biyo cesitlilik dogu ates

8/3/2019 Biyo Cesitlilik Dogu Ates

1/19

EKOSSTEM VE MADDE DNGS

BYOETLLK

EKOSSTEMLERN LEY

ENERJ AKII VE MADDE DNGS

HDROELEKTRK POTANSYEL

1CORAFYA

BYOSFERATM

OSFER

HDROSFE

R

LTOSFER

UYARIBu materyal tm corafya retmenlerinin eitim amal kullanmlarna ak olup, hi bir ekildeticari deeri olan metalarda kullanlamaz, bilimsel ama dnda alnt yaplmas, datlmaskopyalanmas durumunda yazar olan D.Dou ATE her hakkn sakl tutar. Materyal 14.09.2007tarihinde hazrlanmtr.


2/19

BYOMBiyom, biyosferde benzer iklim, toprak, bitki rts vedoal ortam koullarna sahip blmlerine verilen genelisimdir. Yani ayn iklim ve bitki rts koullarna balolarak olumu canl trleri ile beraber ele alnan yaamkuaklarnabiyom ad verilemektedir. rnein Ekvatoraliklim kuann bitki rts ekvatoral yamur ormanlardr.Bu ormanlarda yalnzca bu alana zg fil, empanze,leopar ve ad saymakla bitmeyecek kadar ok saydabcek tr yaar. Yani ekvatoral yamur ormanlar kendibana bir biyom oluturmaktadr.

HABTAT

Bir bitkinin veya hayvann doal olarak bulunduu,

yetiebildii ve yaayabildii ortama habitatdenilmektedir. Bu alan yeryznn herhangi bir yeriolabilecei gibi, bir insann midesi de habitat olabilir.rnein, Kyceiz gl evresinde taban suyununyksek olduu yerler, sla aacnn yetiebilmesi iinayr bir ortam oluturur. Bu alan sla habitatdr. Yada yalnz insan vcudunda yaayabilen bir kl kurdu iininsan barsa habitatdr. Yani habitat yaam alandemektir.

BYK BYOMLAR

Biyomlarn kendine zg bitki ve hayvan trlerininbarnd alanlar olduunu rendik. Buna gre dnyazerinde ok sayda biyom bulunmaktadr. Biyomlarnortaya kmasnda en fazla etkisi olan faktr iklimdir.klim dnyann ekline ve gne nlarnn yl iindekigeli asndaki deiime bal olarak ekvatordankutuplara doru farkllklar gsterir. Bunun sonucundabiyomlarda ekvatordan kutuplara gidildike canl ve bitkieitliliinin deiime urad grlmektedir. Diertaraftan yeryznn yksek ve ukur alanlar da i iebiyomlarn olumasna neden olmutur. rneinEkvatoral blgedeki Klimanjaro Da (5895 m) eteklerindeyamur ormanlar, orta kesimlerinde savanlar yksekkesimlerinde ise da biyomlar yer alr. Bu durumykseltinin neden olduu bir eitliliktir.

Biyomlar hakim bitki trleri ile iinde bulunduklar sularnkimyasal zelliklerine gre de snflandrlabilirler. rnein Anadolu Blgesinin biyomunu stepler, buradakiKzlrmak akarsuyunun biyomunu ise tatl su canllarmeydana getirir.

Biyosfer

10.000mst Snr

Alt Snr

7000 m

5000 m

TEMEL KAVRAMLAR

BYOSFER

Canllarn okyanuslarn dibindenatmosferde ykselebildikleri en yksekseviyeye kadar olan blme biyosferdenir. Biyosfer kelimesi "canl kre"anlamna gelmektedir. Canllar toprakyzeyinden birka metre aaya kadarolan ksmlarda yaamaktalarsa dainsanolunun beeri etkileri bu derinliiyzlerce metreye kadar indirmitir. A tmos ferde ise ku ve mik roorganizmalarn yzlerce metre ykseekadar kmalar biyosferin, yerin zerindeve altnda geni bir katmanhalinde uzanmasn salar. Yerde yaayan kara hayvanlar iin biyosfer 6500-6800 m, yeil bitkiler iin 6200 m,ykseklie kadar kabilir. Denizin altnda 5000 m derinlikte canllarn yaad saptandndan bu da biyosferinalt snrn oluturur. Biyosferin toplam kalnl yaklak 16 kmye ular.

BYKBYOMLAR

Dalar

Tundralar

Daima Yeil Tayga

Ormanlar

Stepler

Ilman ayrlar

Kark ormanlar

ller

Yamur ormanlar

Savanlar

Makiler

Buzullar

Subtropikal(l)

90o75

o60o

55o

35o

25o

10o

10o

35o

55o 60

o75

o 90o

25o

90o

75o

60o

55o

35o

25o

10o

90o

75o

60o

55o

35o

25o

10

o

EKVATOR

Yenge Dnencesi

Olak Dnencesi

Ekvatoral

Tropikal

Tropikal

Subtropikal(l)

Orta Kuak Ilman

Orta Kuak Ilman

Kutup Alt Souk

Kutup Alt Souk

Kutup

Kutup

Yalnzca iklim ve bitki rtsn ele alarak yaplacak birsnflandrmada dnya iklim kuaklarnn zellikleri ilebiyomlar arasndaki ba net olarak karmzakmaktadr.

BYOETLLK

2CORAFYA


3/19

L

SAVAN

YAMURORMANIYAMUR

ORMANI

TUNDRATUNDRA

KUTUP

KUTUP

KUTUP

L

L

MAK

MAK

MAK

TAYGATAYGA

DA

DA

DA

KARMAORMAN

KARMAORMAN

SAVAN

STEP

STEP

STEP

BYK BYOMLAR(Kara Biyomlar)

3

CORAFYA


4/19

BYOETLLK

4CORAFYA


5/19

5CORAFYA

KLM BLGS

AmazonHavzas

KolombiyaPanama

KongoHavzas

YeniGine

MalezyaAdalar

BrezilyaKuzey

Avusturalya

Venezella

Gine

KrfeziDou

Afrika

Hindistan

Hindistan

Tayland

Vietnam

Gneyin

BatAfrika

Gobil

Karakuruml

Tarl

ranl

Arapl

BykAvusturalya

l

Kalaharil

Sahral

Patagonyal

Nevadal

Nabibl

Atacamal

Kuzey BatAmerika

Kuzey BatAvrupa

GneydouAvusturalya

YeniZelanda

Gneyili

Amerikann

Kesimleri

Orta AsyaAnadolu

AmerikannKuzey

Kesimleri

OrtaAvrupa Gney

Sibirya

skandinavya

SBRYA

BYK BYOMLARAadaki haritalarda byk iklim tiplerinin yaylmalanlar verilmitir. Bu haritalarn altna blgede bulunan biyomu yaznz.

....................................................................................

....................................................................................

....................................................................................

....................................................................................

....................................................................................

....................................................................................

....................................................................................

....................................................................................

ELETRMEAada verilen biyomlarla canl trlerini rnekteolduu gibi eletiriniz.

l

al

Savan

Step (ayr)

Tundra

Kutup

Tatl su

Da

Tropikal Orman

Karma Orman

Penguen

Ren geyii

akal

Orangutan

Zebra

Ay

Kurbaa

Tibet kz

Bufalo

Akbaba


6/19

BYOETLLK

BULMACA1 Bir canlnn yaam alan.2. Hava kre.3. Yerkabuu, takre

4. Dnyann karalar zerinde en hzl koan canls.5. (Yatay)Canllarn oluturduu dnlen hayalikre.5. (Dikey) Benzer bitki ve hayvan topluluklarnnbir arada bulunduu yaam kua.6. Alaca izgileri ile bilinen Afrika savanlarndasrler halinde yayan atgillerden bir hayvan.7. Kutup blgesine verilen ad, drdnc bykokyanus.8. Tayga aalarnn gensi geometrik eklindendolay verilen isim.9. Biyom iindeki varlklarn toplam ktlesi,biyoktle.10. 10 - 200 enlemleri arasnda grlen uzun boyluot ve aa topluluklarnn genel ad.11. Uamayan ve kutuplar evresinde yaayanbir ku tr.

BYKBYOMLAR

Dalar

Tundralar

Daima Yeil TaygaOrmanlar

Stepler

Ilman ayrlar

Kark ormanlar

ller

Yamur ormanlar

Savanlar

Makiler

Buzullar

TABLO OLUTURMA

Aada byk biyomlar verilmitir. Ancak biyomlarn bitki ve hayvan topluluklar unutulmutur. Unutulanblmleri tamamlaynz.

BYOM BTK HAYVAN TR

6CORAFYA

6

9

1

4

5

7

11

2

10

8

3


7/19

Deerli MeslektalarGeen hafta ilkini yolladm notlarn bu hafta ikinci blmn yolluyorum. Bu ikinci blm salk problemlerimnedeniyle istediim dzeyde olmad. Ancak ge kalmadan siz deerli meslektalarmla paylamak istedim. Umarmbeenirsiniz. Notlarda zellikle rencilere daatlabilecek bir materyal olabilmesi iin siyah beyaz sayfa yapsve bana ait bir sayfa dzeni ile paradan btne bir yol izlenmektedir. 11. Snf programnn pek oumuza yabancgelen bu ilk blmlerinde elimden geldiince;- Programa sadk kalmaya- Biyocorafyann btnl iinde meseleyi ele almaya- Meseleleri biyolojiden ziyade corafya balamnda konumlandrmaya

- Bol rneklerle konunun ieriinin anlalmasna altm.Ancak kitapta dikkatimi eken olduka nemli olduunu dndm bir takm noktalar var. Bunlara girerek yenibir tartma yaratmak istemiyorum. Ltfen ders programmz inceleyelim. nk incelemediimiz zaman sonularbence pek olumlu olmuyor. Burada kitapta konularn ele aln ile ilgili olarak unlar dikkatinize sunuyorum- Canllarn daln etkileyen faktrler olarak verilen tablo bitkilerin daln etkileyen faktrlerdir. Canllarntmnn daln etkileyen faktler daha geni olarak ele alnmaldr.- Canllarn daln etkileyen faktrleri biyotik-abiyotik (canl-cansz) snflandrmas yaplmas ok daha salklve yerli yerinde olacakt.- Ykselti canllarn dalnda etkili bir faktr deil midir? Eer etkili ise neden alnmam?- Dier canllarn etkisi eer bir faktr ise neden konu anlatm blmnn iinde yer almamtr? Bu tip bir unutkanlkkabul edilebilir midir?- Yukarda programdan alnan blmde alt krmz ile izili blm ve balonun iindeki ksmda dikkatinizi ektiysecanl trlerinin azalmasnda etkili olan faktrlerin aklanmas ve deerlendirilmesi var. Bu ok ok nemli nkkonunun corafyaya dahil edilmesinin gerekesi burada... Ama ne acdr ki kitapta bu konuya dair hi bir eygremiyoruz. Sadece bir boluk doldurma (??) bir de soru ile geitirilmi bir konu. Bunu gerekten sizlerin taktirinebrakyorum.- Konular arasnda bir btnlk yok. Adaptasyon nedir. Neden ller ve ekvatoral yamur ormanlar anlatlm.Karlatrma yaplmam. Bu blmlerin alnd kitap daha dikkatli incelenseydi, adaptasyon meselesi vekarlatrma olay yerli yerine otururdu. Eer buradaki amac bilmeden anlatrsak akl banda bir renci unusorabilir Biz neden sadece l ve ekvatoral alanlar iliyoruz, baka yerde canl yok mu?.Son olarak yukarda verilen skntlardan dolay ve retmen kitlemizin aman statkodan kmayalm dncesinedeniyle bende konu sralamas ve ekli bakmndan ayn yolu izledim. ime sindiini syleyemem...

Hoakaln.

Dou ATEAnkara LisesiCorafya retmeni


8/19

BYOETLLK

7CORAFYA

CANLILARIN DAILIINI ETKLEYEN CORAF FAKTRLER

CANLILARIN DAILIINI ETKLEYENCORAF FAKTRLER

FZK FAKTRLER1. klim2. Yer ekilleri4. Toprak

BYOLOJK FAKTRLER1. Dier canllar2. nsan

PALEOCORAFYA1. Ktalarn kaymas2. klim deiimleri

1. klim

Canllarn Dnya zerindeki dalta en etkili faktriklimdir. klim pek ok bileenden meydana gelir ve bubileenlerin her biri canl yaam zerinde farkl etkilerdebulunur.

Canllar zerinde Dorudan Etkili Olan klimElemanlar

- Scaklk- Rzgarlar- Ya

klim koullar en bata bitki ve toprak yaps zerindeetkilidir. Bu nedenle hayvan trleri yaam ortamlarnbitki rtsne gre seerler. Yani her iklim blgesininkendine zg bir b iyomu bulunmaktadr .

Scaklk koullar canl yaam zerinde belirleyici birfaktrdr. rnein yksek veya dk scaklkta canlyaam eitli problemlerle karlar. Eer scaklkdeerleri ok yksek ve ok dk olursa artk canlyaam tmyle sona erer. rnein kutuplar evresininar souk ortamnda ya da Sahra lnn merkeziksmlarnda birka mikroorganizmann dnda canlyaamna rastlamak hemen hemen imkansz gibidir.

Bitkilerin ortaya kmas ve geliebilmesi iin uygunscaklk koullarna ihtiya vardr. Scaklk koullarnabal olarak bitkiler geliir, iek aar ve tohumlanmagsterir. Her bitki iin farkl olsa da scaklk deerlerininuygun olduu, bitkilerin normal geliimlerinitamamladklar bu evreye vejetasyon dnemi denir.

Hayvanlarda da durum farkl deildir. Hayvan varlnnyaam bulabilmesi iin uygun besin kaynaklar vescaklk koullar gereklidir. Her ne kadar denizcanllarnn ok dk scaklklara adapte olmu olmashayvanlarn dnyadaki yaylm alannn daha geniolmasna neden olmusa da, durum ok farkl deildir.Dnyann her blgesinde yaamn srdren hayvantr yoktur.

Rzgarlar zellikle bitkilerin yaamnda byk nemtar. Hava hareketlilii sayesinde bitkilerin tenefskoullar olumlu ynde etkilenir. Rzgarlar dier taraftangebe ku srleri iin byk nem tamaktadr.nk kular ounlukla srekli rzgarlardan yardmalarak ok uzun mesafeleri uarak geebilmektedir.

Ya ncelikle bitki yaam iin gerekli bir iklimunsurudur. Bitkilerin gelimesi iin gerekli olan su vemineraller yalarla birlikte topraa karan sulardanelde edilir. Bu sayede ya miktarnn fazla olduualanlarda byk bir canl eitlilii grlr. rneinEkvatoral yamur Ormanlar ya miktarnn ylboyunca fazla olduu bir alandr ve canl tr saysdnyann dier blgeleri ile kyaslanamayacak kadarfazladr.

A

B

C

DE

Gne nlarnn geli asna bal olarak Dnyazerinde farkl scaklk deerlerine sahip alanlar veiklim blgeleri bulunmaktadr. Genel olarak biyom adverilen bu alanlar ekvatordan kutuplara doru birkuaklama iindedir. Bu kuaklar iklimsel etkilerinileyiine bal olarak farkl zellikler gsterirler.

klimin Neden Olduu Farkllklara rnekler:Tropikal Yamur Ormanlar - ller

Dnyadaki tm yamur ormanlar her biri kendine zgbitki ve hayvan trlerinin bulunduu be ana katmandanoluur. Bu katmanlar iie gemitir veya bazdurumlarda bir katman eksiktir.

Yukardaki ekilde bitki katlar harflerle gsterilmitir.A) st katman: Altndaki ana bitki topluluunun 15 mzerinde ykselmitir. Buradaki aalar yksek kihtiyac bulunan trlerden oluur. Genellikle yrtc kartaltrleri ile avc kular bu aalarda yaamaktadr.B) at katman: Yerden 30 mye kadar kan aa vesarmaklardan oluan, ar derecede sk yeil birkatmandr. Orman hayvanlarnn ou gne nlarndan

yararlanabilmek iin bu katmanda yaarlar.C) Alt katman: Ik azlna kar direnli, genelliklegen aalardan oluan katmandr. at katman kadarkalabalk olmasa da kendi zg bitki ve hayvan trleribu katmanda yaamn srdrr.D)al katman: Ksa boylu aa ve aaklardanoluan bu katmanda, st katmandan szan gne nlarana yaam kaynadr. Gnein szmad yerlerdegeliimi kesintiye urar.E) Ot Katman: Ot ve sarmak tr bitkilerin yaadzellikle srngen ve bcekgillerin yaygn olduu altkatmandr.

Yukarda aklanm olduu gibi uygun iklimsel koullarasahip olan ekvatoral yamur ormanlarnda canl eitliliialabildiine fazladr. yleki Dnyadaki canl trlerininyaklak 2/3 bu alanlarda yaar.

m


9/19

11. SINIF CORAFYA

8CORAFYA

LLER

l kavram ya miktar ile ilgilidir. Ya miktar 200mmden az olan tm alanlar l olarak nitelendirilir. Bunedenle ller scak ve souk ller olmak zere ikiye

ayrlmaktadr. Gerek scak gerekse de souk llerdeiklimsel koullar canl yaam iin hi de uygun deidir.

Bitki ve hayvanlar l ortamna eitli ekillerde adapteolmaktadr. l canllar genellikle vcutlarnn kimiblmlerinde su ve gday depolayacak ekildeevrimlemilerdir. rnein;- Tuzals kkleri olduka uzundur ve yer altnda subulabildii seviyeye kadar kklerini uzatmaktadr.

- Keseli l fareleri gnn tmn yer altnda geirdiktensonra akamlar yzeye karlar.

- Kuyruklarnda byk ya depolar bulunmaktadr.

- Uzun kulakl Kuzey Amerika tavannn kulaklarnda

bulunan yzeye yakn kan damarlar s yayarak vcutssnn ar ykselmesini nler.

- Kaktsler Dnyada yalnzca Kuzey Amerika llerindegrlmektedir. Bu bitki vcudunda suyu depolayarakuzun y l lar yaamn srdrebi lmek tedi r .

Souk llerde ise canl yaam olduka zordur. 750kuzey ve gney paralellerinden daha yksek enlemlerdecanl yaam ok azdr. Ancak Tundra alanlar ekvatoralblge gibi olmasa da canlln hayat bulduu birbiyomdur. Burada baz bitkilerin tohumlar uzun srenklar donmamak iin bir eit antifiriz gelitirmitir.

ADAPTASYON NEDR?Btn canllar yaamlarn devam ettirebilmek iievreye uyum salama abas iindedir. Bu uyumsreci olduka uzun bir zaman zarfnda gerekleir.Uyumun gereklemesi canlnn evresiyle etkiimininbir sonucudur. Uyum sreci canlnn yap, hareket,grnm ve dier btn zellikleri zerinde etkilidir.

Adaptasyon olay sayesinde canllar dnyann genelindeyaylmtr.

Kamuflaj ve TaklitKamuflaj bitki veya hayvann gze arpmamak iindoal evresinden ayrt edilemeyecek ekilde biimdeitirmesidir. Kamuflaj ve taklit olay canlln devamiin olduka nemlidir. Kamuflaj korunma, avlanmaveya reme gibi temel ihtiyalarn giderilmesi iinzaman iinde gelimi bir zelliktir.

Kamuflaj yetenei genellikle hayvann evredeki dier

trlerden ve dmanlarndan korunmak iin zamaniinde gelitirdii bir durumdur. Taklit ise baka bircanlnn grnne brnerek tehlikeden korunmaktr.Kamuflaj ve taklit adaptasyon olaynn doadaki engzel rnekleridir.

rneklerBukalemunun renk dei t i rmesi.(Korunma)Dil balnn deniz taban ile ayn renkte olmas vegenellikle tabana uzanarak avn beklemesi(Avlanma).Ar orkidesinin ieinin ar ile ayn grnme sahipolmas(reme).

0 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500 4000 4500 mm

0

5

10

15

20

25

30C

o

l

Tropikal Yamur Orman

Yaprak Dken Ormanlar

ne Yaprakl Ormanlar

Yukarda verilen grafikte bitki topluluklarnn olutuuscaklk ve nem koullar gsterilmitir. Bu grafie grehangi iklimsel koullarda hangi bitki topluluklarnnolutuunu aadaki boluklara yaznz.

Tropikal Yamur Orman........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................l............................................................................................................................................................................

......................................................................................

Yaprak Dken Orman................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................ne Yaprakl Orman................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................


10/19

11. SINIF CORAFYA

10CORAFYA

Gnmz75 Milyon yl nce

TETS DENZ

250 Milyon yl nce

PANGEA

KITALARIN KAYMASI

Canl trlerinin dalmnda ktalarn kaymas ya da dier ad ile levha tektonii olduka etkili olmutur. AlfredWegener ilk kez ktalarn hareket ettiini dndnde bunu kantlamann yolunun zellikle ktalarn kopmayabalad alanlardaki canl trlerini inceleyerek olabileceini dnd. Gerekten de farkl ktalarda ayn tr canllarnyaamas ona gre ktalarn kaydnn ve yer deitirdiinin en nemli gstergesiydi. Daha sonra yaplan almalar

Wegnerin bu dncelerini dorulamtr. zellikle solucan ve yenge trlerinin ok az evrim geirerek gnmzeulam olmas ktalarn kaydnn en nemli gstergesidir.

Ktalarn kaymas yalnzca trlerin dalmasn salamamtr. Ayn zamanda yeniden bir araya gelen kta paralarzerindeki bitki ve hayvan topluluklar baka ktalarla birlemenin sonucunda o ktalara da yaylma imkan bulmutur.Hindistan bunun gzel bir rneidir.

KLM DEMLER

Dnya eksen eikliinin ve eksendeki periyodik bozulmann sonucunda srekli iklim deiimlerine sahne olmaktadr.Bu deiimler canl trlerinin yayl zerinde farkl etkilerde bulunmaktadr. zellikle 28.000 ylda bir tekrar edenson buzul alar gnmz canllarnn dalm zerinde olduka etkili olmutur.

Buzul alar 4. Zamanda alt kez gereklemi, bu dnemlerde;

- Dnyann 1/3 buzullarla kaplanm- Deniz seviyesi dm (90-110 metre)- Deniz seviyesinin dmesi ile baz karalar birbirine balanm- Scaklk deerleri 4-50 C azalm- Baz canl trleri ortadan kalkm- Kimi canl trleri ise yaam alanlarn deitirmitir.

Buzul alarnda Kuzey Yarmkrede byk deiiklikler yaanmtr. zellikle kuzeyde yaayan bitki ve hayvantopluluklar gneye doru gm, bu g hareketi baz canl trlerininin ortadan kalkmasna bazlarn evrimlemesine,bir blmnn ise adaptasyona urayarak farkl yaam alanlarna tanmasna neden olmutur. rnein lkemizdekirelik-endemik bitkilerin byk bir blm buzul devrinde gneye g etmi baz trlerin Anadoludaki uygunalanlarda yaylmasnn ve kimilerinin de buralarda hapsolmasnn bir sonucudur.

0

4

-4

-8

400 300 200 100 0

Son 400.000 Ylda Kresel Scaklk Deiimi

TartmaSoldaki grafikte son 400.000 ylda yaanan scaklkdeiimi (sadeletirilmi) sada ise son ikibin yldayaanan scaklk deiimi gsterilmitir. ki grafiikarlatrarak iklim koullarnda yaanan deiiminnedenlerini tartnz.

C0

2004

-1

-0.8

-0.6

-0.4

-0.2

0

0.2

0.4

0.6

0 400 800 1200 1600 2000

Son 2000 Ylda Scaklk DeiimiC0


11/19

9CORAFYA

YEREKLLER

Canllarn daln etkileyen faktrlerden bir dieri deyerekilleridir. Yerekillerinin zellikleri canllarn dalmzerinde dorudan etkili olmaktadr. Dalarn uzandorultusu ve ykseklii, dar ve derin vadiler, geniky dzlkleri farkl canl trleri iin yaam alanlardr.Yerekilleri canl dalm zerinde;- Yaygnlatrc- Snrlandrc- Deitirici etkilerde bulunmaktadr.

Yerekilleri snrlandrc etkide bulunabilmektedir.rnein; Karadeniz ky kuann bitki topluluklaryksek da kuann ardna szamam buraya zgbir canl topluluunun olumasna neden olmutur.Benzer ekilde Toros dalarnn da kuzey ve gneyyamalarnda farkl bitki ve hayvan trleri yaamaktadr.Yerekillerinin dntrc etkisi ise adaptasyon olayile ilgilidir. Ova tavan ile da tavan arasnda trmanma

ve koma hz arasnda byk farkllklar vardr.Yukarda anlatlan durumlar nedeni ile ayn kara biyomuiinde farkl yerekillerinin bulunduu alanlarda yaayanayn tr canllar arasnda bile byk farkllklarbulunabilmektedir.

Ayrca oluum halindeki yer ekilleri baz canl trlerininyok olmasna neden olabildii gibi, farkl canllarnyaylm alannn genilemesine neden olabilmektedirler.rnein volkanik faaliyetler bir alandaki canl trlerinininyokoluuna neden olabilir. Bu durumun bir benzeriMarmara ile Karadeniz arasnda yaanmtr. Buzulann bitmesiyle Marmara Denizinin (Akdeniz) tuzlusular stanbul boazn aarak Tatl su gl olanKaradenize ulam, bu olayn sonucunda

Karadenizdeki tm tatl su canllar lmtr. Bu olaynsonucunda ryen canllar Karadenizin tabanndabyk bir metan ve hidrojen slfr birikimine yol am,Karadenizin 200mden daha aa derinliklerinde canlyaam ortadan kalkmtr.

KTLESEL YOK OLU: DNOZORLARIN LM

Dinozorlar gnmzden 265 milyon yl nce ortayakm bir canl trdr. Devasa boyutlar ile bu devsrngenler gnmzden 65 milyon yl nce 2.zamann sonunda Dnyann en kalabalk canltopluluu iken yerkreye arpan bir gktann yarattetki ile ortadan kalktlar. Dinozorlarn yokoluu aynzamanda 2. zamann bitmesine 3. zamann

balamasna yol amtr. Bu olay sonunda tm canltrlerinin yaklak % 80 i ortadan kalkmtr.

Peki neden sadece dinozorlar ld? Bu sorunun cevabhem zor hem de ok basittir. Gktann arpmas(Meksika yaknlarndaki Yucatan yarm adasna) ilebyk bir toz ve kl bulutu olumu, yarlan yerkabuunun kimi yerlerinde byk apl volkanikfaaliyetler ortaya kmtr. Bu byk toz bulutunundnyay sarmasyla ok uzun srecek bir k mevsimibalamtr. Bildiiniz gibi srngenler k mevsimindeuykuya dalarlar. Gerekten de bunu normal bir ksanarak uykuya dalan dinozorlarn byk blm yzyllar sren bu uykudan bir daha uyanamamtr.Bylece dinozorlar ortadan kalkm ve dnyann yeni

hakim tr olan memeliler baskn hale gelmitir.

TOPRAK

Canl yaamn salayan nemli faktrlerden biri detopraktr. Toprak gerek yaps ve mineral ierii ile

bitkilere kaynak salamakta, dier taraftan da bazhayvan trleri iin doal bir snak oluturmaktadr.Toprak ve bitki rts iklim ile dorudan iliki iindedir.Bu bakmdan toprak faktr dnlrken dierlerininetkisi gz ard edilemez. Yani toprak tek bana biretkileyenden ok etkilenen konumundadr. Baz canltrleri yalnzca belirli toprak trlerinde yaamnsrdrebilmektedir. rnein orta kuan karasalalanlarndaki uzun boylu ayr topluluklar genellikleernozyom tr topraklarda yaayabilmektedir.

Toprak klim

Bitkirts

BYOLOJK FAKTRLER

Dier Canllar EtkisiCanllar yaam alanlarnda birbirlerini dorudan etkileyenunsurlardr. Canllarn yaamas, remesi, yaylmas

birbirleri ile olan ilikilerine baldr. rnein; ieklibitkilerin remesi iin en bata arlara ve dier bceklereihtiyac vardr. Aslan yaam alan kalabalk geyik vezebra srlerinin varl ile ilikilidir.

Herhangi bir yaam alannda eer bir canl tr varsamutlaka orada dier canl trlerinin de fertleri yeralmaktadr. Bu bakmdan dnyada dier canllardanbamsz yaayan bir canl trnden bahsedilemez.

nsanYeryznn gnmzdeki baat aktr insanoludur.nsanolu canl eitlilii zerinde olumlu ve olumsuzetkilerde bulunabilmektedir. rnein Kuzey Amerikaktasnn kefi ile buradaki kimi canl trleri dnyann

dier ktalarna yaylmtr (ttn, patates, vb). Ayrcabu ktada olmayan baz canl trleri de keiflerle birliktektaya gelmitir (At, eek, zm vs.). Bunlar insannolumlu etkileri gibi gzkse de olumsuz etkilerininfaturas daha ar olmutur. Kuzey Amerikaya aitolmayan hastalklarn bu ktaya insan ve hayvanlarcagetirilmesi sonucunda ncelikle milyonlarca yerli insanve bunun ok daha fazlas kadar hayvan ortadankalkmtr.

nsann canllar zerindeki bir dier etkisi ise yaylmalann genilettike dier canllara yaayacak alanbrakmamasdr. Genileyen insan yaam alan, kentselyerlemeler ve sanayi tesislerinin yan srayzmilyonlarca hektar arazinin tarmsal retime almas

dier canllar iin bir felakete dnmtr.

BYOETLLK


12/19

11CORAFYA

BYOETLLK

CANLI TRLERNN DAILIMINI VE ETLLN OLUMSUZ YNDE ETKLEYEN FAKTRLER

CANLI TRLERNN DAILIMINIVE ETLLN OLUMSUZYNDE ETKLEYEN FAKTRLER

Doal Faktrler- klimsel Deiimler

- Volkanik Faaliyetler- Meteor arpmalar- Doal Afetler- Yeni Su Yollarnn Almas- Trler arasndaki rekabet

Beeri Faktrler- Orman Tahribat- Yeni tarm alanlarnn almas- retim srasnda kullanlan kimyasal maddeler- Su kaynaklarnn kirlenmei- Ar ve bilinsiz avlanma- Hava kirliliinin artmas- Sanayinin kontrolsz ve doann aleyhine gelimesi- Kresel snma- Ozon tabakasnn seyrelmesi- la ve gda retimi iin baz canllarn ar tketilmesi- Gen yaps ile oynanm yeni canllarn doal ortama braklmas


13/19

BYOETLLK

12CORAFYA

EKOSSTEM NEDR?Belirli bir ortamda cansz (abiyotik) ve canl (biyotik)unsurlarn iinde bulunduu sistem ve ilikilerin tmnebirden ekosistem ad verilmektedir. Canl organizmalarla

doal evre etkenleri birbiriyle sk skya baldr.Bu ballk canl varlklarla, cansz etkenlerin bir aradaele alnmasn salamtr.

Bir ekosistem, temel olarak abiyotik maddeler, reticiler,tketiciler ve ayrtrclardan oluur. Ekosistemlerdeyaam, enerji ak ve besin dngleriyle srer. Ak birsistem olan ekosistemde, enerji ve besin giri-ksreklidir.

1. Kapal Ekosistem: Enerji akm ve madde dolamasndan komu ekosistemlerle herhangi bir alveriiolmayan, kendi iinde dengesi bulunan ekosistemlerdir.Ancak bu tip ekosistemlere ok nadiren rastlanmaktadr.

2. Ak Ekosistem: Dardan madde veya enerji alarakdarya madde ve enerji veren ekosistemlerdir. Geneldeekosistemler ak zellik gsterir.

Yukardaki aklamalarda ekosistemlerin canl ve canszunsurlardan oluan bir sistem olduunu grmtk. Busistemlerden en by Dnyamzdr. Dnya zerindekitm canl ve cansz unsurlar byk bir sistem oluturur.Ancak ok daha kk ekosistemler bulunmaktadr.rnein; nsan mide ve barsaklar bir ekosistem olabilir.yleki sindirim sistemindeki mikroorganizmalar veparazitler yalnzca bu alanda yaayabilir. Ya da bir kaya

parasnn alt da ekosistem olarak deerlendirilir. nkbu kaya parasnn altnda yaamn srdren mantar,protist, bcek ve kemirgenler kendi iinde bir sistemesahiptir.

En byk ekosistem paralar daha nceki blmdeaklam olduumuz biyomlardr. Her biyom kendinezg bitki ve hayvan trleri barndrr.

Ekosistemleri Tanyalm.Byk Ekosistem : DnyaByk Ekosistem : TundralarByk Ekosistem : llerKk Ekosistem : Atatrk Baraj GlKk Ekosistem : rm aa gvdesiKk Ekosistem : nsan sindirim sistemi

Yukarda verilen rneklerden yararlanarak eitlibyklkteki Ekosistemlere rnekler veriniz.

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

...................................................................................

YAADIIMIZ YERDEK EKOSSTEMLER

ANKARA

nces

uD

eresi

Hatip

ay

ub

ukay

Ankaraay

Mogan Gl

Eymir Gl

ODT

O

rmanBeynamKorusu

Bayndr Baraj

ubuk I Baraj

0 10 km

K

BozkrEkosistemi

KentEkosistemi

OrmanEkosistemi

Antropojen KoruEkosistemi

Tatl SuEkosistemi

Kent AlannnSnr

ANKARA EVRESNDEK EKOSSTEMLER Yaadmz ortam kendiiinde bir ekosistem oluturur.Bu ekosistemi tanmak iindaha kk ekosistemleritespit edebiliriz. rneinAnkara kentinin evresindekibalca ekosistemlerinverildii harita zerinde oksayda ekosistem vardr.rnein kent ekosistemideinsan, kedi, kpek, gvercin,karga, kavak, st gibiyeler bulunmaktadr. Ayrcakentlerde ok kalabalk bir

fare poplasyonu bulunur.Dier taraftan kentin iindekalan orman ve tatl suortamlarnda da pek ok canltr yaamaktadr. Eymir veMogan glleri ok sayda tatlsu canlsna ve ku trne evsahiplii yapmaktadr.

Ekosistem haritasn kolayca yapabiliriz. nternetten http://maps.google.com adresine girerek yaadmz yerinayrntl haritalarn edinebiliriz. Ayrca ayn adreste harita alannn uydu grnts de bulunmaktadr. Uydugrnts orman alanlarn grmek bakmndan ok kullanldr. Haritalarn yan sra yakn evremizdeki orman,koru, akarsu ve gl gibi doal ortamlarla ilgili kaynaklar inceleyerek basit bir harita izebiliriz. Haritamz izdiktensonra bu alanlarda yaayan canl trleri hakknda bilgi toplayarak yaadmz evredeki canl ilikilerini yakndan

tanmak mmkndr.


14/19

13CORAFYA

SU EKOSSTEMLERNN DOAL SSTEMLERNLEYNE ETKS

SU EKOSSTEMLER

Karasal Denizel

Gl EkosistemleriIrmak EkosistemleriBataklk Ekosistemleri

Okyanus EkosistemleriDeniz Ekosistemleri

Su canl yaamnn temel kaynadr. Sular yalnzcacanllarn yaamn su ihtiyacn gidermek bakmndansalamaz. Ayrca sularn oluturduu hidrosfer ve bununiindeki okyanuslarn gerekletirdii besin ve oksijenretimi canl yaam iin gerekli olan en nemliunsurlardr. Su ekosistemleri iinde en byk nemesahip olan blm okyanuslardr.

HintOkyanusu

AtlasOkyanusu

BykOkyanus

BykOkyanus

Arktik Okyanusu

Okyanuslar drt byk paradan oluan dnyann enbyk ve en zengin ekosistemidir.

Su Altndaki Yaam AlanlarOkyanuslarn ii aynen karalarda olduu gibi bykda sralar, geni ovalar, vadiler ve platolarla kapldr.Bu farkl ekillerin bulunduu alanlar okyanus canllarnn

yaam alanlarn oluturmaktadr. Ancak okyanuslarngenelinde bir canl sreklilii varsa da genellikle canllarokyanus yseyinin 100 metre altna kadar olan gneenerjisinin ulaabildii blmlerde younlamtr.

Okyanuslarn tr ve canl younluu en fazla olanalanlar mercan kayalklardr. Avustralyann kuzeydoukys boyunca uzanan Byk Mercan KayalDnyann en fazla canl trne ev sahiplii yapanalanlarndan biridir. Burada 3000den fazla canl tryaamn srdrmektedir.

Okyanuslarn Canl Yaam Bakmndan nemiOkyanuslar byk bir besin ve canl zincirine sahiptir.

Okyanus ortamlarnda retici grevini planktonlarstlenmektedir. Bitkisel okyanus planktonlar fotosentezolayn gerekletirebilmek iin yzeye ok yakn ssularda bulunurlar. Aynen kara bitkilerinde olduu gibiokyanuslarda da bitkisel planktonlar canl yaamnntemelini oluturmaktadr. Bu mikroskobik bitkiler gnendan yararlanarak saladklar enerjiyi kullanarakdeniz suyu ile karbondioksiti birletirir ve tm besinalarnn temel esi olan karbonhidratlarn yan sraDnyadaki oksijenin % 70ini retirler. Bitkiselplanktonlar kk deniz canllarnca tketilir ve diercanllarda bu canllar tketerek besin zinciri olutururlar.

SU DNGS

Okyanus

Kara

Gl

Akarsu

1. Yukardaki ekilde su dngsnn unsurlar verilmitir. Bu unsurlar verilen kutulara yaznz.2. Su dngsnn canl yaam iin nemini tartnz.3. Su ekosistemlerinin dier yararlarn kaynaklardan yararlanarak bir liste haline getiriniz.

11. SINIF CORAFYA


15/19

BYOETLLK

14CORAFYA

1. Beslenme Basama 2. Beslenme Basama 3. Beslenme Basama 4. Beslenme Basama

Yeil bitkiler

Bu basamakta yeilbitkiler gneten aldklarenerjiyi depolarlar.

Birincil Tketiciler

Birincil tketiciler ot ilebeslenir. Bu basamaktaenerji- Gneten bitkilere- Bitkilerden otullarageer.

kincil Tketiciler

kincil tketiciler et ilebeslenir.Bu basamakta enerji- Gneten bitkilere- Bitkilerden otullarageer.- Otullardan etilleregeer.

ncl Tketiciler

Hem et hem de otyiyenlerBu basamakta enerji- Gneten bitkilere- Bitkilerden otullarageer.- Otullardan etilleregeer.- Otul ve etillerden et-ot tketenlere geer.

BESN ZNCRLER

Bir ekosistemdeki canllar beslenme asndan birbirine baldr. Bitkiler gne enerjisinden yararlanarak besinretir ve hayvanlarn yaayabilmesi iin gerekli olan enerjiyi salarlar. Bitkilerde toplanan enerji besin zincirisayesinde tm toplulua dalr. Besin zinciri iki blmden olumaktadr. lki bitkisel retime bal olarak ortaya

kan besin zinciridir. Bu dalmda her basamak farkl canllardan olumaktadr.1. Beslenme Basama: Yeil Bitkiler2. Beslenme Basama: Ot ile beslenenler (otul)3. Beslenme Basama: kincil tketiciler (etil)4. Beslenme Basama: ncl tketiciler (hepil)

Ayrca ayrtrclar denilen canl trleri bulunmaktadr. Ayrtrclar; bitkisel ve hayvansal kalntlar topraktakihumus ve minerallere dntren bakteriler, mantarlar, bceklerden olumaktadr. Ayrtrclar kendi besinihtiyalarn bu sreten salamaktadr.

BESN ZNCRLERlk besin zinciri yeil bitkilerin retimi ile ortaya kmaktadr. Dier besin zinciri ise organik maddelerinparalanmas srasnda gereklemektedir.

L B

S

GirdiKayalarnufalanmas

GirdiYala eriyenmaddelerin gelmesi

Bitkilerinzmsemesi

BYOMASDKNT

ktYalaakma

TOPRAK

lmunsurlarndklmesi

Dkntnnmikroorganizmalarca

paralanmas

ktznme

L

B

S

Ekvatoral Yamur Orman

L

B

S

Tayga Orman

L

B

S

Step

Yukarda verilen emalarda organik maddelerinparalanmas ile oluan besin zinciri gsterilmitir.Paralanma srecinde Toprak (S), Dknt (L, aayaprak, dal ve organik maddelerden oluan) ile Biyoktlearasndaki ilikiler kabaca yukardaki gibidir. Soldaemalarn aklamas, sada ise rnek blgedekibesin zinciri aklanmtr. Sadaki izimlerde ok vedaire boyutlar besin maddesi miktar ile orantl olarak

hazrlanmtr. (emalar birbirinden bamszdr.)


16/19

11. SINIF CORAFYA

15CORAFYA

T1

T2

T3

T4

Trofik DzeylerBESN ZNCRLER

Beslenme dzeyleri bir besin ann ierdii eitliseviyeleri enerji asndan deerlendirmenin bir yoludur.Besin dzeylerinin her basamanda besinin bir blmenerji retmek iin kullanlr. Geriye kalan blmler isedepolanmaktadr. Yani en alt dzeydeki belli bir miktarbesine karlk, dzey ykseldike her aamada besininbir blm tketilir. Bu nedenle enerji iin kullanlacakmiktar giderek azalr. Bylece her dzeyde ayn miktardabesin daha az canly besleyebilir.

T1: reticilerT2: Birincil tketicilerT3: kincil tketicilerT4: ncl tketiciler

Koyu kutular hayvan-bitki saysnn oranngstermektedir.

BYOMAS NEDR?

Belirli bir alanda yaayan canllarn toplam arlnabiyomas veya biyoktle ad verilir. Biyomas kelimesi

canl arl anlamna gelmektedir. Toplam biyomasniinde bitki, hayvan ve dier btn canllarn ktlesidahildir. Biyomas dnya zerinde en bata iklimkoullarna bal olarak deiim gsterir.

Daha nceki bilgilerimizi hatrlarsak Dnya zerindebitki ve hayvan younluunun en fazla olduu blgeEkvator biyomudur. Ekvatoral biyomdan, kutupbiyomuna gidildike biyomas miktar azalr. Ancak bugidi dzenli bir seyir izlemez. nk; arada biyomasnok az olduu alanlarda bulunmaktadr. Bu durumunen gzel rnei llerdir. llerde biyomas miktarsfra olduka yaklar. l ortamlarnda canl yaamnnsnrl olmas biyomas miktarnn da dk olmasna

yol aar.Okyanuslarn da biyomas vardr. Burada denizcanllarnn toplam ktlesi biyomas oluturur.Denizlerdeki biyomas deiimi de iklim ve scaklkkoullar ile ilgilidir. Canl yaamnn youn olduuresiflerde biyomas miktar fazladr. Ancak okyanusbiyomas kutuplara doru dzenli olarak azalmaz.nk; serin ve az tuzlu sular zellikle balk yaamiin daha uygun koullar tamaktadr. Bu nedenlezellikle 60-700 enlemleri evresinde okyanus biyomasolduka fazladr.

RETCLER TKETCLERENERJ

KAYNAI

SOLUNUM SOLUNUM

ISI ISI

KRESELDNGLERDEN

KRESELDNGLERE

Etcil-Otculrkl

Giren OrganikMadde

kan OrganikMadde

Gne

TOPLAM BRNCL RETM

ENERJ AKII

Canllar arasnda enerji ak besin zincirleriyle salanr. Gneten gelen enerji, yaayan sistemlere bitkilerin, baz bakterilerinve protistlerin yapt fotosentez sonucu girer. Gne nn %4 bitkiler tarafndan yakalanr ve yakalanan enerjinin yardanfazlas solunumda kullanlr. Solunumda kullanlan enerji, s olarak kaybedilir. Bu nedenle, dier organizmalar tarafndankullanlamaz. Kalan yars da, bitki dokularna dntrlr. Bitki dokularndaki enerjiye dorudan ulaabilen iki eit organizmabulunur. Bunlar canl bitki zerinden beslenen otullar ve l bitkilerle beslenen ayrtrclardr. ou ekosistemde, enerjininnemli bir ksm ayrtrclar tarafndan alnr. Otullarn vcut ktlesindeki enerjinin byk ksm etiller tarafndan alnr. Birksm da yine ayrtrclara gider. Ekosistemde enerji ak tek ynldr. Bu nedenle, sistemin yaamay srdrebilmesi iin,reticilerin gne enerjisini tutma ilemini srekli yapmalar gerekir.reticiler tarafndan alnan gne enerjisinin fotosentezrnlerine dntrlmesine toplam birincil retim denir. Bunun bir ksm solunumda kullanldktan sonra, kalan yeni dokular

yapmak iin kullanlr. Buna da, net birincil retim denir. Ekosistemlerdeki birincil retim gne , besin ve su ile gerekletirilir.


17/19

BYOETLLK

16CORAFYA

KARBON DNGS

Atmosferdeki CO2

Bikarbonat HCO3

Okyanus

Yanma

Sznt

Fotosentez

Karasalbitkiler

Bitki rtsTahribat

Fosil yaktlar

l organizmalar ve hayvanatklar

rme

SolunumDifzyon

Btn canllar karbon bileimlerimden olumutur. Bu bakmdan karbon canllar iin byk bir nem tamaktadr.

Ancak doada saf halde bulunan karbonun canl yaam iin dorudan bir etkisi yoktur. Biyosferdeki karbondolam iki alanda gereklemektedir. Bunlar karalar ve denizlerdir. Ayrca bu iki alan birbirini karbon bakmndanbeslemektedir. Karbonun canl yaamna girmesi iin ncelikle karbonhidrata dnmesi gerekmektedir. Bu olayhem karada fotosentez yoluyla hem denizlerde planktonlar sayesinde gerekleir. Bu canllarn dier canllartarafndan tketilmesi ile karbon canllara gemi olur. Balca karbon depolar e ayrlmaktadr. Bunlar atmosfer,biyota denilen karasal organizmalar ve okyanuslardr.

Atmosferdeki karbon dioksit karasal besin zincirine fotosentez yoluyla bitkiler araclyla girer. Bitkiler tarafndanalnan karbonun bir ksm solunum yoluyla yeniden atmosfere geri dner. Kalan karbon, bitki dokularnn yapmndakullanlr. Daha sonra otullarn bitkileri yemesiyle besin zincirinde ilerler ya da bir ksm bitkinin lmesiyleayrtrclara geer. Hayvanlar ve ayrtrclar karbonu solunum yoluyla tekrar karbon dioksit olarak atmosferesalar. Kalan ksm da, ayrarak topran bir paras olur. Uzun bir zaman sonra, bunlarn bir ksm skarak petrolve kmr gibi fosil yakta dnr. Okyanuslar, atmosferdeki karbon dioksit seviyesinin belirlenmesinde nemlibir rol oynarlar. Karbon ieren gazlar difzyon yoluyla okyanus yzeyi ve atmosfer arasnda hareket eder. Su

bitkilerinin de fotosentez iin sudaki karbon dioksiti kullanmalar gerekir. Okyanus bitkileri de karbonu tpk karasalbitkiler gibi depolar. Okyanus hayvanlar bu bitkileri yiyerek karbonu depolarlar. Daha sonra, solunum yoluylakarbon dioksiti yeniden suya brakrlar. Okyanus bitkileri ve hayvanlar ldklerinde suda rrler (ayrrlar).ryen bitki ve hayvanlar okyanusun dibine kerek orada znr ya da okyanus dibine yerleerek tortununiine gmlrler. Baz deniz canllar da karbon gazn okyanus suyundan alr ve kabuklarn yapmak iin kullanrlar.Bu canllar ldnde karbon dolu kabuklar znr ya da okyanus dibine yerleir. Her ne kadar kayalarnoluumu ve anm uzun bir zaman alsa da, bu sre de karbonu sudan uzaklatrr. Son olarak, okyanus dibindenyzeye hareket eden su da karbonu tar. Okyanusdaki karbonun bir ksm da okyanus yzeyinden atmosferehareket eder.Karbon, bitkilerin solumas yoluyla yeniden atmosfere geebilir ya da otullar tarafndan bitkilerinyenmesiyle bir st beslenme dzeyine geebilir. Her dzeyde karbonun byk bir ksm solunum yoluyla tekrarCO2 olarak atmosfere geri dner. Okyanuslar da, bikarbonat formunda byk miktarda karbon tutar. Fosil yaktlarnyaklmas, atmosferde ki karbon dioksit miktarn yksek oranda artrr. Son 40 yl iinde atmosferdeki CO2nin%30 orannda artt biliniyor.

Karbon dngsnn gsterildii yukardaki ekilde oklar salnan karbondioksit ile ayn orandadr.


18/19

11. SINIF CORAFYA

17CORAFYA

Sera Gazlar

Asit Yamurlar

Yeryz

Geri yansma

SERA ETKS

Dnyann yerden yansyan nlarsayesinde snmaktadr. Isnmaysalayan faktrlerden biri de atmos-

ferdeki gazlarn gneten gelen enerjiyiemmesidir (absorbe). Isy emen bugazlara Sera Gazlar ad verilir.Dnyaya ulaan toplam enerjinin %46s yeryznn snmas iin gerekenenerjiyi salarken, geriye kalan blmuzaya yansmaktadr. Bu blmnuzaya geri yansmas Dnyamz iinbyk nem tar. Ancak sera gazlaruzaya yansmas gereken enerjinin debir blmn tutmaktadr.Son 200 yldr artan sanayileme ilebirlikte atmosfere braklan sera gazorannda byk art yaanmtr.Gnmzde insanl tehdit eden butehlikenin temelinde uzaya kmas

gereken enerjinin sera gazlar yzn-den yeryznde kalarak snmayarttrmas yatmaktadr. zellikle atmos-ferdeki karbondioksit ve metan gazmiktarnn artmas kresel snmayhzlandrmaktadr. Sera etkisinin nnegeilebilmesi iin fosil yaktlarn yerineyeni ve temiz enerji kaynaklarnnbulunmas gerekmektedir.

Sera gazlar atmosferde bir tabaka oluturarak normalde uzaya kamasgereken enerjiyi yeryznde tutarlar. Bunun sonucunda yer yzndescaklk deerleri giderek artmaktadr. Son yllarda artan iklimsel bozulmalar,kuraklk, frtna ve sel felaketleri kresel snmann bir etkisi olarakgrlmektedir. rnein; 2007 ylnda Trkiyede byk apl bir kuraklkyaanm, bunun sonucunda sulama ve kullanma suyu skntsbagstermitir.Kresel snmann bu etkilerini en aza indirgeyebilmek iin JaponyannKyoto kentinde bir konferans dzenlenmi ve bilim adamlar ok acil birplan ortaya koymulardr. Ancak bata ABD, gelimi baz lkeler veTrkiye bu anlamay imzalamamtr.

Fotosentez

Bi

tki

so

lunum

u

Hayvansolu

num

u

Buharlama

Fosil y

aktla

rny

anmas

O2

O2

CO2

CO2

CO2

H2O

OKSJEN DNGS

Oksijen canllarn yaam iin kanlmaz bir gazdr. Canllarn aldklar besinleri oksijene dntrebilmeleri iinoksijene ihtiyalar bulunmaktadr. Atmosferde % 21 orannda oksijen bulunmaktadr. Oksijenin kaynan fotosentezsonucunda ortaya kan serbest oksijen oluturur. Fotosentez srasnda yeil bitkiler su ve karbondioksiti kullanarakgne enerjisinin ve klorofil pigmentinin de yardmyla karbonhidratlar sentezler.Bu srada atmosfere oksijeniverirler.Denizlerdeki fitoplanktonlar ile karadaki bitkiler, atmosfere oksijen verirler.

Atmosferin oksijen ierii hakknda kesin bir saysal veri yoktur. Sanayi devrimine kadar oksijenin dng iindekendini yeniledii dnlmektedir. Ancak; sanayilemenin hz kazanmas ile atmosferde oksijen orannndeimediyse de nitelik deitirdii sylenebilir. rnein ozon tabakasnn seyrelmesi bu durumun bir rneidir.

Oksijen dngsnn temel ta canllardr. Besin retmek iin atmosferden karbondioksit alan canllar, evrimiinde bunu oksijen olarak atmosfere geri verirler (Fotosentez). Dier taraftan atmosfere fosil yaktlarn yaklmasylabyk oranda karbondioksit katlr. Canllar bunu tketerek dngy dengelemeye almaktadr.


19/19

11. SINIF CORAFYA

18CORAFYA

AZOT DNGS

Azot canllar iin nemli bir maddedir. nk, proteinlerin ve DNAnn nemli bir bileenidir. Gaz halindeki azot(N2), atmosferin %80'ini oluturur. Ancak, azot gaz formuyla bitkiler ve hayvanlar tarafndan kullanlamaz. Volkanizmave yldrm dmeleri kk bir miktar azotun besin dngsne katlmasn salasa da gerekli miktarda azotunelde edilebilmesi iin toprak organizmalar tarafndan bitkilerin kullanabilecei ekle dnmesi gerekmektedir.Karasal ekosistemlerde, toprakta ya da baz bitki gruplarnn kklerindeki yumrularda nitrojen balayan bakterileryaar. Bu bakteriler, azot gazn amonyaa dntrr. Yumrulardaki bakteriler, besinlerini bitkiden salarken,bunun karlnda bitkilere gereksinim duyduklar azotu salar. Fazla amonyak, topraa salnr ve buradanitrifikasyon bakterileri tarafndan nce nitrite, sonra da nitrata dntrlr. Nitrat bitkiler tarafndan emilir veprotein gibi nemli molekllerin retiminde kullanlr. Bylece azot, besin zincirine girer. Azot, bitkiler ve hayvanlaratk rettiklerinde ya da ldklerinde, ayrma ilemiyle amonyak formunda tekrar topraa dner. Toprakta bulunandenitrifikasyon bakterileri de nitrit ya da nitrat tekrar azot gazna dntrr. Bylece azot tekrar atmosfere karr.

EKOSSTEMDEK FARKLILIKLAR

ller

okyanuslar

tundralar

kylar

gller ve rmaklar

otlaklar

tarm alanlar

yaprak dken ormanlar

tropik yamur ormanlar

haliler-bataklklar-sazlklar

800 2400 4000 5600 7200 8800

ORTALAMA TOPLAM BRNCL RETM (kcal/m3/yl)

Yandaki grafikte baz biyomlardaylda metrekareye den enerjiretim miktarlar gsterilmitir.Enerji miktarlarndaki farkllamannnedenlerini tartnz.

biyo cesitlilik dogu ates

Documents