Bireyi TanımaTeknikleri

Psikolojik Testler Test Dışı Teknikler

Editör:

Doç.Dr. Cengiz ŞAHİN

2. B

askı

Doç. Dr. Aysel Esen ÇOBANDoç. Dr. Birol ALVERDoç. Dr. Müge ÇELİK ÖRÜCÜDoç. Dr. S. Armağan KÖSEOĞLUYrd. Doç. Dr. Kasım TATLILIOĞLUYrd. Doç. Dr. Yüksel EROĞLU

Doç. Dr. Arif ÖZERDoç. Dr. Binnaz KIRANDoç. Dr. Cengiz ŞAHİN Doç. Dr. Hatice KUMCAĞIZYrd. Doç. Dr. Abdullah SÜRÜCÜYrd. Doç. Dr. Güldener ALBAYRAK

Editör: Cengiz Şahin

Yazarlar: Abdullah Sürücü, Arif Özer, Aysel Esen Çoban, Binnaz Kıran, Birol Alver, Cengiz Şahin, Güldener Albayrak, Hatice Kumcağız, Kasım Tatlılıoğlu,

Müge Çelik Örücü, S. Armağan Köseoğlu, Yüksel Eroğlu

BİREYİ TANIMA TEKNİKLERİ

ISBN 978-605-318-067-8DOI 10.14527/9786053180678

Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© 2018, PEGEM AKADEMİ

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ’ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elekt-ronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan ki-taplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz.

Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca ta-nınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevri-miçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye’de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazar-lara ait 1000’in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir.

1. Baskı: Şubat 2015, Ankara2. Baskı: Şubat 2018, Ankara

Yayın-Proje: Özlem SağlamDizgi-Grafik Tasarım: Ayşe Nur Yıldırım

Kapak Tasarımı: Pegem Akademi

Baskı: Sage Yayıncılık Reklam Matbacılık San Tic. Ltd.Şti.Kazımkarabekir Cad. No:97/24 İskitler - Ankara

0312 341 00 02

Yayıncı Sertifika No: 36306Matbaa Sertifika No: 14721

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51

Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60

İnternet: www.pegem.netE-ileti: pegem@pegem.net

ÖN SÖZBireyi tanımak, bireylerin ilgi, yetenekleri, başarı, tutum, kişilik özellikleri ile

biyolojik, psikolojik ve sosyolojik ihtiyaçlarını bilmek yani bireyin davranışlarının nedenlerini anlamaya çalışma faaliyetidir. Bireyi tanıma, başkalarının bireyi tanı-ması ve bireyin kendisini tanıması anlamına gelir.

Birey hakkında toplanan bilgiler sadece okul ortamında eğitim, öğretim ve psikolojik danışma ve rehberlik hizmetleri içerisinde değil, kamu ve özel sektörde yer alan sağlık, psikoloji ve sosyal hizmetlerde ve sanayinin her kesiminde çalışan yetişkin bireyler için de gereklidir. Bu bağlamda bireye yardımı esas alan meslek-lerde bireyi tanıma, bilgi toplama ve bilgilendirme hizmetleri yaygın olarak kulla-nılmakta ve bunun için sık sık bireyi tanıma tekniklerine başvurulmaktadır.

Bireyi tanımanın en genel amacı, elde edilen bilgileri bireyle paylaşarak ken-dini gerçekçi bir biçimde tanımasına yardım etmektir.

Türk dilinin en önemli şairlerinden Yunus Emre bireyin kendini tanımasının önemini bir şiirinde şöyle anlatmıştır:

İlim ilim bilmektir,İlim kendin bilmektir,Sen kendin bilmezsen,Ya nice okumaktır. Kendinin ne olduğunu bilen insan hayatı daha anlamlı, duyarlı ve üretken

yaşayacaktır. Kitabımız, psikolojik danışma ve rehberlik anabilim dallarında ders veren

farklı üniversitelerden öğretim üyelerinin ortak çalışmasının bir ürünüdür. On iki bölüm halinde düzenlenen kitap, üniversitelerin insanı konu alan tüm bölümleri ile özellikle de psikolojik danışma ve rehberlik alanında öğrenim gören öğrenci-lerin teorik ve uygulamaya yönelik gereksinimlerini karşılamak amacıyla yalın, anlaşılabilir, uygulanabilir bir içerik ve dille “ders kitabı” olarak hazırlanmıştır. Eserin, kapsam ve içerik bakımından alanda önemli bir eksikliği gidereceği dü-şünülmektedir. Bu özelliği bakımından ‘Psikolojik Testler’ ve ‘Test Dışı Teknikler’ derslerine “kaynak kitap” olma özelliğine de sahiptir.

Kitabın ortaya çıkmasında bizi her zaman motive eden ve cesaret veren Pe-gem Akademi Yayıncılık sahibi Servet Sarıkaya ve çalışanlarına içtenlikle teşekkür ederim. Kitabımızla ilgili görüş, öneri ve eleştirileriniz kitabın daha da geliştirile-bilmesi açısından yararlı olacaktır. Bu kitabın hedef kitlesine yararlı olacağını ümit ediyoruz. Saygılarımla…

Doç.Dr. Cengiz ŞAHİN

BÖLÜMLER VE YAZARLAR

ED TÖR: Doç.Dr. Cengiz AH N / Ahi Evran Üniversitesi-K�r ehir

1. BÖLÜM: Bireyi Tan�ma

Doç.Dr. Cengiz AH N / Ahi Evran Üniversitesi - K�r ehir

2. BÖLÜM: Yetenek Testleri

Doç.Dr. Binnaz KIRAN / Mersin Üniversitesi - Mersin

3. BÖLÜM: Zekâ Testleri

Doç.Dr. Aysel Esen ÇOBAN / Hacettepe Üniversitesi - Ankara

4. BÖLÜM: Ba ar� Testleri

Doç.Dr. S. Arma an KÖSEO LU / stanbul Üniversitesi - stanbul

5. BÖLÜM: lgi Envanterleri

Yrd.Doç.Dr. Yüksel ERO LU / Bayburt Üniversitesi - Bayburt

6. BÖLÜM: Ki ilik Testleri

Doç.Dr. Birol ALVER / K�r�kkale Üniversitesi - K�r�kkale

7. BÖLÜM: Tutum Ölçekleri

Yrd.Doç.Dr. Kas�m TATLILIO LU / Bingöl Üniversitesi - Bingöl

8. BÖLÜM: Gözleme Dayal� Teknikler

Yrd.Doç.Dr. Abdullah SÜRÜCÜ / Necmettin Erbakan Üniversitesi - Konya

9. BÖLÜM: Kendini Anlatmaya Dayal� Teknikler

Doç.Dr. Müge ÇEL K ÖRÜCÜ / TED Üniversitesi -Ankara

10. BÖLÜM: Ba kalar�n�n Görü lerine Dayal� Teknikler

Doç.Dr. Arif ÖZER / Hacettepe Üniversitesi - Ankara

11. BÖLÜM: Etkile ime Dayal� TekniklerYrd.Doç.Dr. Güldener ALBAYRAK / Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi - Niğde

12. BÖLÜM: Di er TekniklerDoç.Dr. Hatice KUMCAĞIZ / Ondokuz May�s Üniversitesi - Samsun

Ç NDEK LER

ÖN SÖZ ................................................................................................................................. iii

1. BÖLÜM

Bireyi Tan�ma

Giriş ..........................................................................................................................................3Psikolojik danışma ve rehberliğin anlamı ...........................................................................3Psikolojik danışma ve rehberliğin amacı .............................................................................5Psikolojik danışma ve rehberliğin ilkeleri ...........................................................................6Psikolojik danışma ve rehberlikte hizmet alanları .............................................................7Bireysel farklılıklar .................................................................................................................9Bireyi tanıma .........................................................................................................................11Bireyi tanımanın amacı .......................................................................................................12Bireyi tanımanın önemi .......................................................................................................13Bireyi tanımada bilgi toplamanın işlevi .............................................................................13Bireyi tanımada izlenmesi gereken temel ilkeler ..............................................................15 Bireyi tanıma modeli............................................................................................................16Öğrencilerin tanınması gereken özellikleri .......................................................................18Bireyi tanıma tekniklerinin sınıfl andırılması ...................................................................22

Test teknikleri .................................................................................................................25Test ve psikolojik testlerin tanımı ..........................................................................25Test geliştirme ...........................................................................................................28Testlerin teknik özellikleri ......................................................................................29Psikolojik testlerin kullanım alanları.....................................................................33Testlerin kullanım amaçları ....................................................................................33Testlerin kullanılmasında etik kurallar .................................................................35Test sonuçlarının yorumlanması ...........................................................................37Psikolojik testlerin sınıfl andırılması ......................................................................39

Test dışı teknikler ...........................................................................................................41Özet ........................................................................................................................................42Kaynaklar ...............................................................................................................................43

vi Bireyi Tan�ma Teknikleri

2. BÖLÜM

Yetenek Testleri

Giriş ........................................................................................................................................47Yetenek nedir? .......................................................................................................................47Yetenek ve ilgili olduğu alanlar ...........................................................................................49Yetenek testlerinin kullanılma amaçları ............................................................................50Yetenek testleri ......................................................................................................................51

Genel yetenek testleri .....................................................................................................51Genel yetenek test bataryası ...................................................................................52Silahlı kuvvetler mesleki yetenek bataryası ..........................................................52Otis alfa, beta ve gama zihin kabiliyeti testi .........................................................53Th urstone temel kabiliyetler testi (TKT) ..............................................................54Kendini değerlendirme envanteri (KDE) .............................................................55Akademik benlik kavramı ölçeği (ABKÖ) ...........................................................55Farklı yetenek testleri...............................................................................................56

Özel yetenek testleri .......................................................................................................57Özet ........................................................................................................................................58Kaynaklar ...............................................................................................................................59

3. BÖLÜM

Zekâ Testleri

Giriş ........................................................................................................................................63Zekâ testlerinin ve yaklaşımlarının tarihçesi ....................................................................63Zekâ nedir? ............................................................................................................................68Zekâya ilişkin farklı görüşler ...............................................................................................69Zekâyı tek faktörlü yapı olarak açıklayan kuramlar .........................................................69

Galton’un zekâ kuramı ...................................................................................................69Binet’in zekâ kuramı ......................................................................................................70Piaget’in zekâ kuramı .....................................................................................................70

Zekâyı çok faktörlü yapı olarak açıklayan kuramlar ........................................................71Spearman’ın iki faktör kuramı ......................................................................................71Th orndike’ın zekâ kuramı .............................................................................................71

viiçindekiler

Th urstone’ın grup faktör kuramı ..................................................................................72Guilford’un çok faktör kuramı .....................................................................................72Gardner’ın çoklu zekâ modeli .......................................................................................72

Zekânın ölçülmesi ................................................................................................................75Kullanılan zekâ testleri .........................................................................................................75Özet ........................................................................................................................................77Kaynaklar ...............................................................................................................................78

4. BÖLÜMBa ar� Testleri

Giriş ........................................................................................................................................81Başarı kavramı ve başarı testleri ...................................................................................81Başarı testlerinin kullanım amaçları ............................................................................82Başarı testlerinin türleri.................................................................................................83

Standart başarı testleri .............................................................................................83Öğretmen yapımı başarı testleri .............................................................................83Standart başarı testleri ile öğretmen yapımı başarı testleri arasındaki farklar .....................................................................................................84

Öğretmen yapımı başarı testlerinin sınıfl andırılması ...............................................84Cevaplayıcıdan istenen davranışın türüne göre testler .......................................85

Dile dayanmayan testler .....................................................................................85Dile dayanan testler ............................................................................................86

Sözlü testler (sözlü sınavlar) .........................................................................86Yazılı testler (yazılı sınavlar) .........................................................................87

Eşleştirmeli testler .....................................................................................87Doğru-yanlış testleri .................................................................................88Çoktan seçmeli testler ..............................................................................91Kısa cevaplı testler .....................................................................................96Uzun cevaplı testler (yazılı sınavlar) .......................................................96

Sınıft aki kullanış amaçları ya da işlevlerine göre testler ...........................................99Öğretim testleri ........................................................................................................99Ehliyet testleri ...........................................................................................................99

viii Bireyi Tan�ma Teknikleri

Ölçme testleri............................................................................................................99Cevapların puanlamasının nesnelliğine göre testler ..................................................99

Objektif testler ..........................................................................................................99Subjektif testler .........................................................................................................99Yetenek başarı ilişkisi ............................................................................................ 100

Özet ..................................................................................................................................... 102Kaynaklar ............................................................................................................................ 103

5. BÖLÜM

lgi Envanterleri

Giriş ..................................................................................................................................... 107

İlginin tanımı ..................................................................................................................... 107

İlgi türleri ............................................................................................................................ 108

İlgileri tanıma yolları ........................................................................................................ 110

İlgi envanterleri .................................................................................................................. 111

İlgi envanterlerinin geliştirilmesine ilişkin yaklaşımlar ............................................... 112

Türkiye’de ve dünyada yaygın olarak kullanılan ilgi envanterleri ............................... 113

Strong mesleki ilgi envanteri ..................................................................................... 114Kuder ilgi envanteri .................................................................................................... 114Kendini araştırma envanteri ...................................................................................... 116Kendini değerlendirme envanteri ............................................................................. 116Akademik benlik kavramı ölçeği .............................................................................. 117Th urstone ilgi envanteri.............................................................................................. 117Gazete haberleri testi .................................................................................................. 117

Mesleki yönelim envanteri ......................................................................................... 118

İlgi envanterlerinin kullanılmasında dikkat edilecek hususlar ................................... 118

İlgi envanterlerinin yararları ............................................................................................ 119

İlgi envanterlerinin sınırlılıkları ...................................................................................... 120

Özet ..................................................................................................................................... 121

Kaynaklar ............................................................................................................................ 123

ixçindekiler

6. BÖLÜM

Ki ilik Envanterleri

Giriş ..................................................................................................................................... 127Kişiliği değerlendirmede kullanılan teknikler ............................................................... 129

Gözlemsel teknikler .................................................................................................... 129Kendini anlatma teknikleri ........................................................................................ 129Projektif teknikler ....................................................................................................... 130Durumsal testler .......................................................................................................... 130

Kişiliğin değerlendirilmesinde karşılaşılan bazı sorunlar ............................................ 130Kişilik testleri ..................................................................................................................... 132

Objektif kişilik testleri ................................................................................................ 132Beck depresyon ölçeği .......................................................................................... 132Cattel 16 pf şahsiyet envanteri ............................................................................. 133Cornell index ......................................................................................................... 134Edwards kişisel tercih envanteri .......................................................................... 134Empatik beceri ölçeği-b formu............................................................................ 135Eysenck kişilik envanteri ...................................................................................... 135Hacettepe kişilik envanteri................................................................................... 136Minnesota çok yönlü kişilik envanteri- grup formu ........................................ 136Rathus kendini belirleme (güvengenlik) envanteri .......................................... 137Ruhsal belirti tarama listesi ................................................................................. 138Saldırganlık ölçeği ................................................................................................. 139

Projektif kişilik testleri ................................................................................................ 139Çocuklar için algı testi .......................................................................................... 141Tematik algı testi ................................................................................................... 141Louisa Düss psikanalitik hikâyeler testi ............................................................. 142Rorschach testi ...................................................................................................... 142Holtzman mürekkep lekesi testi .......................................................................... 143Beier cümle tamamlama testi .............................................................................. 144Rotter cümle tamamlama testi, üniversite formu ............................................. 145Rosenzweig testi .................................................................................................... 145Szondi testi ............................................................................................................. 146

Özet ..................................................................................................................................... 147Kaynaklar ............................................................................................................................ 149

x Bireyi Tan�ma Teknikleri

7. BÖLÜM

Tutum Ölçekleri

Giriş ..................................................................................................................................... 155Tutum kavramı ve tanımı ................................................................................................. 155Tutumun bileşenleri .......................................................................................................... 156Tutum ve davranış ilişkisi ................................................................................................. 157Tutum ölçekleri .................................................................................................................. 157Tutum ölçeklerinin kullanılış amaçları ........................................................................... 159Tutumların ölçülebilen boyutları .................................................................................... 159Tutum ölçeklerinin sınıfl andırılması .............................................................................. 160Ölçeklerdeki yaklaşımlar .................................................................................................. 160Tutum maddeleri ............................................................................................................... 161Tutum ölçeği geliştirme yaklaşımları .............................................................................. 163Doğrudan ölçümler ........................................................................................................... 163

Likert tipi tutum ölçeği ............................................................................................... 163Th urstone ölçeği .......................................................................................................... 168Bogardus ölçeği ........................................................................................................... 172Guttman ölçeği ............................................................................................................ 175Osgood ölçeği .............................................................................................................. 178

Dolaylı ölçümler ................................................................................................................ 179Özet ..................................................................................................................................... 181Kaynaklar ............................................................................................................................ 182

8. BÖLÜM

Gözleme Dayal� Teknikler

Giriş ..................................................................................................................................... 187Gözlem ................................................................................................................................ 187

Gözlem türleri.............................................................................................................. 191Gelişigüzel gözlem ................................................................................................ 192Sistemli gözlem ...................................................................................................... 194Katılımlı gözlem .................................................................................................... 196Katılımsız gözlem .................................................................................................. 196

Gözlemin güvenirlik ve geçerliği .............................................................................. 197

xiçindekiler

Okulda psikolojik danışma ve rehberlik hizmetlerinde gözlem ........................... 198Gözlem sonuçlarının kaydedilmesi .......................................................................... 200

Gözlem listeleri .................................................................................................................. 201Özellik kayıt çizelgeleri ..................................................................................................... 205Derecelendirme ölçekleri ................................................................................................. 207

Derecelendirme ölçeklerinin çeşitleri....................................................................... 209Sayısal derecelendirme ölçekleri ......................................................................... 209Betimsel derecelendirme ölçekleri ...................................................................... 211Grafiksel derecelendirme ölçekleri ..................................................................... 212Betimsel-grafiksel derecelendirme ölçekleri ..................................................... 215Karşılaştırmalı derecelendirme ölçekleri ........................................................... 216İşaretleme listesi biçimindeki derecelendirme ölçekleri .................................. 218

Derecelendirme ölçeklerinde geçerlik ve güvenirlik .............................................. 218Derecelendirme ölçeklerine karışan hatalar ............................................................ 220

Anekdot (olay yazımı) ...................................................................................................... 222Anekdot (olay yazımı) özetleme formu .................................................................... 227

Özet ..................................................................................................................................... 229Kaynaklar ............................................................................................................................ 238

9. BÖLÜM

Kendini Anlatmaya Dayal� Teknikler

Giriş ..................................................................................................................................... 241Otobiyografi ....................................................................................................................... 242Problem tarama listesi ...................................................................................................... 246Anket ................................................................................................................................... 249Kime göre ben neyim? ...................................................................................................... 253Zaman çizelgesi .................................................................................................................. 255İstek listesi .......................................................................................................................... 257Cümle tamamlama ............................................................................................................ 260Öğrenci tanıma formu ...................................................................................................... 261Özet ..................................................................................................................................... 265Kaynaklar ............................................................................................................................ 266

xii Bireyi Tan�ma Teknikleri

10. BÖLÜM

Ba kalar�n�n Görü lerine Dayal� Teknikler

Giriş ..................................................................................................................................... 271Sosyometri .......................................................................................................................... 271

Sosyometri uygulamasında dikkat edilecek kurallar .............................................. 272Sosyometri tekniğinin uygulaması .......................................................................... 273Sosyometri sonuçlarının değerlendirilmesi ............................................................. 274Grubun yapısına ilişkin istatistikler .......................................................................... 281Bulguların geçerlik ve güvenirliği ............................................................................. 282Sosyometri tekniği uygulamalarında bilgisayar paketprogramlarının kullanılması ...................................................................................... 282

Sosyometrik Algı Ölçeği ................................................................................................... 285Kim bu Tekniği .................................................................................................................. 287Özet ..................................................................................................................................... 290Kaynaklar ............................................................................................................................ 291

11. BÖLÜMEtkile ime Dayal� Teknikler

Giriş ..................................................................................................................................... 295Psikodrama ......................................................................................................................... 295Sosyodrama ........................................................................................................................ 304Yaratıcı drama .................................................................................................................... 309Oyun terapisi ...................................................................................................................... 315Görüşme ............................................................................................................................. 319Veli görüşmeleri ................................................................................................................. 325Ev ziyaretleri ....................................................................................................................... 327Bireyle ve grupla psikolojik danışma .............................................................................. 328Bireysel ve grup rehberliği ................................................................................................ 332Özet ..................................................................................................................................... 333Kaynaklar ............................................................................................................................ 334

xiiiçindekiler

12. BÖLÜMDi er Teknikler

Giriş ..................................................................................................................................... 339Bibliyoterapi ....................................................................................................................... 339

Terapi amacıyla bibliyoterapinin kullanımı ............................................................. 340Bibliyoterapinin uygulanmasında kitap seçimi için genel ölçütler ....................... 341Bibliyoterapi süreci...................................................................................................... 342Bibliyoterapinin yararları ........................................................................................... 343Bibliyoterapinin sınırlılıkları ..................................................................................... 344

Vak’a İncelemesi ................................................................................................................. 344Vak’a incelemesi süreci ............................................................................................... 345Vak’a inceleme raporu................................................................................................. 347Vak’a incelemesi tekniğinin olumlu ve olumsuz yönleri ........................................ 349Vak’a incelemesi yaklaşımının değerlendirilmesi ................................................... 349Vak’a incelemesi ve vak’a kaydı arasındaki fark ....................................................... 350

Vak’a konferansı ................................................................................................................. 350Toplu dosya (öğrenci gelişim dosyası) ............................................................................ 352

Toplu dosyanın yararları ........................................................................................... 352Toplu dosyada yer alacak bilgiler .............................................................................. 353Toplu dosyada bulunması gereken bilgiler .............................................................. 354

Öğrenci toplu dosyasının geliştirilmesi ............................................................. 355Toplu dosyada aranacak özellikler ...................................................................... 356Toplu dosyanın korunması ve kullanılmasında uyulması gereken bazı ilkeler ............................................................................................... 357Toplu dosyadaki bilgilerin gizlilik düzeyleri ..................................................... 358

Toplu dosya biçimleri ................................................................................................. 358Hatıra (anı) deft eri ............................................................................................................ 360Özet ..................................................................................................................................... 361Kaynaklar ............................................................................................................................ 362

Giriş Psikolojik danışma ve rehberliğin anlamıPsikolojik danışma ve rehberliğin amacıPsikolojik danışma ve rehberliğin ilkeleriPsikolojik danışma ve rehberlikte hizmet alanlarıBireysel farklılıkBireyi tanımaBireyi tanımanın amacı Bireyi tanımanın önemiBireyi tanımada bilgi toplamanın işleviBireyi tanımada izlenmesi gereken temel ilkeler Bireyi tanıma modeliÖğrencinin tanınması gereken özellikleri Bireyi tanıma tekniklerinin sınıfl andırılması Test teknikleri

Test ve psikolojik testlerin tanımıTest geliştirmeTestlerin teknik özellikleriPsikolojik testlerin kullanım alanlarıTestlerin kullanış amaçlarıTestlerin kullanılmasında etik kurallarTest sonuçlarının yorumlanmasıPsikolojik testlerin sınıfl andırılması

Test dışı teknikler Özet Kaynaklar

1. BÖLÜM

B REY TANIMA

1Doç. Dr. Cengiz ŞAHİN*

* Ahi Evran Üniversitesi Eğitim Fakültesi Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Anabilim Dalı öğretim üye-si. Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık (PDR) Anabilim Dalında lisans, Almanya Essen Üniversitesi’nde Eğitim Bilimleri/Psikoloji alanında lisans ve yüksek lisans, GaziÜniversitesi’nde PDR alanında doktora yaptı. Ocak 2013’te doçent oldu. csahin@ahievran.edu.tr

Öğrenme Çıktıları :

Bu bölümü çalıştıktan sonra;

Psikolojik danışma ve rehberliğin anlamını bilecek,

Psikolojik danışma ve rehberliğin amaç ve ilkeleri açıklayabilecek,

Bireysel farklılığı tanımlayabilecek,

Bireyi tanımanın amacını söyleyebilecek,

Bireyi tanımada izlenmesi gereken temel ilkelerini kavrayabilecek,

Öğrencinin tanınması gereken özelliklerini bilecek,

Bireyi tanıma tekniklerini sınıfl andırabilecek,

Test ve test dışı teknikleri öğreneceksiniz.

Başlamadan Düşünelim :

Psikolojik danışma ve rehberlik denilince ne anlıyoruz?

Rehberliğin amaç ve ilkeleri neler olabilir?

Bireysel farklılığın nedenleri neler olabilir?

Bireyi tanımanın amacı nedir?

Bireyi tanımanın temel ilkeleri neler olabilir?

Öğrencinin tanınması gereken özellikleri nelerdir?

Bireyi tanıma tekniklerini nasıl sınıfl andırabiliriz?

2 Bireyi Tan�ma Teknikleri

Giriş

Kendine özgü, tek ve benzersiz bir varlık olan insan, doğuştan getirmiş ol-duğu özellikleri ve sonradan kazandığı özelliklerin bir ürünü olarak birbirinden farklı özellikler taşır. Bireyler arasındaki farklılıklardan çoğu zaman ilk dikkat çe-keni fiziksel farklılıklardır. Ancak bireyi bir bütün olarak düşündüğümüzde; zi-hinsel, sosyal, kültürel farklılıkların yanında duygularını, düşüncelerini, istek ve gereksinimlerini, güçlü ve zayıf yönlerini, amaç ve değerlerini, yeteneklerini ve becerilerini tanıması ve bunların farkında olması da önemlidir. Bireylerin kendine özgü olan bu özellikleri bireysel farklılıklar olarak ifade edilmektedir. Psikolojik danışma ve rehberlik hizmetleri öğrenciyi tanıyarak, onların kendi potansiyeli, yetenek, ilgi ve diğer kendine özgü özellikleri çerçevesinde gelişimine yardımcı olmayı amaçlar.

Ö rencilerin kendilerini tan�malar�, öncelikle onlar�n çe itli yönlerden incelenmesi ve tan�nmalar�n� gerektirmektedir. Bu da eğitimde bireyi tanıma tek-nikleri ile mümkün olmaktadır. Bireyi tanıma tekniklerinin kullanılmasındaki asıl amaç, bireyin/öğrencilerin kendilerini tanımalarına yardımcı olmaktır. Elde edi-len bilgiler öğretmen, psikolojik danışman, yönetici ve anne-babalara öğrenciye yapacakları yardımı ve verecekleri eğitimi planlamada yardımcı olacaktır.

Bu bölümde psikolojik danışma ve rehberliğin anlamı, amacı, ilkeleri, hizmet alanları aç�klanm� , bireysel farklılık, bireyi tanımanın amacı, önemi, temel ilkele-ri, ö rencinin tan�nmas� gereken özellikleri üzerinde durulmu tur. Bireyi tanıma tekniklerinin sınıfl andırılması yapılmış, test ve test dışı teknikler hakkında kısa-ca bilgiler sunulmuş, ö retmen ve psikolojik dan� manlar�n ö renciyi tan�maya yönelik görev ve sorumluluklar�na yer verilmiştir.

Psikolojik Danışma ve Rehberliğin Anlamı

Alanyazın incelendiğinde, psikolojik danışma ve rehberliğin çok çeşitli şekil-lerde tanımlandığı görülür. Aşağıda yer alan Tablo 1.1’de yapılan tanımlamalar ve tanımlamayı yapan bilim adamları verilmiştir. Bu tanımlamaların ortak noktaları incelendiğinde, psikolojik danışma ve rehberliğin; bireylerin kendilerini tanıma-larına, gelişimlerine, çevrelerine sağlıklı ve dengeli bir şekilde uyum sağlamaları-na, tam olarak işlevde bulunmalarına ve kendilerini gerçekleştirmelerine yardımı amaçlayan bir yardım süreci olduğu ortaya çıkar. Bu yardım sürecinin merkezinde ise birey vardır.

Bireyi Tan�ma 3

Tablo 1.1. Psikolojik Danışmanlık ve Rehberliğin Tanımlanması

Tanımlayan Kişi

Tanım

Rehb

erlik

Tan Rehberlik, bireyin en verimli bir şekilde gelişmesi ve tatminkâr uyumlar sağlamasında gerekli olan seçimleri, yorumları, plan-ları yapmasına ve kararları vermesine yarayacak bilgi ve bece-rileri kazanması ve ulaştığı bu seçim ve kararları uygulaması için kişiye yapılan sistemli ve profesyonel yardımdır.

Kepçeoğlu Bireylerin kendilerini anlamaları, problemlerini çözmeleri, gerçekçi kararlar almaları, kapasitelerini kendilerine uygun bir şekilde geliştirmeleri, çevrelerine dengeli ve sağlıklı uyum sağlamaları ve böylece kendilerini gerçekleştirmeleri amacıyla uzman bireyler tarafından bireylere verilen psikolojik bir yar-dım sürecidir.

Özgüven Bireylerin duyuşsal yeteneklerinin gelişmesine, kendilerini ta-nımalarına, topluma uyum sağlamak adına gerekli davranışları ve değerleri edinmelerine yardım etme sürecidir.

Kuzgun Rehberlik, bireye kendini anlaması, çevresindeki olanakları tanıması ve doğru kararlar vererek özünü gerçekleştirebilmesi için yapılan sistematik ve profesyonel bir yardım sürecidir.

Yeşilyaprak Bireyin gelişimine uyumunu sağlamaya yönelik sistemli olarak profesyonel kişiler tarafından sunulan yardım hizmetleridir.

Shertzer ve Stone

Bireyin kendini ve çevresini tanımasına yardım sürecidir.

Şahin Bireylerin günümüz bilgi donanımına sahip (çağdaş) ve bunla-rı kullanabilen, seçimler yapabilen, kararlar alabilen, sorumlu-luk sahibi, çevresine sağlıklı uyum sağlayabilen, mutlu ve başa-rılı bireyler olmalarına ve kendini gerçekleştirmelerine yardım etmeye çalışan bilimsel ve profesyonel bir yardım sürecidir.

Psik

oloj

ik D

anış

ma

Rogers Danışmanla kurulan ilişkinin verdiği güven havası içinde ben yapısının yumuşaması, daha önceden inkâr edilmiş olan ya-şantıların algılanması ve değişen öz kavramı yapısına katılması sürecidir.

Williamson Yetişme durumu, sahip olduğu beceri ve kendisine tanınan yetki nedeni ile danışmanın, uyum sorunlarının kaynağını açık seçik görebilmesi ve sorunlarını çözebilmesi için danışana yardımcı olduğu yüz yüze bir durumdur.

Egan Bireylerin kendilerini keşfetmeleri, anlamaları ve değişmeleri için bireylere sunulan bir psikolojik yardım sürecidir.

4 Bireyi Tan�ma Teknikleri

Jones Problemleri olan, seçim yapmak durumunda olan fakat karar vermekte zorlanan ve çevreye uyum sağlama çabasında olan bireylere yapılan yardım sürecidir.

Amerikan PDR Derne-ği (ACA)

Patolojinin yanı sıra, iyilik hali, kişisel ve meslek gelişimi becerileri olan stratejiler, bilişsel, duyuşsal, davranışsal ya da sistematik müdahaleler ile ruh sağlığı, psikolojik ya da insan gelişimi ilkelerinin uygulanmasıdır.

Psikolojik danışma ve rehberlik tanımlar� incelendiğinde ortak birtakım un-surların olduğu görülmektedir. Bunlar:1,2

• Psikolojik danışma ve rehberliğin merkezinde “normal bir birey” vardır.• Psikolojik danışma ve rehberlikte bireyin “kendini tanıması” esastır.• Psikolojik danışma ve rehberliğin temelinde “insanın değerli olduğu” ve

“kendi kendisini yönettiği” anlayışı vardır.• Psikolojik danışma ve rehberlikte bireyin “çevreye uyumu” önemlidir.• Psikolojik danışma ve rehberlikte bireyin “seçim yapabilmesi” ve “karar ver-

mesi” önemlidir.• Psikolojik danışma ve rehberlikte bireyin “başarılı ve mutlu” olması önemlidir.• Psikolojik danışma ve rehberlik “psikolojik bir yardım”dır.• Psikolojik danışma ve rehberlik “bilimsel” ve alan uzmanlarınca verilebile-

cek “profesyonel” bir yardım hizmetidir.• Psikolojik danışma ve rehberlik bir “süreç” içerisinde gerçekleşir.• Psikolojik danışma ve rehberlik hizmetlerinin genel amacı bireyin “kendini

gerçekleştirmesi”dir.

Psikolojik Danışma ve Rehberliğin Amacı

Rehberliğin temel amacı, bireyin kendini gerçekleştirmesine yardım etmek-tir. Kendini gerçekleştirme kavramı insancıl (hümanist) psikologların geliştirdiği bir kavram olup günümüzde psikolojik danışma ve rehberlik alanındaki tüm hiz-metlerin amacı olarak kabul edilmektedir. İnsancıl yaklaşımın önemli temsilcileri arasında yer alan Rogers’a göre, organizmada çok çeşitli ihtiyaçlar ve güdüler ye-rine, bütün organik ve psikolojik süreçlere egemen tek bir güdü vardır. Bu güdü de ‘kendini gerçekleştirme’ güdüsüdür. Rogers bu güdüyü ‘benlik doyumu’ ve ‘tam olarak fonksiyonda bulunma’, Maslow ise ‘özünü gerçekle tirme’ olarak açıklamıştır.

1 Şahin, C. (2014). Eğitim Sürecinde Öğrenci Kişilik Hizmetleri ve Rehberlik. (6. Baskı). M. Güven (Ed.). Psikolojik Danışma ve Rehberlik. Ankara: Anı.

2 Ercan, L. ve Şahin, S. (2015). Çağdaş Eğitimde Öğrenci Kişilik Hizmetleri Psikolojik Danışma ve Reh-berlik. C. Şahin (Ed.). Psikolojik Danışma ve Rehberlik. Ankara: Pegem Akademi.

Bireyi Tan�ma 5

Kendini gerçekleştirme, bir bireyin ne olabiliyorsa, onu olmasıdır. Bu, bire-yin kendini tam olarak ifade etme isteğini ve sahip olduğu potansiyeli gerçekten göstermeye başlaması eğilimidir. Yani bireyin yapabileceği tüm kapasitelere sahip olmasıdır. Bireyin kendini gerçekleştirebilmesi için, kendini tanıması, anlaması ve kabul etmesi, bulunduğu çevreyi, ortamı tanıması ve uyum sağlaması esastır3.

Kepçeoğlu4, kendini gerçekleştirmekte olan bireyin taşıdığı özellikleri, aslın-da psikolojik sağlığı yerinde olan çağdaş insanda bulunması gerekli özellikler ola-rak görmektedir. Bu özelliklerden genel olarak benimsenenlerden bazıları şöyle özetlenebilir: Daha yeterli bir kişiliğe sahiptir, daha verimlidir, kim olduğu ve kim olacağı hakkında tutarlı ve gerçek bir görüşe sahiptir, hem kendisi hem de başkala-rı hakkında iyi düşüncelere sahiptir, insan değerlerine saygı duyar, onları benimser ve geliştirir, zamanı iyi kullanır, geçmişten daha çok geleceğe dönüktür, yaratıcıdır, kendine saygı duyar ve kendini olduğu gibi kabul eder, duygularını açığa vurmaktan kaçınmaz, değişmeye ve yeni yaşantılara açıktır.

Psikolojik Danışma ve Rehberliğin İlkeleri

Psikolojik danışma ve rehberlik hizmetlerinin yürütülmesinde Rehberlik ve Psikolojik Danışma Hizmetleri Yönetmeliği’ne5 göre a a �daki temel ilkeler esas al�nm� t�r:

• Psikolojik danışma ve rehberlik hizmetleri eğitim kurumlarının eğitim-öğ-retim etkinlikleri bütünlüğü içinde yer alır.

• Psikolojik danışma ve rehberlik hizmetleri tüm öğrencilere açık bir hizmettir.

• Psikolojik danışma ve rehberlik hizmetlerinde her öğrenci eğitim sürecinde kendisine sunulan seçenekler arasından seçme özgürlüğüne sahiptir.

• Psikolojik danışma ve rehberlik hizmetlerinde insana saygı esastır.

• Psikolojik danışma ve rehberlik hizmetlerinin bireysel boyutunda gizlilik esastır.

• Psikolojik danışma ve rehberlik hizmetleri öğrenci, veli, uzman, öğretmen ve yönetici gibi ilgililerin iş birliği ile yürütülür.

• Psikolojik danışma ve rehberlik hizmetlerinde bireysel farklılıklara saygı esastır.

3 Ercan, L. ve Şahin, S. (2015). a.g.e.4 Kepçeoğlu, M. (1999). Psikolojik Danışma ve Rehberlik. İstanbul: Alkım.5 Milli Eğitim Bakanlığı Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık Yönetmeliği (2001). Resmi Gazete. 17 Nisan

2001, sayı: 24376.

6 Bireyi Tan�ma Teknikleri

• Psikolojik danışma ve rehberlik hizmetlerinin yürütülmesinde hem bireye hem de topluma karşı sorumluluk söz konusudur.

• Psikolojik danışma ve rehberlik hizmetlerinin yürütülmesinde bilimsellik esastır.

Konuyla ilgili yukarıdaki ilkelere ek olarak alanyazında bazı ilkelerin de esas kabul edildiği görülmektedir. Bunlar yukarıdakilere ilaveten6, 7, 8, 9, 10

Psikolojik danışma ve rehberlik anlayışı, her türlü çalışması ile öğrenciyi mer-keze alan bir eğitim sistemini öngörür.

• Psikolojik danışma ve rehberlik hizmetlerinden yararlanmada gönüllülük esastır.

• Psikolojik danışma ve rehberlik hizmetleri öğrencilerin tüm yönleriyle ge-lişmelerine yöneliktir.

• Psikolojik danışma ve rehberlik hizmetlerinden hayat boyunca yararlanı-labilir.

• Psikolojik danışma ve rehberlik hizmetleri planlı, programlı, örgütlenmiş bir biçimde ve profesyonel düzeyde sunulur.

• Psikolojik danışma ve rehberlik hizmetlerinde her okul için geçerli olabile-cek tek tip ve standart bir program yoktur.

• Psikolojik danışma ve rehberlik hizmetleri çok yönlü ilişkiler sistemi içinde yürütülmelidir.

Psikolojik Danışma ve Rehberlikte Hizmet Alanları

Psikolojik danışma ve rehberlik hizmetleri doğrudan ve dolaylı hizmetler ol-mak üzere iki başlık altında toplanabilir. Bireyi tanıma hizmetlerinin de doğrudan hizmetler içerisinde önemli bir yeri vardır. Psikolojik danışma ve rehberlik hizmet alanları Şekil 1. 1’de verilmiştir.

6 Kuzgun, Y. (2008). Rehberlik ve Psikolojik Danışma. Ankara: Nobel.7 Kepçeoğlu, M. (1999). a.g.e.8 Şahin, C. (2008). a.g.e.9 Yeşilyaprak, B. (2013). Eğitimde Rehberlik Hizmetleri. (21. Baskı). Ankara: Nobel.10 Ercan, L. ve Şahin, S. (2015). a.g.e.

Bireyi Tan�ma 7

Psikolojik Danışma Rehberlik ve Hizmet Alanları

Doğrudan Hizmetler Dolaylı Hizmetler

Bireyi tanıma

Psikolojik danışma

Bilgi toplama ve bilgilendirme

İzleme

Oryantasyon

Yöneltme ve yerleştirme

Program ve plan hazırlama

Konsültasyon

Velilere yönelik hizmetler

Çevre ile ilişkiler

Araştırma ve değerlendirme

Sevk işlemleri

Şekil 1.1. PDR Hizmet Alanları

Psikolojik danışma ve rehberlik hizmetleri, öğrencinin her yönüyle tüm ola-rak gelişmesini ve böylece onun kendini gerçekleştirmesini amaçlayan psikolojik yardım hizmetlerini kapsadığı için bu hizmetlerin bir bütünlük içinde verilmesi gereği önem taşır. Psikolojik danışma ve rehberlik kapsamında verilecek hizmet türleri, bu hizmetlerin verildiği eğitim kademesi, kurumun nitelikleri, hizmetlerin temel işlevleri ya da hangi alanlardaki problemlerin çözümüne yönelik olarak or-ganize edildiğine bağlı olarak değişebilir. Şekil 1. 1’de açıklanan hizmet alanların-dan şu sonuçlar çıkarılabilir11:

• Rehberlik hizmetleri bir bütündür. Bütün hizmet alanları birbirini tamamlar.

• Hizmetler birbirlerinin alanını kısmen kapsasa da kendine özgü etkinlik-leri de içerir.

• Tüm hizmetlerin merkezinde psikolojik danışma yardımı vardır.

• Hizmetler arasındaki ilişkiler aynı ağırlıkta ve yoğunlukta olan çok yönlübir yapıya sahiptir.

Okullarda öğrencilere yönelik etkili bir psikolojik danışma ve rehberlik hiz-meti verilebilmesi için öğrencilerin çok yönlü olarak tanınması gerekir. Bireyi tanıma, psikolojik danışma ve rehberlik hizmetlerinin işlevselliği açısından son derece önemlidir.

11 Yeşilyaprak, B. (2013). a.g.e.

8 Bireyi Tan�ma Teknikleri

Bireysel Farklılıklar

Bireyler pek çok bakımdan birbirlerinden farklıdır. Bu farklılıklar doğuştan getirilmiş özellikleri ile sonradan kazandığı özelliklerin bir ürünü olarak ortaya çıkar. nsan� konu eden birçok bilim alan� bu konunun ayd�nl� a kavu turulmas�na katk� sa lam� t�r. Do adaki en geli mi sistemlerden biri olan insan� ve onlar�n davran� lar�n� çözümlemeye çal� mak asl�nda oldukça zor ve karmaşık bir iştir. Bireyler arasındaki farklılıklarda çoğu zaman ilk dikkati çeken fiziksel farklılık-lardır. Ancak bilindiği gibi bireyler yalnızca fiziksel açıdan değil, psikolojik, zi-hinsel, toplumsal ve kültürel bakımdan da birbirinden farklılık göstermektedirler. Örne in; baz�lar�n�n boyu uzun baz�lar�n�n k�sa; baz�lar� sosyal, giri ken, ne eli, baz�lar� antisosyal, içe kapan�k, mutsuz; baz�lar� matematik resimde yetenekli, baz�lar� spor ve sözel alanlarda. Bilimdeki geli meler, özellikle genetik bilimi bu konulardaki farklılıklara aydınlatıcı ve yol gösterici bilgiler sunmaktadır12.

Bireyler arasındaki farkların nedenlerine ilişkin bazı görüşler ortaya konul-muştur. Bu görüşleri üç ba l�k alt�nda toplamak mümkündür. Bunlar13:

1. İnsanların potansiyel olarak eşit yaratıldıkları görüşü,

2. Bireylerin farklı kalıtımsal özelliklerle yaratıldıkları görüşü,

3. Bireysel farklar görüşü.

1. İnsanların potansiyel olarak eşit yaratıldıkları görüşü: Bu görüşe göre, her insanın hemen hemen sınırsız ölçüde geliştirecek potansiyelleri bulunmaktadır. Bireysel farklar, bireyde var olan potansi-yellerin gelişebilmesi için gerekli çevresel koşulların sağlanamamış olmasından kay-naklanmaktadır. Ö renim görmek isteyen herkese her türlü imkânların sağlanması bu görüşe dayanmaktadır.

2. Bireylerin farklı kalıtımsal özelliklerle yaratıldıkları görüşü: Bu görüş, insanların farklı kalıtımsal ve potansiyel özelliklerle yaratıldıklarını ve çevresel faktörlerin kalıtımsal özellikleri değiştirme olanağının çok sınırlı olduğunu savu-nur. Bu görüş bazı batılı demokratik ülkelerin eğitim sisteminde kabul görmüştür. Örneğin İngiltere’de bütün insanların eğitilebileceği görüşü kabul görmemektedir.

12 Kuzgun, Y. ve Deryakulu, D. (2006). Bireysel Farl�l�klar ve E itime Yans�malar�. (2. Bask�). Y. Kuzgun ve D. Deryakulu (Ed.). E itimde Bireysel Farkl�l�klar. Anakara: Nobel.

13 Özgüven, .E. (2014). Bireyi Tan�ma Teknikleri. (10. Bask�). Ankara: Nobel.

Bireyi Tan�ma 9

3. Bireysel farklar görüşü: Günümüzde bireyler arasındaki farkların oluşu-munda her iki görüşünde yeri olduğu kabul edilmektedir. Kalıtım ve çevreden hangisinin insan gelişiminde daha önemli olduğu sorusuna kesin bir cevap ver-mek mümkün değildir. Gelişimin bazı alanlarında kalıtım, bazı alanlarında çevre daha etkilidir. Örneğin; bir çocuğun genel fiziksel özelliklerinin (cinsiyet, göz ve ten rengi vb.) belirlenmesinde kalıtımın, dil gelişimi, kişilik özellikleri, yetişme tarzı gibi konularda çevrenin etkisi daha fazladır.

Sonuç olarak, insan gelişiminde kalıtım ve çevre birlikte rol oynar ve bunlar-dan biri ihmal edilemez.

Eğitimde öğrencilerin belirli bir tür öğretim uygulamasından yararlan-ma düzeyleri, tercih ettikleri öğrenme-öğretme yaklaşımları ve her bir öğrenci-nin belirli bir türdeki öğretim uygulamasına tepkisi sahip olduğu bireysel özel-liklere göre farklılaşmaktadır. Ö rencilerin ö renmeleri ve belirli bir türdeki ö retimden yararlanma düzeyleri üzerinde etkili olan bireysel özellikleri de i en ve de i meyen bireysel benzerlikler ve farkl�l�klar olarak dört ana kategoride ele al�nabilir. Tablo 1.2’de bu kategoriler verilmi tir14.

Tablo 1.2. Bireysel Benzerlikler ve Farklılıklar

Benzerlikler Farklılıklar

Değ

işm

eyen

Duyusal algılama kapasitesiBilgi işleme kapasitesi

Zeka Bölümü (IQ)Bilişsel biçim/öğrenme biçimiPsiko-sosyal özelliklerCinsiyetEtnik köken

Değ

işen

Gelişimsel SüreçlerZihinsel gelişimDil gelişimiPsiko-sosyal gelişimAhlaki gelişim

Gelişim DüzeyiZihinsel gelişim düzeyiDil gelişimi düzeyiPsiko-sosyal gelişim düzeyiAhlaki gelişim düzeyiÖn bilgi düzeyi

1. Değişmeyen benzerlikler: Bireyde zaman içinde çok fazla değişmeyen, bi-reyler arasında da genellikle benzer olan özelliklerdir. Örneğin; genel sağlık duru-mu ve yaşı birbirine yakın bireylerin duyu organlarının çeşitli uyarıcıları algılama kapasitesi ile insan beyninin bilgi işleme kapasitesinin yakın sınırlar içinde olması gibi.

14 Smith, P.L. ve Ragan, T.J. (1999) [Akt. Kuzgun, Y. ve Deryakulu, D. (2006) ]. a.g.e

10 Bireyi Tan�ma Teknikleri

2. Değişmeyen farklılıklar: Bireyde zaman içinde değişmeyen, ancak bir top-lumdaki bireyler arasında değişkenlik gösteren özelliklerdir. Örneğin; bireylerin zeka bölümleri, bilişsel biçimleri, psiko-sosyal özellikleri ve etnik kökenleri gibi.

3. Değişken benzerlikler: Bireyde zaman içinde değişebilen, ancak bir top-lumdaki bireylerin çoğunda genellikle benzer bir seyir izleyen özellikleridir. Ör-neğin; bireylerde zihinsel (bilişsel) gelişim, dil gelişimi, psiko-sosyal gelişim ve ahlaki gelişim süreçlerinin işleyiş mekanizması gibi.

4. Değişen farklılıklar: Hem bireyde zaman içinde değişen hem de bir top-lumdaki bireyler arasında değişkenlik gösteren özellikleridir. Örneğin; bireylerin zihinsel gelişim düzeyleri, ahlaki gelişim düzeyleri ve önbilgi düzeyleri gibi.

Bireyi Tanıma

Bireyi tanımak, bireylerin ilgi ve yetenekleri, başarı ve başarısızlıkları, kişisel ve sosyal uyum düzeyleri sorunları, zayıf ve güçlü yönleri, tutum ve değer yargı-ları, yetiştiği çevrenin geliştirici ve engelleyici etkilerinin ayrıntılı olarak bilinme-si, biyolojik, psikolojik ve sosyolojik nitelikteki davranışlarını, kişisel özelliklerini ve gereksinimlerini bilmek15 yani bireyin davranışlarının nedenlerini bilmek16

faaliyetidir. İnsanı tanımak, onun yaşamdan ne beklediğini17, insanın ne istediği-ni ve neler yapabileceğini bilmek gerekir18.

Birey hakkında toplanan bilgiler sadece okul ortamında eğitim, öğretim ve psikolojik danışma ve rehberlik hizmetlerinde değil, kamu ve özel sektörde yer alan hizmetlerde ve sanayinin her kesiminde çalışan yetişkin bireyler için de ge-reklidir. Bireyle yakından ilgili diğer kişi ve kurumlarda personel seçme ve işe yer-leştirme hizmetlerinde de bireyi tanıma hizmetleri ve bilgi toplama ve bilgilendir-me yöntemleri yaygın olarak kullanılmaktadır19.

Ö retmenler, genellikle ö rencilerine “e it davrand�klar�n�” ifade ederler. Oysa baz� durumlarda e it davranmak, e itsizli e yol açar. Çünkü ö renciler birçok özellikleri bakımından birbirinden farklıdırlar. Bu bakımdan öğrencilere eşit davranmak yerine özel davranmak onların sağlıklı gelişimleri bakımından önemlidir20.

15 Özgüven, . E. (2014). a.g.e.16 Yeşilyaprak, B. (2013). a.g.e.17 Baymur, F. (1996). Genel Psikoloji. (11. Baskı). İstanbul: İnklap.18 Kuzgun, Y. (2008). a.g.e.19 Özgüven, İ. E. (2014). a.g.e.20 Yeşilyaprak, B. (2013). a.g.e.

Bireyi Tan�ma 11

Bireyi Tanımanın Amacı

Bireylerin özgün, değerli ve karmaşık bir kişilik örüntüsüne sahip olma-ları onları tanıma çalışmalarını da epeyce zorlaştırmaktadır. Bu zorlukla baş etmenin en etkili yolu bireyleri tanımaya dönük genel amacımız doğrultu-sunda, bireylerin tanımak istediğimiz özelliklerini ve bunun için kullanacağı-mız teknikleri önceden belirlemektir. Bireyi tanımanın en genel amacı, elde edi-len bilgileri bireyle paylaşarak kendini gerçekçi bir biçimde tanımasına yardım etmektir21. Bir başka ifadeyle bireyin kendisini, çevresinde kendine açık olan imkânları ve kendini gerçekleştirmede kendisine yarar sağlayacak çevresel şartları tanımasını sağlamaktır. Bu genel amaçlar doğrultusunda öğrencilerin bireysel farklılıklarının ortaya çıkarılması, problemlerine etkili çözüm yolla-rı geliştirmeleri, çevrelerine sağlıklı bir şekilde uyum sağlamaları, uygun ka-rarlar alabilmeleri ve eğitim ortamlarından yeterince yararlanabilmeleri22

amacıyla bireyi tanıma hizmetleri sürdürülmektedir.

Bireyi tanıma amaçlandığında, ele alınması gereken başlıca konular ise bi-reyin ailesi, sosyo-ekonomik durumu, aile ilişkileri, bedensel gelişimi ve sağlığı, zihinsel ve dilsel gelişimi, sosyal-duygusal gelişimi, okul eğitimi ve başarı durumu, okul dışı etkinlikleri ve iş deneyimi, ilgileri, geleceğe yönelik planları ve mesleki eğilimleri şeklinde sıralanabilir.

Bireyi tanımanın temel gerekçeleri aşağıdaki şekilde sıralanabilir23:

• Bireyin kendini tanımasına ve gerçekçi bir benlik geliştirmesine yardım etmek.

• Herhangi bir konuda karar vermek için gerekli temel bilgileri toplamak.

• Yetenek ve ilgileri doğrultusunda bireyleri akademik programlara ve meslekle-re yönlendirmek.

• Genelde ve okulda düzenlenecek eğitim programları için uygun olacak bireyle-ri ayırmak ve sınıfl andırmak.

• İş verimini artırmak için bireyin niteliklerine uygun iş ve işin niteliklerine uy-gun kişileri seçmek ve yerleştirmek.

• Evlilik ve eş seçiminde bireylere yardımcı olmak.

• Bir kurumun özel amaçları için en uygun kişileri seçmek.

• Bireylerin problemlerine uygun yardım ve tedavi hizmetini kararlaştırmak veteşhis koymak.

21 Özgüven, İ. E. (2014). a.g.e.22 Yeşilyaprak, B. (2013). a.g.e.23 Özgüven, İ. E. (1998). a.g.e.

12 Bireyi Tan�ma Teknikleri

• Bireylerin belirli konularda gelecekteki başarılarını yordamak, tahminlerde bu-lunmak.

• Bireyi tanımanın en genel amacı ise, elde edilen bilgileri bireyle paylaşarak ken-dini gerçekçi bir biçimde tanımasına yardım etmektir.

Bireyi Tanımanın Önemi

Psikolojik danışma ve rehberlik hizmetleri, bireyin kendisini tanıması ve ki-şisel gelişimi için çevre şartlarını en üst düzeyde kullanabilmesinde bireye yapılan sistemli yardım olarak düşünüldüğünde, bireyin kendisini tanımasına yardımcı olmanın rehberliğin birincil görevi olduğu söylenebilir. Ö renciyi merkeze alan ve di er unsurlar� ö renciye göre düzenleyen çağdaş eğitim sistemleri, merkeze aldığı öğrenciyi tanımayı birincil amaç olarak görmektedir24.

Uygun zamanda ve şartlarda uygulanmayan bireyi tanıma teknikleri hem za-man ve emek kaybına yol açacak hem de uygulayan ve uygulama yapılan bireyler-de hayal kırıklığı, yanlış yönlendirme ve sonraki çalışmalara karşı isteksizlik gibi istenmeyen sonuçlara sebep olabilecektir. Bu olumsuz durumun önüne geçmek için bireyleri tanıma ile ilgili kapsamlı ve ayrıntılı bir planlamanın yapılması ve uygulanması büyük önem taşımaktadır.

Ayrıca bireyi tanıma çalışmalarının sağlıklı ve kesintisiz bir şekilde sürdü-rülebilmesi için bireyin kendisi, ailesi, akran grubu, okul çevresi ve uzak çevresi ile sürekli bir etkileşim içinde olması gerekir. Bireyle ilgili bu bilgi kaynaklarına ne kadar yakın olunursa o kadar sağlıklı bilgi elde edilebilir. Uzmanlık gerekti-renlerin dışında bireyi tanıma ile ilgili birçok teknik, öğretmenler ve eğitimciler tarafından rahatlıkla uygulanabilmektedir.

Bireyi Tanımada Bilgi Toplamanın İşlevi

Bireyi tanıma hizmetlerinde birey hakkında toplanan bilgiler okul ortamın-da bireye yardımı amaçlayan, yöneticilere, öğretmenlere, anne-babalara, her türlü psikolojik danışma ve rehberlik personeline ve bireyin kendisine yarar sağlar. Bu bağlamda bireyi tanımada bilgi toplamanın işlevleri aşağıdaki gibi sıralanabilir25:

1. Yöneticiler;• Okul programında ve eğitim faaliyetlerinde gerekli değişme ve iyileştirme-

leri, okuldaki öğrencilerin nitelikleri ve gelişim düzeyleri hakkındaki bu

24 Alver, B. (2015). Bireyi Tanıma Teknikleri. C. Şahin (Ed.). Psikolojik Danışma ve Rehberlik. Ankara: Pegem Akademi.

25 Özgüven, İ.E. (2014). a.g.e.

Bireyi Tan�ma 13

bilgilerden yararlanarak daha gerçekçi olarak planlama ve düzenlemeler yapabilirler.

2. Ö retmenler;

• Bu bilgilere dayanarak öğrencilerin özelliklerini ve güçlüklerini daha iyi tanıya-bilir ve ona göre akademik yardımda bulunabilirler.

• Öğrencilerin okul çalışmalarındaki gelişmelerini ve gelişmeler ile ilgili durum-larını daha iyi görebilir ve anlayabilirler.

• Velilere tek tek veya grup olarak yaptıkları görüşmelerde çocuklar hakkında daha ayrıntılı bilgiler verme olanağı bulurlar.

• Öğrencileri tanıması, hem öğrencilerin hem de öğretmenlerin başarısını geniş ölçüde etkiler.

• Öğrencileri tanıması, onların ilgi ve ihtiyaçlarına uygun programlar hazırlama ve problemlere uygun çözüm yolları bulma olanağını artırır.

• Öğrencilerin yaşadığı ortamı, ailesini, yaşadığı sosyal çevreyi, ilişkide bulundu-ğu insanların kültürel yapısını, ilgi ve ihtiyaçlarını bilmesi, eğitim yaşantılarını geçerli ve tutarlı hale getirebilir.

3. Okul psikolojik danışmanları;

• Hazırlayacakları psikolojik danışma ve rehberlik programı, bireysel ve grup ça-lışmalarında bu bilgilerden yararlanırlar.

• Birey hakkında bilgi elde etmeden, bireyi tanımadan, okul rehberlik progra-mının ve ilgili faaliyetlerin etkili şekilde yürütülmesinin ve öğrencilere yardım edilmesinin büyük ölçüde olanaksız olduğunun farkındadırlar.

4. Öğrenciler;

• Kendileri ile ilgili sistematik ve objektif bilgilerden kendilerini tanımaları ve kendisi hakkında alacağı kararlarda gerçekçi olmaları yönünde kullanabilirler.

• Bu bilgilerin kendilerini tanımalarına, kişisel gelişimini daha somut olarak gö-rebilmelerine, yetenekleri ile başarı ve çalışmaları arasındaki denge ve denge-sizlikleri daha açık görebilmelerine, buna uygun planlamalar yapabilmelerine de yardım edeceğini bilirler.

5. Veliler;

• Çocukların çeşitli niteliklerine ilişkin toplanmış olan objektif bilgiler saye-sinde çocuklarını gerçekçi olarak daha iyi tanıyabilirler.

14 Bireyi Tan�ma Teknikleri