Bölüm 1İktisat ve İktisat Bilimi

David Begg, Stanley Fischer and Rudiger Dornbusch, Economics, 8th Edition, McGraw-Hill Education, 2005

PowerPoint presentation by Alex Tackie and Damian Ward

İktisat Biliminin Doğuşu

• Kaynakların sınırlı olması dolayısıyla bir toplumun üretebileceği mal ve hizmetler de sınırlı miktarda olduğu halde toplumun maddi ihtiyaçları sınırsızdır.

• Sonsuz ihtiyaçlarla sınırlı üretim arasındaki çelişkiye ekonomide kıtlık sorunu adı verilir. İktisat diye ayrı bir bilim dalının ortaya çıkmasının nedeni bu kıtlık sorunudur.

• Eğer her insan istediği her mal ve hizmete istediği miktarlarda bir bedel ödemeden sahip olabilseydi, iktisat bilimine gerek kalmazdı.

2

İktisat Biliminin Amacı

• İktisat bilimi: Bir toplumda

– Hangi malların– Kimin için ve– Nasıl üretileceği sorularına cevap arar.

3

İktisat ne ile ilgilenir?

4

Annual Average Domestic Crude Oil Prices

1965

1967

1969

1971

1973

1975

1977

1979

1981

1983

1985

1987

1989

1991

1993

1995

1997

1999

2001

2003

2005

2007

2009

2011

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

Petrol fiyatındaki artış

• Neyin üretileceğini– Daha ekonomik motorlu araçlar

• Nasıl üretileceğini– Daha farklı enerji kaynakları kullanarak

• Kimin için üretileceğini etkiler– Petrol üreticilerinin alım gücü artarken, petrol

ithal edenler fakirleşir• Birleşik Arap Emirliği’ndeki emlak patlaması

5

Dünya Nüfusu ve Gelirinin Dağılımı (2006)

Population GNP0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

LIC MIC HIC

Gelir Dağılımı ve 3 Soru

• Fakir ülkeler dünya nüfusunun %40’ını oluşturdukları halde, toplam gelirin sadece %3’ünü alıyor.

• Zengin ülkelerse, %15 nüfus payına karşılık gelirin %80’ini alıyor.– Kim için üretim?

• Zengin ülke tüketicileri için– Ne üretiliyor?

• Zengin ülke tüketicilerinin mal ve hizmet tercihleri– Nasıl üretiliyor?

• Maliyeti daha düşük olan emek-yoğun tekniklerle

7

Fırsat Maliyeti (Opportunity Cost)

• Kaynaklar (emek, sermaye, toprak) kısıtlı olduğundan dolayı her ülke istediği mal ve hizmetleri istediği kadar üretemez.

• Ya da harcayacağımız bütçe sınırlı olduğu için her istediğimiz ürün ve hizmeti istediğimiz miktarlarda tüketemeyiz.

• Neyi, ne kadar üreteceğimiz (tüketeceğimiz) kararını verirken kullanılan kavram

• Fırsat Maliyeti (opportunity cost)– Bir maldan bir birim daha fazla tüketmek (ya da

üretmek) için diğer maldan ne kadar az tüketeceğimizi (ya da üreteceğimizi) anlatır.

8

Üretim Olanakları Eğrisi

• Bir toplumda eldeki sınırlı kaynaklar (üretim faktörleri) ve mevcut teknoloji düzeyi ile üretilebilecek azami (maksimum) mal ve hizmet bileşimlerini gösteren eğridir.

• Üretim Faktörleri:– Toprak– Emek– Sermaye (fiziki sermaye ve teknik bilgi birikimi)

9

Üretim Olanakları Eğrisi

10

Hayali bir ekonomide iki ürün, tüketim ve sermaye malları üretildiğini varsayalım

Üretim Olanakları Eğrisi• Eğri üzerindeki noktalar verili kaynak (işgücü,

toprak, sermaye) ve teknoloji düzeyinde üretilebilecek azami miktarları gösterir.– Eğri üzerindeki her nokta etkin (efficient) düzeyleri

gösterir.• Eğrinin içinde kalan bölgedeki noktalar ise

“etkin olmayan” düzeyleri gösterir. Kaynaklar daha etkin kullanılabilir.

• Eğrinin dışında kalan alandaki noktalar ise mevcut kaynak ve teknoloji düzeyiyle ulaşılması imkansız üretim düzeylerini gösterir.– O düzeye, emek, sermaye, toprak ve teknik bilgi

artışı sonucunda ulaşılabilir.– Bu durumda eğri o noktalardan geçecek şekilde üste

kayacaktır.

11

Üretim Olanakları Eğrisi

12

Film Üretimi (G)

Gıd

a Ü

retim

i (F

)

Üretim Olanakları Eğrisi

G = 8

F= 4

A

B10

14

6 14

F/G = fırsat maliyeti (=1/2)

1 birim fazla film (G) üretmek için 0.5 birim gıdadan (F) vazgeçmek gerekir.

Hayali bir ekonomide iki ürün, film ve gıda, üretildiğini varsayalım

Fırsat Maliyeti ve Azalan Getiriler Kanunu

• Üretim olanakları eğrisi, bir maldan daha fazla üretebilmek için diğer malın üretiminden her seferinde daha fazla miktar vazgeçileceğini gösterir.

• Yani, bir malın üretimi arttıkça o üretimin fırsat maliyeti artar.

• Bir başka deyişle, o birimi üretmek için her seferinde daha fazla kaynak kullanmak gerekir. Bu da kaynak verimliliğinin düşmesi demektir.

13

Piyasaların işleyişi• Piyasa alıcı ve satıcıları biraraya getiren,

onların bilgi alışverişinde bulunup iş yapmalarını sağlayan bir düzenlemedir.

• Piyasa aktörleri:1. Hanehalkı : Neyi, ne kadar tüketeceğin kararını verir.2. Firmalar: Neyin nasıl üretileceği kararını verir.3. İşçiler: Piyasada oluşan ücret düzeyinde ne kadar

çalışacağının kararını verir.

• Tüm bu kararların sonucunda fiyatlar arz ve talebi eşitleyecek şekilde oluşur.

14

Kaynak Dağılımı(Resource Allocation)

• Arz ve talep ekonomide üretilen mal ve hizmetlerin fiyatlarını belirler.

• Piyasada oluşan fiyatlarsa ekonomide kaynak dağılımını yönlendiren bir gösterge veya kılavuz rolünü oynar.

• Kaynak Dağılımı çeşitli toplumlarda çeşitli biçimler alır.– Merkezi Plan ekonomileri– Karma Ekonomik sistemler– Serbest Piyasa

15

Etkinlik mi Eşitlik mi?• Değişik ülkelerdeki iktisadi sistemleri birbirinden ayıran

en önemli konu bu soruya verilen cevapta gizlidir.

• Serbest piyasa ekonomileri fiyat mekanizması (Adam Smith’in meşhur görünmez eli) ile kaynakların etkin bir şekilde dağıtılacağını iddia ederken toplumda bu kaynakların nasıl dağılacağı sorusu ile ilgilenmez.

• Planlı ekonomiler ise, kaynakların toplum içinde eşit bir şekilde ihtiyaçla orantılı bir şekilde dağıtılması esasına dayanır.

– Planlı ekonomilerde fiyatların yol göstericiliği ortadan kalktığından, kimin ne kadar ihtiyacı olduğunu belirlemek, ne kadar üretileceğine karar vermek ağır bir bürokrasiyi gerektirir. Rekabetin olmaması sonucu verim ve kalite düşüklüğü gibi sorunlar ortaya çıkabilir.

16

Piyasaların işleyişine göre ülkeler

17

Merkezi PlanEkonomileri

SerbestPiyasaEkonomileri

Küba

Çin

Macaristan

İsveç

İngiltere

ABD

Normatif ve Pozitif İktisat

• Pozitif iktisat; ne, nasıl, nerede, ne zaman, ne kadar gibi objektif önermelerle ilgilenir.

– Örneğin, sigaraya %10 vergi konulursa tüketim yüzde kaç düşer?

• Normatif iktisat, iktisadi analizinde, iyi-kötü, doğru-yanlış gibi sübjektif veya ahlaki değerlere atıf yapar.

– Örneğin; Sigara tüketimini azaltmak için vergi konulmalıdır.

18

Mikro ve Makroiktisat (1)

• Mikroekonomi– Ekonomide tekil birimlerin incelenmesini

konu edinir.

– Belirli bir malın fiyatı, firmanın çalıştıracağı işçi sayısı mikroiktisadın konusudur.

19

Mikro ve Makroiktisat (2)

• Makroekonomi– Ekonomiyi bir bütün olarak inceler.

– Ulusal gelir, işsizlik, enflasyon, toplam harcamalar, toplam yatımlar, dış açık, dış borçlar vs. makroekonominin başlıca konularıdır.

20

Modeller ve Veriler

• Fiyat artışının (enflasyon) arkasında hangi faktörlerin yattığını bulmak ancak bir model kurarak başarılabilir.

• Model– Basitleştirilmiş varsayımlara dayalı olarak işleyen

kavramsal çerçeve– İktisadi düşünmeyi kolaylaştırır.

• Veri– İktisatçının gerçek dünya ile ilişkisini sağlar.– Zaman serileri– Yatay kesit verileri

• Örnek: Modelde kullanılacak veriler, GSMH, para arzı miktarı vs. zaman serilerine birer örnektir.

21

Reel ve Nominal Veri Ayrımı

• Birçok iktisadi veri parasal olarak (o yılın fiyatlarıyla) ölçülür.

• Belli yıllar arasında karşılaştırma yaparken bu verileri kullanmak sağlıklı değildir.

• Nominal değerler– O gün geçerli olan (cari) fiyatlarla ölçülür

• Reel değerler– Nominal değerlerin fiyat değişimlerinden

arındırılmış halidir.– Herhangi bir yılın fiyatları temel (baz)

alınarak verilerdeki gerçek değişim ölçülür.

22