blink

BLINKCopyright2005byMalcolmGladwellAllrightsreservedincludingtherightsofreproductioninwholeorinpartinanyform

BLINKCopyrightKapitalMedyaHizmetleriA..stanbul,2013.BukitabntmhaklarKapitalMedyaHizmetleriA..yeaittir.Kaynakgsterilmeksizinksmenveyatamamenalntyaplamaz,hibiryntemlekopyaedilemez,oaltlamazveyaymlanamaz.

YAYINCI:KapitalMedyaHizmetleriA..GENELYAYINYNETMEN:PelinzkanYAYINKOORDNATR:YavuzTrkKAPAKUYGULAMA:AhmetKlEDTR:YavuzTrkGRSELYNETMEN:SenaAltunakroluSATIveDAITIMSORUMLUSU:Salihahin2.BASKI:Haziran2014

YNETMYER:NispetiyeCaddesiAkmerkezEBlokKat:6Etiler/STANBULTel:(212)2822640Faks:(212)2822632

e-posta:kitap@kapital.com.tr

http://kitap%40kapital.com.tr

ISBN:978-605-4584-49-9

YayncSertifikaNo:16190BASIMveCLT:ElmaBasmYaynveletiimHizmetleriHalkalCad.No:164B-4BlokSefaky/Kkekmece/STANBULTel:(212)6973030SertifikaNo:12058

blink

DnmedenDnebilmeninGc

MalcolmGladwell

eviriDilanSarolu

Annemvebabam,JoyceveGrahamGladwelle

GiriBuHeykeldeBirTerslikVar

Gianfranco Becchina adnda bir sanat simsar 1983 ylnn Eyll ayndaKaliforniyadaki J. Paul Getty Mzesine gider ve elinde M 6. yzyla aitmermer bir heykel olduunu syler. Kouros*1olarak bilinen bu heykelin solbaca nde ve kollar yanda duran, plak, gen bir erkek vcudu dnyazerinde yaklak 200 tane olduuna inanlyordu ve ou da mezar vearkeolojikkazalanlarndanfenahaldehasargrmveyaparalanmbirhaldekarlmt. Ancak iki metre boyundaki bu heykel neredeyse kusursuzdu.zerinde bulunan ak tonlardaki parlt, onu dier antik heykellerdenayryordu. Bu inanlmaz bulu iin Becchina 10milyon dolar civar bir paratalepediyordu.Getty tedbirli davrand.Kourosu ald ve zerinde titiz bir inceleme balatt.

Bu heykel ile dier kouroslar birbirleri ile rtyor muydu? Cevap olumlugrnyordu. Heykelin tarz, Atina Ulusal Arkeoloji Mzesinde bulunanAnavyssos kourosunu anmsatyordu; baka bir deyile belirli bir dneme veyereuyuyorgrnyordu.Neredevenezamanbulunmutuheykel?Kimsetamolarak bilmiyordu ama Becchina, Getty hukuk departmanna heykelin sondnemgemiinedairbirtomarbelgeverdi.Kaytlaragrekouros,1930lardanberi Lauffengerger adnda sveli bir fizikinin zel koleksiyonuna aitti veLauffengergerdeheykeliRoussosadndatannmbirYunansanatsimsarndanalmt.Kaliforniya niversitesinden bir jeolog, StanleyMargolis, mzede iki gn

boyunca heykelin yzeyini yksek znrlkl stereomikroskop ile inceledi.Dahasonraheykelinsadizininhemenaltndanaldbirsantimetreapndaveiki santimetreboyundarnei, elektronmikroskobu, elektronmikroprob,ktle

spektrometresi, X-n krnm ve X-n floresans kullanarak inceledi.Margolis heykelin Thasos Adasndaki Cape Vathy antik taocandan kandolomit mermerinden yapld sonucuna vard ve heykelin yzeyi ince birtabaka kalsit kaplyd; ki bu, Margolisin Gettyye dediine gre nemli birgsterge idi nk dolomit, kalsite ancak yzlerce, hatta binlerce, yldadnmekteydi.Bakabirdeyileheykelorijinaldi.Getty tatminolmutu.Kouros incelemesibaladktanondrtay sonramze

heykelialmaykabuletti.1986sonbaharndaheykelilkdefagrcyekt.NewYorkTimeshaberibasayfadaverdi.BirkaaysonraAntikayaptlarkratrMarion True, The Burlington Magazinee mzeye yeni katlan eser hakkndauzun ve vg dolu bir yaz yazd. imdi elleri kalasnda smsk kapal vehibirdestekolmadandimdikayaktadurankouros,kardelerinineniyizelliiolankendindenemincanllifadeediyor.Trueyazsnzirvedebitirdi,Tanrveya insanolu olsun kouros, Bat sanatnn ergenlik ann gz kamatrcenerjisinisomutlatryor.Ancakkourostabir sorunvard.Gerekgibigrnmyordu.Buduruma ilk

dikkat eken Gettynin ynetim kurulu yesi Federico Zeri adl talyan sanattarihisiydi. Zeri, Aralk 1983temzenin restorasyon stdyosunda heykeli ilkgrdnde kendini heykelin trnaklarn incelerken buluverdi.Net bir ekildeifade edemese de heykelin trnaklarnda bir hata var gibi grnyordu.Bununardndan Evelyn Harrison da benzer bir yorumda bulundu. Yunan heykellerizerinednyannndegelenuzmanlarndanbiriolanHarrison,GettyBecchinailesatilemlerinisonulandrmadanhemennceLosAngelestayd.Harrison,olayailikinanmsadklarnyleifadeediyor:OzamanlarkratrolanArthurHoughton bizi heykelin bulunduu aa kata gtrd. Heykelin zerindekirty hzl bir ekilde ekip, Henz bizim deil ama birka haftaya kadarbizim olacak dedi. Ben de Bunu duyduuma zldm, dedim.Harrison negrmt? Aslnda kendisi de bilmiyordu. Houghton ilk rty ektiindeHarrisonn hissettii sadece bir nseziydi, bir eylerin ters gittiini syleyenigdsel bir his. Birka ay sonra Houghton bu sefer New YorktakiMetropolitan Sanat Mzesinin eski yneticisi Thomas Hovinge gsterdiheykeli.Hoving,yenibireygrdndeaklndangeenilkkelimeyinotederdivekourosiinkullandoilkkelimeyihibirzamanunutmayacakt.Tazeydi

tazedediinihatrlyorHoving.Vetaze, ikibinyllkheykeleverilecekdoru bir tepki deildi. Geri dnp baktnda, neden yle bir tepki verdiinianlyor Hoving: Daha nce, bu heykellerden kimi paralar bulduumuzSicilyada kaz yaptm. Hibir heykel topran altndan, sanki Starbuckstanalnmlezzetlibircafflatteyebatrlmgibikmad.Hoving,HoughtonadnpParasndedinizmidiyesordu.HoughtonnyzndekiaknifadeyibugnbilehatrlyorHoving.Eer dediyseniz paranz geri almaya aln, demediyseniz heykeli iade

edin,diyeeklediHoving.GettyendielenmeyebaladveYunanistandakourosileilgilibirsempozyum

dzenlemeyekararverdi.Heykelipaketlediler.Atinayagnderdilervelkeninndegelenheykeluzmanlarnsempozyumadavetettiler.Buseferheykelleilgilieletirileriniddetidahadaartt.Harrison sempozyumda bir ara Atina Acropolis Mzesi yneticisi George

Despinisinyanndaduruyordu.KourosayalnzcabirkerebaktveDespinisinbeti benzi att: Yerin altndan km heykel gren herhangi biri, bu heykelinhibir zaman topran altnda bulunmadn syleyebilir. Atina ArkeolojikToplulukynetimkurulubakanGeorgiasDontas,heykeligrrgrmezdonupkald: Kourosu ilk grdmde benimle onun arasnda bir cam varm gibihissettim. Dontas sempozyumdaki aklamasyla Atina Benaki Mzesimdr Angelos Delivorrias takip etti. Heykelin stili ve yapmda kullanlanmermerin Thasostan gelmesi arasndaki tezatlk zerine uzun uzun konutu.Dahasonrasraaslkonuyageldi:Nedenheykelinsahteolduunudnyordu?nkheykeliilkgrdanda,diyorduDelivorrias,biranitiksinmedalgasile alabora olmutu. Sempozyum bittiinde katlanlarn byk ounluununortak gr kourosun olmas gerekenle uzaktan yakndan alakasnnolmamasyd. Gettynin tm avukatlar, bilimadamlar ile birlikte ve aylarcasren titiz aratrmann sonundaulat sonu ile dnyannndegelenbirokYunan heykeli uzmannn heykele yle bir bakp hissettikleri ani tiksinmeeklindeortayakanvardklarsonubirbirinetamamenztt.Pekihaklolankimdi?Uzun bir sre boyunca kimin hakl olduu sorusuna bir yant bulunamad.

Kouros artk sanat uzmanlarnn konferanslarda tartt bir konu haline

gelmiti. Ama sonra Getty yava yava davay kaybedeceine dair sinyallervermeye balad. rnein Getty avukatlarnn sveli fiziki Lauffenbergerekadar itina ile takip ettii mektuplar sahte kt. 1952 tarihli bir mektuptakullanlan posta kodu, ancak 20 yl sonra yrrle girmiti. 1955 ylna aitbaka birmektupta belirtilen banka hesap numaras, 1963e kadar almamtbile. Aslnda aylar boyunca sren aratrmann sonunda varlan sonu, Gettykourosunun Anavyssos kourosu tarznda olduu idi. Fakat bu sonuca da artkkukuyla baklmaya baland: Yunan heykeli uzmanlar heykeli ne kadaryakndaninceledilerseokadarfarklyerevezamanaait,farklstillerdenoluan,iindenklmazbirpotporiylekarkaryaolduklarngrdler.Genadamnince uzun lleri, Mnihteki bir mzede bulunan Tenea kourosuna okbenziyordu; zel olarak ekil verilmi, boncuklarla bezenmi salar da NewYorktaki Metropolitan Mzesinde sergilenen kourosu andryordu. Bu aradaayaklar da, tabiri caizse, modern grnyordu. Sonuta anlald ki kouros,1990ylndabirngilizsanattarihisitarafndansvirededahakkboyuttaveparalarhalindekarlmbirheykeleokbenziyor.Herikiheykeldebenzermermerdenkesilmiveikisinedeneredeyseayntarzdaekilverilmiti.Ancaksvireli kouros antik Yunana ait olmak yle dursun, 1980lerin bandaRomadaki bir taklitinin atlyesinden kmayd. Peki, Getty kourosununyzeyinin sadece yzlerce veya binlerce ylda o hale gelebileceini syleyenbilimsel analizlere ne oldu?Aslnda her eyin gn gibi aikr olmad ortayakt. Baka bir jeolog tarafndan daha derinlemesine yaplan bir incelemedegrld ki, patates kalp ile sadece birka ayda dolomit mermer heykelinyzeyini yllandrmak mmknd. Sonu olarak, Gettynin kataloundakourosun fotorafnn altnda M 530lu yllar veya gnmzde yaplmtaklitibaresiileyeralyor.Federico Zeri, Evelyn Harrison, Thomas Hoving ve Georgias Dontas ve

dierleri kourosa bakp ani tiksinme hissettiklerinde haklydlar. Sadece ikisaniye,ylebirbakmaklabileheykelinniteliiyleilgiliGettyninondrtaydaanlayamadkadarokeygrdler.Blink,itebuikisaniyeileilgilibirkitaptr.

1.HzlveBasit

Sizden ok basit bir kumar oynamanz istediimi dnn. nnzde drtdeste iskambil kd var; ikisi krmz ve dier ikisi de mavi kartlardanoluuyor. Bu drt destedeki ktlarn her biri ya size bir miktar parakazandryor ya da kaybettiriyor ve size den, kazancnz artrmak iin, herseferindebir adetolmakkaydylakartlar evirmek.Ancakbatabilmediiniz,krmz kartlar mayn blgesi. Kazanc yksek ama krmz karttakaybettiinizde, okkaybediyorsunuz.Aslnda sadecemavikartlardan ekerek50 dolarlk denek ve uygun cezalarla istikrarl bir kazan dzeni sayesindekazanabilirsiniz.Soruiseu:Busistemizmeniznekadarzamannzalr?Iowaniversitesindenbirgrupbilimcininbirkaylnceyaptbudeneyin

sonucundaortayakan,yaklakellikartevirdiktensonraoumuzunoyundanelerdndnedairbirnsezigelitirmeyebalamasyd.Nedenmavikartlartercih ettiimizi bilmiyoruz ama o noktada onlarn daha gvenli bir seimolduuna emin oluyoruz. Seksen kart evirdikten sonra, yine, oumuz oyunuzyoruz ve ilk iki destenin neden kt bir fikir olduunu aklayabiliyoruz.Buraya kadar tamam.Oyun ile ilgili biraz tecrbemiz de oldu. Bu dorultudaoyunzerinekafapatlattkvebirteorioluturduk.Sonundaikikereikinindrtettiinianladk.renmedezatenbuekildeiliyor.AncakIowalbilimcilerbakabireyyaptve ite tambunoktadadeneyin

garipksmbalad.Herbiroyuncuyu, avu ilerinden salglanan termiktarnlen bir makineye baladlar. ou salg bezinde olduu gibi avuilerimizdeki salg bezlerimiz de s gibi strese de tepki veriyor; gerginolduumuzdaavuilerimiznemliolmasnnnedenibudur.Iowabilimadamlar,oyuncularn krmz destelerde bir terslik olduunu sezmeden krk kart nce,dahaonuncukartta,krmzkartlarakarstresbelirtilerigstermeyebaladngrdler. Daha da nemlisi, avu ileri terlemeye balad anda davranbiimlerinde de bir deiim olduu gzlendi. Bylece, mavi kartlar tercihetmeyevekrmzdestedengiderekdahaazkartekmeyebaladlar.Bakabirdeyile,dahaoyunuzdklerinifarketmedenoyunuzmoldular:Beklenengerekli dzenlemeleri bilinli bir ekilde yapmadan ok nce yapmayabaladlar.Iowadeneyielbetteazsaydakonuyuvestresalglayccihazkapsayanbasit

birkartoyunu,amaaklmznnaslaltnadairglbirillstrasyon.Burada

talarnyksekolduu,olaylarnhzlgelitiivekatlmclarnksabirsredebirokyenivekafakartrcbilgiyianlamdrmakzorundaolduubirdurumszkonusu.Peki,Iowadeneyibizeneanlatyor?Busretebeynimizdurumaanlamverebilmek iin iki farkl strateji uygular. lki, en iyi bildiimiz bilinstratejisidir.Ognekadarrendiklerimizigzdengeirirvebirkararavarrz.Bustratejimantklvekesindir;ancakbizeseksenkartamalolur.Yavailerveok fazla bilgi gerektirir.Bir de ikinci stratejiyegz atalm: kinci strateji okdahaabukdevreyegirer.Onkarttansonrailemeyebalarveneredeyseanndakrmz destelerle ilgili problemi kavradndan ok daha aklcdr. Tekdezavantaj ilk etapta tamamen bilinaltnda devreye girmesi. Mesajlar, avuilerinin terlemesi gibi, dolayl kanallardan gnderir. Beynimizin dorudandoruyasonucavardnbizebildirmedensonucavarmasnierenbirsistemdirbu.EvelynHarrison,ThomasHovingveYunanuzmanlarn izledikleri bu ikinci

stratejiydi. nlerine gelen her bir muhtemel kant parasn lp bimediler;sadece ilk bakta anlalanlar gz nnde bulundurdular.Dnme biimleri,bilisel psikologGerdGigerenzerin de dedii gibi hzl ve basitti. Heykeleksa bir sre bakp herhangi bir bilinlilik durumu harekete gemeden,beyinlerinin bir blmnde birtakm hzl hesaplamalar sonunda tpkoyuncularnavuilerininterlemesigibibireyhissettiler.ThomasHovingiinbu, aklna ilk gelen ve biraz da uygunsuz kaan taze kelimesiydi. AngelosDelivorriasagreanitiksinmeveGeorgiosDontasiiniseheykellearasndacam varm hissiydi. Nereden bildiklerini biliyorlar myd? Hayr. Amabiliyorlard.

2.selBilgisayarBeynimizin, yukardaki gibi, vakit kaybetmeden hemen sonuca atlayan

ksmnauyumsalbilinaltdeniyorvebutrdenkararvermeediminiinceleyendal, psikolojinin yeni ve en nemli inceleme alanlarndan biridir. Buradabahsedilen uyumlu bilinalt Sigmund Freudun tanmlad bilinli olarakdnemediimiz, bizi rahatsz eden arzularmzn, anlarmzn vefantazilerimizndepolandkaranlkvekasvetliyerdeil.Onunyerine,buyeniuyumsalbilinaltkavramn,insanolununzihnininileviniyerinegetirebilmesi

iin hzl ve sessiz bir ekilde fazlaca bilgi giren dev bir bilgisayar gibidnebilirsiniz. Darda yrrken birden zerinize doru bir kamyonungeldiini fark ettiinizde durup dnmeye vaktiniz var m? Tabii ki yok.nsanolunun bugne kadar hayatta kalmasnn yegne sebebi, ok hzlmuhakeme yaparak karar alma mekanizmasna sahip olmasdr. PsikologTimothy D. Wilsonn Strangers to Ourselves (Kendimize Yabanc) adlkitabnda da belirttii gibi Akl, en verimli ekilde ancak st dzey, sofistikednceyi bilinaltna havale ederek alabilir; tpkmodern bir jeti kullananbilinli bir pilotun hibir girdisi olmakszn otomatik pilota bal olarakalabilmesi gibi.Uyumsal bilinalt, evresini anlamada, insanlar tehlikelerekar uyarmada, nne hedef koymada karmak ve etkin bir ekilde alarakgayetbaarlbirikarr.Wilson, iinde bulunduumuz duruma bal olarak bilinli ve bilind

dnmeeklimizarasndagidipgeldiimizisyler.Biriarkadanzyemeearmak bilinli olarak yaptnz bir eydir. Bunun zerine dnrsnz.Elenceli olacana kanaat getirirsiniz. Daha sonra da onu davet edersiniz.Ancak ayn i arkadayla aniden tartmak, tamamenbilind beynin bakabirblmvefarklbirkiilikzelliinizdorultusundaalnmbirkarardr.Ne zaman biriyle tansak, bir i iin grmeye gitsek veya ne zaman bir

fikre tepki versek, stresli bir anda veya hemen karar almak zorunda kalsakbeynimizinbuikinciblmnkullanrz.Meselaniversitedeykenbirretimyesinin ne kadar iyi bir hoca olduuna karar vermeniz ne kadar zamannzald?Bir ders? ki ders?Bir dnem?PsikologNaliniAmbady, rencilere birretmenin adet onar saniyelik (sessiz) videosunu izletti ve rencilerinretmenin performansn deerlendirirken hi zorlanmadn grd.Ambadyklipleri beer saniyeye drdnde deerlendirmeler yine aynyd. kisaniyelik grnt sonunda bile renci deerlendirmelerinde hibir deiiklikolmad.SonolarakAmbady,retmenperformansanlkhkmleriylebtnbirdnem ayn eitmenin dersini alan rencilerin deerlendirmelerinikarlatrdndaher ikisinin temelde ayn olduunugrd.Baka bir deyile,hi tanmad bir eitimcinin iki saniyelik grntsn gren bir kiinin, oeitmenin performans ile ilgili kanaati, ayn eitmenin btn bir yl dersinialmrencilerindeerlendirmesiyleneredeyseedeerkyordu.Bu,uyumsal

bilinaltmznzerimizdekigletkisinegzelbirrnektir.Farknda olun veya olmayn ayn eyi bu kitab aldnzda da yaptnz.

Elinizde ne kadar sre tuttunuz kitab? ki saniye? Ve o ksa srede kitabnkapa, admla ilgili armlar ve kouros ile ilgili ilk birka cmle; hepsizerinizdebunszburayakadarnaslokuduunuzuaslenbelirleyenbirintibadnce, grnt ve nyarg seli brakt.O iki saniyede neler olduunu himeraketmiyormusunuz?Butrhzlanlamlandrmalardaniteniepheduyduumuzudnyorum.

Bir kararn niteliinin, oluumunda sarf edilen aba ve zamanla dorudanbalantl olduunu dayatan bir dnyada yayoruz. Doktorlar zor bir tehislekarlatklarnda daha ok test istiyorlar veya ne duyduumuzu tam olarakanlamadmzda ikinci bir gre ihtiya duyuyoruz. Peki, ocuklarmza netlyoruz?Acele ieeytankarr.Dereyigrmedenpaay svama.Durdabirdn.Grnealdanma.Olabildiinceokbilgi toplamayvebirkonuyuenine boyuna dnmeyi, uzun uzun incelemeyi iyi bir ey sanyoruz. Sadecebilinli olarak alnm kararlara gveniyoruz. Ancak yle bir an gelir ki,zellikle gergin olduumuzda, acele ie eytan karmaz veya anlkhkmlerimizveilkizlenimlerimizbulunduumuzdurumudahaiyianlamamzsalar. Blinkin ilk grevi sizi ok basit bir hakikate ikna etmek; okdnmeden veya ani alnan kararlar, ince ince ve dikkatlice dnlmkararlarkadariyiolabilir.te yandan Blink sadece ksa sreli bakn gcne vg deildir. Ayn

zamanda igdlerimizin bize ihanet ettii anlarla da ilgileniyorum. rneinmademkiGettykourosununsahteyadaenazndankukuuyandrcolduuortadayd; o halde nedenmze onu satn ald?NedenGettynin uzmanlar ondrt ay sren incelemeler boyunca o ani tiksinmeyi hissetmedi? te bu,Gettydenelerolduuileilgilienbyksoruiaretivebusorununcevabdaoduygularnuyadabunedenlegrmezdengelindiidir.Budurumunaslsebebieldeedilenbilimseldatanniknaediciolmasyd.(JeologStanleyMargoliskendianalizine o kadar gveniyordu ki, Scientific American dergisinde kendimetodunuanlatanuzunbirmakaleyaymlamt.)AmadahaokGettyheykelingerekolmasnumutsuzcaistiyordu.Dnyastandardndabirkoleksiyonasahipolmay arzulayan gen bir mzeydi buras ve kouros, mze uzmanlarn

igdlerine kar kr eden olaanst bir bulutu. Gemi bir zamandadnyannndegelenantikheykeluzmanlarndanErnstLanglotz,sanattarihisiGeorge Ortize bronz bir heykelcik almak isteyip istemeyeceini sorar. Ortiz,heykeligrmeyegiderveaknlktanolduuyereivilenir.Ortizegreeserinsahte olduu ayan beyan ortadayd; nk heykel, tutarsz ve yarm yamalakelerle doluydu. O halde, nasl oluyor da Langlotz gibi Yunan heykellerizerine bilgi sahibi olan dnyann sayl insanlarndan biri bu sahteliekanabiliyordu?Ortiz, Langlotzun heykeli ok genken, henz uzmanlnn bugnk

grkemine ulamamken aldn syleyerek aklyor bu durumu. SanrmdiyorOrtiz,Langlotzbueserekoldu;genbiradamkensatnaldnz ilkesere k olursunuz vemuhtemelen bu, onun ilk akyd. nanlmaz bilgisineramenanlalanoki,ilkdeerlendirmesiniyeterincesorgulayamad.Aslna bakarsanz bu, gerek d bir aklama deil; aksine dnme

biimimiz hakknda temel bir noktaya deiniyor. Bilind konumumuz okgl; ancak hata yapma olasln da unutmamamz gerekir. selbilgisayarmznheranilkgnkgibianndabirdurumungerekliinideifreetmesini bekleyemeyiz. Batan savlabilir, dalgnla gelebilir veya aciz birdurumdaolunabilir.gdseltepkilerimizneredeysesrekliolarakevremizdegelienhertrduyguyu,hissiveilginlikleritakipetmeyealr.Sonuolarak,nezamanigdlerimizegvenmeliyizvenezamanonlardanuzakdurmalyz?Bu sorularn cevabn bulmak Blinkin ikinci grevi. Hzl anlamlandrmaglerimizdebirterslikolduundabununsebebigayetbelirlivetutarl,birdizitanmlanabilirveanlalabilirnedendir.Bugl,yerleikbilgisayarnezamandinleyeceimizivenezamanonaaldrmayacamzrenmekmmkn.Bu kitabn nc ve en nemli grevi, sizi anlk hkmlerimizin ve ilk

izlenimlerimizin eitilebilir ve kontrol edilebilir olduuna ikna etmektir. Bunainanmas g, biliyorum. Harrison, Hoving ve dier sanat uzmanlar Gettykourosuna gl ve sofistike tepkiler vermilerdi ama bu fokurdayan cadkazannn atei bilindndangelmiyormuydu?O tr aklanamayanbir tepkikontroledilebilirmi?Gerekuki,kontroledilebilir.Naslkendimizetutarlveincelikli dnmeyi retebiliyorsak, daha iyi anlk hkm vermek iin dekendimizieitebiliriz.Blinktemesleklerindeustavebaarlarn,hiolmazsabir

ksmn, bilind tepkilerini ekillendirmede, ynetmedeve eitmede attklaradmlara borlu olan birok doktor, general, spor kou, mobilya tasarmcs,mzisyen, oyuncu ve otomobil satcsyla tanacaksnz. O iki saniyedebilmeningc,dnyazerindeyalnzbirkaansl insanamucizevibirekildebahedilmibirTanrvergisideil;hepimizingelitirebileceibiryetenektir.

3.FarklveDahayiBirDnyaDnyadaki byk farkllklar temel alarak inceleyen ve esasl konular

zmeye alan birok kitap vardr. Bu, onlardan biri deil. Blink, gndelikhayatmzn en kk bileenleri ne zaman yeni biriyle tansak, kark birdurumla karlasak veya skntl bir anmzda karar vermek zorunda kalsakbirdenbireortayakananlkizlenimlerinvekararlarnkaynavemuhteviyatile ilgilenir. Kendimizi ve dnyay anlama iine gelirsek, bence o bykkonularn zerinde ok fazla duruyor ve bahsettiimiz ksa sreli anlar esgeiyoruz. Peki igdlerimizi ciddiye alsak ne olurdu? Ufku drbnmzlebatan sona taramaktan vazgeip onun yerine kendi karar alma ve davranmekanizmamz yeryznnenglmikroskobu ile incelesekdaha iyi olmazmyd? Sanrm bu; savalar, raflarda grdmz rnleri, yaplan filmleri,polislerineitilmebiimini,evliiftlereverilendanmanlklar,igrmelerinivb. deitirebilirdi. Btn ufak deiiklikleri birletirebilseydik daha farkl vedaha iyi bir dnyada yayor olurduk. Kendimize ve davranlarmza anlamkazandrma iinin, gz ap kapayncaya kadar geen srede elde edeceimizbilginin aylar srecek mantksal analiz kadar deerli olabileceini kabuletmemizigerektirdiineinanyorumveumarmkitabnsonundasizdeinanyorolursunuz.Sonundakouros ile ilgili gerek aa ktnda Bilimsel kannn,her zaman estetik hkmlerden daha yansz olduunu dnrdm, dediGettynin antik dnem kratr Marion True ve ekledi: imdi, yanldmanladm.1Kouros, eski Yunancada gen erkek anlamna gelen bir szck. Zaman iinde, gen erkek bedenlerinitasviredenheykelleriinkullanlanbirtabirhalinialmtr.ed.n.

BRnceDilimlerTeorisi:MinikBirBilgiKrntsNaslBuKadarok

eyAnlatr

Birka yl nce gen bir ift, John Gottman adl psikoloun laboratuvarnziyaret etmek zere Washington niversitesine geldi. kisi de yirmilerinde,sarn, mavi gzlyd; salar zenerek datlm gibi grnyordu ve kgzlkleri vard. Daha sonra laboratuvarda alanlarn bazlar onlar iinbeenilecekbiriftdediler;zekiveekicilerdive ironiyemeyledenbiresprianlaylar vard. Bunu, Gottmann onlarn ilk ziyaretlerinde yapt grntkaydnseyrederekhemenfarketmekmmkn.Kocann,adnBillfarzedelim,insann iine ileyenoyunbazbirhalivard.KarsSusann isehibirzorlamaiermeyennktedanbirtavr.ift, Gottmann almalarn srdrd iki katl binann ikinci katndaki

kk bir odaya gtrld ve bir platformun stnde, birbirinden bir buukmetre uzaklkta duran iki sandalyeye oturtuldu. kisinin de parmaklarnda vekulaklarnda ciltlerinin ssn, ne kadar terlediklerini, kalp at hzlarn lenelektrotlar ve sensrler vard. Sandalyelerinin altnda ne kadar hareketettiklerinin kaydn tutan birer hareket ler bulunuyordu. Biri kadna dieriadamaodaklanmikivideokamera,sylenenveyaplanhereyikaydediyordu.Kameralarekimedevamederkenift,evliliklerindeonlarkmazasrkleyenherhangibireyikonumakzere15dakikalnayalnzbrakld.iftimiziintartmakonusukpekleriydi.Kkbir dairedeoturuyorlard veksa bir srencebykbirkpekedinmilerdi.BillkpeisevmiyorduamaSueseviyordu.15dakikaboyuncabukonuhakkndaneyapmalargerektiinikonutular.BillveSuenunsohbeti,enazndanilkbakta,iftlerinherzamanyaptklar

trden konumalarn geliigzel bir rnei gibiydi. kisi de sinirlenmedi.

Herhangi bir olay kmad, bir kriz yaanmad veya konuya dair farkndalkartmad. Bill konumaya gayet makul bir ses tonuyla, Ben kpeklerisevmiyorum,diyerekbalad.ikyetleriesasolarakkpekleilgiliydi,Susanileilgili deildi. Susan ise gya ikyet ediyor, ama iftin tartmalar gerektiiniunuttuklar anlar dahi oluyordu. rnein kpein kokup kokmad gndemegeldiinde, Bill ve Sue yzlerinde oluan hafif bir glmsemeyle, bir bakmakeyifdealarakatmayabalarlar.Sue:Tatlm,kpekkokmuyorBill:Bugnkokuyormudiyebaktnm?Sue:Baktm,gayetgzelkokuyordu.Hattaokadmbiraz,ellerimkokmad,

yalanmad.Seninellerindehibirzamankokmuyorveyalanmyor.Bill:Evetkomutanm.Sue:Kpeinkirlenmesineaslamsaadeetmiyorum.Bill:Evetkomutanm,obirkpek.Sue:Benimkpeimhikirlenmez.Szlerinedikkatet.Bill:Sendikkatetszlerine.Sue:Hayr,sendikkatetBenimkpeimekirlidiyemezsinizbaym.

I.AkLaboratuvar

Buonbe dakikalk kayd seyrederekSueveBillin evlilii hakkndanelerrenilebilir? likilerinin salkl olup olmadn anlayabilir miyiz? Sanrmbirounuz Bill ve Suenun kpek hakkndaki tartmalarnn bir eyleri aketmediini dnyorsunuz. ncelikle biraz fazla ksa. Evlilikler para, seks,ocuklar, kariyer, anne-babalar gibi daha nemli konularla srekli deienkombinasyonlardabouuyor.Bazeniftlerokmutlular.Bazenkavgaediyorlar.Bazenbirbirlerinildrebilecekraddeyegeliyorlaramasonrabirtatilekpeveyeni evliler gibi dnebiliyorlar. Bir ifti tanyabilmek iin onlarn her annatank olmamz gerektiini dnrz:mutlu, yorgun, kzgn, gergin, memnun,sinirkrizigeirirkenvb.BillveSuenun iindebulunduurahatsohbetortamyetmez yani. Bir evliliin gelecei gibi ciddi bir konuda doru bir saptamayapabilmek iin dahas herhangi bir konuda saptama yapabilmek iinbirbirinden farkl balamlarda bir sr bilgi edinmemiz gerekiyor diye

dnlr.Ama John Gottman bunlarn gerekli olmadn kantlad. 1980lerden beri

Gottman, Bill ve Sue gibi 3000den fazla ifti Washington niversitesikampusunun yaknndaki ak labaratuvarnda arlad. Her ift kameraylakaydedildivesonularGottmann,birsohbetesnasndaifadeedilebilecekolasher trl duyguya e den 20 kategori ieren bir kodlama sistemi olan veSPAFFdiyeadlandrdbirmetotlaanalizedildi.rneinirenme1,horgrme2,fke7,savunmaclk10,szlanma11,znt12,diretme13,tarafszlk14veliste byle gidiyor. Gottman alanlarna insanlarn yz ifadelerindeki incefarklar vemulak konumalar yorumlamay retmi. Bir evli iftin kaydnseyrettiklerinde her saniyede oluan duygu yansmasn bir SPAFF rakamylanumaralandryorlarvebylece15dakikalktartma1800rakamlkbirSPAFFdizisinednyor(900kadn,900iseerkekiin).rnein7,7,14,10,11,11dizisi 6 saniyelik bir srete partnerlerden birinin ksa bir sreliine kzd,sonra tarafszkonumagetii,biranlnasavunmachalebrndvesonrada szlanmaya balad anlamna geliyor. Sonra devreye elektrotlardan vesensrlerdenalnanverigiriyor,bylecekodlargirenlerkadnnyadaerkeinkalbininnezamanhzlattn,vcutssnnnezamanykseldiini,nezamanhareketlendiklerini grebiliyor ve tm veriler karmak bir formle tabitutuluyor.Buhesaplardanhareketle,Gottmandikkatedeerbir sonucaulat:Eerbir

karkocann1saatlikkonumasnanalizedebilirse,iftin15ylsonrahlevliolup olmayacan,%95 doruluk payyla syleyebileceini kantlad.Gzlemsresi15dakikaolduundaysabaaroran%90civarndaseyrediyor.KsabirsrenceGottmanlabirliktealanprofesrSybilCarrere,yenibiraratrmaiinevliiftleringrntkaytlarzerindealrkensadecedakikalkkaydabaklarak da hangi iftin boanp hangi iftin evliliini srdrebileceininmuazzam bir dorulukla belirlenebileceini kefetti. Evlilik hakkndakigerekler birok kiinin dndnden ok daha ksa bir sre iinde ortayakabiliyor.John Gottman dzgn ekillendirilmi sakal, kr salar ve baykuumsu

gzleriolanortayalbiradam.Ksaboyluveoketkileyicibirivenezamankendisiniheyecanlandranbireydenbahsetsekibuneredeyseherzamanolan

bir ey gzleri daha da ok parlyor ve alyor. Gottman, Vietnam Savasrasnda vicdani retiymi ve hl 60larn iek ocuk ruhunu tadngrmek mmkn, mesela rg yamurluunun stne bazen Mao kepinitakabiliyor. Eitimi psikoloji stne ama MITde matematik de alm vematematiin gvenilirlii ve netlii onu etkileyen eylerden biri. Gottmanlatantmdaen iddialkitabolan500sayfalkbilimsel incelemeBoanmannMatematii yeni baslmt ve bir kt peetenin zerine denklemleriziktirerek, o anda oluturduu grafiklerin de yardmyla bam dnene dekbanakitabnanafikrinianlatmayaalt.Gottman bilind dncelerle ilgili bir kitaba girmek iin tuhaf bir rnek

belki. Onun bak asnda igdsel hibir eye yer yok. Ani hkmlerevarmyor. Bilgisayarnn bana geip kl krk yararak, saniyesi saniyesinegrntkaytlarnanalizediyor.Gottmannalmasbilinlivekastidnmeeylemenin klasik bir rnei. Ama aslnda Gottman bize hzl anlamlandrmayetisinin bir paras olan ince dilimlere ayrma diye adlandrabileceimizmevzuhakkndaokeyretebilir.ncedilimlereayrmaksack tecrbelersonucugzlemleyebildiimizdurumvedavranlardabilindmzntekraredenkalplar bulabilme becerisi demek. Evelyn Harrison, kourosa bakp bunuduyduuma zldm derken ince dilimlere ayrma becerisini kullanyordu.Tpk Iowada kumar oynayanlarn krmz desteye sadece on kart sonrasndaverdiklerireaksiyondaolduugibi.ncedilimlereayrmabilindnbudenliheyecanvericiyapaneylerden

biri.Amaaynzamandahzlanlamlandrmayetisiyleilgilienproblemyaratankonu. Bu kadar ksa bir sre iinde karmak bir yargya varmak iin gereklibilgiyi toplamak nasl mmkn olur? Bunun cevab bilindmzn incedilimlereayrmaynteminikullanrkenaslndaGottmanngrntkaytlarylave formllerle yapt ilemin hzl ve otomatik bir versiyonunu yapyorolmasndayatyor.Birevlilikgerektendetekoturumdaanlalabilirmi?Evet,anlalabilir; tpk grnrde ok karmak olan baka konularn daanlalabileceigibi.Gottmannalmasbununnaslmmknolduunubizeaklyor.

2.EvlilikveMorsAlfabesi

Gottmann laboratuvarnda alanSPAFFkod yazlmcs ve yksek lisansrencisiAmberTabaresleBillveSuenungrntkaydn seyrettim.BillveSuenun kaydnn yapld odada oturup onlarn konumalarn izledik.KonumaBillle alyor. Eski kpei sevdiini sylyorBill.Yenisinden pekhazetmiyorama.Sesikzgnyadadmancadeil.Gerektendehissettiklerinisamimiyetleifadeetmekistiyormugibigrnyor.Tabaresin de dikkat ekmesi zerine dikkatle dinleyince, aslnda, Billin

tavrnn olduka savunmac olduunu grdk. SPAFF dilinde ifade edecekolursak Bill, Sueyu suluyor ve bunu ayn fikirdeymi gibi grnp hemenzttn syleyerek, yani evet, ama taktiini kullanarak yapyordu. Bill,konumalarnn ilk 66 saniyesinin 40 saniyesi boyunca savunmac olarakkodland. Sue ise Billin konumas esnasnda bir anlna da olsa gzlerinideviriyordu, ki bu klasik bir hor grme gstergesidir. Sonra, Bill kpeinkulbesiyleilgiliyaknmayabalad.Suegzlerikapalhaldevehafifkstahbirsestonuylayantverdi.Billoturmaodasndaitlerleevrilibirhayvanbarnaistemediinisyledi.SueiseBukonuhakkndakonumakistemiyorum,deyipgzlerini devirdi, bir usanma gstergesi daha. Grdnzm dedi Tabares,usanma ve horgrme artyor. Daha yeni baladk ve Billin bu sre boyuncasavunmac bir tavr sergilemesine ve Suenun defalarca gzlerini devirmesinetankolduk.in dorusu tartma esnasnda ikisi de bariz biimde dmanca olarak

nitelenebilecekbirtavrsergilemedi.Farketmesizor,kksinyallerortayabiriki saniyeliine de olsa kyordu ve bu esnada Tabares kayd durdurupgrdklerini not ediyordu. Baz iftler kavga ettiklerinde gerekten kavgaederler. Ama bu iftin kavgas belli belirsizdi. Bill kpein sosyal hayatlarnaolan etkisinden ikyetiydi, nk kpek dairelerine zarar vermesin diye eveerken dnmek zorunda kalyorlard. Sue ise bunun doru olmadndnyordu ve Bir eyleri kemirecek olsa biz evi terk ettikten sonraki 15dakika iinde de bunu yapabilir, diyordu. Bill ikna olmu gibiydi. Baylakk bir onay verdi. Doru, hakl olabilirsin, dedi ve ekledi: Mantkl biraklamasolmakzorundadeilaslnda,durumu:Benkpekistemiyorum.

Tabaresgrntkaydnadikkatekti:Doru,haklolabilirsindiyebalamolabilir, fakat durum evet, ama taktiine bir rnek. Suenun sylediklerinidorulayarak balasa da sonunda laf yine kpei istemediine getirdi. Billintavr cidden fazla savunmac. lkbata adamokkibar,kadnn sylediklerinikabul ediyor diye dndm, sonra fark ettim ki aslnda evet, ama taktiinikullanyorvebutaktiinoyununagelmekitenbiledeil.Bill konumaya devam ediyor: Daha iyiye gidiyorum. tiraf et. Bu hafta

geen hafta olduumdan daha iyiyim, geen hafta da nceki haftadan dahaiyiydim.Tabarestekrarkonuyadald.Biraratrmadayenievliiftlerigzlemliyorduk

ve sonu boanma olan iftlerde elerden birinin bir konu hakknda takdiredilmeyi istemesinin stne dierinin takdir etmediini fark ettik. Mutluiflerdeysebir partner dierini dinleyip haklsn diyebiliyordu.Bu, ne kanbir farkt. Bayla onay verip evet ya da h-h dendii zaman bu partnereverilecekolandesteinbirgstergesidir,amabugrntkaydndaSuehiylebir ey yapmyor; btn bir seans boyunca bir kere bile buna rastlamyoruz.Kodlamayyapanakadarbuhibirimizindikkatiniekmemiti.TuhafdiyedevamettiTabares.erigirdiklerindemutsuzbiriftolduklar

izlenimini edinmiyorsunuz. Ve seans bittiinde onlardan kendi tartmalarnseyretmeleriistendi;ikisidekaydokamatalbuldu.Aslndaiyigrnyorlar.Amabilemiyorum.Ksasredirevliler.Hlcicimaylarndalar.AmadurumukiSueokkat.Grnrdekpekhakkndatartyorlar,amaaslndanezamanbir anlamazla dseler Sue hep ok kat. Bu, uzun vadede ciddi hasara yolaabilecek bir ey. lk yedi yllk sreyi doldurabilirler mi emin deilim.Yeterinceolumluduygularbesleniyormuacababuilikide?nkolumluymugibigrneneyleraslndapekdeolumludeil.Tabaresin iftte inceledii ey neydi? Teknik olarak olumlu ve olumsuz

hisleri lyordu aslnda nk Gottmann bulgularna gre bir evliliinsrdrlebilmesiiinolumluhislerinolumsuzolanlaraoranenazndanbeebirolmal. Daha basit bakacak olursak, Tabaresin o ksa tartmada incelemeyealt ey Bill ve Suenun evliliinin geneline ilemi bir rutindi, nkGottmann aratrmasnn merkezinde her evliliin iinde herhangi biriletiimdekendinigsterenkendinehasbirrutin,birnevievlilikDNAsolduu

fikriyatyordu.BuyzdenGottmaniftlerenasltantklarnanlattryornkfarketmikielerilikilerininennemliksmolantanmannanlattklarndaburutinhemenyzeyekveriyor.Hemen anlalyor diyor Gottman. Bu kayd dn seyrettim. Kadn yle

diyor:Haftasonundakayaagittiimizsradatantkvekocamarkadalarylaberaberdi. Ondan holandm ve bulumak zere szletik. Ama sonra o okimiveevednpuyumu,bendeonusaatbekledim.Onuuyandrpbanabyle davranlmasndan holanmadm syledim. u an kabalk ediyorsun,dedim.Veoda Evet,haklsnama ikiyibiraz fazlakarmm,dedi.Dahailikinin balangcnda rahatszlk verici bir rutin var ve maalesef bu rutinilikinin geri kalanna da hkim olmaya devam etmi. O kadar da zor deildiyor Gottman. Bu grmeleri yapmaya baladmda insanlarn ktgnlerine denk geldiimizi dnyordum. Ama tahminlerin doruluk pay okadar yksek ki grmeyi tekrar yaptnzda bile ayn rutinlekarlayorsunuz.Gottmanndediklerinianlamannyollarndanbirimorskodlarylaiieolan

insanlarnbilekdediklerikavramagzatmaktangeiyor.Morsalfabesiherbirikendine has uzunlua sahip nokta ve izgilerden oluur. Ama hi kimse bunceden belirlenmi uzunluklara net olarak uyamaz. Operatrler mesajyollarken, hele de eski tip anahtar kullanyorlarsa, sinyallerin arasndakiboluklarda ya da sinyallerin kendilerinde ufak ve kanlmaz deiiklikleryaparakbir ritmyaratrlar.Morsalfabesiyle iletiimkurmakaslndakonumakgibidir.Herkesinkendinehasbirtarzvardr.kinci Dnya Sava srasnda ngilizler ounluu kadn olan ve

kendilerinden Alman frekanslarn gece gndz dinlemesi beklenen binlerceszde alcya i verdi. Almanlar tabii ki ifreli bir dille haberleiyordu vesavan ilk ksmnda, ngilizler mesajlar anlayamyordu. Ama bu ok nemlideildi, nk ksa bir sre iinde ngiliz alclar sadece sinyallerin ritminidinleyerekmesajlarn farklAlman bilekleri tarafndan gnderildiinin ve busayede demesajlarn anlamlar kadar nemli baka bir eyin farkna vardlar:onlar kimin gnderdiinin. Ayn frekans belli bir sre dinlediinizde,herbirinin kendine zg bir kodlama ritmi olduu iin, o birimde ka kiininaltn ve vardiya sistemlerinin nasl ilediini anlamakmmknd, diyor

bir ngiliz sava tarihisi olan Nigel West. Ve istisnasz bir ekilde kodyazanlarnhemenhemenhepsiyollamalargerekenmesajlardanbamszolarakkaamak yapp havadan sudan konuuyordu. Bugn naslsn? Kz arkadannasl?Munihtehavanasl?Alcolaraksizdenduyduunuzher trbilgiyinotetmeniz bekleniyordu ve ok ksa bir sre iinde kodu giren o insanla biryaknlkkurmayabalamanzkanlmazd.Alclar takipettiklerioperatrlerin tarzlaryla ilgili tanmlaryaptlar.Onlara

isimlerveripkiilikleriyle ilgili ayrntl tehislerdebulundular.Alclar,mesajyollayan kiinin kim olduunu belirledikten sonra sinyalin geldii yeri tehisediyorlard. Bildikleri eyler gittike oalyordu. Kimin kim olduunun yansra kimin nerede olduunu da biliyorlard artk. Durum u: Alclar Almanoperatrlerin tipik haberleme zelliklerini o kadar yakndan tandlar kiAvrupadaneredeolurlarsaolsunlaronlartakipedebilmeyebaladlar.Bu,epeydeerli bir bilgiydi, nk savan rotasn belirlemek, birliklerin nerede neleryaptnn bir emasn karmak artk mmknd. Bir operatrn belli birbirlie bal altn ve Floransada konumlandn kefettikten haftasonra aynoperatrnLinzdenmesajyolladn fark edinceobirliinKuzeytalyadandou snrna transfer olduunuanlayabiliyorlard.Yadameselabiroperatrn tank tamir birliiyle altn ve her gn saat on ikide mesajyolladnkefedebiliyorlard.Amabykbiratmasonrasndaaynoperatrhem on ikide hem drtte hem de yedide sinyal yollaynca o birlikte ilerinkartn, yaplacak ok eyolduunuvarsayabiliyorlard.Vebir kriz annda,yksek rtbelilerden biri Lutwaffe Fliegerkorpsun (Alman hava kuvvetlerifilosu) talyada deil de Tobruk snrnda olduundan emin misin, diyesorduunda alc, Evet, mesaj yollayan kii Oscard, tam olarak eminim,diyebiliyordu.Tarzla ilgili asl nokta doal olarak kendilerini belli etmeleri. Operatrler

zelliklebirbirlerindenfarklolmayaalmyorlar.Enindesonundafarklolmakzorundakalyorlarnkbazkiilikzellikleriotomatikolarak,onlarfarkndabileolmadangrnrhalegeliyor,morsalfabesikullanarakyollananenkkmesajda bile. Birka karakteri dinlememiz, zgn bir slubun farkna varmakiin yeterli oluyor. Deimiyor ya da bir anlna yok olmuyor bu tarz. Busayede ngiliz alclar sadecebirkavurulukkkbirmesajdinleyip,yzde

yz emin olarak, evet, bu Oscar ve birlii kesinlikle Tobruk snrnda,diyebiliyorlard.Gottmann dikkat ekmek istedii ey ise iki insan arasndaki ilikinin de

doal olarak ve istemsizce ortaya kan bir ayrt edici zelliinin, yani birtarznnolduu.Bunedenlebirevliliinifresinizpyorumlamakmmkn,nk ister mors alfabesiyle mesaj yollamak kadar basit, ister bir evliliksrdrmek kadar karmak olsun insanlarn yapt her eyin temelinde tehisedilebilenvedeimeyenbirslupvar.Boanmannolupolmayacan tahminetmek, tpk mors sinyal operatrlerini takip etmek gibi, tarzn tehisiylemmkn.nsanlarn ilikileri ikisafhadaolabilir,diyeekliyorGottman.lkiolumlu

hislerin baskn olduu safha; burada olumlu duygular sinir bozukluunubastrabiliyor. Bir nevi arabuluculuk. Elerden biri kt bir ey yapnca dieriu an biraz gergin diyebiliyor. Ya da olumsuz hislerin baskn olduu safhaolabilir ve bu safhada elerden birinin syledii nispeten tarafsz bir sz bilenegatifolarakalglanabilir.Olumsuzhislerbasknkenkiilerbirbirleriylealakalpein hkmlere varrlar. Olumsuz hislerin etkisi altnda olanlar, partnerleriolumlu bir ey yaparsa olumlu tarafa ynelen bir bencil olduundandr diyednrler.Busafhalardntrmekciddenzordurve taraflardanbiridurumudzeltmeye alrken dierinin bunu telafi olarak m yoksa dmanca birdavran olarak m greceini hangi safhada olduklar belirler. Karmlakonutuumu ve onun bana eneni kapatp lafm bitirmeme izin verecekmisin? diye sorduunu dnelim. Olumlu hislerin baskn olduu durumdaKusurabakma,szsendediyebilirim.Budurumdanokhonutdeilimdiramayapc olmaya alyorumdur. Olumsuz hislerin baskn olmas durumunda iseBktmusandmsenden,sendebenikonuturmuyorsun.Huysuzuntekisin,tpkannengibi,derim.Konumaya devam ederken Gottman bir kt parasna deien borsa

deerlerini andran bir grafik iziyordu. Yapt eyin bir iftin olumlu veolumsuz hissiyatlarnn ini klarn tehis etmek olduunu ve ksa bir sreiinde durumun gidiatnn ne olduunun anlaldn anlatt. Ardndan,Grdnzgibi,kimiinitekimideykselite.Amaolumsuzhisleredogrubird baladnda yzde doksan drd dmeye devam edecektir. Ktye

gitmeye balaynca durumu dzeltemiyorlar. Bunun sadece anlk bir eyolduunu dnmyorum. likilerinin btnne nasl baktklarnn birgstergesibudiyeekledi.

3.HorGrmeninnemi

Gottmann baar orannn srrna biraz yakndan bakalm. Gottman,evliliklerinherbirininkendinehasbiryapsolduunuvebuyapnnbiriftiniletiimlerine bakp duygu deiimleri hakknda detayl veri toplayarakanlalabileceinikefetmi.AmaGottmann sistemihakkndaok ilginolandier bir nokta ise doru tahmin yapmay basitletirebilmesi. iftler zerindeincedilimlereayrma tekniinikullananakadarbununnekadarmhimbireyolduunubendefarketmemitim.Gottmannkasetlerinden,iindeoniftinherbirinindakikalkkonumalarnnyeraldbirtanesinialdm.iftlerinyars,kaytyapldzamantakipedenonbeyliindeboanmlard.Yarsdahlbirlikteydi. Acaba hangilerinin boandn tahmin edebilecek miydim?Edebileceimeemindim.Meeryanlmm.Tahminlerimberbatt.Yalnzcabetanesini doru cevaplayabildim, ki yaz tura atarak da bu performansyakalayabilirdim.Aslzorlukisegrntkaytlarnnokyorucuoluuydu.Kocaihtiyatlbirlaf

ediyordu.Kars sessizce cevap veriyordu.Yznden ne olduu belli olmayanbir his geiyordu. Adam bir ey syler gibi olup susuyordu. Kadnsomurtuyordu. Adam glyordu. Biri bir ey mrldanyordu. Biri kalarnatyordu. Kayd durdurup geri saryordum ve srekli yeni bir eykefediyordum.Birglmsemekrntsgryoryadasestonundakiminicikbirdeiimi fark ediyordum. ok yorucu gelmeye balad. Srekli olumlu veolumsuz hislerin arasndaki oran belirlemeye alyordum.Ama olumlu hissiolumlu, olumsuzu olumsuz yapan ey neydi acaba? Susan ve Billdenrendiimkadarylaolumlugibigrneneyleraslndaolumsuzolabiliyordu.Ve SPAFF tablosunda en az yirmi ruh hali olduunun da farkndaydm. Hiyirmifarklhissigznndebulundurarakbirininduygusalhalinianalizetmeyidenedinizmi?imdi,kabuledelim,benbirevlilik terapistideilim.Amaaynkayt, iinde evlilik terapistlerinin, aratrmaclarn, danmanlarn, klinik

psikolojide yksek lisans yapan rencilerin, yeni evlilerin, yakn zamandaboanm olanlarn ve uzun sredir mutlu bir evlilik srdrebilenlerin debulunduu neredeyse iki yz kiiye izlettirilmi yani evlilik hakknda benimbildiklerimdenbirhaylifazlasnbilenikiyzeyaknkiivetahminkonusundahibiribendendahaiyideilmi.Grupolarakdorutahminoran%53,8,kibugeliigzel tahmin ynteminden sadece bir para daha iyi bir oran. iftleriniletiimlerinde tekrarlanan bir slup olmas pek ie yaramam. O dakikaboyunca iftlerin sergiledii oncakonuma alkanlna ramenhibirimizbuslubufarkedemedik.te yandan Gottmann byle bir problemi yok. nce dilimlere ayrma

yntemiokadarbaarlki,dediinegrebirrestorandayemekyerkenbiriftinkonumasnakulakmisafiri olmas bile iftlerinhangi avukat tutacaklarnayada ocuklarn velayetlerini kimin alaca konusuna kafa yormalar gerekipgerekmediine karar vermesi iin yetiyor. Peki nasl yapyor bunu? Gottman,iftlerinkonumalarndakihereyenemvermekzorundaolmadnfarketmi.Ben olumsuzluklar saymaya o kadar odaklanmtm ki artk yetiemiyordum,nkdidikleyinceheryerdenolumsuzbireykyordu.Gottmansaokdahaseici davranyor. Bilmesi gerekenlere sadece Drt Atl diye adlandrdkriterlere odaklanarak ulaabiliyor: Savunmac tavr, umursamazlk, eletiri vehor grme. Bu drd iinde Gottman iin en nemli olansa hor grme.iftlerden birinin ya da ikisinin karsndakini hor grdn gzlemlerseevliliingidiatnnktolduusonucunavaryor.Enktseletiridiyednebilirsiniznkeletiridnyannheryerinde

karndakinin karakterindeki kusuru gstermeye yarar.Amahor grme, nitelikolarak eletiriden farkl. Eletiri sz konusu olduunda karma Beni hidinlemiyorsun, bencil ve duygusuzsun, diyebilirim. Buna cevab kendinisavunmakolacaktr.Butavrproblemizmezvearamzdakietkileimizedeler.Ama ben yukardan bakarak konuursam, bu daha da zedeleyici olur ve horgrmeninherekliyukardanbakmaygerektirir.Horgrme,genelliklehakaretierir:irretintekisin,irensin.Horgrmekkarndakinisendenaayaiter.Birhiyerariyaratr.Gottman evlilikte hor grmenin kadnn ya da adamn ne sklkla souk

algnlnayakalanacanbiletahminetmemizikolaylatrdngrm,nk

sevdiiniz birinin sizi hor grmesi stres seviyenizi o kadar artryor ki bundanbaklk sisteminiz de etkilenmeye balyor. Hor grmenin irenmekledorudan balants var ve hem hor grme hem de irenme birini toplumdantopyekndlamaygerektirir.Cinsiyetlerarasndakitemelfarkelealdmzda,kadnlarn eletirel, erkeklerin ise umursamaz olmaya daha meyilli olduunugrebiliriz. Kadn bir sorun hakknda konumaya balaynca erkein geriliporadan uzaklatn ve bunun sonucunda kadnn eletirmeye devam ettiinigryoruz. Sonuta bu durum iinden klmaz bir hal alyor. Fakat i horgrmeyegelince,cinsiyetbirfarkyaratmyor.Horgrmehepsindendahafarkliliyor.Horgrmeninderecesinilebilirsenizbir iftinhayatndakiherdetaybilmekzorundakalmazsnz.Bilindmzndabyle ilediinidnyorum.Anibirkararverdiimizde

ya da nseziyle hareket ettiimizde bilindmz John Gottmann yaptnyapyor. Kar karya kaldmz durumu elekten geiriyor, asl eye ulaanakadar alakasz ksmlar saf d brakyor. Aslnda bilindmz bu konuda okadariyikiincedilimlereayrmayntemiylebirkanyavarmaktitizveyorucubirekildednmektenokdahaverimlisonularveriyor.

4.YatakOdasSrlar

Size yaptm bir i bavurusunun sonucunda beni ie kabul edipetmeyeceiniz hususunda kararsz kaldnz varsayn.zgemiimi grdnzvepozisyoniinyeterliolduumkansndasnz.Amairketiniziindorukiiolduumdan emin olmak istiyorsunuz. alkanmym?Drstmym?Yenifikirlere ak mym? Kiiliimle ilgili bu sorularn cevaplarn bulmak iinpatronunuzsizeikiihtimalsunuyor.lki,birylboyuncahaftadaikikereleyadaakamyemei iinyada sinemayagitmek iinbenlebulumak,ylekibudurumdaenyaknarkadalarmdanbiriolacaksnz(patronunuzdapektalepkr).kincisiyse,benoradadeilkenevimeuramakveyarmsaatcivarnda ieridevakitgeiripetrafincelemek.Hangisiniseerdiniz?Aklaenyatkngeleniilkinisemekolurdu,kalndilimitercihetmekyani:Ne

kadar ok beraber vakit geirirsek, benim hakkmda o kadar ok bilgitoplayacaksnz.Deilmi?Umarmartkbuyntemebirazekimseryaklamaya

balamsnzdr. Psikolog Samuel Gosling, insanlarn kiilikleri hakkndayargya varmann ince dilimlere ayrmann ne kadar etkili olabileceinin birrneiolduunukantlad.Goslingdeneyineseksenniversiterencisizerindekiilik tetkikiyaparak

balam.Busrete,insanlarbeadanlenveoldukagvenilenbiryntemolanBeFaktrEnvanterinikullanm:1.Dadnklk:Sosyalmiyoksa iinekapankmsnz?Elenceyedkn

birimisiniz,yoksaekingenmi?2. Uyumluluk: Gven mi yoksa phe mi duyarsnz? Yardmsever misiniz

yoksaibirliiyapmamaymseersiniz?3. Sorumluluk: Tertipli misiniz yoksa dank m? Disiplinli misiniz yoksa

iradesizmi?4. Duygusal denge: Gergin misiniz sakin mi? Kendine gvensiz mi yoksa

rahatm?5. Deneyime aklk: Hayalci misiniz yoksa ayaklarnz yere mi basar?

Bamszmsnzyoksaboyundurukaltnagirmeyimitercihedersiniz?Sonra Gosling o seksen rencinin yakn arkadalarnn bu anketi

cevaplamalarnistemi.Goslingin merak ettii ey, bu anketi kullanarak bizi snflandran

arkadalarmzn doruya ne kadar yaklatklar. Beklediiniz zere cevap u:ok yaklayorlar. Bizimle tecrbeleri kaln bir dilimi andryor ve bu sayedegerekten kim olduumuzu grebiliyorlar. Daha sonra Gosling bu anketitekrarlyor, fakat bu sefer yakn arkadalar armyor. Haklarnda yargyavardklar rencileri daha nceden hi tanmayan yabanclardan anketicevaplamalarn istiyor. Tank olduklar tek ey rencilerin yurt odalar.Gosling, katlmclarn ellerine bir not defteri tututurup odasn incelediklerirenci hakknda basit sorular cevaplamak zere etraf incelemek iin on bedakikalar olduunu sylyor. Be zerinden deerlendirecek olursanz, buodadayaayankii sizce konukanbirimi?Bakalarndakusur bulanbirimi?ini laykyla yapar m? ekingen mi? Bakalarna kar dnceli veyardmsevermi?Vebunungibibirkasorudaha.Anlkizlenimlerzerinebiraratrmayapmakistiyordum,diyorGosling.Buyzdendedeneyekatlanlarane yapmalar gerektiini kesinlikle sylemedim. Sadece Anket burada, odaya

girin ve durumun tadn karn dedim. Amacm igdsel yargnn naslilediinebakmakt.Pekisonuneoldu?Odalaragiripanketicevaplayanlardadnkllmek

konusundayaknarkadalarkadarbaarldeillerdi.Birininnekadarkonukan,elenceli ve dadnk olduunu anlamak iin tabii ki onla vakit geirmenizgerekir. Uyumluluk kiinin ne kadar yardmsever ve gven duyabilen biriolduu konusunda da arkadalarn performans yabanclarn performansndanbirmiktardaha iyiydi.Budaelbettebeklenmedikbirsonudeil.Amageriyekalan maddede yabanclar ba ekti. Sorumluluu lmede dahaisabetliydiler,duygusaldengevedeneyimeaklkkonularndakitehislerdeyserencilerin arkadalarndan ak ara ndeydiler. Geneline baktmzda iseyabanclarn anket konusunda daha baarl olduklarn gryoruz. Bu durumbize, hi tanmadmz ve yurt odamzda yirmi dakika geirmi insanlarn,bizle yllarn geirmi arkadalarmzdan daha iyi tanyabilme ihtimalinin nekadarbykolduunugsteriyor.Bitmekbilmez tanma toplantlarnveleyemekleriniboverin.Beniyibiralanolurmuydumdiyemerakediyorsanzevimeuraynveetrafabirbakn.Siz de ounluk gibiyseniz Goslingin bulgularnn inanlmaz olduunu

dnyorsunuz demektir. Ama aslnda John Gottmann almalarna tankolduktan sonra byle dnmemeniz gerekir. Bu durum da ince dilimlereayrmann baka bir rnei. Katlmclar rencilerin kiisel eyalarninceliyorlard ve kiisel eyalarmz hakkmzda sonsuz bilgi bahedebilirler.Goslinge gre birinin yatak odas onun kiiliiyle alakal ipucu verir bize.ncelikle benlik gstergeleri var ki bunlar dnyann bizi nasl grmesiniistediimizle ilgili seilmi elerdir. Harvard niversitesindeyken alnmyksek baar belgesinin erevelenip duvara aslm hali gibi. Ayrcadavransalkalntlarvarkibunlaryerdekikirliamarlaryadaalfabetiksrayagre dizilmi bir CD koleksiyonu gibi ok farknda olmadan arkamzdabraktmz ipulardr. Bir de modumuzu deitirmek iin kokulu mumyakmak, odann kesine dekoratif minderler koymak gibi dnce vehissiyatmzdengeleyeneylervardr.OdadaalfabetikdizilmiCDler,duvaraaslmbirHarvarddiplomas,yansehpadattslervekirlitorbasndabirikmietrafdatmayankirliamarlarvarsaoradayaayankiininkarakterihakknda

belli bal eyleri anlarsnz ve bu anladklarnz aslnda o kiiyle dardabuluup yemek yediinizde kendini belli etmeyen eylerdir. Yeni sevgilisininkitap raflarna gz gezdiren ya da ecza dolabnn iine hzlca gz atan biri,onunla sosyalbirortamdauzunuzunvakitgeirmibirinindeneyimikadarvehattakimizamandahadafazlatanmolurkarsndakini.Ayn derecede nemli olan dier bir ey ise, birinin eyalarna gz

gezdirdiinizdetankolamadmzeylerdir.Biriyleyzyzebulumadnzdakardklarnzzatenkafakartrc,karmakvevaracanzyargybulandranalakasz bilgilerdir. oumuz 125 kiloluk iri bir futbolcunun entelektelolmadn dnrz. Sporcular entelektel olmaz fikrini ap doru kanyavarmamz ok zordur. Ama ayn kiinin sadece odasna bakarak grdmzkitaplar ve duvarlara aslm eserler durumu basitletirir, artk nyargsz birkanyavarabiliriz.nsanlarnkendileriyleilgilisylediklerideokkafakartrcolabilir,nk

oumuz kendimize uzaktan bakmay beceremeyiz. Bu yzden kiilik testiyaparken insanlara kendilerini nasl bulduklarn sfrdan sormuyoruz. Bununyerine be faktr envanteri gibi cevaplara bakarak fikir sahibi olmamzkolaylatrmakzerehazrlanmbiranketvermeyitercihediyoruz.AynsebepleGottman, iftlere evliliklerinin gidiat hakknda soru sormuyor. nk yalansyleyebilirler,kendilerini tuhafhissedebilirleryadadahadanemlisi,gereibilmiyorolabilirler.likilerininokderininesaplanpkalmveyakeyiftendrtkehaldemutlulukdenizindeyzerkenilikinindinamiklerihakkndabirfikirsahibi olmayabilirler. Sybil Carrere iftlerin, dardan nasl grndkleriyleilgili en ufak bir fikirleri yok, diyor. Bir tartma yayorlar, onu kaydaalyoruzvesonraseyretmeleriniistiyoruz.Yaptmzsonaratrmalarnbirindeiftlerle bu deneyimden ne rendikleri hakknda konutuk ve byk birounluu tartma esnasndaki grntlerine ya da iletiim kurma ekillerineok ardn ifade etti. ok duygusal olduunu dndmz bir kadnbununhifarkndaolmadnsyledi.okgldurduunuvedardanhibireyin belli olmadn dnyormu. ou insan byle. Kendileriniolduklarndan daha konukan ya da daha olumsuz sanyorlar. Kaytlarseyrettiktensonranaslgrndklerihakkndayanldklarnanlyorlar.Eer iftler nasl grndklerinin, tartmalarnn kulaa nasl geldiinin

farkndadeillerseonlarasorusormannneanlamvar?Pekbiranlamyok,iteGottman tamdabuyzdeniftlerdendorudanevlilikleri hakkndadeildeevdeki kpek gibi evliliklerini ilgilendiren bir konu hakknda konumalarnistiyor. Bir iftin durumu nasl idare ettiinin ok ak olmayan gstergeleriniinceliyor: Birinin yzne yansyp ksa sre iinde kaybolan bir his, avuilerinin stresten terlemesi,kalpathzndaanibir art,deimeyemeyledenbellibelirsizbirtonlamafark.Gottmankonuyamerkezdendeil,dahauzaktanbakyor ve bunun geree yaklamak iin direkt soru sormaktan daha verimliolduunudnyor.YurtodalarngzlemleyenlerinyaptklareyGottmannanalizininbasitve

sistemsiz bir hali. Haklarnda kanya varmaya altklar niversiterencilerinin tarzlarn kefetmeye alyorlard. Kendilerine verilen on bedakikaiindeodasnincelediklerikiininhayatnadairbireylertahminetmeyealyorlard. Onlar da konuya merkezden deil uzaktan baktlar, nkrencilerin kendileriyle deil odalaryla ilgileniyorlard ve karar vermesreleri olduka basit iliyordu: Yz yze grmenin yol at kafakarklklarndandolayzihinleribulanmamt.ncedilimlereayrmametodunukullandlar. Ve sonu ne oldu? Gottmann laboratuvarnda olan eyin ayns:Ellerindeki not defterine notlar alan bu insanlar yabancs olduklar kiilerinzelliklerinitahminetmedeoldukabaarlydlar.

5.DoktorlarDinlemek

nce dilimlere ayrma tekniini bir adm daha ileri tayalm. Doktorlara,yanltedaviyaptklardurumlardakorunmapaketlerisatanbirsigortairketindealtnzdnn.Patronunuz,irketinkoruduudoktorlarnarasndakimindava edilme ihtimalinin en yksek olduunu saptamanz istiyor. Ve yine, ikiihtimal var. lki doktorun eitimini, gvenilirliini inceleyerek son yllarda nekadar hata yaptn grmek iin hastane kaytlarna bakp bir analiz yapmak.Dieriysedoktorunbirhastasylaarasndageenkonumannbirksmngizlicedinlemek.Artk ikinci seenein daha iyi ilediini syleceimi dnyorsunuz deil

mi?Haklsnzve sebebide u: ster inann ister inanmayn,davaedilme riski

doktorunnekadarhatayaptylailgilibireydeil.Analizlergsteriyorki,okbaarl ve becerikli doktorlar sklkla dava ediliyorken ok hata yapanlar himahkemeyekmayabiliyor.Birde,doktorunhatasndandolayzarargrenamadurumukanununnnetamayanhastalarnsaysdabirhaylifazla.Bakabirdeyile,hastalarkttedavidenmustaripolduklarndandolaydavaamyorlar.Sebephemkttedaviyemaruzkalmalarhemdebalarnabakabireyindahagelmesi.O baka ey nedir peki? O ey doktorlarn hastalara nasl davrandklarnda

gizli. Yanl tedavi davalarnda karmza srekli kan durum hastalarn hzlkararvermekzorundabraklmalar,yeterinceilgigrmemeleriyadakttedaviedilmeleriyle ilgili ikyetler. nde gelen tbbi dava avukatlarndan AliceBurkininsylediinegrensanlarsevdikleridoktorlardavaetmiyorlar.BuiiyllardryapyorumvehibirmvekkilimingelipDoktorumuokseviyorumvebunuyaptmiinkendimikthissediyorumamaonadavaamakistiyorumdediine rastlamadm. nsanlar gelip bir uzman hakknda ikyeti olmakistediklerini sylerler ve biz Aslnda su uzmanda deil asl doktorunuzdadediimizde,Onunneyaptnemlideil.Onuokseviyorumvedavayonadeil,uzmanaamakistiyorumdiyecevapverirler.Burkinezamanndabirmvekkiligelipgsndekitmrmetastasyapana

kadar tehis edemeyen dahiliye uzman hakknda ikyeti olmak istediinisylemi. Suun byk bir ksm aslnda radyolounmu ama mvekkilfikrinden dnmemi. Dahiliye uzmann dava etmekte kararlym. lkbulumamzda mvekkilim o doktordan nefret ettiini nk kendisine hizaman ayrmadn ve semptomlar hakknda sorular sormadn sylemiti,diyor Burkin. Bana sanki karsnda bir insan yokmu gibi davrand, diyeeklemimvekkilBir hastaktbir sonulakarlatndadoktordurumuuzunuzadyaaklamalvehastann sorularnyantlamal;yanikarsndakineinsanmuamelesi yapmal. Haklarnda dava alan doktorlarsa bunu yapmayandoktorlar.Ozamanbirdoktorundavaedilme riskinilmek iinnekadar iyiameliyat yaptn bilmek gerekli deil. Bilinmesi gereken ey doktorunhastasylakurduuiliki.KsabirsrenetbbiaratrmalaryapanWendyLevinsonbirgrupdoktorla

hastalar arasnda geen konumalar kaydetti. Doktorlarn yaklak yars hi

dava edilmemi. Dier yars da en az iki kez dava edilmi ve Levinson dakaydettii konumalara bakarak iki grup arasnda belirgin farklar grm.Hidavaedilmemiolandoktorlarhastalarnadahancedavaedilmilerdenenaz3dakika daha fazla vakit harcam (edilmemi olanlar 18,3 dakika, edilmiolanlarsa 15 dakika). lgili doktorlar nce sizi muayene edeceim sonra daprobleminiz hakknda konuacaz ya da birazdan sizin sorularnza dageeceiz gibi hastalarn bumuayeneden beklentilerini netletirmeye yarayanve muayenenin zamanlamasn aklayan cmleler kullanp yaptklarnaklamaya daha meyilliler. Aktif bir ekilde hastalarn dinleyebiliyorlar vebirazdahadetayanlatabilirmisinizgibi cmleler sarf ediyorlar.Budoktorlardaha ok glyor ve komik eyler de syleyebiliyorlar. lgin olan ey ise,verdikleribilgininniteliiveniceliidierdoktorlardanfarkldeil,hastalarnndurumuya da tedavi hakknda daha fazla bilgi verdiklerini syleyemem.Amaaslfarknesylediklerindedeil,bununaslsylediklerinde.Bu analizi daha ileri tamak mmkn. Psikolog Nalini Ambady hastalarla

doktorlar arasndaki konumalara iyice younlaarak Levinsonn kaytlarndinlemi. Her doktor iin iki ayr hastayla geen konuma semi. Sonra, herkonumadandoktorunkonutuuikier10saniyelikparasemi,yaniayrdve zerine younlat dilim her doktor iin 40 saniye. Son olarak dakonumalarnyksekfrekanstakitonlamalarnkibuhecelerkelimelerianlamlklan eyler silerek kaytlar zel bir filtreden geirmi. Bu elemeden sonrakaytta sadece entonasyon (tonlama), farkl perdeden sesler ve ritm kalm,ieriedairhereyyokolmutur.SadecebudilimikullanarakAmbadyGottmantarz bir analiz yapm. Hkimlere bu bozulmu ses kaydn dinletereksamimiyet, dmanlk, stnlk ve gerginlik asndan puanlar vermeleriniistemi ve sadece o puanlara bakarak hangi doktorlarn dava edildiini,hangilerininedilmediinitahminedebilmi.Ambadynindediinegrekendisivealmaarkadalareldeettiklerisonuca

inanamamlar.Hkimler doktorlarn becerileri hakknda en ufak bilgiye sahipdeillerdi.Nekadartecrbeliolduklarn,netrbireitimaldklarnvealmabiimlerininnaslolduunubilmiyorlard.Doktorlarnhastalaranedediinibilebilmiyorlardaslnda.Tahminetmek iinellerindeolan tekveridoktorlarnsestonlarn dinleyerekyaptklar analizlerdi.Hattadurumbundandahadabasitti.

Eer doktorun sesininstnlk taslayanbir tondaolduunakarar verilmiseodoktorundavaedilmiolangrubadahilolduuanlalyordu.Eersestonudahaaz baskc, daha ilgili, endieli geliyorsa doktor dava edilmeyen gruptand.Bundan daha ince bir dilim olmas mmkn myd? Yanl tedavi problemikulaa karmak ve ok boyutlu gibi geliyor. Ama eninde sonunda durumsaygylailgilivesaygyendzgnifadeedeneyisesestonu.Saygszlksasestonundakistntavrdananlalabiliyor.Ambadysestonunuincelemekiinbirhastavedoktorunbtngemiinididiklemekzorundakaldm?Hayr,nktbbi danmanln Gottmann laboratuvarndaki tartmalardan ya da birrencinin yurt odasndan fark yok. Tbbi danmanlk da btn olanlarnaltndayatantemelyapnnakvenetekildegrnddurumlardanbiri.Bundan sonra doktora gidip muayene odasna oturduunuzda onun

konumasndan sizi dinlemediini, size yukardan baktn ve saygszdavrandn dnrseniz, buhissinizi dinleyin. ncebir dilimebakpdurumuanalizetmivedoktoruneksikliinitehisetmiolacaksnz.

6.BaknGc

nce dilimlere ayrarak analiz etme egzotik bir g deil. nsan olmanntemelindeyatanbirolgu.Nezamanyenibiriyletansak,hzlbirkararvermekdurumundakalsakyadayenibirdurumlayzlesekbuyntemikullanrz.ncedilimlereblerveyleincelerizvebubecerimizegvenmeyireniriz.nketraf kendini gizleyen farkl sluplarla, kckbir detaya bir iki saniyeliinedikkatliceeilerekbakncabykresmigrmemizisalayandurumlarladolu.rneinbirokidalndayadadisiplindetecrbelerinkckbirksmndan

yola karak derin analiz yapabilme yetenei iin ayr bir terim kullanlyorolmassizcedeokilgindeilmi?Basketboldaetrafndaolanbitenhereyinfarkndaolanoyuncunun sahagrsne sahipolduudnlr.Askeriyedeusta generallerin, Franszcada coup doeil denen bakn gcne yani savaalanna ksa bir anlna bakp duruma hkim olma becerisine sahip olduusylenir. Napolyonda coup doeil vard. Pattonda da vard. CapeMay, NewJerseydeki kubilimci David Sibleynin dediine gre bir keresinde iki yzmetreuzaklktauanbirkugrp,bununkzlbacakailesineaitolandken

olduunu anlam. Bu, uan bir dkeni ilk grym ve grd andikkatli bir tehis yapmas iin yetecek uzunlukta da deilmi. Ama kugzlemcilerinin giss dedii kuun genel grnts anlamna gelen eyi ouzaklktanbiranlnadaolsayakalamvebuonayeterliolmu.Kular izlerken tr tehis etmeko andaoluan izlenim sayesindeoluyor:

kuun havada szl, farkl alardan yakalanan anlk grntler, kuunkafasn evirince, yn deitirince verdii girdii ekiller. Sibleye grebunlarn hepsi kelimelerle ifade etmenin mmkn olmad ve birbirindenbamsz dnlemeyecek, o kua zg bir izlenim yaratyor. , doada birkuabakp trnbelirlemeyegelinceuzunuzadyaanalizleregiriipkuunuyapyor,birdeuvarvebuyzdendebutreaitolmaldemiyoruz.Olaydahadoal ve igdsel geliiyor.Deneyim edindikten sonra kua bakyorsunuz vegrntlerbeyninizdebireyleritetikliyor.Tamolmasgerektiigibigrnyor.Birbaklabilehangitrolduunuanlyorsunuz.Son yirmi yln en favori filmlerinin birounun yapmn stlenmi olan

HollywoodyapmcsBrianGrazer,aktrTomHanksletantnanlatrkenneredeyse hep ayn cmleleri kullanyor: 1983 ylyd. Hanks o zamanlarhemen hemen hi tannmyordu. Oynad tek yapm imdi tozlu raflarakaldrlm bir televizyon dizisi olan Bosom Buddiesti. eri girdi ve Splashfilmi iin replikleri okumaya balad ve tam o anda ne grdm sizesyleyebilirim,diyorGrazer.DahailkandaGrazer,Hanksinzelbiriolduunuanlam. Yzlerce insan gelip semelere katlmt ve pek ou ondan dahakomikti. Ama hibiri onun kadar sevimli deildi. Onun yerinde olabileceimidndm. Yaad problemler benimkilere ok benziyormu gibi hissettim.Birinigldrmekiinilginbiriolmakgerekir,ilginbiriolmakiindeacmaszeyler yapmak gerekebilir. Komedi fkeden gelir, ilginlik de kzgn olmahalinden;teki trlbiratmaolmaz.Hankshemacmaszdhemdekendiniaffettirebiliyordu ve byle birini affedebilmek gerekir nk sonunda kzarkadanterketsebile,yadasizindnyadayapmayacanzeyleriyapsabileyine onun yzne bakacaksnz. Bunlarn hepsi bu haliyle dnlmemiti ozaman. Bu igdsel bir karard ve ancak bir sre sonra altnda yatan nedenibyleaklayabilecektim.Sanrm birounuzun Tom Hanks hakkndaki gr ayn. Nasl biri

olduunusizesorsamdzgn,gvenilir,ayaklaryerebasanvekomikderdiniz.Ama aslnda onu tanmyorsunuz. Onla arkada deilsiniz. Onu sadecefilmlerinden ve birbirinden farkl karakterlere brnm bir ekilde grdnz.Yine de tank olduunuz bu ince dilimler sayesinde onun hakknda bir kanyavardnzvebukannnTomHanksfilmleriniizlemedeneyiminizinstndeokciddi bir etkisi var. Herkes Tom Hanksi astronot olarak dnemediinisylemi; Grazer, Hanksin Apollo 13te oynamasna karar verdikten sonra.TomHanksastronotolabilirmiydibilmiyordum.Amaelimdebyktehlikeleratlatanbiruzayaracylailgilibirfilmvardveyledndm:Dnyaenokkimin geri dnmesini ister?Amerika kimi kurtarmak ister?TomHanks.Onunlmesiniistemeyiz.Onuokseviyoruz.Eer ince dilimlere blerek analiz edemeseydik birinin gerek kiiliini

anlamak iin onunla aylar geirmek zorunda kalsaydk o zaman Apollo 13yaratt dramatik etkiyi yaratamazd,Splash de hi komik olmazd.Karmakdurumlarlailgilianihkmlerevaramasaydk,basketbolkaotikbiroyunolurduvekugzlemcileriaresizkalrlard.Ksabirsrencebirgruppsikologbenimok yorucu bulduum boanma tahmini testinin stnden bir kez daha geti.Gottmann grnt kaytlarndan bazlarn alp uzman olmayan kiilereseyrettirdiler;tekbirfarkla,buseferonlarnilerinibirazkolaylatrdlar.Tehisetmelerigerekenhislerin listesiniverdiler.Kaytlarotuzar saniyelikblmlereayrdlar ve herkesin her blm en fazla iki kez izlemesine izin verdiler; ilkiadama ikincisi kadna odaklanabilmek iin. Sonu ne oldu? Bu sefer tahminedenlerindorulukoran%80denbileyksekti.ElbetteGottmannorankadaryksekdeil.Amakabuletmeklazm,yinedeoketkileyicivebuartartcgelmemeli. Ne de olsa ince dilimlere ayrp analiz etmek konusunda artkuzmanz.

KKilitliKap:AnlkKararlarnGizliYaam

Dnyann nde gelen tenis kolarndan Vic Braden, tenis ma izlediizamanlardabirgariplikfarketmeyebalad.Tenisteoyuncularaikiservishakktannr ve her iki serviste baarsz olduklar takdirde buna ift hata denir.Bradenn fark ettii ise oyuncunun ne zaman ift hata yapacan ncedenanlamasyd.Oyuncu topu havaya yavaa atar, raketi geriye doru ekip tamvuracasradaBraden,patdiyeHayAllah,ifthatadervegerektentopyafazlauzaagideryadafileyearpar.Oyuncununkadnyadaerkekolmas,macanl ya da televizyondan izliyor olmas veya servis atan oyuncuyu tanyptanmamas nemli deildi. Hayatmdadahance hi grmediimRusbayantenisilerinbileifthatayapacaklarnbiliyordum,diyorBraden.Bu,Bradennanslolduuanlamnagelmiyor.ans,bozukparayhavayaattnzdayazmyoksaturamgeleceinidorubilmektirancakifthataybilmek,endergrnenbir durumdur. Tmma boyunca profesyonel bir oyuncu yzlerce servis atarama ift hata says veya drd gemez. nceki yllarn birinde Braden,Gney Kaliforniyadaki evinin yaknnda, Indian Wellste dzenlenen byk,profesyonel tenis turnuvasnda ka ift hata yapabileceinin kaydn tutmayakarar verdi ve izledii malarda on yedi zerinden on alt ift hatay dorubildiini fark etti. Bir sre sonrabudurumyle rndan kt ki, korkmayabaladm,diyorBraden.Gerekanlamdakorktum.Yirmizerindenyirmisinibilmeyebaladmvebubahsettiklerimiz arasnda, neredeyse hibir zaman ifthatayapmaminsanlarvar.Braden imdi yetmilerinde. Genliinde, dnya klasmannda yer alan bir

tenis oyuncusuydu ve getiimiz elli yl boyunca oyun tarihinde en iyilerarasnda yerini alan tenis oyuncularnn birounu tanm ve ouna koluk

veya danmanlk yapmtr.Yar yandaki adamlarn enerjisine sahip bu ufaktefek, yerindeduramayan adamhakknda tenis dnyasndankime sorsanzVicBredannoyunileilgilihayattaolanherhangibirikadarnanslarveincelikleribildiinisyleyecektir.yleyseVicBredanngzapkapayncayakadarservisokumadaiyiolmasnaarmamaklazm,nkbudurumbirsanatuzmannnGettykourosunabakponunsahteolduunuanndaanlamabecerisindenokdafarkldeildir.Tenisoyuncularnnduruunda,topuhavayafrlatbiimlerindeya da hareketlerindeki akclkta, bilindn harekete geiren bir durum szkonusu. ift hata olaca hissini igdsel olarak annda kapyor. Servishareketininbirparasnincedilimlereayryorvebiliyor.Sadecenaslbildiinizemiyor.Orada ne grdm? diyorBraden. Gece yataa yatp bunu nasl yaptm

diye dnrdm. Bu beni deli ederdi. Hatta ikence gibi gelirdi. Kafamda,servisin atld na geri dner, gzmn nnde tekrar canlandrr ve naslanladm zmeye alrdm. Tkezlediler mi acaba? Fazladan adm mattlar?Topuyerdefazladanmsektirdiler,allagelmidavranlarndeitirenbirhareketolabilirdibelki?Kararlarnbelirleyenkant,bilinaltndabiryerleregmlydvesankionuoradanbirtrlkartamyorgibiydi.Bilindmzda fokurdayandncevekararlarla ilgili ikincinemligerek

de budur: Her eyden nce anlk hkmler inanlmaz derecede hzldr;tecrbelerimizin en ince dilimlerine baldrlar. Ancak ayn zamandabilinddrlar. Iowa kumar oyunu deneyinde oyuncular tehlikeli krmzdestelerden uzak durmalar gerektiini, daha onlardan uzak durmaya kararvermedenncebiliyorlard.Bilinlibeynindurumukavramasiseancakyetmikart sonra olabildi. Harrison, Hoving ve Yunan heykel uzmanlar kourosu ilkgrdklerindetiksinmedalgasilekarlatlar,akllarnaolurolmadkkelimelertveHarrison,patdiyeBunuduyduumazldm,deyiverdi.Amaoilkphe nnda neden yle hissettiklerini aklamaktan ok uzaklard. Hoving,sahte eser avcs dedii birok sanat uzmanyla grt ve hepsi de bir eserleilgili geree ulamann tam ve kesin olmayan bir sre olduunu sylediler.Hoving, Bir sanat eserine baktklarnda sanki akllarna, grsel gereklerinhcum ettii zihinsel bir kouturma hissettiini sylyor ve devam ediyor:Bir sahte eser avcs bu deneyimi, gzlerinin ve duyularnn, bir sinekkuu

srsnn dzinelerce ara istasyona girip kmas olarak betimliyor.Dakikalarhatta bazen saniyeler iinde bir sr sunucudan sahte avcsna Dikkat et!uyarsgnderilebiliyor.Hoving, bu sefer sanat tarihisi Bernard Berensona deiniyor. [Berenson]

bazen srf stnkr yaplm bir tekrar alma veya sahte i olarakdamgalanmbelirlibiralmadagrdufakhatalarveyatutarszlklarnaslakagrebildiini ifadeedemedii iin iarkadalarniledenkartabiliyor.Brenson bir davada, iine, eserin bir ynden yanl olduuna dair bir hisdoduunu syledi. Kulaklarnda ilgin nlamalar olmu, bir an iin kendinidepresif hissetmi veya kendini dengesiz ve sersem gibi hissediyordu. Eserinsahteolduununaslanladnadairsundaneredeysehibirbilimselaklamasyoktufakatelindengelenineniyisibuydu.Anlkhkmlervehzlanlamlandrmalarkilitlikapardndagerekleir.Vic

Braden o kilitli kap ardndaki odaya bakmaya alt. Geceleri yatanauzandnda,onaservis topununnaslgideceinekararverdireninneolduunuzmeyealyordu.Amabirtrlzemedi.Bu tr kilitli kaplarn varln kolayca kabullenemediimizi dnyorum.

Anlk hkmlerin ve ince dilimlerin devasa gcn benimsememiz baka,gvenimizi bu denli gizemli olduu aikr bir yere dayandrmamz baka.Babam oturup neyi neden yaptna dair teorileri nnze serebilir, diyormilyarder yatrmc George Sorosun olu. ocukken btn bu srecigrdmhatrlyorumvekendi kendime Bunlarn oubo, derdim.Yani,pazardakikonumunuvs.nedendeitirdiinianlarsnznkbelarscannaokurdu.Gerekanlamdakaslpkalrdvebuonuniinerkenbirikazdr.Bilindmuhakemeverilerinindeerininfarkndaolanbiriolarakbudurum,

George Sorosun yapt ite neden bu kadar baarl olduunun gerek birkantdr.AncakSorosayatrmyapacakolan sizveyabenolsaydk, tekkararalma mekanizmasnn bel ars olmas geceleri uykumuzu karabilirdi. JackWelch gibi son derece baarl bir CEO kitabna Jack: Straight from the Gut(Jack:DorucatenGelen)adnvermiolabiliramaardndankendisinidieriadamlarndan ayrann sadece igdlerine dayanarak hareket etmesiolmadn,aksineincehesaplamalarsonucundaortayakanynetim,sistemveilkelerin paynn byk olduunu belirtir. Dnyamz alnan kararlara kaynak

gsterilmesinivedipnotdlmesiniister;eernaslhissettiimizisylyorsakneden yle hissettiimizi detaylandrmaya hazr olmalyz. Gettynin; Hoving,Harrison ve Zeri gibi insanlarn heykelle ilgili dncelerini, en azndanbalangta,kabuletmesiokzoroldu:Bilimadamlarnaveavukatlarainanmakok daha kolayd nk onlar kararlarn destekleyen sayfalar dolusu belgesunabiliyorlard. Bana kalrsa bu hatal bir yaklamdr; aldmz kararlarnkalitesini ykseltmeyi renmenin yolu anlk hkmlerin tabiatn kabuletmekten geiyor. Neden bildiimizi bilmenin mmkn olduunu ve kimizamanbuekildehereyindahaiyiolacankabuletmemizgerekiyor.

1.HareketeHazr

Bir retim yesi olduumu ve sizden beni odamda grmenizi istediimidnn. Uzun bir koridordan geiyorsunuz, girie geliyorsunuz ve birsandalyeye iliiyorsunuz. nnzde ise bir kdn zerine yazlm bekelimelik gruplardanoluanbir liste var.Sizdenmmknolduunca abukvedilbilgisi asndandoru,drtkelimelikbir cmleyapmanz istiyorum.Bunakarkcmletestideniyor.Hazrmsnz?onunendieediyorduosrekliFloridadangeliyorportakallarscaklkbutopfrlathavayaatsessizceayakkablarverdeitireskiolanadamgzlemliyorbazeninsanlarizliyorterdkmolacaklaryapayalnzonlargkyzdmdzgibiktgriimdigerialmalyzunutkanbizhaydibingooynayalmyazalmbakalmgnescaklkburuturuyorzmleriok kolay grnyor, deil mi? Ama aslnda yle deil. ster inann ister

inanmayn,testibitiripdarktnzdadahayavayrrsnz.Butestlesizindavran biiminizi etkiledim. Nasl m? Listeye tekrar bakalm: Endieediyordu,Florida,eski,yapayalnz,gri,bingoveburuturuyorgibilisteye datlm belli kelimeler bulunuyor. Size dil testi uyguluyorum diye

dndnz. Ama gerekte, asl yaptm beyninizdeki byk bilgisayarda uyumsal bilind yallk halini dndrmek oldu.Bilinaltnz, beyninizingerikalanksmn,buani endiedenhaberdaretmedi.Ancakbtnbuyallkkonumalarn ciddiye ald ve testi bitirdikten sonra koridorda yrrken yalinsandavranlarsergilediniz.Dahayavayrdnz.Bu testustapsikologJohnBargh tarafndan tasarlanmtr.Tetiklemedeneyi

denilen veBargh ve dierlerinin saysz, daha ilgin trevlerini uygulad budeneyler bilindnn kilitli kapsnn ardnda neler olduunu gsteriyor.rneinbirseferindeBarghveNewYorkniversitesindenikiarkada,MarkChenveLaraBurrows,Barghnofisininhemennndekikoridordabirdeneydzenlediler.Deneygrubunulisansrencilerindenoluturdularvegruptakilerinher birine iki kark cmle testinden birini verdiler. lk teste saldrganca,gzpek, dert vermek, rahatsz etmek, izinsiz girmek ve hakknyemek gibi kelimeler serpitirilmiti. kinci testte ise sayg, anlayl,takdir etmek, sabrla, ba emek, kibar ve incelikli kelimeleri yeralyordu.Herikidurumdadarencilerinneolupbittiinianlamamasiinokbenzer szckler seilmemiti. (Bir deneye veya herhangi bir eyehazrlandnznfarknavardnzanda,artkotetiklemeevresibirieyaramazhale gelir.) Yaklak be dakika sren testten sonra rencilere koridordanilerleyip bir sonraki grevlerini renmeleri iin deneyi yrten kii ilegrmelerisylendi.Ancakrenci,deneyiyapankiininofisininnnegeldiindeBargh,deneyi

yapan kiinin baka biriyle koridorun banda, ofisin kapsn bloke edecekekilde duran deney ekibinden bir ibirliki ile youn bir grmede olduuimajn yaratarak deneycinin megul olmasn salyordu. Barghn istedii,kibar kelimelerle hazrlanan deneklerin deneyi yapan kii ve ibirlikininkonumasn blmesi, kaba kelimelerle hazrlananlardan daha uzun sre alpalmayacan lmekti. Bargh bilind etkisinin garip gcnnhareketlerimizde fark yaratacan biliyordu, fakat bu farkn kk olacandnyordu.DeneydennceBarghNewYorkniversitesikomitesindeninsanzerinde deney yapma onayn aldnda komite Barghdan koridordakikonumayondakikasonrasonlandrlacasznald.Bunusylediklerindeonlara bakakaldm ve iimden aka yapyor olmalsnz, dediimi

hatrlyorum, diyor Bargh. Komik olan, biz milisaniyede gerekleendeiimleri lyor olacaktk. Yani, bunlar New Yorklular. Orada durupbekleyecek halleri yok. Biz zaten birka saniye veya en fazla bir dakika diyednyorduk.AmaBarghvearkadalaryanlyordu.Kabaolarakhazrlanangruperge

yaklakbedakikasonrakonumaybld.teyandankibarkibarhazrlanangrubun byk ounluu %82si konumay hi blmedi. Eer deney ondakika sonra sona ermeseydi, yzlerinde nazik ve sabrl bir glmsemeylekimbilirdahanekadarbeklerlerdi?Deneyin yapld koridorun sonunda ofisim vard diyor Bargh ve devam

ediyor: Ayn konumay tekrar tekrar dinlemek zorunda kalmtm. Her saatba,nezamanyenidenekgeldiyse.okskcyd,hemdeok.nsanlarkoridorageliyorlardveibirlikiyikapdadeneyiyapankiiylekonuurgryorlard.Vedeney ekibindeki kz srekli olarak ne yapmas gerektiini anlamad zerinekonuuyordu.Hidurmadan,neredeysetmoondakikaboyuncaBununeredeiaretleyeceim?Anlamyorum,diyordu.Onvenngaripliinihatrladkairkiliyor Bargh. Bu durum btn bir dnem devam etti. Ve kibar kelimelertestinialanherkesoradaylecedurdu.Tetikleme, denildii gibi, beyin ykamaya benzemiyor. Kestirmek (uyku),

ie ve oyuncak ay kelimeleri ile sizi hazrladktan sonra, sizin en derinocuklukanlarnzaulaamam.Ayn,sizebankasoyduramayacamgibi.Diertaraftan tetikleme etkileri nemsiz deildir. ki Hollandal aratrmac birkagrup renciye Trivial Pursuit adl kutu oyunundan krk iki tane dikkatgerektiren soru sordular. Deneklerin yarsndan, deneyden nce be dakikaboyunca retim yesi olmann ne demek olduuna dair dnmeleri veakllarna gelen her eyi yazmalar istendi. O renciler sorularn %55,6sndoru bildi. Denek grubunun dier yarsndan ise oturup futbol holiganlarzerinednmeleri istendi.Bugrup ise,TrivialPursuitsorularnn%42,6sndoru cevaplad. retim yesi grubu futbol holiganlar grubundan dahaokbilgiyesahipdeildi.Dahaakllveyadahakonsantreolmuveyadahaciddideillerdi. Yalnzca daha akll ruh hali iindelerdi ve aka kendileriniretim yesi gibi daha zekice bir fikir ile ilikilendirmilerdi, bylece sorusorulduuandaeftenpftenbirsorununardndangelengerginandabiledoru

cevabvermeyikolaylatrabilmilerdir.%55,6ile42,6arasndakifarkgerektenokbyk.Gemeyiveyakalmaybelirleyecekkadarnemlibirfark.PsikologClaudeSteeleveJoshuaAronson,yirmisiyahiniversiterencisi

ile birlikte GREden (Graduate Record Examination) Amerikada lisanssteitimverenokullaragirebilmekiindzenlenmistandartsnavalnmyirmisoru kullanarak bu testi daha u noktaya gtrdler. Snav ncesi anketterencilerden rklarn belirtmeleri istendiinde bu basit hareket bile AfrikakkenliAmerikallarilebirlikteanlanolumsuzdavrankalplarnveakademikbaary akla getirerek onlar tetiklemeye yetti ve doru cevapladklar sorusaysyarya indi. Toplum olarak testlere gereinden fazla gveniyoruz nktestlerin, testi alan kiinin yeteneklerini ve bilgisini lmek iin gvenilir birgsterge olduunu dnyoruz. Peki gerekten yleler mi? Prestijli zel birlisedeeitimgrenbeyazbirrenci,ehrinmerkezindekiyoksulblgelisesinegiden siyahi bir rencidenSAT snavnda daha yksek bir puan aldnda buonundahaiyibirrenciolduunumugsterir;yoksabeyaztenliveprestijlibirliseyegitmekilezekiolmakarasndasrekliolaraktetiklemebakurulduuiinmidir?Daha ilgin olan ise bahsedilen tetikleme etkilerinin ne kadar gizemli

olduudur. Anlaml cmle oluturma testini yaptnzda yal kavramndnmeye hazrlandnz bilmiyorsunuz. Nereden bilebilirsiniz ki? pularkolay kolay grlmyor.Asl arpc olan teste tabi tutulan insanlar koridordaar ar ilerlerken bile hl davran biimlerinin etkilendiinin farkndadeillerdi. Bargh bir keresinde katlmclarn ancak birbirleriyle ibirliiyaptklar takdirdekazanacaklarbirkutuoyunuoynattrd.Byleceoyuncularibirlii dnceleri ile hazrlad ve tabii ki, oyuncular kendilerindenbeklenenden daha da yardmsever hareket ettiler ve oyun hibir problemkmadandevametti. Sonradan,diyorBargh, onlara, Nederecede ibirliiiindeydiniz?, Ne kadar yardmc olmak istediniz? gibi sorular ynelttik vealdmz cevaplar gerek davran biimleriyle ilikilendirdik ortaya kankarlkl iliki derecesi sfrd.Bu on be dakika sren bir oyundu ve oyununsonunda katlmclar artk ne yaptklarn bilmiyorlard. Tek kelimeylebilmiyorlard. Aklamalar rastgele ve grlt biimindeydi. Bu durum beniartt.Katlmclar hi olmazsa hatralarna bavururlar diye dndm.Ama

yapamadlar.Aronson ve Steele de benzer durumu rklar hatrlatlan siyahi rencilerde

grdler. Sonradan siyahi rencilerle konutum ve onlara Herhangi bir eyperformansnz drd m? diye sordum, diyor Aronson. Irknzbelirtmenizi istemem sizi rahatsz etti mi? diye sorduumda nkperformanslar zerinde ok byk bir etkisi olduu ortadayd hep hayrdediler ve Zaten burada olmaya yetecek kadar zeki olduumu sanmyorum,gibicevaplaralyordum.Budeneylerden elde edilen sonular olduka rahatsz edici.zgr irademiz

dorultusunda dndmz gereinin byk lde yanlsama olduununeriyor: ou zaman otomatik pilotta alyoruz, dnme ve davranbiimimiz ve hazrlksz yakalandmz andane kadar iyi dndmz vehareketettiimizfarknavarmadmzkadarkolaybirbiimdedetkenlerintesirindekalyor.Amabanakalrsabilindnniinigizliceyapmasndanemlibiravantajdaszkonusu.Karkcmlerneindeolduugibiihtiyarlkileilgilibtn kelimeleri size verdiimde, o kelimelerden cmle kurmanz ne kadarzamannz ald?Benim tahminimcmle bana birka saniyeden okdeildir.Deneyibudenlihzlbitirmenizinnedenidikkatinizidatacakunsurlardanuzakdurup tamamendeney zerine odaklanabilmenizdir.Kelime listesinde olas birdzen araynda olsaydnz bu kadar ksa zamanda bitirmeniz mmknolamazd.Dikkatinizbakayneaklmolurdu.Evet,yalinsangndermeleriodadan karken yrme hznz deitirmi olabilir, ama o kadar da ktsaylmaz, deil mi? En basit haliyle, bilindnz vcudunuza unu sylyor:leriyala ilgiliendieduyanbirortamdaolduumuzadair ipulargrdmvebuna gre davranalm. Bilindnz bu durum dahilinde zihinsel uakkonumundagrevyapyordu.Hayatnzdakibtnufakaptazihinseldetaylarlabilindnz ilgileniyordu. evrenizde olan bitenleri takip edip uygun birdavran sergilemenizi salyordu, bylece siz de nnzdeki problemekonsantreolabiliyordunuz.Iowa kumar oyunu deneyini yaratan takmn banda nrolog Antonio

DamasiovardveDamasiogrububugnekadarkilitlikapnndndaokfazladnmenin nelere yol aaca konusunda inanlmaz deneyler yapmtr.Damasio, beynin burnumuzun arkasnda yer alan kk ama ok nemli

blm,ventromedialprefrontalcortexizarargrmhastalarzerindealt.Ventromedial ksm, karar alma mekanizmasnda kritik bir rol oynar. Ddnyadanaldmzbilgibei iindenolaslklar, ilikilerivesnflarkarr,ncelik srasna gre dzenler ve acil ilgimizi gerektirenleri etiketler.Ventromedialksmzarargrminsanlarsonderecemantkldrlar.Sonderecezeki ve ilevseldirler ancak muhakeme yapamazlar. Baka bir deyile, dikkatgerektirenodaklanmalarn salayacakbilindkonumlarnnzihinseluaklar

yoktur.DescartesinYanlgs*1adlkitabndaDamasio,bu trbeyinhasarlbirhastaylarandevuayarlamayaalmasnanlatr:Birbirlerindenbirka gn arayla, her ikisinin de bir sonraki aydaolduu iki

alternatiftarihbelirledim.Hastarandevudefterinikardvetakvimiincelemeyebalad. Daha ok yatrmclara zg olan davran biimi dikkate deerdi.Hasta, yarm saate yakn bir sre her iki tarihin artlarn ve eksilerini bir birsralad: nceden verilmi szler, dier randevulara tarihsel yaknl, olasmeteorolojikkoullar,ksacasbirkiininbasitbirtarihzerinekafayorabileceihemen her ey. Hastamz, maliyet-fayda analizleri, boa giden seenekkarlatrmalar ve olas sonularla bizi yorucu bir sreten geirdi. Btnbunlar, masay yumruklayp susmasn haykrmadan dinlemek inanlmaz birdisiplingerektiriyordu.Damasio ve takm Iowa kumar oyunu deneyini ventromedial hastalarna

uygulad.Hastalarn byk bir blm, biroumuz gibi, doal olarak krmzdestelerdeki problemli durumu fark etti. Ventromedial hastalar avu ilerindeterleme hissettikleri, mavi destelerin krmzlardan daha gvenli olduunudndkleri andan itibaren oyunu zmeyi bile beklemeyip hi vakitkaybetmeden stratejilerini problemli destelerden uzak duracak ekilde yenidendzenlediler. Zihinsel olarak neyin doru olduunu biliyorlar ancak bu bilgi,oyunu oynay biimlerini deitirecek kadar etkili olamyor. Uyuturucubamll gibi, diyor Iowa takmnda aratrmac olan Antoine Bechara.Bamllaryaptklarnnsonularnokiyiidrakedebiliyorlar.Amaonauygunhareket edemiyorlar. Bunun tek sebebi beyindeki problem. Bizim gstermeyealtmzdabu.Ventromedialblgedeoluacakbirhasarnedndnzlene yaptnz arasndaki ban kopmasna neden olur. Hastalarda olmayansessizceher eyiyerliyerinekoyacak,bunlarabirazdaekstradanduygu (avu

ilerinde terleme)ekleyecekvedoru eyiyaptklarnhissettirecekvebundaneminolacakbiruak.BeklentininyksekolduuhzldeiendurumlardaIowaventromedial hastalar gibi soukkanl vebtnylemantkl olmak istemeyiz.Orackta sonsuza kadar durup seeneklerimiz zerine konumak istemeyiz.Bazenkilitlikapardndakiaklmznbizimyerimizekararalmasdahaiyidir.

2.HikyeAnlatmaProblemi

okuzakolmayanbirgemite,gzelbirbaharakamnda ikidzinekadaradamvekadn,birManhattanbarnnarkaodasndaspeeddating(hzltanma)olarak bilinen tuhaf bir ritel iin bir araya geldi. Kalabalk, Anne KleinMcevheratn yakn evredeki merkezlerinden grup olarak drt kadnn yansrayirmiliyalardakimesleksahiplerinden,aylakWallStreettiplerindenvetpfakltesirencilerindenoluuyordu.Kadnlarnhepsikrmzveyasiyahkazakve kot pantolon veya koyu renk kuma pantolon giymilerdi. Erkekler ise, birveya ikisi dnda, koyu mavi tirt ve siyah rahat kesim pantolondan oluanManhattan i kyafeti tarznda giyinmilerdi. Balangta kalabalk ikilerinitokuturarakbirazbeceriksizbirbiimdekaynat,dahasonrageceyidzenleyenKailynnadndakiuzunboyluveekicibirkadnkalabalyattrd.Her bir erkek katlmcnn, kadn katlmclarla alt dakikalk sohbet sresi

olduunu belirtti. Kadn katlmclar, gece boyunca oday evreleyen alakkoltuklardaoturuyorolacaklarveerkekkatlmclar,Kailynnaltdakikannsonaerdiini belirten zili aldnda, bir kadn katlmcdan dierine geerek btnkatlmclarlagreceklerdi.Herbirkatlmcnnbiryakakart,birnumarasvedoldurmalar istenen ksa bir formu bulunuyordu; alt dakika sonundagrtkleri kiiyi beenmeleri durumunda formda, o kiinin numarasnnyanndabulunankutucuuiaretlemeleriisteniyordu.Kutucuuiaretlenenkii,kutucuuiaretleyenkiininkutucuunuiaretlediyse,her ikikatlmcyayirmidrtsaatiindebirbirlerinine-postaadreslerignderilecekti.Ortalbirandabirheyecan uultusu sard. Bazlar kendilerine eki dzen vermek amacyla sonandatuvaletekotular.VeKailynnziliald.Kadn ve erkek katlmclar yerlerini aldlar ve sonrasnda oday koyu bir

sohbet uultusu kaplad. Erkeklerin sandalyeleri kadnlarn koltuklarnda epey

tedeolduundanherikitaraf,dirseklerinidizlerinekoyaraknedorueilmekdurumundakalyordu.Hattakadnkatlmclarnbirkakoltuunzerindegayriihtiyarizplyordu.numaralmasadaoturankadnkatlmcylakonuanadambirasnkadnnzerinedkt.Karsndakierkekkatlmcykonuturmakiinuraan,masabirdekiMelissaadlesmerkatlmc,adamaartartahzlcasorularsoruyordu: dilek hakkn olsayd, ne dilerdin?Kardein varm?Yalnzmyayorsun?Bakabirmasada,Davidisimliokgenvesarnerkekkatlmc,flrtnenedenbylebirgeceyekatldnsordu.26yandaym,diyecevapverdi kadn. ou kz arkadamn liseden beri beraber olduklar erkekarkadalar var ve sonuta ya nianllar ya da oktan evlendiler, bense hlbekrmveartkoffffdedirttibudurumbana.Kailynn, odann bir duvarn kaplayan barn kenarnda duruyordu. iftlerin

heyecanl ve gergin bir ekilde sohbet edilerini izlerken yle ekliyor: Eerkurulan iletiimdenkeyif alyorsanz zaman abukgeer.Eer almyorsanz, ohayatnzn en uzun alt dakikasdr. Bazen beklenmedik eyler olabiliyor. Hiunutmam, getiimiz Kasm aynda elinde bir dzine gl ile Queensden biradam gelmiti. Konutuu her bir kadna bir adet gl vermiti. Takmelbiseliydi.Kailynnhafifeglmsedi.Hareketegemeyehazrd.Speed dating getiimiz birka yl iinde tm dnyada inanlmaz derecede

poplerolduvebununnedeninianlamakokadardazordeil.Flrtnbasitbiranlkhkmeindirgenmesidir.Omasalardanbirineoturanherkesgayetbasitbirsoruyacevapvermeyealyordu:Buinsantekrargrmekistiyormuyum?Vebusoruyacevapvermek iinbtngeceyede ihtiyacmzyok.Aslndasadecebirka dakika yeterli. rnein Anne Klein kadnlarndan biri olan Velma,kimseyi semediini ve buna annda karar verdiini syledi. Beni dahamerhabadakaybettilerdiyeekledigzlerinidevirerek.Biryatrmbankasndafinansal analist olarak alan Ron, kadn katlmclardan ikisini seti; ilkinekonumaya baladktan bir buuk dakika sonra, ikincisine, masa ikidekiLilliana, karsna oturur oturmaz karar verdi. Dili piercingliydi, dedi Ronhayranlkla. Byle bir yere geldiinizde bir sr avukatla karlaacanzdnrsnz. Ama Lillian ok farklyd. Lillian da Ronu beenmiti: Birkere Louisianal olduu iin aksanna bayldm.Ne yapacanmerak ettiimiinkalemimibilerekdrdmveRonanndayerdenaldkalemimi.Grne

baklrsa, o gece pek ok kadn Ronu ve pek ok erkek de Lillian tanrtanmaz beenmiti. Her ikisi de kar tarafa annda geen cezbedici birkvlcma sahipti. Gecenin sonunda mavi tirtl tp rencisi Jon, Aslndaburadakioukadnoldukazeki.Daha ilkdakikada,buadambeendimmi,ailemle tantrabileceimyapdam yoksa ii biter bitmez hadi bana eyvallahdiyen bir tip mi hemen anlyorlar dedi. Jon olduka hakl, ama zeki olanyalnzcakadnlardeil.incedilimlereayrmayntemiyleflrtegelincehemenherkeszekidir.Bununla birlikte speed dating kurallarn bir para deitirecek konumda

olduumu varsayalm. Kilitli kaplarn ardnda neler olduuna bakmaya veherkesintercihleriniaklamasnsalamayaalsaydmneolurdu?Bununtabiikiyaplamayacanbiliyoruz:Bilinddnmemekanizmamzsonsuzakadargizlikalacak.Amariskalpinsanlarilkizlenimleriniveanlkhkmleriniyinedeaklamalarkonusundazorlasaydmneolurdu?ColumbianiversitesindenSheenaIyengarveRaymondFismanadndakiikiprofesrnyapttamolarakbuydu; insanlar, kendilerini aklamak zorunda braktnzda ok garip veskntlbirdurumortayakyor.Birarasondereceeffafvesafgibigrnenincedilimlereayrmaegzersizleribirandaoldukakafakartrcbirhalalyor.Iyengar ve Fisman garip bir ift oluturuyorlar. Iyengar Hintli, Fisman ise

Yahudi.Iyengarpsikolog,Fismaniktisat.Speeddatingzerinealmalarnnteknedeni,birzamanlarbirpartidegrcusulevliliklerileakevliliklerininiyi taraflar zerine tartmalaryd. Muhtemelen ak stne kurulmu uzunsoluklu bir iliki yaratmzdr, dedi bana Fisman. Fisman, hl gen birdelikanlya benzeyen zayf bir adam ve kt durumlar karsnda bile espriyapabilecek bir mizah anlayna sahip. Bu bana gurur veriyor. Grnebaklrsa, Yahudi cennetine gitmeniz iin tanesi yeterli, bu durumda doruyolda olduumu syleyebiliriz sanrm. ki profesr kendi speed datingakamlarnBroadwayde,ColumbiakampusununhemenkarsndakiWestEndBarda dzenliyorlar. New York speed dating akamlarna bir istisna dndatpatpbenziyor.Profesrlerinkatlmclarsadeceevetveyahayrkutucuklarniaretlemiyorlar. Katlmclar, drt durumda speed dating balamadan hemennce, akam bittikten sonra, bir ay sonra ve speed dating akamndan alt aysonra potansiyel bir partnerde ne aradklarn 1den 10a kadar bir rakamla

derecelendirmeleriniistedikleriksabiranketdoldurmakzorundalar.Kategorilerekicilik, ortak ilgi alanlar, espri anlay, itenlik, zek ve hrst. Buna ekolarak, her bir flrtn sonunda, katlmclar ayn kategorilere dayanaraktantklar kiileri derecelendiriyorlar. Bu akamlarn sonuna gelindiinde,FismanveIyengarflrtsrecindekatlmclarnnehissettiklerinedairsonderecedetayl bir profil elde etmi oluyorlar. Ve asl gariplik bu profile baktnzdabalyor.rneinColumbiaseansndasolukbenizlivekvrcksarsalgenbirkza

veuzunboylu, enerjik, yeil gzlveuzunkahverengi sal erkekkatlmcyazellikle dikkat ettim. Adlarn bilmiyorum, onun iin onlara Mary ve Johndiyelim.FlrtettiklerisreboyuncaonlarizledimveMaryninJohnu,Johnunda Maryi beendii annda anlalyordu. John, Marynin masasna oturdu.Gzleri birbirine kenetlendi. Mary utanarak gzlerini aaya kaydrd. Birazgergin grnyordu. Hafife ne doru eildi. Dardan, anlk ekiminmkemmel ve apak bir kant gibi grnyordu. Ama gelin yzeyi birazkazalmvebirkabasitsorusoralm.lkolarak,MaryninJohnile ilgilikiilikdeerlendirmesi, akam balamadan nce bir erkekte arad kiilik zelliineuyuyormu?BakabirdeyileMarybirerkekteneistediinitahminetmektenekadar iyi? Fisman ve Iyengar bu soruya kolaylkla cevap verebilirler; speeddatinge katlanlarn ne istedikleriyle akam srasnda gerekten nedenetkilendiklerini karlatrdklarnda, bu iki durumun birbiriyle rtmediinigrdler.rneinMaryninakamnbalangcndazekiveitenbiriniistediinisylemesi,sadecezekiveitenbirindenetkileneceianlamnagelmiyor.BykihtimalleJohn, itenveaklldeildesadeceekicivekomikolabilirdi. kinciolarak, eer Marynin akam boyunca beendii erkekler akll ve itenolmaktanokekicivekomikkarlarsa,ertesignMarye idealerkek tanmsorulduunda bu sefer Mary ekici ve komik erkekleri beendiini sylecek.Amabusadeceertesigniingeerli.Aynsoruyubiraysonraynelttiinizdetekrarzekiveitenbiriniistediinisyleyecektir.Bir nceki paragraf anlamamanz doal. Gerekten kafa kartrc: Mary

belirli bir tip insan istediini sylyor. Ama sonra bir oda dolusu seeneksunuluyorvesahidenbeendiibiriiletanyorvetamoandanetrbirinsanistediinedairfikrinitamamendeitiriyor.Amasonra,budurumzerindenbir

ay geiyor ve ilk bata istedii erkek tanmna geri dnyor. Bu durumdaMaryninbirerkektearadgerektenedir?Bu soruyu Iyengara ynelttiimde bana verdii cevap Bilmiyorum oldu.

ncedentanmyapanben,gerekbenmidir?Iyengar duraklad ve Fisman devam etti: Hayr, gerek ben, hareketlerim

sonucundaortayakanbendir.Biriktisatbylederdi.Iyengar kafas karm grnyordu. Bir psikolog ayn eyi syler miydi

bilmiyorum.Ortak bir paydada birleemiyorlard. nk aslnda bu sorunun gerek bir

cevab yok.Marynin bir erkekte ne istediine dair fikri yanl deil. Sadeceyetersiz. Bata yapt tanm Marynin bilinli ideali: Ne istediini oturupdndndeinandey.Ancakokadareminolamad,biriileyzyzebirarayageldiioilkandatercihlerinioluturmadakullandkriterlerdir.Obilgi,kilitlikapnnardndayeralyor.Braden, profesyonel sporcularla yrtt almasnda benzer bir deneyim

yaad. Yllar boyunca olabildiince ok dnyann nde gelen tenisileriylekonumayazengsterdi,onlaraoynamabiimlerininnedenlerinivenaslyleoynayabildiklerini sordu ve sonu srekli olarak hayal krc oldu. En iyioyuncular zerine yaptmz tm aratrmalarn sonunda, ne yaptn tamanlamyla bilme ve bunu aklama konusunda tutarl olan tek bir oyuncu bilebulamadk diyor Braden. Farkl zamanlara gre deien veya tamamenanlamszolancevaplarveriyorlar.rneinaratrmadakullandyntemlerdenbiri en iyi tenisilerin hareketlerini kameraya ekip daha sonra onlar saylaradntrmekti; kare kare bilgisayara listeliyor, bu sayede de mesela, PeteSamprasinaprazsolvuruyaptndaomuzununtamanlamylakaderecelikbirailedndnbilebiliyor.Bradenn saysallatrlm kamera kaytlarndan biri, usta tenisi Andre

Agassinin sa vuruudur. Grntnn dkm yaplm, Agassi bir iskeletedntrlmt.Bylece topavurmak iinhamleyaptndavcudundakiherbir eklem hareketi ak bir ekilde grlebiliyor ve llebiliyordu. Agassikayd,yaanlanandanaslhareketettiimiziaklamayetersizliimizigsterenmkemmel bir rnektir. Neredeyse dnyadaki btn profesyoneller sa vuruyaparken raketi topun zerinde yuvarlamak iin bileklerini kullandklarn

sylerler diyor Braden. Neden? Ne gryorlar? Bak! tam burada Bradenekran iaret ediyor Topa vurduu n gryor musun? Saysallatrlmgrnt ile bileinin sekiz derecelik ayla dnp dnmediini grebiliyoruz.Ama oyuncular neredeyse hi bileklerini oynatmazlar. Bileinin nasl sabitdurduuna bak. Ancak topa vurduktan ok sonra bileini oynatyor. Vurusrasndaoynattndnyoramaaslndavurutanoksonraoynatyor.Naslbukadarok insanyanlabilir? nsanlarkolaragidipbileklerini topavururkennasl yuvarlayabileceklerini renmek iin yzlerce dolar dyor ve sonutaolantekey,kolsakatlanmalarndapatlamayaanmas.Braden ayn sorunu beyzbol oyu