөв, орон нутгийн шүүхийн ба дагнасан шүүхийн төсөв, Ерөнхий зөвлөлийн төсвөөс бүрдэх бөгөөд тэдгээрийг Улсын Их Хурал тус, тусад нь батална. Шүүхийн тухай хуульд зааснаар шүүхийн төсөв нь шүүх эрх мэдлийг хараат бусаар хэрэгжүүлэх шаардлагыг бүрэн хангасан байвал зохино. Гэтэл шүүх гэрэл, цахилгаан, урсгал засварын өрөнд орох үзэгдэл байсаар байна. Өнөөдөр төрийн бүрэн эрхийг хэрэгжүүлэгч субъектүүдээс шүүх эрх мэдлийг хэрэгжүүлэгч субъектүүдийн төсөв хангалттай биш байгааг анхаарууштай. Түүнчлэн шүүгчийн хараат бус, шүүхийн бие даасан байдлыг хангах, хамгаалах зорилготой тусгай байгууллагууд ажилладаг байна. Хуульчдын дотроос шүүгч болох хүнийг шилж, сонгон шалгаруулах, эрх, ашиг сонирхлыг нь хамгаалах, шүүгчид нэр дэвшигч болон шүүгчийн мэргэжлийн түвшин, ажил хэргийн чадварыг шалгаж дүгнэлт гаргах, сахилгын зөрчил гаргасан шүүгчид сахилгын шийтгэл оногдуулах зорилго бүхий Шүүхийн ерөнхий зөвлөл, Шүүгчийн мэргэшлийн хороо, Шүүгчийн сахилгын хороо зэрэг орон тооны бус байгууллага ажиллаж байна. Шүүх эрх мэдлийг хэрэгжүүлэх байгууллагууд нь бидний дээр үзсэнээр гурван шатны шүүх болно. Монгол Улсын дээд шүүх нь шүүхийн дээд байгуулага мөн. Улсын дээд шүүх Ерөнхий шүүгч, шүүгчдээс бүрдэнэ. Улсын дээд шүүхийн шүүгчдийг Шүүхийн ерөнхий зөвлөлөөс Улсын Их Хуралд танилцуулж, улмаар Монгол Улсын Ерөнхийлөгч томилдог. Тодорхой бус хугацаагаар Улсын дээд шүүхийн шүүгчдийг томилж байгаа нь шүүгчийн хараат бус байх нэг үндсэн нөхцөл болдог байна.

Монгол Улсын Шүүхийн тухай хуульд зааснаар, Улсын дээд шүүх Ерөнхий шүүгч, арван зургаан шүүгчээс бүрдэж байна. Шүүн таслах ажлын төрлөөр хэрэг, маргааныг хянан шийдвэрлэх, шүүхийг мэргэжлийн удирдлагаар нахгах ажлыг зохион байгуулах чиг үүрэгтэй Иргэний хэргийн танхим, Эрүүгийн хэргийн танхим гэсэн хоёр танхимтай, Танхимын бүрэлдэхүүнийг Ерөнхий шүүгчийн санал болгосноор Улсын дээд шүүх батална. Харин Танхимын тэргүүн шүүгчийг Улсын дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгчийн санал болгосноор Монгол Улсын Ерөнхийлөгч зургаан жилийн хугацаагаар томилно. Хэрэв шүүх эрх мэдэл хэрэгжих тодорхой бүрэн эрхүүдийг авч үзвэл Монгол Улсын дээд шүүх Үндсэн хууль, Шүүхийн тухай хуулиар олгогдсон дараахь бүрэн эрхийг хэрэгжүүлдэг.

*Хуулиар харъяалуулсан эрүүгийн хэрэг, эрх зүйн маргааныг анхан шатны журмаар хянан шийдвэрлэх, Өөрөөр хэлбэл, хэрэв хуулиар харъяалуулсан бол Үндэсний аюулгүй байдалтай холбоотой зарим хэрэг, маргааныг Улсын дээд шүүх анхан шатны журмаар авч хэлэлцэж болох юм.

*Давж заалдах болон хяналтын журмаар доод шатны шүүхийн шийдвэрийг хянан үзэх, Аймаг, нийслэлийн шүүхийн шийдвэрийг Улсын дээд шүүхэд давж заалдаж болно. Түүнчлэн, бусад шатны шүүхийн шийдвэрийг хуулийн дагуу хянан үздэг.

*Хууль, түүнд заасан хүний эрх, эрх чөлөөг хамгаалах талаариҮндсэн хуулийн Цэц, Улсын Ерөнхий прокуророос шилжүүлсэн асуудлыг хянан шийдвэрлэх. Иргэдийн гаргасан, хуульд заасан эрх, эрх чөлөө нь зөрчигдсөн тухай маргааныг харъяаллын дагуу Үндсэнг хуулийн цэц, Улсын Ерөнхий прокурор Улсын дээд шүүхэд шилжүүлэн гийдвэрлүүлж болно. Тухайлбал, Үндсэн хццльд нийцэж буй бусад хуулиар зохицуулсан хүний эрх, эрх чөлөөтэй холбогдсрн маргаан Үндсэн хуулийн цэцэд ирвэл Үндсэн хуулийн шууд заалттай холбоогүй учраас Улсын дээд шүүхэд харъчаллын дагуу шилжүүлж хянан шийдвэрлэдэг байна.

*Үндсэн хуулиас бусад хуулийг зөв хэрэглэх талаар албан ёсны тайлбар гаргах. Үндсэн хуулиас бусад тухайн хуулийг хэрэглэх албан ёсны тайлбарыг Улсын дээд шүүхийн хуралдаанаас гаргадаг. Улсын дээд шүүхийн тайлбарыг тухайн хуулийг хэрэглэж байгаа иргэн аобан тушаалтан, аж ахуйн нэгж, байгууллага дагаж мөрдөнө. Улсын дээд шүүхийн дэргэд шүүхээс хууль хэрэглэх, тайлбарлахад хууль зүйн онолын асуудлаар зөвлөмж өгөх, шүүхийн тоо бүртгэл, практикийг нэгтгэн дүгнэх боломжийг боловсронгуй болгох шаардлагатай байна.

*Хуульд заасан бусад бүрэн эрхийг хэрэгжүүлдэг. Дагнасан шүүх. Монгол Улсын Үндсэн хуульд эрүү, иргэн, захиргааны зэрэг шүүн таслах ажлын төрлөөр шүүхийг дагнан байгуулж болохыг заасан. Дагнасан шүүхийн үйл ажиллагаа, шийдвэр нь Улсын дээд шүүхийн хяналтаас гадуур байж болохгүй. Одоо манай улсад шүүн таслах ажлын төрлөөр Захиргааны шүүхийг байгуулах, энэ талаархи нийгмийн харилцааг зохицуулах хуулийг батлан гаргах бэлтгэл ажлыг хангаад байна. Дагнасан шүүхийг анхан шатны болон давж заалдах шатны шүүхийн хэлбэрээр байгуулж болох юм. Дагнасан шүүх Ерөнхий шүүгч, шүүгчдээс бүрдэнэ. Дагнасан шүүх нь хуулиар харъяалуулсан хэрэг, маргааныг хянан шийдвэрлэж, хуульд үаасан бүрэн эрхийг хэрэгжүүлнэ. Эрх зүйт төрийн нэг үндсэн баталгаа—Захиргааны шүүх хуулийн дагуу ажиллаж, захиргааны байгууллагын хууль бус үйл ажиллагааг иргэдийн хяналтад оруулах явдал юм. Эрх зүйт төрд ч төрийн удирдлагыг хэрэгжүүлж, хуулийг биелүүлж гүйцэтгэх чиг үүргийг хэрэгжүүлэхдээ хувь хүн, аж ахуйн нэгжийн хууль ёсны эрх, ашиг сонирхлыг хөндөж ямар нэг байдлаар [үйлдэл, эс үйлдлээр]хууль зарчих тохиолдол байдаг. Өөрөөр хэлбэл, гүйцэтгэх эрх мэдлийг хэрэгжүүлэгч Засаг дарга, улсын байцаагчид, янз бүрийн эрх олгох чиг үүрэгтэй албан тушаалтнууд их бага хэмжээгээр хуулиар тогтоосон бүрэн эрхээ хэтрүүлж хууль зөрчдөг. Энэ нь гаргасан шийдвэр, явуулж буй үйл ажиллагаатай нь холбогдсон байдаг.

Иргэний нийгэмд эдгээр зөрчил, маргаанд иргэд гомдол гаргаж хянуулдаг механизм болох Захиргааны шүүхийг чухалчлан үздэг байна. Өөрөөр хэлбэл, гүйцэтгэх бүрэн эрхийг хэрэгжүүлэгчид хуулийг хэрхэн сахин биелүүлж буйг иргэд хянаж, түүнийгээ захиргааны шүүхээр шийдвэрлүүлж байдаг байна. Энэ нь иргэдийн өргөдөл гомдлоор гүйцэтгэх бүрэн эрхийг хэрэгжүүлэгч субъектын хууль зөрчиж буй эсэхийг хянан хамгийн энгийн тогтолцоо Захиргааны шүүх нь эрүү, иргэний хэргийг

хянан шийдвэрлэхтэй адил процессын хуультай байх нь зүйтэй юм. Үүнд хэд хэдэн онцлог зарчмыг хуульчлах ёстой.

*Захиргааны шүүх бусад шүүхийн адил нэхэмжлэл буюу гомдол маргааны үндсэн дээр асуудлыг шийдвэрлэх:

*Зөвхөн нэхэмжлэл буюу өргөдөл гомдолд буй шаардлагыг авч үзэх. [Өөрөөр хэлбэл, өөрийн санаачилгаар нэхэмжлэлийн буюу өргөдөл гомдолд дурдагдаагүй шаардлагыг авч үзэхгүй]:

*Нотлох баримтыг бүрдүүлэхэд шүүх оролцох [нийтийн эрх зүйн буюу захиргааны дагуу эрхтэй талын хувьд материалыг шаардаж гаргуулах эрх]:

Захиргааны дээд шатнй шүүхийн шийдвэр эцсийн шийдвэр байх зэрэг болно.

Манайд захиргааны шүүх байгуулах тухай асуудал хэдийгээр маргаантай байгаа ч нэгэнт Үндсэн хуульд тодорхойлсон эх сурвалжтай, иргэний нийгмийг төлөвшүүлэх зайлшгүй шаардлага байгаа учраас нэн даруй байгуулах нь зүйтэйюм. Хэдийгээр шүүх байгуулж, зардал мөнгө гарган төсвийг хүндрүүлж буй мэт сэтгэгдлийг одоохондоо төрүүлж буй боловч хэрэв байгуулагдаад ажиллавал иргэний нийгэм төлөвшиж, хуучин сэтгэлгээнээс салж чадаагүй захиргааны албан тушаалтны хууль бус үйл ажиллагааг зогсоож хавьгүй их зардал хэмнэх болно.

Шүүгчийн хараат бус, шүүхийн бие дааж ажиллах зарчим ба шүүн таслах ажиллагаа

Ч. Ганбат.

Монгол Улсад шүүх байгуулагдаж хөгжиж ирсэн 73 жилийн түүхийг шүүгчийн хараат бус, шүүхийн бие даан ажтллах чадамжийнх нь үүднээс судалж ангилж үзэхэд. 1. Шүүх эрх мэдлийг гүйцэтгэх засаглал, түүний байгууллагууд хэрэгжүүлж байсан үе [1926 он хүртэл], 2. Шүүх эрх мэдлийг шүүхтэй зэрэгцсэн “шүүх”гэсэн хаягтай тусгай байгууллага гүйцэтгэх засаглалын хүрээнд багтан хэрэгжүүлж байсан үе [1926-1930 он], 3. Шүүх эрх мэдлийн иргэний болон цэргийн шүүхийн нэгдмэл тогтолцоогоор, нэг намын ангич үзэл баримтлалаас шууд хараат байдлаар хэрэгжүүлж байсан үе [1930—1992 он], 4. Шүүх эрх мэдлийг гагцхүү шүүх хэрэгжүүлэх, шүүгчийн хараат бус, шүүхийн бие даасан байдлыг хангах зорилгыг Үндсэн хууль болон бусад хуулиар хуульчлан тогтоож, энэ чиглэлд өөрчлөлт шинэчлэл хийж буй [1992 оноос хойших] гэсэн үе шатанд ангилж болохоор харагддаг юм.

Шүүгчийн хараат бус байдал хамгийн ихээр алдагдаж Дээд шүүхийн дарга асан 4, Цэргийн коллегийн дарга асан 3 хүн өөрсдөө хэлмэглэж цаазлуулан шийтгүүлж байсан, шүүхийн бие даасан ажиллагааг хамгийн ихээр алдагдуулж. “Онцгой бүрэн эрхт комисс” болон “тусгай комисс” зэрэг шүүхийн бус байгууллагыг буй болгож шүүн таслах хжиллагааг эрхлүүлж байсан тэр жилүүдэд манай улс 25 мянга гаруй иргэнээ хилсээр шийтгэж хэлмэгдүүлж, түүнийг засан залруулах ажиллагааг үе үе хийж, 1989 оноос ройших 10 жилийн хугацаанд онцгой эрчимтэй хийсэн ч өдгөө болтол

цагаатгах ажиллагааг гүйцэд хийж дуусаагүй, хэлмэгдэгсдэд учирсан хохиролтой нь харьцуулахад өчүүхэн хэмжээний нөхөх олговрыг нь ч бүрэн олгочихож чадахгүй байгаа билээ. Шүүгчийн хараат бус, шүүхийн бие даасан байдал гэдэг хичнээн чухал эд болох, түүнийг эс хайхарвал ямар их гарз хохирол амсч болохыг үүнээс харж болно.

Ер нь Монголын шүүхийн 70 гаран уилийн түүх нь шүүгчийн хараат бус, шүүхийн бие даасан байдлын төлөө тэмцлийн ялалт, ялагдал, ухралт урагшлахын түүх байсан бөгөөд шүүх, түүнчлэн шүүх эрх мэдлийг хэрэгжүүлэгч бусад байгууллагын олон дарга, ахмадууд, нам, төрд алба хашиж байсан дэвшилтэт үзэлтэй олон зүтгэлтнүүд, түүнчлэн шударга иргэд “шүүгчийн хараат бус, шүүхийн бие даасан байдал” гэсэн орчин цагийн нэр томъёогоор нь биш боловч түүнийг бүрдүүлэгч чухал элемент болох “шүүгч албан тушаал, ёс суртахуун, эд хөрөнгийн“ гэх зэрэг бусдын нөлөөнд үл автах, ”гагцхүү хуульд захирагдах”, ”бие даан шийдвэр гаргах эрхтэй байх” зэрэг гол ойлголтуудыг хөндөн тавьж, түүнийхээ төлөө ажиллаж зарим амжилтад хүрч, бас үүнийхээ төлөө шийтгэл хүлээж, халагдаж солигдож, нутаг заагдаж байсныг архивын болон шүүхийн баримтууд гэрчилдэг билээ. Шүүгчийн хараат бус, шүүхийн бие даасан байдлыг Монгол Улсын Үндсэн хуулийн дөчин долоо, дөчин ес, жаран дөрөвдүгээр зүйлүүдэд хуульчлан тодорхойлсон юм. Үүнд, Монгол Улсад шүүх эрх мэдлийг гагцхүү шүүа хэрэгжүүлэхийг тов тодорхой заасан, ямар ч нөхцөлд хуулиас гадуур шүүх байгуулах, шүүх эрх мэдлийг өөр байгууллага нрхлэн хэрэгжүүлэхийг хатуу хориглосон, шүүхийг зөвхөн Үндсэн хууль, бусад хуулийн дагуу байгуулж, шүүгч хараат бус байж гагцхүү хуульд захирагдаж, Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, Улсын Их Хурал ба Засгийн гаүрын гишүүн, төр нам, орон нийтийн бусад байгууллагын албан тушаалтан, иргэн хэн боловч шүүгчээс шүүн таслах үүрэг хэрэгжүүлэхэд хөндлөнгөөс оролцож болохгүй тухай заалтууд орсон байдаг.

Түүнчлэн шүүгчийн хараат бус, шүүхийн бие даасан байдлыг хангах байгууллага нь Шүүхийн Ерөнхий зөвлөл мөн болохыг заагаад, түүнийг шүүгчийн шүүн таслах ажиллагаанд оролцохгүйгээр, гагцхүү хуульчдаас шүүгчийг шилж олох, эрх ашгийг нь хамгаалах зэрэг шүүхийг бие даан ажиллах нөхцөлөөр хангахтай холбогдсон үүргийг гүйцэтгэх ёстойг дурджээ. Харин шүүхээс гадна Монгол Улсад шүүх эрх мэдлийг хэрэгжүүлэгч хоёр дахь чухал субъект болох Үндсэн хуулийн цэцийн гишүүний хараат бус байдлыг Үндсэн хууль, бусад хуулхар тогтоосон баталгаагаар хангахаар үаасан байна. Үндсэн хуульд заасанчлан шүүгчийн хараат бус, шүүхийн бие даасан байдлыг буй болгох, бэхжүүлэх, хамгаалахад Шүүхийн тухай болон Үндсэн хуулийн цэцийн тухай хууль чухал үүрэг гүйцэтгэж байна. Ийнхүү шүүгчийн хараат бус, шүүхийн бие даасан байдлын тухай оылголт нь Монгол улсын Үндсэн хууль болон бусад хуулиудад тусгалаа олсон хууль цаазын ойлголт нэгэнт болжээ. Хууль зүйн ухааны доктор Г. Совд шүүгчийн хараат бус, шүүхийн бие даасан байдлыг “шүүх, шүүгчийн Үндсэн хуулийн статусыг хангах яввдал мөн”гэж хамгийн товчоор тодорхойлсон байдаг.

“Шүүгчийн хараат бус байдал”гэдэг бол шүүгч ханий ч нөлөөнд автахгүй, юугаар ч дутахгүй, хууль бус юунаас ч хамаарахгүйгээр, гагцхүү хуульд захирагдан, аливаа хэрэг маргааныг бие дааж шийдвэрлэх боломж, нөхцөлийг бүрдүүлнэ, тэгж ажиллаж чадахыг хэлнэ. Харин шүүхийн бие даасан байдал нь юуны өмнө хараат бус ажиллаж байгаа шүүгчийнхээ үйл ажиллагаагаар хангагдана. “Шүүхийн бие даасан байдал”гэдэг бол энэ байгууллага Монгол Улсын Үндсэн хууль, төрийн засаглах, эрх мэдэл хуваарилах зарчмын дагуу хууль тогтоох, гүйцэтгэх засаглалын нөлөөнөөс ангид орших тогтнож, шүүх эрх мэдлийг бие даан хэрэгжүүлэх боломж нөхцөлийг

бүрдүүлнэ, ингэж ч ажиллахыг хэлнэ. Шүүгчийн хараат бус, шүүхийн бие даасан байдал нь Үндсэн хууль болон бусад хуульд хуульчлан зарласан, энэ тухай их ярьж бичсэнээр өөрөө аяндаа хэрэгжчихгүйбөгөөд үүний төдөө төр, засаг, шүүх, түүнтэй харьцагч бүх талууд, аливаа албан тушаалтан, иргэн, түүнчлэн шүүгч, шүүх өөрөө их зүйлийг хийх ёстой. Энэ чиглэлээр нийгмийн сэтгэл зүйд ч гүнзгий шинэчлэл, өөрчлөлт гаргах шаардлагатай. Нэрэн дээрээ шүүгчийн хараат бус байдал, шүүхийн бие даасан байдал, шударга ёс гэж их ярьдаг ч нэдэр дээрээ шүүхийн шийдвэрийг өөрийн нэр төр, амин хувийн ашиг сонирхол, өөрийн нам, байгууллага, пүүс компани, найз нөхдийн ашиг сонирхолд нийцүүлэн гаргуулахыг оролдох, энэ зорилгоор хэвлэл, мэдээллийг ашиглан олон тзмний сэтгэл санаанд нөлөөлж. түүгээрээ дамжуулан шүүх болон шүүгчид дарамт үзүүлэх, шүүх, шүүгчийн нэр хүндийг унагахыг оролдох явдал цөөнгүй үзэгдсээр байна. Шүүгчийн хараат бус байдлын тухай ярихаар цөөн хэдэн шүүгчид хувийн эрх ямба хөөцөлдөж, цалин хангамж нэхэж байгаа мэт ойлгож үл хайхрах, улмаар тэдэнтэй барьцах чвдал ч харагддаг. Монгол Улсын Шүүхийн тухай хуулийн зургадугаар бүлэгт шүүх эрх мэдлийг хэрэгжүүлэх баталгааг:

1. шүүхийн төсөв, ажиллах нөхцөл, 2. шүүн таслах ажиллагаанд хөндлөнгөөс үл нөлөөлөх, 3. шүүгчийн улс төрийн эрх, 4. шүүгчийн халдашгүй эрх, 5. шүүгчийн цалин хөлс, дархан эрх, хараат бус байдлын бусад баталгаа, 6. шүүхийг үл хүндэтгэгчид хүлээлгэх хариуцлага гэсэн ангилалтайгаар хуульчилсан нь шүүгчийн хараат бус, шүүхийн бие даасан байдлыг хангаж, бэхжүүлэхэд чухал ач холбогдолтой.

Хуулийн энэ заалтыг хэрэгжүүлэхэд төр онцгой үүрэгтэй бөгөөд ялангуяа “Шүүхийг улсын төсвөөс санхүүжүүлж, үйл ажиллагаа явуулах эдийн засгийн баталгааг төр хангана”гэсэн Шүүхийн тухай хуулийн 60 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсгийн заалтыг биелүүлэхэд эдүгээ төрөөс онцгой анхаарах хэрэгтэй байна. НҮБ-ын 1985 оны 8 дугаар сарын 26-наас 9 дүгээр сарын 6-ны өдөр Миланд болсон VII их хурлаар баталж, Ерөнхий ассамблейн 1985 оны 11 дүгээр сарын 29-ний өдрийн 40/32, 1985 оны 12 дугаар сарын 13-ны 40/46-р тогтоолоор сайшаасан “Шүүхийн байгууллагын хараат бус байдлын тухай үндсэн зарчмууд”гэсэн баримт бичигт шүүгчийн хараат бус, шүүхийн бие даасан байдлын тухай гол ойлголтуудыг маш тодорхой дурьдсан байдаг. Түүний “Шүүхийн байгууллагын хараат бус байдал”гэсэн бүлэгт:Шүүхийн байгууллагын хараат бус байдлыг төр баталгаажуулж, өөрийн орны Үндсэн хууль, бусад хуульд бататган тунхаглах, төрийн болон бусад бүх байгууллага шүүхийн байгууллагын хараат бус байдлыг хүндэтгэж сахин биелүүлэх, шүүх хэргийг алгачлалгүйгээр, хэний ч нөлөөнд авталгүйгээр, баримтад үндэслэн, хуульд нийцүүлэн, хууль бус нөлөөлөл, сэтгэлийн хөдлөл, дарамт шахалт, сүрдүүлэггүйгээр шууд болон шууд бус хөндлөнгийн оролцоогүйгээр шийдвэрлэх, шүүхээс гаргасан шийдвэрийг хэн ч өөрчилж болохгүй, хүн бүр хэргээ хуулиар тогтоосон байцаан шийтгэх, хэрэг хянан шийдвэрлэх журам хэрэглэдэг ердийн буюу цэргийн шүүхээр хянан шийдвэрлүүлэх эрхтэй тухай, энэ журмыг үл хэрэглэдэг шүүх байгуулж болохгүйтухай, шүүхийн байгууллагын хараат бус байдлын зарчим нь шүүн таслах ажиллагааг шударга явуулах явдлыг хангах, талуудын эрхийг сахин хангах эрх олгохын зэрэгцээ, шүүхэд өөрт нь ийм шаардлага тавьдаг тухай, улс бүр шүүхээс үйл ажиллагаагаа зохих ёсоор явуулахад шаардагдах хөрөнгийг шүүхийн байгууллагад гаргаж өгөх үүргийн тухай заалтууд орсон байдаг.

Үүнээс манай улсад шүүгчийн хараат бус, шүүхийн бие даасан байдлыг Үндсэн хууль болон Шүүхийн тухай хуульд нэгэнт хуульчлан заасан бөгөөд харин түүнийгээ

бодит ажил болгох, , ялангуяа шүүхэд шаардагдах хөрөнгийг төрөөс гарган өгч байх тухай заалтууд дутуу хэрэгжиж ирсэн юм. Харин дээрх баримт бичгийн “Үг хэлэх ба эвлэлдэн нэгдэх эрх чөлөө”гэсэн бүлэгт шүүгч хүний эрхийг ямар хэмжээнд, яаж эдлэх тухай заасан юм. Шүүгч үг хэлэх, шүтэн бишрэх, эвлэлдэн нэгдэх, цуглаанд оролцох эрх чөлөөг эдлэхдээ хэзээ ч өөрийн албан тушаалыг хүндэтгэж, шүүхийн байгууллагын хараат бус байдлын зарчмыг хадгалахуйцаар өөрийгөө авч явах ёстой тухай, шүүгч өөрийн эрхийг хамгаалах, мэргэжлийн бэлтгэлээ боловсронгуй болгох, шүүхийн хараат бус байдлыг хадгалахын тулд шүүгчдийн холбоо буюу бусад байгууллага байгуулах, тэдгээрт элсэх эрх чөлөөтэй байх тухай заасан байдаг билээ. Эдүгээ манай улсад “Монголын шүүгчдийн холбоо”, “Шүүгч хуульчдын хараат бус байдлыг хамгаалах бүлэг”гэсэн хоёр байгууллага ажиллаж, түүнд Монголын шүүгчид элсэх, үг хэлэх асуудал чөлөөтэй, нээлттэй байгаа болно. Уг баримт бичгийн “мэргэжил, шилэн шалгаруулалт ба бэлтнэл”гэсэн бүлэгт шүүгч ёс үзүйн өндөр чанар, чадвар, түүнчлэн эрх зүйн салбарт зохих бэлтгэл, мэрэгжил эзэмшсэн байх ёстой тухай, шүүгчийг хууль бус сэдэлтээр томилуулах явдал гаргуулахгүй байх тухай, шүүгчийг шилж шалгаруулахдаа үндэс угсаа, арьсны өнгө, хүйс, шашин шүтлэг, улс төрийн ба бусал итгэл үнэмшил, үндэсний болон нийгмийн гарал, эд хөрөнгө, язгуур угсааны болон бусад байдлаар ялгаварлан гадуурхаж болохгүй тухай заасан байдаг.

Манай улсад энэ ажлыг Монгол Улсын Шүүхийн Ерөнхий зөвлөл эрхэлдэг бөгөөд Шүүхийн тухай хуулийн 32 дугаар зүйлийн 2 дахь хэсэгт зааснаар “Шүүхийн Ерөнхий зөвлөл шүүх, шүүгчийн шүүн таслах ажиллагаанд оролцохгүйгээр гагцхүү хуульчдаас шүүгчийг шилж олох, эрх ашгийг нь хамгаалах зэрэг шүүхийг бие даан ажиллах нөхцөлөөр хангах үүргийг хэрэгжүүлнэ” Монгол Улсын Үндсэн хуулийн тавин нэгдүгээр зүйлийн 3 дахь хэсэгт шүүгчид тавих мэргэжил, мэргэшлийн шалгуурыг тодорхойлохдоо: “Хууль зүйн дээд боловсролтой, мэргэжлээрээ арваас доошгүй жил ажилласан, Монгол улсын гучин таван нас хүрсэн иргэнийг Улсын Дээд шүүхийн шүүгчээр, хууль зүйн дээд боловсролтой, гурваас доошгүй жил мэргэжлээрээ ажилласан Монгол Улсын хорин таван нас хүрсэн иргэнийг бусад шүүхийн шүүгчээр томилж болно”гэсэн юм. Мөн баримт бичгийн “албаны нөхуөл ба бүрэн эрхийн хугацаа”гэсэн бүлэгт:Шүүгчийн бүрэн эрхийн хугацаа, тэдний хараат бус байдал, аюулгүй байдал, зохих урамшил, ажиллах нөхцөл, тэтгэвэр болон тэтгэвэрт гарах нас нь зохих ёсоор хуулинд баталгаажсан байх тухай, томилогдсон буюу бүрэн эрхийн тогтоосон хугацаа дуусах хүртэл бүрэн эрхийн баталгаат хугацаатай байх тухай, шүүгчдийг дэвшүүлэн ажиллуулахдаа ур чадвар, ёс суртахууны чанар, туршлагыг үндэслэж байх тухай, тухайн шүүхэд хэргийг, ажиллаж байгаа шүүгчдэд хуваарилах нь шүүхийн захиргааны дотоод ажил мөн болох тухай тодорхой заасан байдаг. Монгол Улсын Үндсэн хууль, Шүүхийн тухай хуульд эдгээр зарчмууд тусгалаа олсон бөгөөд одоо түүнийг хэлбэрэлтгүй мөрдөх, жинхэнэ ажил хэрэг болгох зорилт бидний өмнө оршиж байна.

Дээрх баримт бичгийн “мэргэжлийн нууц ба халдашгүй эрх бүлэгт”:Шүүгчид нь өөрийн ажил үүргийг гүйцэтгэх явцдаа олж авсан нууц мэдээллийн талаархи мэргэжлийн нууцыг задруулахгүй байх үүрэгтэй бөгөөд тэднийг эдгээр асуудлаар мэдүүлэг өгөхийг албадах ёсгүй тухай, шүүгчид сахилгын шийтгэл оногдуулах журам бцюц түүний давж заалдах эрх, шүүгчийн чиг үүргийг хэрэгжүүлэх явцдаа нарнасан буруу үйлдэл буюу алдааны үр дүнд учирсан эд хөрөнгийн хохирлын төлөө шүүхээр мөрдөгдөхгүй байх хувийн халдашгүй эрх эдлэх тухай заалт буй. Манай улсад энэ үарчмын нэлээд хэсгийг “шүүх, прокурор, мөрдөн байцаах, хэрэг бүртгэх байгууллагын хууль зөрчсөн ажиллагааны улмаас иргэнд учирсан хохирлыг арилгах журмын тухай хууль”зэрэг хууль тогтоомжоор журамлаж өгсөн ч цаашид хийх ажил,

авах арга хэмжээ чамгүй байна гэж үздэг. “Шүүгчийн хараат бус байдлын үндсэн зарчмын”сүүлчийн бүлэг буюу “шийтгэл, ажлаас түр зайлуулах ба халах”тухай хэсэгт:Шүүгчийг үүргээ биелүүлэхтэй нь холбогдуулан нарнасан гомдлыг шуурхай, алагчлалгүйгээр дохих журмын дагуу хэлэлцэж шийдлэрлэх, , шүүгч өөрийн асуудлыг жударгаар хэлэлцүүлэх, шийдвэрлүүлэх, хариу авах, түүний гомдлыг халалцэж шийдвэрлэх ажил эхний үе шатандаа нууц байх, шүүгчдийг зөвхөн үүргээ гүйцэтгэх чадваргүй болсон буюу эсхүл эрхэлж буй албан тушаалдаа нийцэхгүйгээр биеэ авч явсан шалтгаанаар албан тушаалаас нь түр зайлуулах буюу халж болох тухай, албан тушаалаас нь түр зайлуулах буюу халах, шийтгэх бүх журам нь шүүгчээс биеэ авч явах дүрмээр тодорхойлогдсон байх тухай, сахилгын шийтгэл оногдуулах, албан тушаалаас нь түр зайлуулах буюу халах тухай шийдвэрийг хараат бус байдлаар хянан шалгах тухай заалтууд орсон болно.

Эдгээрийн нэлээд нь манай улсын Үндсэн хууль, Шүүхийн тухай хуульд тусгалаа олсон бөгөөд энэ чиглэлээр Шүүгчийн мэргэшлийн хороо, Сахилгын хороо, Шүүхийн Ерөнхий Зөвлөлийн гүйцэтгэх үүрэг цаашид улам ч өсөн нэмэгдэх болно. Ази Номхон далайн орнуудын Ерөнхий шүүгч нарын 6 дугаар Бага хурлаас “Шүүхийн хараат бус байдлын зарчмуудын тухай”мэдэгдлийг 1995 оны 8 дугаар сарын 19 –нд Бээжин хотод батлан гаргасан юм. Энэхүү мэдэгдэл нь “Бээжингийн “хэмээн нэрлэгдэх болсон бөгөөд Ази Номхон далайн орнуудын Ерөнхий шүүгч нарын 1999 оны 9 дүгээр сарын 7-10-нд БНСУ-ын Сеүл хотод явагдсан 8 дугаар бага хурлын үед ч ач холбогдлоо алдаагүй дахин давтан яригдаж, олон орны ерөнхий шүүгч нар, дэлхийд нэртэй хуульчид түүний ач холбогдлыг цохон тэмдэглэж байсан билээ. Уг мэдэгдэлд:”Шүүх бол аливаа нийгмийн хамгийн үнэт, нэр хүндтэй байгууллага мөн”гэж дурдаад Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал[10-р зүйл]болон Улс төрийн эрхийн олон улсын Пакт [14-р зүйлийн 1]-д”хүн бүр, хуулийн дагуу байгуулагдсан, хөндлөнгийн сонирхолгүй, бие даасан эрх мэдэл бүхий шүүхээр, шударга нээлттэй хуралдаанаар шүүлгэх эрхтэй байна”гэж тунхагласан. Ингээд шүүхийн хараат бус байдлыг хангахад дараахь зарчмыг хэрэгжүүлэх шаардлагатайг онцлон тэмдэглэсэн билээ. Үүнд:Шүүх хэргийг шийдвэрлэхдээ аливаа үйл явдалд шударгаар дүгнэлт хийж, хуульд нийцүүлэн, шууд буюу шууд бус гаднын ямар нэг зохисгүй нөлөөлөлгүйгээр хянан шийдвэрлэх, эрх зүйн холбогдолтой бүх асуудлыг зөвхөн шүүх харъяалан шийдвэрлэх шүүхийн хараат бус байдлыг төр засаг баталгаажуулж. Үндсэн хууль, бусад хуулиар хамгаалсан байх тухай заасан юм.

Шүүгчид нь өөрсдийн бүх үйл ажиллагаандаа зохимжгүй байдал гаргахгүй байж. түүнээс зайлсхийж, шүүгчийн ёс зүй, хараат бус байдлыг ханган дэмжинэ, шүүгчид бусад иргэдийн адил үзэл бодлоо илэрхийлэх, итгэл үнэмшилтэй байх, эдлэлдэн нэгдэх, цуглаан хийх эрхтэй, шүүгчид өөрсдийн “сонирхлоо илэрхийлэх, мэргэжлийн дадлагаа сайжруулах зэрэг тэдгээрийн хараат бус байдлыг хамгаалахад шаардлагатай байж болох өөр бусад үйл ажиллагааг гүйцэтгэх шүүгчдийн холбоог зохион байгуулах, түүнд нэгдэх эрхтэй”-г мэдэгдсэн билээ. Түүнчлэн шүүхийн үйл ажиллагааны гол асуудал бол “Хуульд заасан журмын дагуу хүн бүрийн аюулгүй амьдрах эрхийг хамгаалах, хүний эрхийг хамгаалах ажиллагааг дэмжих, иргэд болон төр, хүмүүсийн харилцаанд руулийг шударга хэрэглэх явдал мөн”гэжээ. Уг мэдэгдэлд шүүгчдийг томилох, огцруулах журам, шүүгчийн албыг хаших хугацаа нь хуулиар баталгаажсан байх ёстойг онцлон дурджээ. Ингээд”шүүхийн харъяаллын”асуудлыг шүүх өөрөө шийдэж байх, ”шүүхийн захиргаа”, ”хангамж”, ”онц байдалд”оруулах үед шүүх хэрхэн ажиллах зэрэг асуудлыг хөнлжээ. Энэхүү мэдэгдэлд шүүгчийн хараат бус байдал, шүүхийн бие даасан байдлыг онцгойлон анхаарсан байдаг. Шүүгчийн хараат бус, шүүхийн бие даасан байдлын зарчмыг хэрэгжүүлэхэд улс төр, эдийн засаг, зохион байгуулалтын болон хууль зүйн баталгаануудыг хуульчлан

тогтоож, түүнийгээ хэлбэрэлтгүй хэрэгжүүлэх шаардлагатай байдаг. “Шүүгч хараат бус байх зарчмын” тухай судлаачийн үгийг уншъя гэвэл Д.Зундуйн бичсэн “Шүүгч хараат бус байх зарчим” өгүүллэгийг үзээрэй. Шүүн таслах үйл ажиллагаа нь өөрийн зарчмуудтай байна. “Шүүн таслах үйл ажиллагааны зарчмууд”гэдэг нь Үндсэн хууль болон бусад хуульд заасан, шүүн таслах ажиллагааг явуулах ерөнхий журам, зохион байгуулалтыг тодорхойлж, шүүн таслах үйл ажиллагааны мөн чанарыг илэрхийлсэн нийилэг заалт мөн. Шүүн таслах үйл ажиллагаагы зарчмууд нь дараахь үндсэн шинжүүдтэй. Үүнд:

1. Түүнийг хуульд тухайлж заасан байдаг. 2. Шүүхийн үйл ажиллагааны үндсэн чиглэл, баримтлал болдог. 3. Шүүхийн үйл ажиллагаа хуульд нийцсэн эсэхийн үндсэн шалгуур болдог, 4. Төрийн мөн чанар, тухайн орны хууль цаазын бодлогыг илэрхийлдэг билээ.

Шүүн таслах ажиллагааны тулгуур зарчмуудад:

1. Хуулийг дээдлэх, 2. Шүүн таслах ажлыг зөвхөн шүүх хэрэгжүүлэх, 3. Иргэний эрх, эрх чөлөөг хамгаалах, 4. Шүүх хэрэг, маргааныг хамтын зарчмаар хэлэлцэж шийдвэрлэх, 5. Шүүн таслан ажилд иргэдийн төлөөлөгч оруудах, 6. Шүүгч хараат бус байж, гагцхүү хуульд захирагдах, 7. Оролцогч талууд хууль, шүүхийн өмнө эрх тэгш байх, 8. Шүүх хуралдаан нээлттэй байх, 9. Шүүн таслах ажиллагааг тонгол хэлээр явуулах, 10. Гэм буруутайд үл тооцох зарчим, 11. Мэтгэлзэх зарчим тус тус хамаарна,

Шүүх хэр зэрэг шударга, зөв ажиллаж байгааг, шүүгчид дээр нэрлэсэн тулгуур зарчмуудыг хэрхэн хэрэгжүүлж байгаагаар нь үнэлж дүгнэж болдог. Аливаа оронд ардчилал хэр зэрэг хөгжсөнийг тухайн улс шүүгчийн хараат бус байдал, шүүхийн бие даасан байдлыг хэрхэн хангасан түвшингээр нь хэмжиж бас болно. Энэ үзэл санааны үүднээс дүгнэлт хийж үзэхэд манай оронд Монгол Улсын Үндсэн хууль, Шүүхийн тухай хуульд заасан шүүгчийн хараат бус, шүүхийн бие даасан байдал нэгэнт хуульчлагдаж баталгаажсан боловч, уг зарчмыг жинхэнэ ёсоор хэрэгжүүлэх ажил эхлэлийн түвшиндээ байгаа, энэ чиглэлээр ихээхэн ажиллах шаардлагатай байгаа билээ.

Сонгууль, сонгуулийн тогтолцоо.

Ж. Бямбадорж.

Үндсэн хуулийн эрх зүйд сонгууль нь нэг талаас төрийн тэргүүн, парламент, орон нутгийн өөрөө удирдах ёсны байгууллагыг хуульд заасан журмаар байгуулах ардчилсан арга хэрэгсэл, нөгөө талаас иргэд төрийг удирдах хэрэгт шууд оролцож

байгаа ардчиллын нэг хэлбэр болдог. Ийм ч учраас бүх нийтийн сонгууль нь ардчиллын гол хэмжүүр байдаг байна. Сонгуулийн мөн чанарыг бүрэн танин мэдэж, нийгмийн улс төрийн амьдралд үр ашигтай хэрэгжүүлэхийн тулд түүний нийгмийн үүрэг, хэлбэр, тогтолцоо, зарчим, процесс зэргийг нарийвчлан судалж, цаашид улам боловсронгуй болгож байх хэрэгтэй байдаг байна.

Сонгуулийн нийгмийн үүрэг. Бүх нийтийн сонгууль нь нийгэмд чухал үүрэг гүйцэтгэдэг.

1. Сонгууль нийтийн засаглалын байгууллагыг бүрдүүлэх гол арга хэрэгсэл юм. Ихэнх оронд Парламент, төрийн тэргүүн, орон нутгийн өөрөө удирдах ёсны байгууллыг зарим цөөхөн оронд шүүх, Засгийн газрыг сонгуулиар байгуулдаг, Ардчилсан оронд төрийн дээрх байгууллагыг бүрдүүлдэг сонгуулиас өөр арга байдаггүй байна.

2. Сонгууль иргэдийн улс төрийн чухал эрхийн нэг сонгох, сонгогдох эрхийг хангах гол боломжийг бий болгодог. 1948 онд НҮБ –ын баталсан Хүний эрхийн түгээмэл тунаглалын 21 дүгээр зүйлийн 3 дахь хэсэгт ”Ард түмний хүсэл зориг бол засаг төрийн үндэс мөн. Мөн хүсэл зориг нь бүх нийтэд сонгуулийн тэгш эрх эдлүүлэх үндсэн дээр саналыг нууцаар хураах, эсхүл саналаа чөлөөтэй гаргах явдлыг хангахуйц өөр бусад хэлбэрийг ашиглах замаар тогтмол, хуурамч бус сонгууль явуулахад илрэлээ олно” гэж заасан нь дэлхий нийтээр сонгох эрхийг хэрэгжүүлэх гол арга хэрэгсэл бол бүх нийтийн сонгууль гэдгийг хүлээн зөвшөөрсөн хэрэг юм. Манай улсад ардчилсан төрийн байгуулал тогтсон 1921 оноос эхлэн иргэдийн сонгох эрхийг хуульчлан тогтоож хэрэгжүүлж эхэлснийг төр, эрх зүйн түүхээс харж болно. 1992 оны шинэ Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлийн 9 дэх хэсэгт Монгол Улсын иргэд” шууд болон төлөөлөгчдийн байгууллагаараа уламжлан төрийг удирдах хэрэгт оролцох эрхтэй. Төрийн байгууллагад сонгох, сонгогдох эрхтэй” гэж заасан байдаг.

3. Сонгууль улс төрийн амьдралын тухайн үеийн нөхцөл байдлыг илэрхийлдэг барометр [хэмжүүр] болдог. Сонгуулийн явцад улс төрийн хүчнүүдийн ашиг сонирхол, үзэл бодол ямар байгаа нь харагддаг төдийгүй тэдэнд ард түмний зүгээс тодорхой үнэлэлт өгч, улс төрийн амьдралын цаашдын чиг хандлага тодорхойлогддог.

4. Сонгууль улс төрийн удирдагчдыг солих боломжийг ард түмэнд олгодог. Монгол Улсын Үндсэн хуулийн ёсоор УИХ-д олонхийн суудал авсан нам, эвсэл төрийн эрх барих, Засгийн газраа байгуулах эрхийг ард түмнээсээ олж авдаг. УИХ-ын бүрэн эрхийн 4 жилийн хугацаанд олон түмний итгэлийг олж, сонгуульд амласан мөрийн хөтөлбөрөө хэрэгжүүлж чадаагүй, алдаа эндэгдэл гаргаж нэг ёсондоо тааруу ажиллавал дараагийн сонгуулиар тэр улс төрийн хүчин ард түмний дэмжлэг авдаггүй, харин өөр улс төрийн хүчинд эрх мэдлийг шилжүүлдэг байна.

Сонгуулийн хэлбэрСонгуулийн хэлбэр гэж түүний илрэх гадаад дүр төрхийг хэлдэг. Сонгууль нь

сонгогчдын өгсөн саналын үр дүнгээс хамаарч шууд буюу шууд биш гэсэн хоёр хэлбэртэй байна. Сонгогчдын өгсөн саналын үр дүнд сонгогдох байгууллага бий болж байвал өөрөөр хэлбэл, парламент бүрдэж, ерөнхийлөгч сонгогдсон байвал түүнийг шууд сонгууль гэнэ. Шууд биш сонгууль олон янз байх ба ихэвчлэн хоёроос дээш шат дамждаг. Ийм сонгуулийн хэлбэр монгол улсад 1921-1949 он хүртэл байсан төдийгүй 1992 онд аймаг, нийслэл, сум дүүргийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн

хурлыг шууд бусаар байгуулж байв. Сонгууль хамарч байгаа хүрээгээрээ нутаг дэвсгэрийг бүрэн хамарсан [орон даяар] эсхүл хэсэгчилсэн [тойрог] гэсэн хоёр хэлбэртэй. УИХ-ын болон Ерөнхийлөгчийн ээлжит сонгууль бүх нутаг дэвсгэрийг хамарч орон даяар явагддаг бол УИХ-ын гишүүн орон гарсан үед нөхөн сонгууль зөвхөн тэр тойрогт явагдана.

Сонгууийн тогтолцооСонгуулийн тогтолцоо нь өргөн, явцуу хоёр утгаар илэрхийлэгдэнэ. Сонгуулийн

тогтолцоо өргөн утгаараа сонгууль явуулахтай холбогдон үүссэн, сонгууль явуулах журмуудаар зохицуулагдсан нийгмийн харилцаа юм. Монгол улсын сонгуулийн тогтолцоо өргөн утгаараа УИХ, Ерөнхийлөгч, аймаг, нийслэл, сум дүүргийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлыг сонгох эрх зүйн хэм хэмжээ [сонгуулийн хуулиуд, эрх зүйн бусад хэм хэмжээ] эрх зүйн бус хэм хэмжээгээр [намын сонгуулийн журам гэх мэт] тодорхойлогдсон сонгууль явуулах журам, дэглэм, сонгуулийн явцыг хамарсан бүхий л харилцаа юм. Сонгуулийн тогтолцоо явцуу утгаараа сонгогчдын өгсөн саналын үр дүнгээр нэр дэвшигчдэд суудал хуваарилах аргыг хэлдэг байна. Суудал хуваарилах аргыг мажоритари [олонхийн саналаар], пропорциональ [хувь тэнцүүлсэн], холимог гэж ангилж үздэг байна. Дэлхийд 150 шахам арга байдаг хэмээн бичжээ. Эндээс үзвэл улс орон бүр сонгуулийн суудал хуваарилах аргыг өөрийн орны өвөрмөц онцлогт тохируулан хэрэглэдэг болохыг харуулж байна. Эдгээр гурван аргын талаар товчхон авч үзье. Мажоритари буюу олонхийн саналаар сонгох арга. Энэ арга нь Францын majorite буюу утгачилбал олонх гэсэн үгнээс гаралтай юм байна.

Мажоритари арга нь өрсөлдөгч дотроос хамгийн олон санал авсан нэр дэвшигч сонгогддог энгийн, ойлгомжтой, бараг анхдагч арга гэж хэлж болно. Энэ аргаар сонгууль явуулж байгаа тохиолдолд сонгогчид зөвхөн нэр дэвшсэн хүний төлөө л санал өгдөг. Мажоритари аргыг нэг мандаттай, олон мандаттай тойрогт хэрэглэж болдог. УИХ-ын сонгуулийг 1992 онд олон мандаттай, 1996 онд нэг мандаттай тойрогт мажоритари аргаар явуулсан юм. Аль аль нь сөрөг нөлөөтэй байсан билээ. Мажоритари аргыг хэрэглэж байгаа улс сонгогдсонд тооцох зарчмыг туйлын, харьцангуй гэсэн хоёр байдлаар хэрэгжүүлж байна. Харьцангуй олонх гэж [манай улсад хэрэглэж байгаа] бусад нэр дэвшигчдээсээ хамгийн олон санал авсан нь сонгогдсонд тооцогддог аргыг хэлдэг. Энэ нь дотроо саналын доод хязгаартай, хязгааргүй гэсэн хувилбартай. УИХ-ын сонгуулийн хуульд заасны дагуу УИХ-ын гишүүнээр сонгогдохын тулд хамгийн олон санал авахын зэрэгцээ доод тал нь сонгогчдын 25 хувийн санал авах ёстой. Доод хязгааргүй нөхцөлд 10 хувийн түүнээс ч бага хувийн саналаар сонгогдох магадлалтай. Туйлын олонх гэж сонгогчдын олонхийн [50%+1 санал] санал авч байж сонгогдохыг хэлдэг байна. Мажоритари арга нь сонгогчдод ойлгомжтой, сонгогч, нэр дэвшигч нар нүүр тулан уулздаг, сайн талтай боловч багагүй сөрөг үр дагавартай байдаг байна. Заримаас нь дурьдвал:

1. Сонгогчдын өгсөн саналын харьцаа алдагдсан үр дүн гардаг. Хамгийн муугаар бодоход ганц нам бүх суудлыг авч нөгөөх нь юу ч үгүй хоцорч ч болох юм. Хүснэгтээс жишээ татан үзье. Бодоход амыг бодолцон 760. 000 хүчинтэй саналын хуудастай тойрог бүр 10, 000 саналтай нэж үзье, Сонгуулийн тойрог Саналын Суудлын 1-р 2-р 3-р 4-р 26-р хувь тоо А намын 5001 , 5001 , 5001 , 5001 , 5001 , 50% +1 76 Нэр Дэвшигч

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Б намын 4999 4999 4999 4999 4999 50 % 0 нэр дэвшигч

Эндээс харахад сонгогчдын 50 хувийн санал авсан боловч тойрог бүрт ганц нэг сонгогчийн санал илүү авсан нам нь улсын хэмжээгээр 76 суудал авч байна. Цөөн хувийн санал авсан нам ч УИХ-д олонх болох магдлалтай.

Сонгуулийн тойрог Саналын Суудлын l ll lll l V V хувь тоо А намын 8000 8000 4500 4500 4500 59 % 2 Нэр Дэвшигч Б намын 2000 2000 5500 5500 5500 41 % 3 нэр дэвшигч

Энэ 5 тойрогт А нам сонгогчдын 59 хувийн санал авсан боловч 2 суудалтай болж, 41 хувийн саналтай нь 3 суудал авч ийм маягаар улсын хэмжээний дүн гарна гэсэн үг.

2. УИХ популиётуудаас бүрдэж, аль ч нам олонх болж чадахгүй, ингэснээрээ Засгийн газар байгуулах, түүнийг ажиллуулахад түвэгтэй байдал үүсч болзошгүй. Социологийн судалгаа болон ажиглалтаас харж байхад хуурамч эх орончид, шинэхэн баячуудын нэр хүнд олон түмний дунд өндөр байх жишээтэй.

3. УИХ–ын гишүүд төрийн бодлогыг тодорхойлохдоо ямагт тойрог руугаа чангааж, улсын нийтлэг эрх ашиг хохирох талтай гэх мэт нотлогдсон олон дутагдал дурьдаж болно.

Хувь тэнцүүлэн сонгох арга. Сонгогчдын өгсөн саналтай хувь тэнцүүлэн суудал хуваарилдаг энэхүү аргыг дэлхийн олон улсад хэрэглэж байна. Хувь тэнцүүлэн сонгох арга тойрог томрох тусам илүү үр ашгаа өгдөг. Жижиг улсад улс нэг тойрог болж байж хамгийн сайн үр дүнд хүрдэг. Израилийн Киесент [парламент] 120 депутатаа улсаа сонгуулийн нэг тойрог болгож сонгодог. Хувь тэнцүүлэн сонгох аргаар сонгууль явуулахдаа сонгогчид тодорхой нам, эвслийн төлөө саналаа өгдөг. Тухайн намд сонгогчдоос авсан саналын хувьтай тэнцэх суудал хуваарилж, тэр суудалд намын нэр дэвшигчид урьдчилан тогтоосон жагсаалтын дарааллаар сонгогддог ерөнхий зарчимтай. Ерөнхий зарчим гэж байгаагийн цаана улс болгон өөрийн орны онцлогт тохируулан олон хувилбарыг хэрэглэж байгаа билээ. Хувь тэнцүүлэн суудал хуваарилахад сонгуулийн КВОТ буюу нэг нэр дэвшигчийн авч болох хамгийн бага саналын тоог [дундаж тоо] ашигладаг. Энэхүү квотыг олон янзаар тогтоодог боловч энд заримаас нь авч үзье.

1855 онд английн өмгөөлөгч Томас Хэр саналын тоог мандатын тоонд хуваадаг энгийн аргыг гаргалаа. [х :у] х- саналын тоо, у-мандатын тоо. 1996 оны сонгуулийн дүнг хувь тэнцүүлэн, улс нэг тойрог гэсэн байдлаар авч үзэж дээрх томъёололд оруулбал: Нийт хүчинтэй санал [саналын тоо] 101015-ыг УИХ-ын 76 суудалд [мандатын тоо] хуваахад квот нь 13291 болж байгаа юм. Ардчилсан холбоо эвслийн 475267 санал буюу 47, 07 хувьд оногдох суудал [475267 :13291] 35, МАХН-ын 408977 санал буюу 40, 48 хувьд оногдох суудал 30 байна гэсэн үг.

Хуваарилаад МАХН-д10247, Ардчилсан холбоо эвсэлд 10082 санал тус тус үлдэж байна. Мөн Ардчилсан төр эвсэл 2, МУНН, МХН, МҮЭНН тус бүр 1 суудал авч 70 суудал шууд хуваарилагдав. Бүх суудал шууд хуваарилагдахгүй, хувиарлалгүй үлдсэн цөөн суудлыг хамгийн их үлдэгдэлтэйгээс нь эхлэн хуваарилах буюу зарим улсад шодох, хамгийн ахмад настайг нь сонгох зэрэг өөр аргыг ч хэрэглэдэг байна. 6 суудал хамгийн олон үлдэгдэлтэй саналаас эхлэн хуваарилвал МҮЭНН [8664] 1, Ардчилсан төр [4835] 1, МУНН, [4604] 1, МХН, [4292] 1, МАХН[10247]1, Ардчилсан холбоо эвсэл [10082]1 суудал тус тус нэмж авах жишээтэй юм. Т. Хэр–ийн дээрх аргыг цаашид хөгжүүлж английн өмгөөлөгч Генри Друп 1868 онд Бельгийн их сургуулийн профессор Эдуард Гогенбах Бишоф 1888 онд шинэ квот гаргасан нь нилээд тархсан байна.

Г. Друпийн томъёолол нь нийт саналын тоог мандатын тоон дээр нэгийг нэмж хуваагаад гарсан дээр нь нэгийг нэмэх [ [х:[у +1]]+1]бол, Гогенбах Бишофынх нийт саналын тоог мандатын тоон дээр нэгийг нэтээд хуваах [х:[у+1]] юм. Эдгээр аргууд Т. Хэр-ийн аргыг бодвол арай олон суудал шууд хуваарилагддаг онцлогтойгоороо давуу талтай. Г. Друпийн аргаар дээрх жишээн дээр бодож үзвэл Ардчилсан холбоо эвсэл 36 суудал, үлдэгдэл санал 2942 МАХН 31 суудал, үлдэгдэл санал 2257 болж байна. Гогенбах-Бишофын аргаар бол Ардчилсан холбоо эвсэл 36 суудал, 2983 үлдэгдэл саналтай, МАХН 31 суудал, 2288 үлдэгдэлтэй болж байна. Бусад нам эвслийг дээрх аргуудаар суудал авсан байдлыг авч үзье. -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Намууд Т. Хэрийн арга Г. Друп суудал үлдэгдэл суудал үлдэгдэл санал санал1. “Ардчилсан төр” 2 4835 2 5177 эвсэл--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 2. МУНН 1 4604 1. 4775--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 3. МҮЭНН 1 8664 1 88354. МХН 1 4290 1 44615 МАЖН 0 1211 0 1211

Квот тогтоолгүйгээр нийт саналаа тэгш тоо, эсхүл сондгой тоо зэрэг тоонд шууд хувааж суудал хуваарилдаг аргуудыг ч хэрэглэж байна. 1889 онд профессор Виктор Д. Хондт нийт саналаа тэгш тоонд хуваах саналыг, Италийн судлаач Империалли дээрхтэй адил боловч 2-оос эхлэх, Францын эрдэмтэн А. Сент-Лагюе 1910 онд сондгой тоонд хуваахыг тус тус санал болгожээ.

Д. Хондт-ын аргаар суудал хуваарилж үзье.

. МАХН Ардчил Ардчил МУНН МҮЭХН МХН МАЖН сан хол- сан төр боо эвсэл эвсэл 1. 408977 475267 31417 17895 21955 17581 1211 2. 204488 237633 1578 8947 10977 8790 605**30 13633 1584231 13193 1533132 12780 1485233 12393 1440234 12029 1397835 11685 13579

36 13202

37 1284538 12507

Энэ аргаар суудал хуваарилахад Ардчилсан холбоо эвсэл 38, МАХН 33, Ардчилсан төр эвсэл 2, МУНН, МҮЭНН, МХН тус бүр 1 суудал авч байна. Хувь тэнцүүлэн сонгох аргаар сонгууль явуулахад бие даасан нэр дэвшигч сонгуулийн квотоос [бидний авсан жишээгээр 13291] дээш санал авбал сонгогдоно гэсэн үг. Хувь тэнцүүлэх аргаар сонгууль явуулахад нийт саналын тодорхой хувийг аваагүй байвал тэр намыг суудал хуваарилалтанд оролцуулдаггүй бөгөөд түүнийг сонгуулийн босго гэдэг. Энэ нь улс орны амьдралд нөлөө багатай жижиг намуудыг парламентад оруулахгүй байлгах зорилготой юм. Германд 5 %, Болгар, Унгар, Итали-д 4%, Испани 3%, Израиль 1%-ийн босго тавьдаг гэх мэт олон жишээг дурьдаж болно.

Сонгуулийн холимог арга. Олонхийн саналаар болон хувь тэнцүүлэн сонгох аргыг аль аль нь сайн муу талтайгаас гадна улс болгон өөрийн онцлогт тохирсон аргаар сонгууль явуулж байгаа учир зарим оронд энэ хоёр аргыг аль алийг нь хэрэглэх тохилдол ч байдаг бөгөөд түүнийг холимог арга гэнэ. Тухайлбал, ХБНГУ-ын Бундестагийн депутатуудын талыг нь нэг мандаттай тойрогт олонхийн саналаар сонгох аргаар, талыг нь мужаар [Земель] хувь тэнцүүлэн сонгох аргаар явуулдаг байна. Ийм аргаар сонгууль явуулдаг улс цөөнгүй байдаг бөгөөд ихэвчлэн хоёр танхимтай парламентыг холимог аргаар сонгодог байна.

Сонгуулийн эрхийн зарчимСонгуулийн эрхийн зарчмыг үндсэн ба туслах гэж хоёр ангилж үздэг. Үндсэн

зарчимд бүх нийтийн, шууд, чөлөөтэй, тэгш, саналаа нууцаар гаргах, туслах зарчимд сонгуулийг иргэд өөрсдөө зохион байгуулах, заавал нэр дэвшүүлэн сонгох, сонгуулийн нутаг дэвсгэрийн, сонгуулийн санал хураахаас бусад ажил ил тод байх, сонгогдсонд тооцох зарчмууд орно. Сонгуулийн үндсэн зарчмыг Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 21 дүгээр зүйлийн 2, 32 дугаар зүйлийн 3 дахь хэсэгт заасан байна.

Сонгуулийн бүх нийтийн зарчимСонгуульд оролцох бүхий л эрхийг иргэдэд хуулиар хэрхэн олгосноор

сонгуулийн бүх нийтийн зарчим тодорхойлогдоно. Гэвч амьдрал дээр бүх хүнийг сонгуульд оролцуулах боломж байдаггүй. Хуулиар зайлшгүй зарим хязгаарлалт тогтоодог.

Насны хязгаарлалтСонгуульд зөвхөн насанд хүрсэн хүн оролцох ёстой. Үндсэн хуулийн 16 дугаар

зүйлийн 1 дэх хэсгийн 9-д заасны дагуу сонгох эрхийг 18 наснаас эдлэх ба сонгондох насыг төрийн зохих байгууллага, албан тушаалд тавих шаардлагыг харгалзан хуулиар тогтоодог, Тухайлбал, Ерөнхийлөгчөөр 45, УИХ-ын гишүүнээр 25 нас хүрсэн иргэнийг сонгодог. 1992 онд дэлхийн 150 оронд явуулсан судалгаанаас [уг нь 186 орон хамрагдах ёстой байжээ] үзэхэд 109 улс 18 нас, Бразил, Куба, Иран, Никарагуад 16 нас бусад цөөхөн улс 19-21 насанд хүрсэн иргэнд сонгох эрх олгожээ.

Иргэний харъяаллын хязгаарлалт Дэлхийн ихэнх улсад, түүний дотор манай улс сонгох, сонгогдох эрхийг зөвхөн

өөрийн улсын иргэнд эдлүүлдэг. Иргэдийн аливаа улс төрийн эрх, эрх чөлөө нь тэр улсын тусгаар тогтнол бүрэн эрхтэй холбоотой байдаг болохоор энэ нь ч зүйн хэрэг юм.

Оршин суугаа газрын хязгаарлалт

УИХ-ын болон Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн хуульд сонгуулийн өдөр эх орондоо байгаа иргэн сонгох эрх эдэлнэ гэж заасан юм.

Гадаадад алба, амины ажлаар яваа, тэнд амьдарч байгаа иргэдийг сонгуульд оролцуулах техник, зохион байгуулалтын боломжгүй болохоор ийм хязгаарлалт тогтоосон байна.

Эрхийн чадамжийн хязгаарлалтЭмнэлгийн дүгнэлт, шүүхийн шийдвэрээр ухаан солиотой болох нь нотлогдсон

бол сонгуульд оролцох эрхгүйг хуульд заасан байгаа. Өөрөөр хэлбэл, улс төрийн энэ чухал үйл ажиллагаанд өөрийгөө жолоодож, ухамсартайгаар хандаж чадах иргэн оролцох ёстой. Шүүхийн хүчин төгөлдөр шийдвэрийн дагуу хорин газар ял эдэлж байгаа иргэн сонгуульд оролцохгүй. Ийм практик олон оронд байдаг бөгөөд гэмт хэрэг үйлдсэний улмаас хүний салшгүй эрхээс бусад эрх, эрх чөлөөгөө хязгаарлуулсан байдаг болохоор сонгуулийн эрхийг ч мөн тэр хугацаагаар эдлэх боломжгүй болдог байна.

Сонгуулийн шууд зарчим. Сүүлийн үед зарим улс төрчид, судлаачид сонгуулийг хувь тэнцүүлэх аргаар

явуулбал Үндсэн хуульд заасан шууд зарчим зөрчигдөх юм шигээр ярьж, бичдэг боллоо. Шууд сонгуулийн талаар дээр өгүүлсэн билээ. Монгол улсын иргэн УИХ, Ерөнхийлөгч, ИТХ-ыг ямар нэгэн төлөөлөлгүйгээр өөрөө саналаа гаргаж сонгоно. Энэ нь нэр дэвшсэн хүний ч нам эвслийн ч төлөө саналаа өгч болно гэсэн үг. Гагцхүү энэ саналын үр дүнгээр УИХ, ИТХ бүрдэж, Ерөнхийлөгч сонгогдож байх ёстой.

Сонгуулийн чөлөөт зарчим Сонгуульд оролцох, эс оролцох, хэний ч дарамт шахалтанд оролгүйгээр

саналаа илэрхийлэх, нэр дэвшигчдийг бүгдийг татгалзах зэргээр сонгуулийн чөлөөт зарчим хэрэгжинэ. Сонгуулийн бүх нийтийн зарчим нь сонгуулийн чөлөөт зарчмыг хөндөх ёсгүй. Бүх нийтээрээ сонгуульд оролцох эрх, боломжийг хуулиар бүрдүүлж, түүнийг эдлэх эсэх нь уг иргэний сайн дурын хэрэг юм. Гэтэл сонгуулийн хуулиудад байгаа хоёр ч заалт энэ зарчимд харшилж байгаа юм.

Нэгдүгээрт, нэр дэвшигчдийн аль нэгийг нь дэмжихийг шахаж ингэснээрээ алийг нь ч дэмжих сонирхолгүй байгаа хүнд сонголт хийх боломж оргоогүй байна. Өөрөөр хэлбэл, нэр дэвшсэн хүнээс аль нэгийг нь сонгосон тэмдэглэгээ хий, өөр тэмдэглэгээ хийвэл саналын хуудас хүчингүй байхаар хуульчилсан юм. Ийм нөхцөлд сонгогч нэг бол хүчээр аль нэгний нь төлөө санал өгнө эсхүл хуудсаа хүчингүй болгохоос өөр аргагүй байдалд хүрдэг. Тэгвэл энэ байдлыг өөрчилж саналын хуудсанд алийг нь ч дэмжихгүй гэсэн сонголтыг нэмж өгөх хэрэгтэй байна.

Хоёрдугаарт, сонгуульд нийт сонгогчдын олонхи [50-иас дээш хувь]нь оролцоогүй бол сонгууль улсын хэмжээгээр эсхүл тухайн тойрогт хүчихгүй гэж үзэж дахин сонгууль явуулахаар заасан байна. Одоохондоо сонгуульд манай иргэд 70-аас дээш хувиар оролцож байгаа болохоор уг зөрчил нуугдмал байгаа юм. Цаашдаа энэ байдал удаан үргэлжлэхгүй нь ойлгомжтой. Социализмын үеийн шиг сонгуульд оролцох явдлыг албан журмын болгон саналаа өгөхийг шахан шаардаж. чөлөөт зарчмаасаа татгалзах, эсхүл сонгууль дахин дахин хүчингүй болох байдалд хүрч болзошгүй. Нэгэнт чөлөөт зарчмыг Үндсэн хуульдаа заасан бол сонгогчдын оролцоонд хязгаар тавих шаардлагагүй билээ.

Саналаа нууцаар гаргах зарчим

Сонгогч хэний ч нөлөөнд автахгүй зөвхөн өөрийн ухамсартай үйл ажиллагаагаар саналаа илэрхийлэх боломжийг гууц санал хураалт олглдог. Сүүлийн үед явагдсан сонгуулиудаас харахад хэт өндөр настай, бичиг үсэг үл мэддэг зэргээс болж саналаа өөрөө тэмдэглэж чадахгүй сонгогч өөрийн итгэмжилсэн хүний туслалцаа авдаг. Гэтэл энэ ”итгэмжилсэн” хүн нь тухайн хүний саналыг өөрийн үзэмжээр илэрхийлж өөрт нь болохоор “таны хэлсэн нэр дэвшигчийг сонгохоор тэмдэглэлээ” хэмээн хуурдаг явдал элбэг тохиолдож байв. Цаашид зөвхөн өөрөө саналаа тэмдэглэдэг болох хэрэгтэй.

Сонгуулийн тэгш эрхийн зарчим. Сонгуулийн тэгш эрхийн зарчмыг шинэ Үндсэн хуульд нэр зааж оруулаагүй ч аль ч улсад энэ зарчмыг сонгуулийн үндсэн зарчимд оруулж хэрэгжүүлэх арга механизмыг нь боловсронгуй болгосоор байна. Энэ зарчмын мөн чанар нь нэг сонгогч нэг удаагийн сонгуульд нэг л удаа саналаа өгөх, сонгогчид адил саналыг эрхтэй байх явдлаар илэрхийлэгдэнэ. Манай улсын иргэний бүртгэлийн замбараагүй байдлаас шалтгаалж төв суурин газрын зарим сонгогч хэд хэдэн хэсэг дээр нэрийн жагсаалтад бичигдэж тэр тоогоороо сонгуульд оролцох нь нэлээд байна. Ерөнхийлөнчийн сонгуулийн хуульд саналаа өгсөнийг нь паспортон дээр нь тэмдэглэдэг байхаар заасан боловч УИХ-ын сонгуулийн хуульд орхигдуулснаас дээрх дутагдал газар авсан юм. Цаашид сонгогч сонгуулийн өдөр дахин дахин санад өгдөг дутагдлыг арилгахад чиглэсэн хяналтын механизсыг зөв тогтоох ёстой.

Сонгуулийг иргэд өөрсдөө зохион байгуулах зарчимТөрийн сонгуулийг аливаа нэг төрийн байгууллага хариуцан гүйцэтгэх нь сонгуулийн дүнд субъектив хандлага нөлөөлөх магадлал нэн өндөр байдаг дутагдалтай. Ийм ч учраас манай улсад бүх сонгуулийг иргэдийн төлөөллөөс бүрдсэн сонгуулийн тусгай байгууллага болох сонгуулийн нутаг дэвсгэрийн, тойргийн, хэсгийн хороод зохион байгуулдаг. Эдгээр хороодод намуудын төлөөллийг ч харгалзан оруулдаг. Сонгуулийн хороод түүнд ажиллаж байгаа хүмүүс аль нэгэн нам хүчин, нэр дэвшигчийн талыг дагажбарилгүй шударга ажиллаваас энэ зарчим хангагдах боломжтой.

Заавал нэр дэвшүүлж сонгох зарчимТөрийн сонгуулиар сонгогдох иргэнийг заавал урьдчилан нэр дэвшүүлж сонгодог. Энэ нь хоёр гол шаардлагыг хангах үүднээс гарч ирсэн гэж үздэг байна. Нэгдүгээрт, сонгогчдыг нэр дэвшигчийн талаар мэдээллээр хангаж сонголтоо хийх боломжийг бүрдүүлэх. Хоёрдугаарт сонгуулийн үр дүнг гэнэтийн үйл явдлаас шадтгаалуулахгүй байлгахын үүднээс. Сүүлчийн шалтгааныг товч тайлбарлая. Улс төрийн тогтворгүй байдал үүсч, улмаар улс оронд ямар нэг хүчирхийлэл бий болж болзошгүй үед сонгуулийн өмнө цэрэг зэвсгийн хүчээр, шашны сурталчилгаагаар өмнө нь сонгогчдод огт мэдэгдээгүй хүнийг гэнэт гаргаж ирж буруу үйл ажиллагаандаа сонгуулийг ашиглах явдал байдаг байна. Заавал урьдчилан нэр дэвшсэн хүний төлөө л саналаа өгөхийг хуульчилсан байдаг тул ямар ч зохион байгуулалт, хүчирхийлэл байгаад өөр хүнийг саналын хуудсан дээр бичиж тэр нь сонгогдсон ч хүчингүй байх учраас уг хүчирхийллийн замыг хааж байгаа юм.

Сонгуулийн нутаг дэвсгэрийн зарчимУИХ-ын сонгуулийг тойргоор явуулдаг ба энэхүү тойрог нь сонгуулийн нутаг дэвсгэр юм. Сонгуулийн нутаг дэвсгэр засаг захиргааны нутаг дэвсгэртэй заавал давхцах ёсгүй. Сонгуулийн тойргийг орон мандаттай, ганц мандаттай байгуулж болдог. Олон мандаттай тойргийг улсын хэмжээгээр нэг [улс нэг тойрог], томруулсан гэж ангилж үздэг. Олон мандаттай томруулсан тойргоор 1992 онд УИХ-ын сонгуулийг

явуулахдаа засаг захиргааны нутаг дэвсгэрт зохицуулах гэснээс тойргууд харилцан адилгүй тандаттай болж сонгуулийн тэгш эрхийн зарчим зөрчигдөхөд хүрч байсан юм,

Сонгуулийн ил тод байдлын зарчим Сонгууль нь ардчиллын чухал хэмжүүр юм бол түүний бүхий л үйл явц [санал хураахааас бусад] олон түмэнд ил тод байх ёстой. Сонгуулийн хороод, төрийн байгууллага сонгуультай холбоотой үйл ажиооагаааныхаа талаар сонгогчдод байнга мэдээлж байх ёстой. Сонгуулийн хуульд ил тод байдлыг хангах, ухуулга сурталчилгаа явуулах журмыг нарийвчилж өгсөн байдаг.

Сонгогдсонд тооцох зарчим Нэр дэвшигчийг нийт сонгогчдоос, сонгуульд оролцсон нийт сонгогчдоос, саналын хүчинтэй хуудаснаас сонгогдсонд тооцох гэсэн гурван үндсэн хэлбэр байдаг байна. УИХ-ын гишүүдийг саналын хүчинтэй хуудаснаас сонгогдсонд тооцдог бол Ерөнхийлөгчийг Үндсэн хуульд заасны дагуу сонгуульд оролцсон нийт сонгогчдын оронхийн санал авснаар сонгогдсонд тус тус тооцдог билээ. Үндсэн хуулийн энэхүү заалтыг цаашид эргэж харахгүй бол Ерөнхийлөгчөө сонгож чадаагүй байдалд хүрч болзошгүй байгаа юм.

Сонгуулийн үйл явцЯмарваа сонгууль нарийн дэс дараатай, тодорхой хугацаатай үйл явц байдаг. Сонгуулийн үйл явц нь дараахь үе шаттай байна.

1. Сонгууль товлон зарлах2. Сонгуулийн тойрог байгуулах3. Сонгуулийн хэсэг байгуулах4. Сонгуулийн хороод байгуулах5. Сонгогчдыг бүртгэх, нэрсийн жагсаалт үйлдэх6. Нэр дэвшүүлэх7. Ухуулга сурталчилгаа явуулах8. Санал авах 9, Санал тоолох, дүнг гаргах10:Хоёр дахь санал хураалт, зарим тохиолдолд дахин сонгууль явуулах11, Сонгуулийн эцсийн дүнг нэгтгэн гаргаж холбогдох этгээдэд хүргүүлэх.

Сонгуулийн үйл явцад холбогдох байгууллага албан тушаалтны гүйцэтгэх ажил, дээрх үе шатанд хийх үйл ажиллагааны хугацаа зэргийг хуульд нарийвчлан тусгасан бөгөөд энэ нь манайд үндсэндээ хэвшиж байгаа.

Сонгуулийн өнөөгийн тогтолцооны талаар цаашид анхаарах зарим асуудал . Иргэдийн сонгох эрхийг хангах, түүний үр ашиг, үр дүн төрийн байгууллагын ялангуяа Улсын Их Хурлын зохион байгуулалт, үйл ажиллагаа, ажиллах чадварт зөв тусгалаа олоход өнөөгийн сонгуулийн тогтолцоо ихээхэн учир дутагдалтай байгаа юм. 1996 онд Улсын Их Хурлын сонгуулийг нэг мандаттай 76 тойргоор мажоритар буюу олонхийн саналаар сонгох аргаар явуулсан билээ. Улсын Их Хурлын 1996 оны сонгууль сонгогчдын сонгох эрхийг хэр зэрэг хангасан, түүний үр дүн өнөөдөр ямар байгааг зарим судалгаан дээр үндэслэн харж болно.

1. Сонгогчдын хүсэл зоригийг хамгийн бага тусгасан сонгууль болсон билээ. Энэ сонгуульд нийт сонгогчдын 92, 15 хувь буюу 1057182 сонгогч ороолцон 76 гишүүн сонгогдсон юм. Эдгээр 76 гишүүдийн төлөө 542937 сонгогч буюу нийт

сонгогчдын 51, 35 хувь нь саналаа өгчээ. Үлдсэн 514245 сонгогч буюу 48, 65 хувийн санал Монгол Улсын Их Хуралд орж ирсэнгүй. Өөрөөр хэлбэл, эдгээр хүмүүсийн сонгох эрх, хүсэл сонирхол ялагдсан нэр дэвшигчтэйгээ хамт үр дүнгүй өнгөрлөө гэсэн үг. Улсын Их Хурлын 76 гишүүний 25 нь тухайн тойргийнхоо сонгуульд оролцсон сонгогчдын хүчинтэй саналын 50 хүрэхгүй хувийн саналавч сонгогдсон нь ч үүнийг гэрчлэх нэг баримт мөн.

2. Сонгогчдын өгсөн саналыг улсын хэмжээгээр тооцоход хамгийн шударга бус болсон сонгууль. Нэг сонгогч нэг санал өгсөн, тэр өгсөн саналыг тухайн нэр дэвшигчийн намд нь өгсөн санал гэж үзээд хувь тэнцүүлэн бодож үзвэл өгсөн санал, гарсан үр дүн хоёр маш хол зөрөөтэй байгаа юм. ”Ардчилсан холбоо” эвслийн төлөө 475267 сонгогч буюу 47, 04 хувь нь, МАХН-ын төлөө 408977 сонгогч буюу 40, 48 хувь нь саналаа өгчээ. Эдгээрийн зөрүү ердөө 6. 56 хувь байгаа, харин үр дүнд нь “Ардчилсан холбоо” эвсэл 50 суудал, МАХН 25 суудал авч суудлын тоо 2 дахин бага байх жишээтэй.

3.1996 онд батлагдсан Улсын Их Хурлын сонгуулийн хууль, уг хуулийн дагуу явагдсан сонгуулиас харахад сонгууль болсон өдрийн үр дүн-Улсын Их Хурлын бүрэлдэхүүн тухайн бүрэн эрхийн хугацаанд өөрчлөгдөж ингэснээрээ төрийн тогтвортой байдал алдагдах муу талтай тогтолцоо бий болсон. 1996 оны сонгуулиас хойш 4 удаа нөхөн сонгууль хийж 1996 оны үр дүн өөрчлөгдсөн төдийгүй нөхөн сонгууль бүрд зарцуулсан мөнгө, сүр дуулианаараа бараг бүх нийтийн сонгуультай адил болж байсныг бид санаж байгаа. Цаашид энэ тогтолцоо хэвээр байх тохиолдолд энэнээсч таагүй байдал үүсч болохыг үгүйсгэх аргагүй. Санал ойролцоо буюу аль нэг нам нь 39 суудал авч олонх боллоо гэж бодоход нөхөн сонгууль ямар ч хувь заяаг авч ирж, эрх баригч нам хэд дахин солигдож, Засгийн газар төдий хэмжээгээр өөрчлөгдөх магадлал нэн их.

4. Улсын Их Хурлын сонгууль нь Улсын Их Хурлыг бүрэлдүүлэхэд чиглэгдсэн үйл ажиллагаа боловч иргэд сонгох эрхээ хэрэгжүүлэх, улс төрийн нам сонгуульд оролцсон амлалтаа биелүүлэх боломжийг тус тус олж авдаг. Ийм учраас Монгол Улсын Үндсэн хуульд сонгуулиар оронхийн муудал авсан болон суудал авсан намууд Засгийн газрыг байгуулахад тодорхой үүрэг рольтой болохыг заасан байдаг. Гэтэл өнөөгийн сонгуулийн тогтолцооноос болж улсын Их Хурлын үйл ажиллагаанд парламегтад суудалтай намуудын үүрэг роль сүрхий суларлаа. Ингэж намын үүрэг роль суларсан нь Улсын Их Хурлын үйл ажиллагаанд асар муугаар нөлөөлж өнөөдөр Улсын Их Хурал Засгийн газраа хуульд заасан хугацаанд нь байгуулж, улсын төсвөө ч хугацаанд нь баталж чаддаггүй болж олонх болсон улс төрийн хүчний нэгдмэл бодлого алдагдлаа. Энэ нь иргэд-сонгогчдын ажил амьдралд сөргөөр нөлөөлж байна. Өөрөөр хэлбэл, сонгогч - Улсын Их Хурал - Нам гэсэн гурван субъектын зөв харилцаа алдагдсан гэсэн үг.

5. ”Улсын Их Хурлын гишүүн бол ард түмний элч мөн бөгөөд нийт иргэн, улсын ашиг сонирхлыг эрхэмлэн баримтална”гэсэн Үндсэн хуулийн заалтыг биелүүлэх боломжийг алдагдуулсан сонгуулийн тогтолцоо Монголд үйлчилж байна. Сонгуулийн үеэр сонгогчдыг татах хууль бус үйлдэл олон арваараа гарч байсан. Тэгвэл өнөөдөр сонгогдсон тойрогтоо улсын болон олон улсын хандивын хөрөнгөөр бэлэг өгөх, ажил үйлчилгээ үзүүдл байсан тухай хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр яригдаж бичигдэх боллоо. Мөн улсын төсөв батлагдахад зөвхөн өөрийн сонгогдсон тойрог руу татаж чангаах явдал ч хэвийн үзэгдэл болсон. Дээр дурьдсан гажуудлыг арилгах гол арга зам бол сонгуулийн тогтолцоог шинэчдэх явдал гэж үзэж байна. Дэлхийд сонгууль явуулдаг 150 шахам арга байдаг тухай дээр өгүүлсэн. Эндээс харахад улс болон

өөрийн онцлогт тохирсон сонгуулийн тогтолцоог сонгож авсан байдаг биз. Миний бодоход Улсын Их Хурлыг хувь тэнцүүлж [пропорциональ] сонгох аргыг олонхийн саналаар сонгох аргатай хослуулах тогтолцоонд шилжих шаардлагатай байна. Энэ талаар гол зүйлүүдийг нь тайлбарлая. Сонгуулийг улс нэг тойрог болгож зохион байгуулна. Сонгогч дэмждэг нам, эсхүл тухайн намаас нэр дэвшигчийн төлөө саналаа өгнө. Нам, нэр дэвшигчийн төлөө зэрэг өгсөн ч болно. Дээрхийн алинаар нь өгсөн ч энэ саналыг тухайн намын төлөө өгсөн саналд тоолно.

Харин нэг намын төлөө санал өгөөд өөр намын нэр дэвшигч эсхүл бие даан нэр дэвшигчийн төлөө өгч болохгүй. Улсын хэмжээгээр намуудын төлөө өгсөн саналд нь хувь тэнцүүлж Улсын Их Хурлын гишүүний суудлыг хуваарилна. Тухайн намд оногдсон суудалд тэр намаас нэр дэвшигчдийн хэнийг нь сонгох вэ гэдгийг тогтоохын тулд нэр дэвшигчийн төлөө сонгогчоор санал өгүүлж байгаа билээ. Сонгуулийн пропорционал тогтолцоотой улсад намын төв байгууллагын үнэмлэхүй эрх их байдаг гэсэн шүүмжлэл байдаг. Ийм учраас тухайн намын нэр дэвшигчдийн сонгогдох дарааллыг нам нь биш сонгогч шийдвэрлэж байгаа хэрэг юм. Пропроциональ тогтолцоог сонгож авсан нөхцөлд бие заасан нэр дэвшигч сонгогдох магадлал багатай хэмээн эмзэглэдэг хүмүүс бий. 1996 оны сонгуулийн дүнгээс харахад улсын хэмжээгээр Улсын Их Хурлын гишүүнээр сонгогдоход шаардлагатай дундаж санал 13291 байгаа юм. Хэрэв бие даан нэр дэвшигч үнэхээр нэр хүндтэй улс төрч мөн бол энэ саналыг зовлонгүй авах нь ойлгомжтой. Пропорциональ тогтолцоотой орнууд парламентад олон жижиг нам оруулах сонирхолгүйн [шаардлага ч үгүй] улмаас тодорхой хувийн босго тавьдаг Улсын Их Хурлын 1996 оны сонгуульд оролцсон намуудын авсан саналыг хувилж харвал:

1. ”Ардчилсан холбоо “эвсэл 47, 04 %2. МАХН 40, 48 %3. ”Ардчилсан төр”эвсэл 3, 1%4. МУНН 1, 8 %5. МҮЭНН 2, 1 %6. МХН 1, 7 %7. МАжН 0, 03 %

Эндээс харахад манайд 4 эсхүл 5 хувийн босго тавихад л болж байгаа юм. Сонгуулийн энэхүү тогтолцоог авснаар бид ямар үр ашгийг хүлээж байна вэ? Хамгийн түрүүнд дээр дурьдсан дутагдал бүрэн арилах болно гэдгийг дахин тэмдэглээд зарим зүйлийг тодруулъя.

1. Сонгогч бүрийн санал бараг бүгдээрээ Улсын Их Хуралд орж ирнэ гэсэн үг. Ингэснээрээ Улсын Их Хурал маань сонгогчдын төлөөлөл сайтай болно.

2. Төрийн байгууллага ялангуяа Улсын Их Хурлын зохион байгуулалт, үйл ажиллагааны чадавх дээшилнэ.

3. Намын үүрэг роль дээшилж ингэснээрээ төрийн албан тушаалтны хууль бус болон ёс зүйн алдаа гаргах явдал багасна. Өөрөөр хэлбэл, намын нэр хүндийг унагаж, төрийн албыг цалгардуулж байгаа гишүүдтэйгээ нам хариуцлага тооцох механизм бүрдэнэ гэсэн үг.

4. Нам улс төрийн боловсон хүчний байршлыг зөв тогтоох чадвартай болно. Сонгогдсон гишүүдээсээ Засгийн газрын гишүүнээр томилох, Ерөнхийлөгчид нэр дýâø¿¿ëæ ºðñºëä¿¿ëýõýä ÿìàð íýãýí áýðõøýýë ó÷ðàõã¿é áèëýý.