bilişim etİĞİ’nİn tanimi · 2014-03-27 · 11. nihai tüketicilere bayi kar marjını yok...

MARMARA UumlNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTUumlSUuml

İLETİŞİM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI

BİLİŞİM BİLİM DALI

Bilim Etiği ve Hukuk Doccedil Dr Oumlzhan TINGOumlY

Bilişim Teknolojileri Uumlruumlnleri ve Tuumlketici Hakları Bilim Etiği

Duygu ATEŞ 192227042008001

İCcedilİNDEKİLER

1 Bilişim Teknolojileri Uumlruumlnleri

11 Yazılım Uumlruumlnleri

12 Donanım Uumlruumlnleri

2 Tuumlketici Hakları

21 Yazılı Kurallar

22 Yazılı Olmayan Kurallar

23 Bilişim Tuumlketicisi Olarak Sahip Olduğunuz Haklar

24 Tuumlketicinin Şikayette Bulunabileceği Makamlar

3 Bilim Etiği

31 Bilime İccedilkin Olan Etik

32 Bilimsel-Teknolojik Uumlretim ve Paylaşımda Bilim Etiği

33 Bilim Bilimsel Danışmanlık Değerlendirme ve Egemenlik Yapıları

34 Bilim Etiğinin Evrimi

35 Bilim Etiği ve Huumlmanist Gelenek

36 Lizenko

37 Lisenko Neden Yuumlkselebilmiştir

38 Lisenkoizm ( 1935 - 1964 ) Neler Yapmıştır

2


Yazılım Elemanları

Oyun Yazılımları

Sistem Yazılımları

Programlama Dilleri

Ofis Uygulamaları

İş (Sektoumlrel) Uygulamalar

Cihaz Taklitccedilileri (Emulatoumlrler)

Ortam ilişkili Yazılımlar

Cihaz ilişkili Yazılımlar

Yardımcı Yazılımlar ve birccedilok alanda geliştirilebilecek yazılımlar

Donanım Elemanları

Bilgisayar

Anakart

Sabit Disk

Klavye

Fare

İşlemci

Ccedilıkarılabilir Diskler

Ekran Kartı

Ağ Kartı

Yazıcı

Tarayıcı

Sayısallaştırıcı

Ağ Elemanları

Youmlnlendirici

Modem

Dial-Up Modem

ADSL Modem

Kablo Modem

3


Elektronik ve network ortamında uyulması gereken kuralları tanımlayan normlar ve kodlar kısaca

bilişim etiğini ifade eder Bu norm ve kodların temel amacı network ortamındaki kullanıcıların minimum zarar

ve maksimum fayda ile elektronik ortamı kullanmasını guumlvence altına almaktır

Kısaca ldquoBilişimrdquo bilginin elektronik ortamda işlenmesi olarak tanımlanmaktadır Bu bağlamda Bilişim

Etiğine bilişim alanında uyulması gereken yazılı ve yazılı olmayan kurallar diyebiliriz Bilişim Etiği genel bir

ifadeyle tuumlm internet ve network ağlarının kullanıcılarının uyması gereken kuralları kapsadığı gibi bireylerin

kişisel bilgisayarlarını kullanırken dahi uyması gereken kuralları duumlzenler

Yazılı Kurallar

Yazılı olan kuralların başlıcası hukuki metinlerdir Mevzuatta yer alan bazı konu başlıkları şoumlyledir

Elektronik İmza Elektronik soumlzleşmeler Elektronik Noter Usul Hukukuna ilişkin duumlzenlemeler Servis

sağlayıcıların sorumluluğu Bilişim succedillarıCeza Hukuku Kişisel verilerin korunması Tuumlketicinin korunması

Elektronik para Elektronik ortamda haksız rekabet Vergi hukuku iş yeri muhasebesi Guumlmruumlk hukuku İsimler

alan adları markalar telif hakları Kamu alımlarında elektronik ortamın kullanılması Elektronik ortamda ticari

kimlik vb

Ayrıca ccedileşitli meslek kuruluşları ve eğitim kurumlarıda bu konuda yazılı kurallar ortaya koymuşlardır

Temeli 1985rsquoe dek uzanan Computer Ethics Institude (Bilgisayar Etik Enstituumlsuuml)rsquoe dayandırılan aşağıdaki on

emir belki de netiquettersquoin temelini oluşturur niteliktedir Bunlar

1 Bilgisayarı başka insanlara zarar vermek iccedilin kullanmamalıyız

2 Başka insanların bilgisayar ccedilalışmalarına karıştırmamalıyız

3 Başka insanların dosyalarını karıştırmamalıyız

4 Bilgisayarı hırsızlık yapmak iccedilin kullanmamalıyız

5 Bilgisayarı yalan bilgiyi yaymak iccedilin kullanılmamalıyız

6 Bedelini oumldemediğimiz yazılımı kopyalamamalı ya da kullanmamalıyız

7 Başka insanların bilgisayar kaynaklarını izin almadan kullanmamalıyız

8 Başka insanların entellektuumlel bilgilerini kendimize mal etmemeliyiz

9 Yazılan programın sosyal hayata etkilerine dikkat etmeliyiz

10 Bilgisayarı saygı duyulacak hakkında bahsedilecek şeyler iccedilin kullanmalıyız

TUumlBİDER Bilişim Sektoumlruuml Derneğirsquonin Ahlak İlkeleri ise şoumlyledir

1 Adil duumlruumlst ve guumlvenilir olacak tuumlm insanlara karşı hiccedilbir ayırım goumlzetmeksizin eşit davranacaktır

2 Ccedilalışma ve ilişkilerinde ahlaki değerler doğrultusunda hareket edecektir

3 Mesleği ile ilgili yasa kural ve standartları oumlğrenerek onlara uyacaktır Mesleki bilgi beceri ve

yeteneklerini kullanırken kişisel ve kurumsal ccedilıkarlara zarar vermeyecektir

4

4 Bilişim ve bilişim teknolojisi uygulamaları hakkında toplumun aydınlanmasına ve toplumda gerekli

bilincin oluşmasına katkıda bulacaktır

5 Bağlı olduğu yuumlkuumlmluumlluumlklere ve soumlzleşmelere uyacaktır

6 Başkalarına ait oumlzel bilgilerin gizliliğine ve korunmasına oumlzen goumlsterecek İnsanların oumlzel yaşamına

saygınlığına ve sahiplik haklarına saygı goumlsterecektir

7 Uumlruumln ve hizmetleri konusunda muumlşterilerini tam ve doğru olarak bilgilendirecek uumlruumln ve hizmet

sunumunda yasaların ve ticaretin gerektirdiği belge ve bilgilerin eksiksiz olarak karşı tarafa verilmesini

sağlayacaktır

8 Faaliyetleri ile ilgili olarak ilgili tarafları ccedilıkarları konusunda bilgilendirecek

9 Kirli ve duumlruumlst olmayan işleri yaptığından kuşku duyduğu kişi ve kurumlarla ccedilalışmayacaktır

10 İş ortaklarının ve ticari ilişki iccedilinde olduğu kurum ve kişilerin hak ve ccedilıkarlarını korumak konusunda

titiz davranacak onların kazanccedillarını yok edici bir ticari faaliyet iccedilinde olmayacaktır

11 Nihai tuumlketicilere bayi kar marjını yok sayan fiyat bilgilendirmesinde bulunmayacaktır

12 Uumlruumln ve hizmetin makul bir kar marjını koruyacak biccedilimde satılmasına oumlzen goumlsterecek diğer satıcı ve

meslektaşları karşısında fiyat kırma yoluyla haksız kazanccedil elde etmeye ccedilalışmayacaktır

13 Uumlreticilerin patent telif ve muumllkiyet haklarına saygılı davranacak sahte uumlruumln satışı yapmayacak

yazılımların lisansız ve korsan ticaretine karşı ccedilıkacaktır

14 Haksız rekabet sayılan ticari faaliyet iccedilinde olmayacak uumlruumln ve hizmet sunumunda tekel yaratıcı

davranışlardan kaccedilınacak ticari avantaj ve uumlstuumlnluumlklerini meslektaşlarının ve muumlşterilerinin aleyhine

kullanmayacaktır

15 Tuumlketicilerin yasalar ve uygulamalardan gelen haklarına saygılı davranacak garanti ve satış sonrası

hizmet konularında muumlşteri mağduriyeti oluşturmayacaktır

16 Ccedilalışma yaşamının ahlak kurallarına uyacak ccedilalışanlarının yasalardan ve uygulamalardan gelen hak ve

ccedilıkarlarını koruyacaktır

17 Ccedilalışanlarının mesleki gelişimine katkıda bulunacak onları bu konuda oumlzendirecek ccedilalışanın sektoumlrel

toplumsal ve kişisel sorumluluklarını yerine getirirken temel ahlak kurallarına uygun davranmalarını

sağlayacaktır

Yazılı Olmayan Kurallar

Yazılı olmayan kurallar ise net ccedilizgiler ile ccedilizilemeyen toplumdan topluma kişiden kişiye değişebilen

normlardır Bu nedenle tanımlanmasında guumlccedilluumlk yaşanan kurallardır Bu kurallar yazıldığı zaman uygulanıp

uygulanmadığını denetleyecek mekanizmalar guumlvenlik guumlccedilleri değil bizzat bunları yaşayanlardır Dolayısıyla

etik kurallar bir bakıma kişinin kendi kendine duyduğu vicdani yuumlkuumlmluumlluumlkler ile sınırlıdır

Yazılı olmayan kurallara kısaca aşağıdaki kuralları verebiliriz

İnternet Etiği

1 İnternetrsquote bize yapılmasını istemediğimiz davranışları biz de başkalarına yapmamalıyız ve gerccedilek

hayatta nasıl davranmamız gerekiyorsa o şekilde davranmalıyız

2 İnternette ne yapılacağına dair etik bir ikileme duumlştuumlğuumlmuumlzde gerccedilek hayatta ne yapmamız gerekiyorsa

oumlylece hareket etmeliyiz

5

3 İnternette karşılaştığımız tanıştığımız kişilerin belki yuumlzuumlnuuml goumlremiyor sesini duyamıyor ve yuumlz

mimiklerini goumlzleyemiyoruz fakat buumltuumln bu şartlar bizim normal yaşamda insanlara goumlstermiş

olduğumuz saygıyı sanal duumlnyadaki insanlara goumlstermememize neden olmamalıdır İnternette

karşılaştığımız insanlara da aynı seviyede saygımızı goumlstermeliyiz ki benzer bir davranışla karşılığını

alabilelim

4 İnternet sadece Tuumlrklerin Avrupalıların veya Asya kuumlltuumlruumlnden insanların olduğu bir ortam değildir

Duumlnyanın her boumllgesinden insanlar bu ortamda varlık goumlstermektedirler Her kuumlltuumlruumln kendine goumlre

değer ve inanccedilları vardır Bizim iccedilin normal olan bir soumlz başka bir kuumlltuumlrde yanlış algılanabilmektedir

Bu noktayı goumlz oumlnuumlne alarak sanal ortamdayken hassasiyetle hareket etmeliyiz

5 İnternetle henuumlz tanışmış kişilerin yapabilecekleri yanlışlıkları anlayışla karşılamalı onlara yol goumlsterici

olmalıyız

6 Sanal ortamdaki sataşmalara karşılık verip zaten istedikleri boumlyle bir davranış olan insanlara alet

olmamalı interneti bu şekilde kirletilmesini oumlnlemeye ccedilalışmalıyız

7 Kendimizin ya da başkalarının oumlzel hayatına karşı saygılı olmalıyız Kendimize veya başkalarına ait

oumlzel sırları Internet ortamına aktarmamaya dikkat etmeliyiz

8 İnternette yuumlz hareketleri goumlruumllmez ses tonumuz duyulmaz yani sadece yazdıklarımızla varız Bu

nedenle yazdıklarımıza ccedilok dikkat etmeli oumlrneğin buumlyuumlk harflerle yazı yazmamalıyız Ccediluumlnkuuml buumlyuumlk harf

yuumlksek ses ve kızgınlık manasına gelmektedir Cuumlmlelerimizin nitelikli oumllccediluumlluuml ve dengeli olmasına

oumlzen goumlstermeliyiz Fikirlerimizi gayet net sade ve ahlacirck kuralları ccedilerccedilevesinde yazmalıyız

9 İnternette yazdığımız yazıları eğer gerccedilek ortamda karşımızdaki kişiye soumlyleyemeyeceksek

yazmamalıyız yazdığımız şeyleri gerccedilek ortamda soumlyleyip soumlyleyemeyeceğimizi kontrol ettikten sonra

goumlndermeliyiz

10 İnternette yuumlzler goumlruumllemediği iccedilin sembollerle anlaşılır Oumlnem verdiğimiz boumlluumlmuuml () veya (ldquo) arasına

yazarak ifade edebiliriz Duyguları ifade eden bilenen bazı semboller ise şunlardır -) (guumlluumlmseme) -)

(goumlz kırpma) -( (uumlzuumllme)

11 İnternet ortamının sağladığı olanakların yasa dışı biccedilimde insanlara zarar verme başkalarının işlerini

engelleme gizli ve kişisel bilgilerini ele geccedilirip yararlanma her tuumlrluuml sahtekarlık yolsuzluk

dolandırıcılık ya da hırsızlık gibi koumltuuml amaccedillı kullanımına yol accedilmamalıyız ve goumlz yummamalıyız

12 İyelik haklarını zedelememeye oumlzen goumlstererek başkasının veri kaynaklarını ve duumlşuumlncelerini

yazılımlarını kendimizinmiş gibi sahiplenmeye kalkışmamalıyız

E-Posta İletilerinde ve E-Posta Gruplarında Etik Kurallar

1 Bize gelen bir iletiyi başkasına aktarmak istediğimizde bu iletiyi bize goumlnderinin bunu isteyip

istemediğinden emin olmalıyız

2 Bizim okumak iccedilin vakit harcamadığımız mailleri başkalarına goumlndermemeliyiz

3 Eğer yazdığımız mesaj tek bir kişiye değil de bir gruba gidiyorsa mesajın geneli ilgilendiriyor olmasına

oumlzen goumlstermeliyiz

4 İnsanların duygusal zayıflıklarını kullanan mesajların dağılmasına olanak vermemeliyiz Oumlrneğin

amansız hastalık iccedilin yardım veya son isteği yazılan mesajın duumlnyayı dolaşmasını istemek

5 Ulaşmadığı kaygısı ile bile olsa aynı iletileri ardı ardına goumlndermemeliyiz

6

6 Viruumlsluuml iletiler ile karşılaştığımızda en kısa zamanda kaynağına duyurmalıyız ve etkileneceğini

sandığımız kişileri gecikmeden uyarmalıyız

7 Mesaj goumlnderirken konu boumlluumlmuumlnuuml boş bırakmamalıyız Goumlnderdiğiniz mesajın iccedileriğini anlatacak oumlzet

kelimeler ile tanımlayarak mesaj hakkında bilgi verilmelidir

8 Oumlnemli değilse buumlyuumlk boyutlu dosyaları maillerinize ataş yapıp goumlndermeyiniz Sizin bilgisayarınızdan

o anda gidiyor gibi goumlruumllse de bu durum mail aktarım sistemlerinde yoğunluğa ve yavaşlamaya neden

olmaktadır Oumlrneğin resimler animasyonlar gibihellip

9 Spam dediğimiz kişilerin izni olmadan reklam amaccedillı mail goumlndermekten kaccedilınınız Yapılan

araştırmalar bu tip davranışın satılan uumlruumlnle ilgili guumlvenirliliğin azaldığını goumlstermektedir

10 Posta kutunuzdaki mesajların sizden başkaları tarafından da okunabileceğini unutmayın

11 E-Posta bilgilerinizi [kullanıcı kodu şifre] kimseye vermeyin

12 Zincir mesajlara cevap vermeyin zincirin uzamasına neden olmayın

13 Başlıklar dışında buumlyuumlk harf kullanmanın ldquobağırmakrdquo olduğunu unutmayın

14 Mesajınızda dikkat ccedilekmek istediğiniz noktaları asteriks işaretleri arasına alın

15 Oumlzellikle sizden ticari amaccedilla e-posta almayı beklemeyen kişilere ticari e-mail goumlndermeyin

16 Size goumlnderilmiş bir e-postayı sahibinden izin almadan genele accedilık ortamlara [oumlrneğin tartışma grupları]

goumlndermeyin

17 Tanımadığınız ortamlara mesaj goumlnderirken mesajınızın sonuna ldquoelektronik imza mesajınızırdquo ekleyin

Elektronik imza mesajınızın en ccedilok doumlrt satır olmasına dikkat edin

18 E-postanızda kullandığınız her tuumlrluuml alıntı iccedilin copy right kurallarına saygılı olarak ilgili referansları

belirtiniz

19 Mesajlaşma listesi [mailing list] sahibiyseniz listenize kayıt yaptıran kişilerin bunu şahsen yaptıklarını

anlamak uumlzere listenize almadan oumlnce kendilerine matbu bir e-mail goumlnderin

20 Hitap ettiğiniz alıcının kimliğine gore bir dil ve ifade tonu seccedilmeniz

21 Mesajınızı kısa ve ozlu yazmanız

22 Gelen mesajlari cevaplamadan once dikkatle okumaniz

23 Esprili veya alayci dil kullaniminda dikkatli olmaniz

24 Kisiye degil konuya cevap vermeniz

25 Mesajlarda koumltuuml niyetin değil yanlış anlamaların daha fazla meydana geldiğini bilmeniz

26 Elektronik iletişimde uygun nazik bir ifade kullanmanın sağ duyunun gereği olduğunu hatırlamanız

Web Site Yayıncılığında Etik Kurallar

1 Web sitenizde doğrudan buumlyuumlk resim dosyalarını sergilemeyin Pul buumlyuumlkluumlğuumlndeki versiyonlarını

kullanın

2 Başkasının sitesine listenizden link verecekseniz nezaket accedilısından ilgili kişiye bilgi vermenizde fayda

vardır

3 Web sayfalarınızın sadece metinden oluşan versiyonlarını da sergileyin Oumlzellikle modemle bağlanan

duumlşuumlk bant genişliğinde soumlrfccediluumller size minnettar kalacaktır

4 Web sayfalarınıza goumlrsel ya da ses malzemeleri ekleyecekseniz ilgili dosyaların yanına buumlyuumlkluumlğuumlnuuml

yazın [oumlrneğin 105Kb]

7

5 Her Web sayfanızın oumlzellikle de ana sayfanızın en alt kısmına size ulaşılacak e-posta adresinizi

belirtin

6 Her web sayfanızın oumlzellikle ana sayfanızın en alt kısmına en son guumlncelleme tarihini not edin

7 Başkalarının entellektuumlel haklarına zarar verici materyali iccedileren web sitelerini ziyaret etmeyin

8 Bilmediğiniz tanımadığınız veya guumlvenmediğiniz web sitelerinden alış veriş yapmayın kredi kartı

numaranızı vermeyin(Karabal Karabal2007 Peker Yazılı ve Yazılı Olmayan Kurallar Ccedilerccedilevesinde

Bilişim Etiği)

Bilişim tuumlketicisi olarak sahip olduğunuz haklar

Bir mal veya hizmeti ticari veya mesleki olmayan amaccedillarla edinen kullanan veya yararlanan gerccedilek ya

da tuumlzel kişiye tuumlketici denilmektedir Eğer bir mal veya hizmetin satın alınması ticari amaccedilla olursa mal ya da

hizmeti alan kişi tuumlketici olmayacaktır Her ne kadar teoride boumlyleyse de pratikte ticari - ticari olmayan ayrımı

yapmak ccedilok zordur Tuumlketicinin sağlık ve guumlvenliği ile ekonomik ccedilıkarlarını koruyucu aydınlatıcı eğitici

zararlarını tazmin edici ccedilevresel tehlikelerden korunmasını sağlayıcı oumlnlemleri almak amacıyla ccedilıkarılan 4077

sayılı Tuumlketicinin Korunması Hakkında Kanun 1995ten beri yuumlruumlrluumlktedir

Bilişim teknolojileri ile ilgili mal ve hizmetlerden dolayı en ccedilok mağdur olan tuumlketici kesiminin bilişim

tuumlketicileri olduğunu soumlylemek ccedilok zor değil Oumlrneğin ilanlarda goumlsterildiği şekilde bir donanıma sahip

olmayan bilgisayarlar Tuumlrkccedile kullanma kılavuzu olmayan donanım parccedilaları garanti kapsamı dışında kaldığı

iddia edilen arızalar uzadıkccedila uzayan tamir suumlreleri gerektiği gibi ccedilalışmayan yazılımlar yeterli muumlşteri desteği

verilmeyen hizmetler suumlrekli kesilen internet erişim paketleri gibi daha ccedilok ccedileşitlendirilebilecek sorunlar

bilişim tuumlketicilerinin baş ağrıları olmaya devam etmekte

2003e kadar Tuumlketici Kanunu bilişim tuumlketicileri ile ilgili sınırlı bir korumaya sahipken 4822 sayılı

yasa ile bilişim tuumlketicileri ve elektronik ticaretle mal ve hizmet satın alan tuumlketiciler de koruma altına alınmıştır

Bilişim teknolojisi ile ilgili donanım uumlruumlnleri (işlemci RAM CD suumlruumlcuumlyazıcı sabit disk kasa vs) ve

aynı zamanda bilgisayarlar arası iletişim sağlayan modem PCMCIA kart sunucu hatta cep telefonları ve

aksesuarları genellikle ithal edilmektedir BT ile ilgili olan bu uumlruumlnler teknik ve spesifik uumlruumlnler olduğu iccedilin ve

de yaygınca kullanıldığından uygun ve yeterli olup olmadıkları ccedileşitli kurumlar tarafından denetlenmektedir

iletişimle doğrudan ilgisi olmayan donanım araccedilları Sanayi ve Ticaret Bakanlığı tarafından iletişimi sağlayan

telli veya telsiz donanım araccedilları ise Telekomuumlnikasyon Kurumu tarafından denetlenmektedir Bu sebeple uygun

ve yeterli olmayan donanımlar uumllkemize ancak kaccedilak yollarla girmektedirBT ile ilgili olsun olmasın her tuumlr

malın asgari garanti suumlresi 2 yıldır Yani ister hazır konfiguumlrasyon isterse toplama bilgisayar olsun veya tek tek

alınmış olsun her donanım parccedilası 2 yıl garantilidir Kullanıcı hataları garanti kapsamı dışındadır Kullanıcı

hatasının ne olup olmadığı genellikle kullanma kılavuzunda tuumlketiciye bildirilen uyarılara goumlre belirlenir

Donanımlardan herhangi birisi kullanıcı hatası olmadan arızalı hale gelmişse veya kullanılabilir durumda

değilse o mal Tuumlketici Kanununa goumlre ayıplı mal sayılır Ambalajında kullanma kılavuzunda ya da reklam ve

ilanlarında yer alan nitelik veya niteliği etkileyen niceliğine aykırı olan ya da kullanım amacı bakımından

değerini veya tuumlketicinin ondan beklediği faydaları azaltan veya ortadan kaldıran maddi hukuki veya ekonomik

8

eksiklikler iccedileren mallar ayıplı mal olarak kabul edilir Ayıplı mal alan tuumlketici ccedileşitli haklara sahiptir Tuumlketici

30 guumln iccedilinde satıcıya uumlreticiye veya dağıtıcıya başvurarak malın bedelinin İadesini malın yenisiyle

değiştirilmesini ayıp oranında bedel indirimini veya uumlcretsiz tamir edilmesini isteme haklarına sahiptir Tuumlketici

bu haklardan dilediğini seccedilebilir ve talep edebilir

Eğer ayıplı mal bir başka mağduriyete sebep vermişse oumlrneğin bilgisayarın diğer parccedilalarına zarar

verirse veya bilgisayarda elektrik kaccedilağı olup da birisini yaralamışsa bu zararlar da talep edilebilir

Ayıplı malın tamirinin istenmesi seccedililmişse veya malın satın alınmasından 30 guumln geccediltikten sonraki bir

suumlre iccedilinde arıza ortaya ccedilıkarsa satıcı servis veya ithalatccedilı malı kendisine tesliminden sonra en fazla 30 guumln

iccedilinde onarıp tuumlketiciye sağlam bir şekilde teslim etmek zorundadır Garanti kapsamı altındaki mallarda

onarımdan dolayı işccedililik ve yedek parccedila uumlcretleri talep edilemez Tuumlketiciye sağlanan diğer oumlnemli bir hak daha

vardır Ayıplı bir mal onarımdan sonra da aynı arızayı tekrar ederse ya da hiccedil onarılamamışsa tuumlketici bedelin

iadesini veya yenisiyle değiştirilmesini talep edebilir Bu talebi satıcı servis ya da dağıtıcı reddedemez Malın

yenisinin istenmesi halinde malın stokları kalmamış ise satıcı aynı işlevleri barındıran başka bir modelini

vermek zorundadır Herkes İccedilin ccedilok oumlnemli bu konuya oumlnuumlmuumlzdeki sayıda devam edeceğiz

Kullanım kılavuzları neleri iccedilermeli

Bilişim tuumlketicilerinin ayıplı mallardan dolayı satıcı uumlretici veya ithalatccedilıya başvurarak malın uumlcretsiz

tamirini ayıp oranında bedel indirimi yapılmasını vermiş olduğu paranın iadesini veya ayıplı malın yenisiyle

değiştirilmesini isteyebileceği konusunda geccedilen sayıda bilgi vermiştik Bu sayıda bu haklarını nasıl

kullanabileceği youmlnuumlnde bilgiler vermeye ccedilalışacağız

Tuumlketici Kanununun 14 maddesine goumlre ister yurticcedilinde uumlretilsin isterse de ithal edilmiş olsun her tuumlr

malın TUumlRKCcedilE kullanım kılavuzu ile birlikte satılması zorunludur Bu kullanım kılavuzunda malın kullanım

bakım ve basit onarımına ilişkin youmlnergeler olmalı uluslararası geccedilerlilik taşıyan semboller de accedilıklamalarıyla

birlikte bulunmak zorundadır

Bazı mallarda her an iccedilin zarar ve tehlike riski soumlz konusudur Oumlrneğin dizuumlstuuml bilgisayar pili

bilgisayar kasalarının elektrik reguumllatoumlruuml cep telefonlarının radyasyon etkisi gibi Bu tuumlr mallarda da tehlikeli

durumları accedilıklayıcı bilgiler ve tehlikeyi oumlnleme adına ne gibi tedbirlerin alınacağı da accedilıkccedila goumlsterilmek

zorundadır

Tanıtma ve kullanma kılavuzunda bu bilgilerin bulunması zorunluluğu hem tuumlketicileri korumak ve

bilgilendirmek iccedilindir hem de malın arızalı olması halinde arızanın niteliğini tespit etme bakımından oumlnemlidir

Zira satıcı veya uumlreticiden ayıplı bir malın tamirini değiştirilmesini bedel iadesini istediğiniz zaman malın

garanti kapsamı iccedilinde bir arızaya sahip olup olmadığını tanıtma ve kullanma kılavuzlarında belirtilen hususlara

goumlre tayin edebiliriz Kullanım kılavuzunda bir uyarıyı veya bakım youmlnergesini dikkate almadığımız takdirde

malın arızasının garanti kapsamı dışında olduğu kabul edilecektir Satıcı ve uumlreticilerin diğer bir sorumluluğu ise

9

malların Bakanlıkccedila belirlenen kullanım suumlreleri boyunca yeterli teknik personel ve yedek parccedila stoku

bulundurmak zorunda olmalarıdır

Aldığı mal ayıplı ccedilıkan tuumlketici ne yapabilir

Tuumlketicinin haklarını kullanabilmesi bakımından kanunda oumlngoumlruumllen suumlrelere riayet edilmesi gerekir

Malın ya da hizmetin tesliminden itibaren 30 guumln iccedilinde bu haklar kullanılmalıdır Bu haklar kullanılırken daha

sonra ispat edebilmek iccedilin başvuruları yazılı yapmakta ve satıcıdanuumlreticiden yazılı onay almakta fayda vardır

30 guumlnluumlk suumlreden sonra ortaya ccedilıkan ayıplar iccedilin ise 2 yıllık garanti suumlresi iccedilinde başvurup uumlcretsiz tamir ve

yedek parccedila temini istenebilir

Tuumlketici ayıplı bir maldan dolayı tuumlm suumlrelere riayet ederek kullanım hatası olmayan bir arızayı teknik

servise goumltuumlrduumlğuumlnde bir ccedilok marka sorun ccedilıkarmadan malın tamirini yapıp tuumlketiciye teslim etmektedir Ancak

bazı ccedilokuluslu ve uumlnluuml markaların tuumlketicilere pek de hoş davranmadıkları bilinen bir gerccedilek Uumlruumln garanti

kapsamı dışında muumltalaa ediliyor ve tamir + işccedililik iccedilin fahiş fiyatlar isteniyorsa bu teklifi yazılı olarak istemek

gerekir

Tuumlketicinin şikayette bulunabileceği makamlar

Her il ve ilccedilede tuumlketici hakem heyetleri kurulmuştur Bu heyetler illerde valilik ilccedilelerde ise

kaymakamlık nezdinde bulunur Değeri 580500000 TL altında olan her uumlruumln iccedilin oumlncelikle Tuumlketici Hakem

Heyetine başvuru zorunludur Tuumlketici Hakem Heyetine yazılacak bir dilekccedilede konu kısaca oumlzetlenmeli ilgili

belgeler ve yazışmalar dilekccedileye eklenmelidir Satıcı sağlayıcı ve uumlreticinin adı unvanı ve adresi accedilıkccedila

belirtilmelidir Heyetten arızanın niteliğinin tespit edilmesi iccedilin bilirkişi goumlrevlendirmesi istenebilir Heyetin

vereceği kararlar tarafları bağlar ve gerekirse kararlar icra muumlduumlrluumlkleri eliyle uygulanır Hakem heyetinin

kararlarına karşı 15 guumln iccedilinde Tuumlketici Mahkemelerine itiraz hakkı bulunmaktadır Değeri 580500000 TLnin

uumlstuumlnde olan uyuşmazlıklarda ise heyet kararları Tuumlketici Mahkemesinde delil niteliği kazanacaktır Heyetin

kararına karşı itiraz durumunda veya değeri 580500000 TLnin uumlstuuml bir uyuşmazlık iccedilin ya da diğer durumlar

iccedilin Tuumlketici Mahkemelerine başvurulabilir Tuumlketici Mahkemeleri de heyete başvuruda olduğu gibi harccediltan

muaftır Tuumlketici Mahkemeleri de gerekirse bilirkişi ile teknik inceleme yaparak tuumlketiciyi koruyucu kararlar

almaktadır Ancak yargılama neredeyse bir yılı bulmaktadır Tuumlketicinin diğer başvurabileceği yollar da vardır

Tuumlketici sorunun ccediloumlzuumlmuuml iccedilin Tuumlketici Dernekleri ve Oumlrguumltlerinden yardım ve danışma isteyebileceği gibi

gazetelerin ve bazı internet sitelerinin tuumlketici koumlşelerine başvurabilir Hemen soumlylemek gerekir ki dernekler

oumlrguumltler ve gazeteler bu hizmetleri uumlcretsiz olarak vermektedirler

Tuumlketici Kanununda ccedilağın gereklerine uygun bir takım duumlzenlemeler yapıldığından bahsetmiştik Yeni

tuumlketici kanununda goumlze ccedilarpan ilk olumlu değişiklik Tuumlrk Hukuk Mevzuatında ilk kez elektronik ticaret

kavramının mesafeli soumlzleşmeler başlığı altında yer alması olmuştur Kanunun tanımlar kısmında mal

tanımına artık internet uumlzerinden satın alman elle tutulur mallar dışında ayrıca elektronik ortamda kullanılmak

uumlzere hazırlanan yazılım ses goumlruumlntuuml ve benzeri gibi elle tutulamayan mallar da girmiştir

10

Yeni kanunun 9A maddesinde duumlzenleme alanı bulan mesafeli soumlzleşmelerin uygulanmasında doğacak

sorunları gidermek amacıyla bazı ayrıntıların olduğu bir youmlnetmelik hazırlanmıştır

Bu ayrıntıların neler olduğu Mesafeli Satışlar Uygulama Esas ve Usulleri Hakkında Youmlnetmelik (Resmi

Gazete Tarihi Sayı 13062003 - 25137) ile belirlenmiştir Mesafeli soumlzleşmelere youmlnetmelikte şoumlyle bir tanım

getirilmiştir Yazılı goumlrsel ve elektronik ortamda veya diğer iletişim araccedilları kullanılarak ve tuumlketicilerle karşı

karşıya gelinmeksizin yapılan malın veya hizmetin tuumlketiciye anında veya sonradan teslimi veya ifası

kararlaştırılan soumlzleşmelerdir

Youmlnetmeliğe goumlre internet uumlzerinden mal ve hizmet satan kuruluşun unvanı ve accedilık adresi satılan

uumlruumlnuumln esaslı nitelikleri tuumlm vergiler dahil fiyatı fiyatın geccedilerlilik suumlresi nakliye masrafları tuumlketicinin iade

şartları şikayet yeri gibi ayrıntılar tuumlm alışveriş siteleri tarafından zorunlu olarak tuumlketiciye bildirilmek

zorundadır Boumlylece internet tuumlketicileri hileli ve aldatıcı siteleri kolayca ayırt edebilecektir Tuumlketici

internetten satın alacağı mal ve hizmetle ilgili ayrıntıları yazılı olarak teyit etmedikccedile soumlzleşme de

kurulamayacak dolayısıyla ayrıntısı ve oumlzellikleri belirtilmeyen uumlruumlnuuml satın almak zorunda kalmayacaktır

Tuumlketici satın alacağı uumlruumlnuumln ayrıntısını ve oumlzelliklerini okuduğunu ve satın alma işlemini teyit ettiğini yine

elektronik ortamda yazılı olarak bildirebilecektir

Tuumlketicinin belirli bir suumlre iccedilinde malı iade hakkı var

Tuumlketici internetten satın aldığı mal ve hizmeti hiccedilbir sebep goumlstermeksizin uumlruumlnuumln eline geccediltiği

tarihten veya hizmeti almaya başladığı tarihten itibaren 7 guumln iccedilinde iade etme hakkına da sahip olacaktır Bu

durumda alışveriş sitesi iade bildiriminden sonraki 10 guumln iccedilinde aldığı parayı iade etmek eğer bir mal

goumlndermişse bu malı da 20 guumln iccedilinde masrafı kendine ait olmak uumlzere almak zorundadır Ancak bazı uumlruumln ve

hizmetlerin niteliği duumlşuumlnuumllduumlğuumlnde 7 guumlnluumlk vazgeccedilme ve iade suumlresinin soumlz konusu olamayacağı ortadadır

Youmlnetmelik anında ifa edilen hizmetlere cayma hakkı tanımamıştır Oumlrneğin anında indirilip kullanılan yazılım

ve programlarda anında indirilebilen muumlzik yada videolarda sipariş uumlzerine oumlzel olarak hazırlanan uumlruumlnlerde

son kullanma tarihi geccedilebilecek mallarda paketi accedilılmış kaset CD ve benzeri veri depolama aygıtlarında e-

gazete ve e-kitap goumlnderilmesi durumunda tuumlketici hiccedilbir şekilde cayma hakkını kullanıp uumlruumlnuuml iade ederek

parasını isteyemeyecektir Gerccedili arızalı eksik mallardan ve kusurlu hizmetlerden dolayı tuumlketici eski kanunda

da mevcut olan haklarını yani malı verip parasını geri alma hakkını malın yenisiyle değiştirilmesi uumlcretsiz

onarılmasını ve maldakihizmetteki eksiklik oranında fiyat indirimi isteme haklarını ayrıca kullanabilecektir

Malın teslimi ile ilgili dikkat edilmesi gerekenler

Siparişten itibaren satıcı veya sağlayıcı mal veya hizmeti en geccedil otuz guumln iccedilerisinde teslim etmek

zorundadır Tuumlketiciye yazılı olarak bildirmek şartıyla bu suumlre en fazla 10 guumln daha uzatılabilir

Bazı alışveriş sitelerinde goumlruumllduumlğuuml gibi sipariş edilen mal stoklarda olmayabilir Bu durumda satıcı

veya sağlayıcı 30 guumlnluumlk suumlre iccedilinde tuumlketiciye eşit kalite ve fiyatta başka mal veya hizmet tedarik edebilir

Ancak bunun iccedilin ccedilok haklı bir gerekccedilesi olmak zorundadır Haklı gerekccedileye oumlrnek olarak guumlmruumlk işlemlerinin

uzaması goumlsterilebilir Eğer sipariş edilen mal veya hizmetin tuumlketiciye teslim edilmesi imkansız bir hale

11

gelmişse bu durumu 30 guumln iccedilinde tuumlketiciye bildirmekle ve tuumlketicinin oumldediğini en geccedil 10 guumln iccedilinde iade

etmekle muumlkelleftir Kredi kartı aracılığıyla yapılan satışlarda ise kart hesabına bedelin anında iade edilmesi

gerekir

Bilgisi dışında kredi kartıyla alışveriş yapılmış kimse durumu oumlğrenir oumlğrenmez oumldeme işlemini iptal

edebilir bu durumda da kredi kartı hizmeti veren banka bedelin iadesini en geccedil 10 guumln iccedilinde sağlamak

zorundadır

Ayrıca alışveriş sitelerine internet uumlzerinden satılan hizmetlerin ve elektronik ortamda teslim edilen

elle tutulamayan yazılım ses goumlruumlntuuml ve benzerlerinin tuumlketiciye kusursuz ve eksiksiz şekilde teslim edildiğini

ispat etme yuumlkuumlmluumlluumlğuuml getirilmiştir Oumlzellikle yazılım satan birccedilok buumlyuumlk firma demo ve kısıtlı suumlruumlmleri

piyasaya suumlrerek tuumlketicilere uumlcret oumldemeden yazılımı deneme şansı verdikleri iccedilin bu konudaki mağduriyetleri

zaten en aza indirmeye ccedilalışmaktadır

Bu youmlnetmeliğin uygulanmadığı bazı alanlardan da bahsetmek gerekecektir İnternet uumlzerinden yapılan

bankacılık ve sigortacılık hizmetleri accedilık artırma yoluyla mal satan alışveriş siteleri ve gıda gibi guumlnluumlk tuumlketim

malzemeleri satan alışveriş siteleri bu youmlnetmeliğin kapsamı dışındadır

Yeni kanunda ve youmlnetmelikte amaccedil internet ortamında da rekabeti korumak ve internette satılan uumlruumln ve

hizmetlerin de kalitesinin artmasını sağlamaktır (AHİ 2008Bilişim Tuumlketicisi Olarak Sahip Olduğunuz Haklar)

3 Bilim Etiği

ldquoBilimrdquo insanların kendilerini ve ccedilevrelerindeki diğer varlıkları anlamak ve bu varlıkların bir-birileri ile

ilişki ve etkileşmelerini inceleyip oluşan olayları accedilıklayabilmek iccedilin uyguladıkları youmlntem ve etkinlikler ile ilk

ccedilağlardan guumlnuumlmuumlze kadar elde edip biriktirerek yeni kuşaklara aktardıkları bilgilerin tuumlmuuml olarak

tanımlanabilir Kısaca bilim doğru duumlşuumlnme ve sistematik olarak bilgi edinme suumlrecidir Bilimin amacı evrende

doğru bilgiyi yanlış ilgiden ayırarak onu sistematik şekilde insan ve insanlık yararını goumlzeterek

değerlendirmektir Boumlylece bilim duumlşuumlncede toplumda ve duumlnyada duumlzen yaratarak kişiden kişiye değişebilen

yargı ve tercihler yerine tarafsız ve sağlıklı oumllccediluumltler getirir

Bilim oumlzuumlnde gerccedileği bulmaya ve olgusal duumlnyayı accedilıklamaya youmlnelik bir arayıştır Bilim yanılmaz

dogmalar iccedileren bir oumlğreti değildir tutarlılık oumllccediluumltuumlne bağlı bir sınama-yanılsama ve

yanılgıyı ayıklama suumlrecidir Akla dayalı eleştiriye kapalı olan hiccedilbir ilke veya varsayıma bilim-de yer yoktur

Bilim bir inanccedil dizgesi olmadığı gibi sanat gibi kendiliğinden gerccedilekleşen bir yaratıcılık da değildir Bilim aynı

zamanda birikimseldir

ldquoBilimsel duumlşuumlncerdquo bilim ccedilerccedilevesinde duumlşuumlnerek yeni fikirler uumlretmektir Bilimsel duumlşuumlnmek

ldquoanalitik duumlşuumlnmekrdquodemektir Olayları neden-sonuccedil ccedilerccedilevesi iccedilinde aklın suumlzgecinden geccedilirerek tarafsız bir

şekilde analiz eden ve doğru sonuca ulaşabilen bir kişinin analitik duumlşuumlnebildiği soumlylenebilir

Bilim gerccedileğe ulaşmak gerccedileği ortaya ccedilıkarmak ister Bu ise bilimsel duumlruumlstluumlkle

12

olanaklıdır oumlzguumln ccedilaba ve sonuccedillar gerektirir yansız olmayı zorunlu kılar Bilim Etiği araştırmacıya

araştırmasını yaparken ve bulgularını yayınlarken uyması gereken ahlaki

yolu goumlsterir ve bilimcilere bunlarla ilgili yuumlkuumlmluumlluumlkler getirir Bilimde araştırmada uygulamada eğitimde oumlz

olarak tuumlm akademik yaşamda topluma guumlven verilmesi toplumun akademisyenlere olan guumlveninin

sarsılmaması yaşanan sorunların toplumu ilgilendirdiği oumllccediluumlde paylaşılması gerekmektedir(Buumllbuumll

2007Bilimsel Araştırmalarda Etik Pamukkale Uumlniversitesi Eğitim Dergisi

ldquoEtikrdquo insanlar arasındaki ilişkilerin temelinde yer alan değerleri ahlaki bakımdan iyi ya da

koumltuuml doğru ya da yanlış olanın niteliğini ve temellerini araştıran felsefe dalı olarak tanımlanmaktadır Yunanca

ethos (toumlre gelenek alışkanlık) soumlzcuumlğuumlnden tuumlretilmiştir Belirli ahlak değerlerinden ya da ilkelerinden oluşan

sistemler veya kuramlar iccedilin de bu terim kullanılır Birbiri

ile ccedilok yakından ilişkili olan ldquoetikrdquove ldquoahlakrdquokavramları arasındaki temel ayrım etik teriminin genel olarak

ahlakı konu alan disiplini belirtmesidir Bu anlamda etik ahlak felsefesi ile eşanlamlı kabul edilir(Prof Dr

Uzbay 2006 Bilimsel Araştırma Etiği Sağlık Bilimlerinde Suumlreli Yayıncılık)

Bilim etiği iccedilin Tuumlrkiye Bilimler Akademisi Bilim Etiği Komisyonursquonun ccedilalışma ilkelerinde [1] şu

tanım yer almaktadır

Bilim etiği bir yandan bilimsel araştırma ve geliştirmenin yani bilim uumlretiminin ne olduğu ve nasıl

yapıldığının tanımı iccedilinde yer alan kurucu unsurlardan biridir Bir yandan da bilim insanlarının meslek etiğini

yani mesleklerini icra ederken yerine getirdikleri ccedilok ccedileşitli goumlrevleri yaparken uymaları gerek kuralları kapsar

Toplumsal faaliyetlerin ccedileşitlenmesi yeni bilgilerin toplumsal dolaşıma katılması ve toplumsal pratiklerin

eleştirel bir biccedilimde değerlendirilebilmesi sonucunda etik ve bilim etiği suumlrekli olarak gelişme goumlsteren bir duumlşuumln

ve eylem dalıdır

Bilim etiği de bir yandan bilimsel bilginin diğer yandan toplumsal kurumların gelişimi ile suumlrekli

gelişim ve doumlnuumlşuumlm iccedilinde yani bir suumlreccedil olarak algılanmalıdır Bilim ve teknolojide her buumlyuumlk yenilik

ccediloumlzuumlmlenmesi gereken bir dizi sorunu beraberinde getirmektedir Ccedilevreci etik ahlaklı davranışın nesnesin illa

insan değil tuumlm evren olabileceğini ortaya koyarak etik duumlşuumlnuumlşuumln sınırlarını genişletmiştir Teknolojinin her

alanda ama oumlzellikle yaşam bilimlerinde ortaya ccedilıkardığı yeni olanaklarla birlikte insanca bir yaşam iccedilin ldquodoğru

ve yanlış olanı araştırmakrdquo diyebileceğimiz bu uğraş alanı bilim etiği ccedilalışmalarının merkezinde yer almaktadır

Bilim etiği kişiye araştırma yaparken ve bulgularını yayınlarken uyması gereken ahlaki yolu goumlsterir ve

bilimcilere bunlarla ilgili yuumlkuumlmluumlluumlkler getirir Bilim etiği araştırma etiği ve yayın etiğini kapsamaktadır

Bunlar tuumlm bilim topluluğunda genel kabul goumlren kurallar ve değer oumllccediluumlleridir Oysa uumllkemizde bilim etiği pek

tartışılmamakta ve uumlniversitelerimiz bu konuda yeterince bilinccedillenmiş olmaktan uzak bulunmaktadır

Bilimsel araştırmalar guumlvene dayalıdır Gerccedilek anlamda araştırıcılar guumlven ve oumlzguumlrluumlk uumlzerine

kurulmuş bir topluluğun uumlyesidirler Bu toplulukta doğruluk duumlruumlstluumlk ve accedilıklık temel unsurlardır

Araştırıcıların yaratıcılıklarını ortaya koyabilmeleri iccedilin oumlzguumlrluumlk hava ve su kadar yaşamsal bir değere sahiptir

13

Ancak her oumlzguumlrluumlk gibi bilim oumlzguumlrluumlğuuml de sorumluluk gerektirir Zaten uyulması gereken kuralların olmadığı

yerde oumlzguumlrluumlk de olamaz Bilimcilere tanınan oumlzguumlrluumlk her tuumlrluuml bilimsel araştırmanın ve deneyin yapılmasına

izin verileceği anlamına gelmez Bilim insanının sorumluluğu hem iccedile hem de dışa karşıdır İccedile karşı

sorumluluğu meslek ahlakına uymasını gerektirir Gerccedileğe ulaşmak doğruyu bulmak iccedilin araştırma yaparken

uluslararası kabul goumlren standartlara uygun bilimsel ccedilalışma youmlntemi izlenmesi şarttır Verilerin manipuumlle

edilmemesi deney sonuccedillarının aynı koşullarda tekrarlanabilir olması yasa hipotezlerinin her zaman

doğrulanabilir olması şarttır Kendisi ile arasına eleştirel mesafe koymak kesinlik guumlvenilirlik centilmenlik

duumlruumlstluumlk ilkelerini uygulamak ruumlşvet kabul etmemek bir bilim insanının ahlakını oluşturan tavır ve

tutumlardır(1)

Bilim insanının topluma karşı sorumlulukları ise projelerin potansiyel riskleri uumlzerine toplumun

dikkatini ccedilekmek koumltuuml niyetli kullanıma karşı uyarmak zararlı sonuccedillara goumltuumlrebileceği oumlngoumlruumllen

araştırmalardan vazgeccedilmek gibi davranış ve tutumlardır(1)

Bilim topluluğunun guumlvene dayalı bir topluluk olması bir araştırmanın sonuccedillarının daha sonra

yapılacak araştırmalara temel oluşturacak olması ve yapılmış bir hatanın yayınlandıktan sonra literatuumlrden

ccedilıkarılmasının guumlccedilluumlğuuml nedeniyle bilimde sahtekarlık ve suistimal tuumlm duumlnyada uumlzerinde son derece ciddiyetle

durulan konulardır

Bilimsel yanıltma (scientific misconduct) araştırmanın değerini ve guumlvenilirliğini azaltan tuumlm girişimler

olarak tanımlanmaktadır(2) Bu da iki şekilde olmaktadır disiplinsiz ve duumlzensiz araştırma (sloppy research) ya

da bilimsel yanıltma yalancılık (fraud) Disiplinsiz araştırma yapan kişi koumltuuml niyetli olmamakla birlikte

farkında olmadan guumlvenilir olmayan sonuccedillar da uumlretebilmektedir Bu kişilere disiplinli araştırma eğitimi

verilerek bilimsel araştırıcılar grubuna kazandırılabilirler

Bilimsel yanıltma saptırma ya da yalancılık (fraud) ise araştırıcının bilinccedilli olarak ve amaccedillı bir

yaklaşımla ccedilalışmanın metodlarını ve sonuccedillarını koumltuuml niyetle saptırması ve değiştirmesi anlamına

kullanılmaktadır

Prof Dr Emin Kansu bilimsel yanıltmayı (scientific misconduct) temelde 3 grupta toplamaktadır

1 Bilimsel korsanlık (piracy) Başka araştırıcıların verilerini kendi izni olmadan kullanmak

2 Başkalarının fikir yazı ve ccedilalışmalarını ccedilalarak aldığı kişilere gereken şekilde atıf yapmadan kendisininki gibi

goumlstermek soumlylemek ya da yayınlamak (Plagiarism)

3 Verilerin saptırılması veye varolmayan bilgilerin verilerin yoktan varedilmesi (fabracation desk-

research dry-lab) şeklinde gruplanabilir

14

Bilimde etik ihlaller ccedileşitli nedenlerle yapılmaktadır Bilimsel duumlruumlstluumlğuumln dışına ccedilıkılmasına etki eden

faktoumlrlerin başında bireyin yetersiz araştırma eğitimi ve disiplini almamış olmasından kaynaklandığı

duumlşuumlnuumllmektedir Bilimsel yanıltma ve yalancılıkta kişisel hızlı yuumlkselme hırsı başkalarının kendisini olumlu ve

başarılı tanımalarını arzulama kurumun veya boumlluumlmuumln baskısı fazla yayın=fazla prestij duygusu parasal

kazanccedil hırsı ve nadiren psikiatrik-kişisel bozuklukların etken rol oynadığı duumlşuumlnuumllmektedir(Akademik Etik

Kurulu2008 Bilim Etiği ve Bilimde Sahtekarlık)

David Resnik Bilim Etiği başlıklı kitabında (Resnik 2004) bilim etiğinin uumlccedil temel ilkesi olan duumlruumlstluumlk

dikkat ve accedilıklık ilkelerindeki nesnellik kavramına şoumlyle dikkat ccedilekmektedirldquoBilimde nesnellik verileri

toplama kaydetme analiz etme yorumlama paylaşma ve depolamada olduğu kadar yayımlama işleri ve

danışmanlık gibi başka faaliyetlerde de son derece oumlnemlidirrdquo(Bilgiampİpbuumlker 2005CBS Etiği TMMOB Harita

ve Kadastro Muumlhendisleri Odası10 Tuumlrkiye Harita Bilimsel ve Teknik Kurultayı)

Bilime iccedilkin olan etik

Bilimsel araştırmacının kendi kendine yalan soumlylemesi verilerini tahrif etmesi hiccedil yapılmamış duumlzmece

deneyler ya da aslında elde edilmemiş sonuccedillar uydurması yahut başkasının bulduğu şeyleri kendi yapmış gibi

anlatması yaptığı faaliyetin tanımıyla uyuşmayacağı aşikar olmalı Bilim insanının yaptığı iş araştırma yanıyla

bilebildiği kadarıyla doğanın gerccedileklerini onların aralarındaki bağıntıları yani doğa yasalarını anlamaya

uğraşmak ve onları diğer bilimcilerle ve giderek tuumlm insanlarla paylaşmaksa eğer bulgularını doğru olarak rapor

etme ve sadece bulgulara dayanarak iddialarda bulunma onları tahrif etmeme işine gelmeyen bulguların uumlstuumlnuuml

oumlrtmeme gibi kuralların yani ldquobilim ahlakırdquonın ldquogerccedileğin hakkını vermekrdquole ilgili olduğu bilimsel pratiğin

doğasından kaynaklandığıdır Bu ister tamamen aksiyomatik bir dal olan matematikte bir teorem ispatı ister bir

teorinin deneysel olarak sınanması ister malzeme oumlzelliklerinin oumllccediluumllmesi biccediliminde olabilir Bunun da

oumltesinde entellektuumlel emeğe ve uumlretime saygı onu bir bilimcinin en değerli ve ondan hiccedil bir koşul altında

koparılamayacak tek zenginliği olarak goumlrmek de ldquogerccedileğe hakkını vermerdquonin vazgeccedililmez bir diğer yanı

Şimdi biz uumllkemizde hala buumltuumln diğer sorunlar bir yana bu konuyu halledebilmiş değiliz Bir insan

başka birinin makalesini araklıyorsa yahut kendi verisini tahrif ediyorsa bir makalesinde yaptığı yanlışın uumlzerini

oumlrtuumlyorsa bunların bilim pratiğiyle tanım itibarı ile ccedilatıştığını goumlrmemek muumlmkuumln değil Arakccedilılık tahrif

olmayan deneyler ya da hesaplar ve sonuccedillar uydurarak makale yayınlama bizim memleketimizde ve ccedilok da

nadir olmayan bir biccedilimde pekala gelişkin memleketlerde de olan şeyler Ancak daha gelişkin uumllkelerde bu

durumlar genellikle er ya da geccedil saptanıyor ve o kişinin meslek yaşamının sonu demek oluyor

Ancak şu yanı vurgulamakta yarar var Bu tuumlr ihlaller sadece bilimcilerin kendi aralarında bir biccedilimde

halledecekleri ldquomeslek iccedilirdquo sorunlar addedilemez Zira onların toplumdaki oldukccedila seccedilkin konumlarını borccedillu

oldukları ldquodoğanın gerccedileğirdquo ile ayrıcalıklı ilişki onlara aynı zamanda topluma karşı buumlyuumlk bir sorumluluk da

yuumlklemektedir Bu nedenle yaptıkları işin bu tanıma uyması bu guumlveni koumltuumlye kullanmamaları sadece onların

vicdanına bırakılmış bir şey değildir ve toplum hem meslek kurumları hem de son tahlilde yasalar ve

mahkemeler aracılığı ile akademik etik ihlallerini cezalandırır

15

Bilimsel-teknolojik uumlretim ve paylaşımda bilim etiği ve bilim insanının oumlzerkliği

Bilim sırf soyut bilgiden ibaret değildir Bizzat o doumlnemli ABD başkanı Eisenhowerrsquoın 1950rsquolerde

ortaya attığı ldquoaskeri-enduumlstriyel kompleksrdquo diye bir kavram vardı Buguumln bunu ldquobilimsel askeri enduumlstriyel

kompleksrdquo diye adlandırmamız gerekiyor zira bilimi doğrudan doğruya toplumsal uumlretimin tuumlm ccedilok boyutlu

sorunları ile ilişkilendirilmiş bir biccedilimde buluyoruz Onun iccedilin burada bilim insanının sorumluluğu ortaya

ccedilıkıyor Bilimsel uumlretim eğer bu buumlyuumlk oumllccedilekli enduumlstriyel uumlretim yanıyla da ldquoahlaklı davranma olanak ve

yetilerininrdquo tanımlanabildiği bir alan ise sorumluluk kavramı da mutlaka buna eşlik etmek zorunda

Ahlaklı davranış dediğimiz zaman bunun varsaydığı birtakım oumln gerekler var Bunlardan bir tanesi

otonom (oumlzerk) yaratıklar olduğumuz yani başkalarından bağımsız ldquokaderrdquo kavramında saklı determinizmin

dışına ccedilıkabilen kendi akıllarını kullanabilen otonom yaratıklar olmak Bir diğeri sorumluluğunun bilincinde

olmak Yani ancak otonom rasyonel varlıklar iccedilin sorumluluktan soumlz edebiliyoruz Şimdi buumltuumln bu oumlzelliklerin

bilim insanlarında hangi koşullarda bulup bulunmadığı konusu somut birccedilok durumda guumlndeme geliyor

Bilimsel-askeri-enduumlstriyel kompleks dediğim toplumsal olgu iccedilinde etik davranışın oumln-gereklerinin bir oumllccediluumlde

ortadan kalktığını soumlyleyebiliriz

Uumlniversite oumlğretim uumlyeleri pek ccedilok meslek erbabından daha buumlyuumlk bir otonomiye sahip guumlnuumlmuumlzde

Birccedilok insan var ki akademisyenlerden ccedilok daha kısıtlı koşulda mesleklerini icra etmek zorundalar bunlar bilim

emekccedilileri ve ekmek aslanın ağzında Gelişmiş memleketlerde doğa bilimcilerinin ccedilok buumlyuumlk kısmı enduumlstride

ccedilalışıyor Kendi araştırmaları uumlzerinde ccedilalıştıkları projeler konusunda kimse onlara fikirlerini sormuyor

Sanayide ccedilalışanlar bilim insanlarının Tuumlrkiyersquode değil ama buumltuumln duumlnyaya baktığınız zaman ezici

ccediloğunluğunu oluşturuyorlar Phillipsrsquode ccedilalışıyor Siemensrsquode ccedilalışlıyor yahut Boeingrsquode ccedilalışıyor belki silah

yapımında ccedilalışıyor ya da genetik olarak değiştirilmiş bitki araştırmalarında ccedilalışıyor ilaccedil sektoumlruumlnde ccedilalışıyor

sağlık sektoumlruumlnde ccedilalışıyor ve kendi ccedilalışma alanını projesini ccedilalıştığı konu seccedililirken goumlzetilmesi gereken etik

kaygıları filan kimse onlara sormuyor Her halde oumlnemli bir kısmı bu ldquobilimsel-enduumlstriyel-askersel kompleksrdquo

dediğimiz makinenin parccedilaları olarak ccedilalışıyorlar Onun iccedilin akademik duumlnyada ccedilalışan insanlara ek bir

sorumluluk duumlşuumlyor Akademik duumlnyadaki bilimciler bu insanları belli aşamalarda eğitiyor okutuyor belki o

sırada belli duyarlılıklar da aşılayabiliyorlar Sonuccedilta ise bu emekccedilinin belki eli varmıyor ama ekonomik

zorunluluklarla diyelim kitle imha silahları imal eden bir fabrikada ccedilalışıyor Buumltuumln bu sanayi alanlarında yapılan

işleri sorgulama toplumun guumlndemine taşıma ve kaygılarını orada dile getirme gibi sorumluluklar da ister

istemez bir oumllccediluumlde akademik duumlnyada ccedilalışan bilim insanlarına da duumlşuumlyor

Bilim Etiği hakkındaki uzun tartışmalardan sonra oumlzellikle de son zamanlarda bilimsel aşırmaların

yaygınlaştığı bir doumlnemde TUumlBİTAK buumlnyesinde bir merkez kuruldu ve TUumlBA 1 Aralık 2001 tarihinde yaptığı

toplantıda Bilimsel Araştırmalarda Etik ve Sorunları başlıklı raporda 6 temel ilke accedilıkladı Bunlar

1 Gerccedileğe Uygunluk

16

Veriler sadece bilimsel youmlntemlerle yuumlruumltuumllen gerccedilek deney ve goumlzlemlerden elde edilmelidir ve yorumlar ve

değerlendirmede bilimsel youmlntemlerin dışına ccedilıkılamaz Bu bağlamda elde edilmiş veriler saptırılamaz elde

edilmemiş sonuccedillar araştırma sonuccedilları imiş gibi goumlsterilemez

2Bilimsel Araştırmanın Zarar Vermemesi

Bilimsel araştırma suumlrecinde deneklerin zarar goumlrmemesi deneklerin bilgilendirilmesi gibi sağlıkla ilgili

konularda bilgilendirme zorunluluk arz etmektedir Deney hayvanlarının acı ccedilekmemesi dikkate alınmalıdır

3 Sorumluluk ve Haklar

Bilim insanı araştırma bulguları ile ilgili olarak toplumu bilgilendirmek ve olası zararlı uygulamalar konusunda

uyarmak zorundadır

Ayrıca bilim insanı kendi vicdani kanaatine goumlre zararlı sonuccedillar doğuracak araştırmalara katılmama hakkına

sahiptir

4 Yazarlar

Araştırma sonuccedillarında araştırmayı yapanların tuumlmuumlnuumln isimleri katkıları oranında yayınlanır Araştırmanın

planlanması yuumlruumltuumllmesi ve yayına hazırlanmasında etkin katkıda bulunmamış kişilerin isimleri yazar listesinde

yayınlanamaz

5 Kaynak Goumlsterme ve Alıntılar

Araştırma sonuccedillarının yayınlanmasında yararlanılan kitap dergi ve her tuumlrluuml alıntı kaynağı belirtilmek

zorundadır Evrensel olarak tanınan kuram ve matematiksel formuumlller gibi bilinen bilgiler dışındaki herhangi bir

yapıt ve bilgi izin alınmadan ve kaynak goumlsterilmeden kullanılamaz veya yayınlanamaz

6 Akademik Etkinliklerde Etik ve Bilim İnsanı

Bilim insanı akademik yaşamının buumltuumln evrelerinde ve oumlğretim youmlntem ve akademik değerlendirmelere ilişkin

goumlrevlerde bilimsel liyakatı temel oumllccediluumlt olarak kabul eder temel etik kurallarının dışına ccedilıkılmasına goumlz

yummaz(Prof Dr Ortaş (2004) Bilimsel Etik Kurallarının Gerekliliği Pivolka s(14) 18-19)

Bilim bilimsel danışmanlık değerlendirme ve egemenlik yapıları

Bilim okur yazarlığının yaygınlaştırılması iccedilin ldquobilim nedirrdquo uumlzerine popuumller yayınlar yapılırken bilim

etiğinin sadece ldquosafrdquo ve bilime iccedilkin anlamıyla değil bilimcinin toplumla ilişkisi iccedilinde de ele alınması

gerekiyor Buna bir anlamda bilimin geccedilişli (transitive) etkinlikleri de diyebiliriz ldquoBilimrdquo dediğimiz toplumsal

17

uumlst kurumun bilimcilerle toplumdaki diğer kurumların ilişkisini nasıl belirlediği bir bilimci bir konuda fikir

beyan ettiği danışmanlık yaptığı zaman burada nasıl bir ilişkinin hangi egemenlik yapılarının soumlz konusu

olduğu hakkında insanların fikir sahibi olmaları bence bu bilim okuryazarlığı iccedilinde yer almalıdır

Bilim etiği bilimsel araştırmanın yuumlruumltuumllmesi ve yayınımı kadar bilim insanlarının mesleklerini

yuumlruumltuumlrken iccedilinde bulundukları eğitim uzman danışmanlık değerlendirme gibi tuumlm diğer pratikleri de kapsamak

zorundadır Oumlzellikle toplumsal kurumlar tarafından bilim insanlarının danışmanlıklarına başvurulduğunda

bilimin yetkisini aşan yerleşik egemenlik yapılarını guumlccedillendirmeye hizmet eden bilimin normatif kullanımları

oumlnemli bir sorun oluşturmaktadır

Hem meslek iccedili hem topluma youmlnelik olarak bilim insanlarının birccedilok alanda danışmanlığına

uzmanlığına başvurulur Akademik yaşamda da sık sık kendi meslektaşınızın ya da bir oumlğrencinin

performansını ya da bir proje başvurusunu proje raporunu değerlendirmeniz gerekir Şimdi oumlzellikle Tuumlrkiyersquode

bilimcilerin bu konuda hakikaten akıllı otonom ve sorumlu yaratıklar gibi davrandıklarını soumlylemek ccedilok zor Bu

işlevler yerine getirilmiyor ya da ccediloğu kez en koumltuuml biccedilimde getiriliyor Hadi diyelim kol kırıldı yen iccedilinde kaldı

bunun bir de topluma youmlnelik tarafı var

Bilimsel araştırmalar accedilık veya ulaşılabilir olmadıklarında bilim camiasının dışındaki kişiler bilim camiasının

duumlruumlst olmadığını duumlşuumlnebilirler Halihazırda suumlrmekte olan araştırmalar ve

Askeri veya ticari amaccedillı araştırmalar hariccedil bilim ortamı accedilıklığı gerektirir(Prof Dr Seccedilen (2007) Bilim ve

Etik Atatuumlrk Uumlniversitesi Bilim ve Etik Konferansı)

Bir bilim insanının danışmanlığına uzmanlığına başvurulduğu vakit onun ccedilok dikkat etmesi gereken

şeylerden bir tanesi verdiği goumlruumlşte onun bilimsel yetkisini aşan unsurlar olmaması Bir diğeri ise ccedilıkar

ccedilatışmaları barındırmaması

Bilim insanlarının yetkilerini ccedilok aşan bir biccedilimde belli doğrultularda tutum alışları ile onların o toplum

iccedilindeki egemenlik yapıları ile ilişkileri arasında da etik sorunlar doğması muumlmkuumln Aydınlanmadan sonra

modern ccedilağda bilim insanları bir nevi bu sekuumller toplumun rahipleri konumunu uumlstleniyorlar Modern toplumda

egemenlik hiyerarşisinin tepesinde olan devlet ve huumlkuumlmetin kendi meşruiyetlerini temellendirmek uumlzere bir

oumllccediluumlde yaslandıkları kişiler ve kurumlar bilim insanları bilim kurumları Daha buumlyuumlk tanrılarımız olduğu iccedilin

değil ama bazen daha buumlyuumlk bombalarımız olduğu iccedilin savaşlar kazanılabiliyor Belki daha da oumlnemlisi bilimin

doğrudan askeri ve ekonomik guumlce de doumlnuumlşebilen olağanuumlstuuml prestiji Uumlniversiteler muumlzeler araştırma

enstituumlleri bu anlamda bizim toplumumuzun tapınakları bilim insanları rahipleri işlevini goumlruumlyor Bu egemenlik

yapılarıyla ilişkilerinden tabi ki nemalanıyor bilim insanları Bunun ayırdında olmak ve bir yandan da bilimsel

tavır alışların bundan etkilenmemesi iccedilin oumlz-eleştirel bir tavrı hiccedil elden bırakmamak gerekiyor

Aydınlanmadan beri var olan bu karşılıklı ilişki iccedilinde bilim insanlarının aslında yetkili olmadıkları ya

da pozitif bildirimlerin geccedilerli olmadığı alanlarda normatif tutumlarının ldquobilimselrdquo olduğu vurgusunu ccedilok buumlyuumlk

bir iştah ve iştiyakla yapmaları diye bir sorun var Bu oumlzellikle kara Avrupası geleneğinde boumlyle Anglosakson

geleneğinde belki sosyal bilimlere biraz haksızlık etme pahasına bu ayırım daha dikkatli yapılıyor Mesela ben

18

mimarlık ya da felsefenin hatta karşılaştırmalı edebiyatın illa ki bilim olarak sınıflandırılmasının gerekmediğini

onların ccedilok ayrıcalıklı başka işlevleri olduğunu duumlşuumlnuumlyorum Bilim dediğimiz alanla dinleri ve inanccedilları

kapsayan rasyonalite dışı alan arasında ccedilok oumlnemli ccedilok gerekli ve ccedilok meşru bir diğer sekuumller eleştirel

entelektuumlel faaliyet alanı var Felsefe filoloji bir boumlluumlmuumlyle tarih kuumlltuumlrel ccedilalışmalar vs gibi ccedilok oumlnemli ama

illa ki ldquobilimrdquo denilmesi gerekmeyen kendi iccedilinde ccedilok buumlyuumlk oumlnemi ve meşruiyeti olan bir koskocaman

entelektuumlel faaliyet alanı olduğu bizim memlekette (ki bunu doğrudan doğruya Avrupa geleneğinden devralmış

vaziyetteyiz) unutuluyor Onun iccedilin de değer yargıları ile ccedilok yuumlkluuml ve bunlardan yola ccedilıkarak ccedilok oumlnemli

sosyal tercihler iccedileren bir takım oumlnermeler hangi toplumsal yararların goumlzetilmesi durumunda bu sonuccedillara

varıldığı hiccedil tartışmaya accedilılmaksızın olmazsa olmaz bilimsel doğrular olarak serdedilebiliyor ve bu bence bilim

insanlarının ldquobilimrdquoin otoritesini toplumda bazı konumları pekiştirmek iccedilin kullanmaları anlamına gelebiliyor

Bilimsel-teknolojik araştırma ve geliştirmede salt merak iccedilin araştırma ile toplumsal yararın goumlzetilmesi

arasında da etik alanda bir gerilim olduğu duumlşuumlnuumllebilir Kanımca toplumsal yarar bilimsel gelişmelerin esas

olarak uumlretim iccedilin ya da uumlretime youmlnelik olarak tasarlanıp tasarlanmamasından değil sanayi uumlretime youmln veren

karar mekanizmalarının toplum tarafından daha bilinccedilli bir şekilde ve soumlzuumlnuuml geccedilirebilecek kadar da toplumsal

olarak oumlrguumltluuml bir biccedilimde denetlenebilmesinden geccediliyor Yoksa ldquotoplumsal yararrdquo ne teknoloji duumlşmanlığı ne

de sanayi duumlşmanlığı demek Tabi ki boumlyle bir gerilim var Daha ccedilok ldquomerak iccedilinrdquo araştırma yapılsın istiyoruz

Ama bu araştırmalara gerekli kaynakların ayrılabilmesinin oumlnemli bir koşulu uumllkede daha buumlyuumlk sanayi

zenginliğinin ortaya ccedilıkması Bu uumllkede bir takım insanlara kurumlara toplumsal oluşumlara bilimdeki

ilerlemeden beslenen teknolojik gelişmelerin sanayi tarafından kullanılması sonucu ortaya ccedilıkan olanakları

goumlsterebilmemiz ldquobakın burada uumlretilen artı değerde doğrudan bilimsel bilginin birikmiş pay varrdquoı

anlatabilmemiz gerek Bizde olaya ldquoparayı bastırıp patenti alırız istediğimizi de yaparız kacircrımıza da bakarızrdquo

diye bakan bir sanayi yapılanması var Bilime daha ccedilok kaynak ayrılabilmesi iccedilin bunun doumlnuumlştuumlruumllmesi lazım

Bu da biraz duumlnya dinamikleri sayesinde olacak

Akademiler bilim etiği konusunda gerccedilekleştirdikleri faaliyetlerde bilim insanlarına araştırmalarında ve

genelde sergilemeleri beklenen davranış biccedilimi accedilısından yol goumlstermede son yıllarda oumlnemli başarıları olmuştur

Geccediltiğimiz yıllarda başta P Drenthrsquoin başkanlık doumlneminde ALLEA olmak uumlzere akademilerin yayınlar ve

konferanslar yoluyla bu konuda oumlnemli bir farkındalık yaratmış oldukları accedilıktır Bu farkındalığın başlattığı

suumlreccedil sonunda guumlnuumlmuumlzde istisnasız tuumlm bilim kuruluşları ulusal ve uluslararası oumlrguumltler kendi etik kurallarını

belirleyerek yayınlamakta ve mensuplarının davranışlarının bu kurallarla uyumluluğunu izlemeye almaktadırlar

Buna goumlre akademiler bilim insanları arasında ccedilağdaş meslekiccedili etik ilke ve kurallarının yerleşmesi ve bilim

duumlnyası tarafından kabuluumlnde uumlzerlerine duumlşeni yerine getirmektedir Ancak gelinen aşamada akademilerin

bilim etiği konusunda meslek etiğinin oumltesine geccedilen konularda da yeni oumlzguumln accedilılımlar getirebilir mi sorusunun

sorulması yerinde olacaktır (Prof Dr Bermek 2007Tuumlba Bilim Etiği Sempozyumu)

Bilim etiğinin evrimi

Bilim etiğinin yap-yapma listesi tuumlruumlnden şeylere indirgenemeyeceği zaten herkes iccedilin accedilık diye

varsayabiliriz Oumlzellikle yeni sorunlarla karşılaşıldığında bu daha oumlne ccedilıkıyor Dar anlamıyla teknik insanların

19

meslek etiği 19 Yuumlzyılın ortalarında sanayi devrimi ile beraber muumlhendislerin inşaat muumlhendislerinin makine

muumlhendislerinin kendi meslek oumlrguumltleri aracılığıyla toplumla giriştikleri bir tuumlr sosyal kontratın parccedilaları olarak

formuumlle edilmiş Tabi tabiplerin Hipokrat yemini daha da eskiden beri var Toplumun ccedilok yoğun olarak servis

aldığı ve aldığı servisin kalitesini kendisi kontrol edemediği bir kitle ile yaptığı sosyal bir kontrattan soumlz

ediyoruz muumlhendisin yaptığı hesap kitap doğru mu yanlış mı herhangi kişi bunu kontrol edemiyor Onu kendi

meslek oumlrguumltuumlnuumln ancak kontrol etmesi lazım O meslek oumlrguumltuuml aracılığıyla bu kontroluuml yapabilmesi iccedilin

geliştirmiş olduğu bir takım mekanizmalar gerekiyor Bunun iccedilinde meslek yayınları meslek ahlakı belgeleri vs

var Ama durmadan yeni araştırma alanlarının accedilıldığı ve yeni sorunların boumlylece ortaya ccedilıktığı bir duumlnyada

bilim etiği iccedilin boumlyle yap-yapma listelerinin kesinlikle yetmeyeceği aşikar

Bilim etiği ve huumlmanist gelenek

Buguumln biyoetik alanında ccediloumlzuumlm aranan problemlerde mihenk taşı insan yaşamına saygı

Oumlrneğin koumlk huumlcre eldesi konusundaki oumlnermeler benim izlediğim kadarı ile koumlk huumlcre diyelim kuumlrtajlarda

alınmış olan ceninlerden alınabilir mi alınamaz mı Kaccedil guumlne ya da aya kadar bu tuumlr ceninlerden

yararlanılabilir ya da yararlanılmaz Kanımca asıl mesele ldquobu soruların cevaplanmasındaki temel kıstas nedirrdquo

olmalı Bir ldquoCenin doumlrt haftadan itibaren mi bir yaşayan insan olarak goumlruumllebilir yoksa altı haftadan itibaren mirdquo

tartışmasıdır gidiyor Tabi belki daha kolay olduğu iccedilin insan yaşamına saygı goumlsterilmeli diyen bir ldquokategorikrdquo

emri bir takım dini inanccedillara dayandırmak onlar uumlzerine temellendirmek yoluna gidiliyor Ben bunu biraz

talihsiz olarak goumlruumlyorum Bu Avruparsquoda da yapılıyor bizde de yapılıyor Ccedileşitli semavi dinlerin temsilcilerine

sorularak cevap aranmaya ccedilalışılıyor

Peki acaba neden biz bu soruyu soruyoruz Bunun altında yatan temel kaygıyı belki herkes paylaştığı

iccedilin tartışma konusu dahi edilmiyor Oumlyle olduğunu sanmıyorum ama oumlyle olduğunu duumlşuumlnmek istiyorum Zira

tam da bu ayrım ccedilizgisinin altında buumltuumln bu bilim etiği akademik ahlak filan denilen şeylerin de temelini

oluşturan huumlmanist gelenek yatıyor

Huumlmanist gelenek hem bilimi hem felsefeyi iccedilinde taşıyan ve oumlzellikle Avruparsquoda Roumlnesansrsquotan beri

yeniden benimsenme serpilme imkanı bulmuş bir gelenek Bu gelenek iccedilinde tek tek her insanın yerine

konulamaz yegane tek ve yine tanımı itibariyle sadece insan olmasıyla değerli olduğu varsayımını taşıyor

İnsan hakları da buna dayanıyor O insan bireyini siz keyfi olarak yok edemezsiniz ona eza edemezsiniz acı

veremezsiniz giderek onu ccediloumlpe atılacak bir doku parccedilası olarak da goumlremezsiniz

Tabi ki huumlmanist geleneğin de yetersiz kaldığı halletmediği bazı sorunlar var Mesela insanı diğer

canlılardan ayıran şey ne Ona bu oumlzel yerine konulamaz kendi iccedilinde değerli olma oumlzelliklerini yakıştırırken

biz onu diğer hayvanlardan nasıl ayırıyoruz Ya da bir buumltuumln canlıyı herhangi yaşayan dokudan nasıl

ayırıyoruz Aceba herhangi yaşayan bir dokunun da hakları var mıdır gibi sorular geliyor benim aklıma

Herhalde başka insanların da geliyordur Bunları uumllkemizde en azından toplumsal olarak paylaştığımız

platformlarda yeterince tartışamıyoruz İşi biraz reccedileteciliğe bağlamış durumdayız ve Avruparsquoda bu işler

20

tartışılıp bitirildikten sonra doumlrt hafta denilmişse ceninin sahiden doumlrt haftalık olup olmadığını nasıl tespit ederiz

gibi sadece pozitif hukuk anlamında bir hak ya da yasak tanımı maalesef geccedilerli

Huumlmanizmin soumlz konusu insan olduğunda oumlnerdiği ccedilok temel bir evrenselcilik de var Bilimsel alanda

bir evrensel moda tabirle kuumlltuumlrler arası bir bilim etiğinden soumlz etmek muumlmkuumln muuml Bir ldquoAvrupa Araştırmaları

Bilim Etiği alanırdquo ya da Avruparsquoyı da aşan bilim etiği ile donanmış bir ldquokuumlresel araştırma alanırdquo gibi şeyden soumlz

edebilir miyiz Ben bu sorulara bu huumlmanist temelde evet diye cevap verebileceğimizi duumlşuumlnuumlyorum

(Erzan 2007 Bilim Okuryazarlığı ve Bilim EtiğiTuumlba Bilim Etiği Komisyonu)

Lizenko

Lisenko bilim etiği ve bilim tarihi accedilısından oldukccedila oumlnemli bir figuumlrduumlr Lisenko bir tarım uzmanı

teknik dille bir agronom dur Ukrayna boumllgesinde Karlovka da 1898 de doğmuştur

1948 yılı Lisenkorsquo nun mutlak zaferi olarak tarihe geccedilen ldquo Tarım Bilimi Kongresirdquo nin yapıldığı yıldı Soumlz

konusu kongre bir bilimsel tartışma ortamından daha ccedilok bir mahkeme havasında gerccedilekleşmişti ve karşıt

goumlruumlşte olanlar tamamen sindirilmişti 1950 - 55 yılları arasında Lisenko yanlısı ve ldquoNeo - Lamarkccedilırdquo

duumlşuumlnceleri savunan yazıların Agrobiologia başta olmak uumlzere pekccedilok bilimsel dergide yayınlanır olduğu da

dikkati ccedilekmektedir (410)

Lisenkorsquo nun bilimsel diktatoumlrluumlğuuml 1953rsquote Stalinrsquoin oumlluumlmuumlnuumln ardından pırıltısını yitirmeye başladı

Sputnik 1rsquo in 1957rsquode uzaya fırlatılması ve 12 Nisan 1961rsquode Yuri Gagarinrsquo in uzayda ilk insanı Sovyetler

Birliği adına temsil etmiş olması uumllkenin bilimsel alanda edindiği oumlnemli başarılar olarak kabul edilebilirdi

(312) Bir yandan bu gibi kazanımlar SSCB adına bilimsel dev adımları oluştururken bilimselliğe sırtını

doumlnmuumlş ve arkasına aldığı siyasal guumlccedille salt kendi goumlruumlşlerini destekleyenlere yaşam hakkı tanımış olan

Lisenkorsquonun ldquosaltanatıldquo artık daha fazla suumlremeyecekti 1964 yılında tuumlm goumlrevlerinden alınan Lisenkorsquonun hızla

inişe geccediltiğini iki kez Kızıl Yıldız Nişanı almış Politbuumlro uumlyeliğine kadar yuumlkselebilmiş ve bir ulusal kahraman

haline gelebilmiş birisi olarak onun 20 Kasım 1967 tarihindeki oumlluumlmuumlne kadar son yıllarını pek de parlak

geccedilirmediğini soumlylemek doğru olacaktır

Lisenko Neden Yuumlkselebilmiştir

Lisenkorsquonun yukarıda kısaca oumlzetlenen kariyeri onun tarihin başka doumlnemlerinde de benzerleri yaşanan

ldquoiktidar-bilim ilişkisi ldquo nin tipik bir temsilcisi olduğunu ortaya koymaktadır Hemen her rejimde her doumlnemde

var olan ve ileride de bulunacakları kestirimini kolayca yapabileceğimiz kişiliklerin en belirginlerinden birisidir

o Bu nedenle Lisenkorsquo nun hangi yolla yuumlkselebildiğini kısaca incelemek bu durumun gerekccedileleri uumlzerinde de

duumlşuumlnmemizi sağlayacaktır

Lisenkoizmi inceleyen yazarların ccediloğu Sovyetler Birliğirsquonin o doumlnemdeki ldquoiklimirdquoni boumlyle bir kişiyi

başa getirecek ve etkili kılacak koşullara sahip bir ortam olarak tanımlamaktadırlar (356813) Bu iklimin

ekonomik kuumlltuumlrel ve politik birtakım gerekccedileleri bulunmaktadır

1917rsquo de Ekim Devrimirsquoni izleyerek kurulan SSCB Rusyarsquo da zaferle sonuccedillanan akımlarının oumlnce tuumlm

Avruparsquoda ardından da duumlnyada proleter bir egemenliğin kurulmasını sağlayacak zincirin ilk halkası olduğu

21

duumlşuumlncesini taşıyordu Devrimi izleyen haftalar bir dizi idari iktisadi ve toplumsal reformun yapılmasına sahne

olmuştu Tuumlm bunlar Marksccedilı - Leninci ilkelerin ldquomutlaklığırdquo ile o doumlnemin gereklerini bağdaştırmaya youmlnelikti

1918-19 iccedil savaşında da kendini hissettirdiği gibi beslenme gereksinimi tuumlm uumllkede oldukccedila belirgindi Bu savaş

sırasında en oumlnemli sorun kentlerin ve savaşanların ldquoiaşe ve ikmallerinirdquo karşılayabilmekti Bu sorunla

başedebilmek iccedilin bir dizi kararname ccedilıkarıldığını erzak dağıtımının topluma verilen hizmetlere goumlre

belirlendiğini bir yandan 16-50 yaş arasındaki herkese ccedilalışma zorunluluğu getirilirken oumlte yandan koumlyluumllere

beslenmeleri dışındaki herşeyi devlete teslim etme yuumlkuumlmluumlluumlğuumlnuumln getirilmiş olduğunu akılda tutmak

gereklidir 7 milyonu accedillıktan ve kalanı tifus salgınından toplam 8 milyon kişinin kaybedildiği sanayi ve tarım

uumlretiminin hemen tuumlmuumlyle duumlzenini kaybettiği kamu maliyesinin ccediloumlktuumlğuuml bir ortam soumlzkonusuydu Halkın

belirgin hoşnutsuzluğu bir suumlre sonra farklı yerlerde karışıklıklara ayaklanmalara ve başkaldırılara doumlnuumlştuuml

1921rsquo den başlayarak savaşa oumlzguuml iktisadi uygulamalar terkedilmeye ve yeni iktisadi politika (NEP) iccedil ticareti ve

sanayiyi de kapsayacak ve denetleyecek bir biccedilim almaya başladı Boumlylece 20rsquoli yılların sonlarına kadar ulusal

ekonomide kalkınma gerccedilekleştirilebilecekti Uumlretimde sağlanan artış tarım ve sanayi fiyatlarında denkliğin

sağlanması kimi sorunlarına karşın NEPrsquo in başarısını yaratan etkenlerin başında gelmekteydi

Sonuccedilta Sovyetler Birliğirsquonde yeni youmlnetim vaadlerini gerccedilekleştirmek zorundaydı Bunun belki de oumln koşulu

hemen oumlncelikle insanların karınlarını doyurabilmekti Bu nedenle koumltuuml durumdaki verimsiz Sovyet tarımını

duumlzeltmeye youmlnelik her tuumlrluuml mucizeyi benimsemeye hazır bir ortam oluşmuştu Bu atmosferde Lisenko tarımsal

uumlretimi katlayacağı muumljdesiyle ortaya ccedilıkıveren bir mesih gibi algılanabilirdi

Lamarkrsquoın ldquo Ccedilevresel değişimin kalıcı genetik değişiklik yaratacağı ldquo kuramı o doumlnemki politik tezle

uyumluydu Ccediluumlnkuuml ldquouygun sosyal koşulların insan davranışında kalıcı değişikliklere yol accedilacağıldquo biccediliminde

oumlzetlenebilecek politik goumlruumlş devrimin ilk kuşaklar uumlzerinde ldquo yeni insan ldquo yaratma yolundaki ccedilabalarının

sonraki kuşakları da kendiliğinden etkileyeceğini umuyordu Bu da toplumu doumlnuumlşuumlme uğratmak iccedilin

harcanacak emeğin sınırlı olacağını ve kolayca sonuca ulaşılacağını duumlşuumlnduumlruumlyordu Hatta ccedilok saygın bilim

adamlarının arasından bile bu kuramı destekleyenler ccedilıkmıştı Oumlrneğin uumlnluuml araştırıcı Pavlov bile sonradan

yanıldığını accedilıklamakla birlikte koşullandırılmış farelerde koşullu refleksin kalıtımla geccedilen bir oumlrneğini

bulduğunu oumlnceleri iddia etmişti Boumlylece bilimsel oumlmruumlnuuml aslında ccediloktan tamamlamış olan Lamarkrsquoın kuramı

kendisini kabul etmeye hazır bir ortamı buluyor ve ldquoYeni Lamarkccedilılıkldquo olarak filizlenebiliyordu Bu goumlruumlşuumln

bayraktarı da Lisenko olarak karşımıza ccedilıkıyordu

Lisenkorsquonun yıldızını parlatan bir başka etken ise youmlnetimdeki ldquokapitalist - burjuva bilimirdquo ne karşı Rus

- Sovyet bilimirsquonin uumlstuumlnluumlğuumlnuuml kanıtlama arzusuydu Ccediluumlnkuuml 1930rsquolu yıllarda uumllkedeki kıdemli bilim

adamlarının ccediloğu devrim oumlncesi Rus orta sınıf entellektuumlel kesiminden gelmekteydi O halde egemenliğin yeni

sahiplerinin de bilimsel alanda etkinlik goumlstermesi gerekiyordu Bu anlamda Lisenko ldquomujik mintanını sırtından

hiccedil ccedilıkarmamışldquo belki de boumlylece rejimin kendisine fırsat verdiği bir ldquobilimsel kişilikldquo olabilmişti

Lisenkoizm ( 1935 - 1964 ) Neler Yapmıştır

Lisenkorsquo nun yaptıklarını arkasına neredeyse sınırsız bir politik guumlccedil almış herhangi bir ldquobilimrdquo

kişiliğinin yaptıklarına ve yapabileceklerine oumlrnek olarak goumlstermenin doğru olacağı kanısındayım Ccediluumlnkuuml

sonuccedilta onun ldquo uniquerdquo olmadığını ve ne yazık ki oumlyle de kalmayacağını kabul etmeliyiz

Batuhanrsquoa goumlre Lisenko ldquoinsan duumlşuumlncesine huumlkmetme tutkusurdquo nun kendi doumlnemindeki ldquototaliter ideolojirdquo yle

birleşiminden bir ldquobilimsel diktatoumlrluumlkrdquo ccedilıkarmış bir kişiliktir Bu toplam kuşkusuz yeryuumlzuumlnde daha oumlnceleri de

22

meydana gelmiştir Ama her defasında ccedilıkan sonuccedil mutlaka bir bilimsel diktatoumlrluumlk muuml olmuştur ayrıca

tartışılabilir Ancak Lisenko oumlrneğinde bu sonucun boumlyle olduğu hemen su goumltuumlrmez bir gerccedilektir

Guumlnuumlmuumlzde genetiğin kurucusu sayılan Mendelrsquoin goumlruumlşleri kalıtımı accedilıklamakta Darwinrsquoinkiler de

evrim suumlrecini temellendirmekte geccedilerlikleri kabul edilen kuramlardır (11) Oysa Mendelciliğin ldquoburjuva

idealizmirdquo olarak yaftalandığı Lisenko doumlneminde bilim oumlmruumlnuuml ccediloktan tuumlketmiş bir goumlruumlş olarak Neo-

Lamarkccedilılığın baştacı edildiğine yukarıda da değinmiştik Genotip - fenotip ayırımının oumlnemsenmediği ldquogenrdquo in

yok sayıldığı ve kromozomların kalıtımda roluumlnuumln olamayacağının savunulduğu bu yaklaşım kendisinden farklı

duumlşuumlnen tuumlm genetikccedilileri de yıldırmaya hazırdı Boumlylece Lisenkorsquonun sahip olduğu politik guumlccedille aleyhtar

genetikccedililere youmlnelik kovuşturmalar başlatıldığı yoğun bir baskı ortamı iccedilerisinde suumlrguumlnlerin ve işten atmaların

yaşandığıhellip o doumlnemi izleyen ve aktaran tuumlm yazarların ortak goumlruumlşuumlduumlr Bilim - politika ilişkisi bu yazıda

sadece ana ccedilizgileriyle inceleneceği iccedilin kapsamlı tartışmayı bir başka makaleye bırakarak bu doumlnemde

Sovyetler Birliğirsquonde bilime ve oumlzellikle de genetik alanına belirgin bir politik denetim getirilmiş olduğunu

karşıt goumlruumlşteki bilim ccedilalışanlarının uumlstelik ldquobilim adınaldquo safdışı edilmeye ccedilalışıldığını bir kez daha

vurgulayalım

Lisenkorsquonun tarım uzmanı niteliği goumlzoumlnuumlne alındığında onun doğrudan bu alanda yaptıklarını da

kısaca oumlzetlemek yerinde olacaktır Bir tuumlr bahar buğdayı geliştirme yeni bir tuumlr ccedilavdar uumlretme soğuğa

dayanıklı buğday tuumlrleri yetiştirme sık ağaccedillandırma ccedilalışmaları yeni bir guumlbreleme youmlntemi geliştirme hellip gibi

girişimleri Batuhanrsquoa goumlre Lisenkorsquo yu sahtekarlar arasında oumln saflara yerleştirmemizi sağlayan ya da onu ele

veren ipuccedilları taşımaktadır Ccediluumlnkuuml onun ldquo deneylerini kontrolsuumlz koşullarda yapmak tekrarlamamak elde

kanıtları olmaksızın karşı ccedilıkmak bilimsel yayınlar yerine gazeteleri iletişim aracı olarak kullanmakhellip ldquo gibi ccedilok

belirgin yanılgıları ( ya da taktikleri ) bulunmaktadır Tuumlm bunlar da Lisenkorsquo yu bilim etiğine aykırı duumlşen

tiplere ccedilok belirgin bir oumlrnek olarak saymamıza yetmektedir (Prof Dr Arda 1996 Bilim Etiği Accedilısından

Lisenko Oumlrneği Tıbbi Etik Sorun Tartışmaları)

23

24

Kaynakccedila

1 ERZAN Ayşe (2007) Bilim Okuryazarlığı ve Bilim Etiği Tuumlba Bilim Etiği Komisyonu

2 Akademik Etik Kurulu (2008)Bilim Etiği ve Bilimde Sahtekarlık

httpwwwaekyildizedutrbilimhtm

3 Prof Dr UZBAYTayfun (2006) Bilimsel Araştırma Etiği Sağlık Bilimlerinde Suumlreli Yayıncılık

4 BUumlLBUumlL Tuncer (2007)Bilimsel Araştırmalarda Etik Pamukkale Uumlniversitesi Eğitim Dergisi

5 Prof Dr SECcedilEN Hasan (2007) Bilim ve Etik Atatuumlrk Uumlniversitesi Bilim ve Etik Konferansı

6 Bilgi Sampİpbuumlker C(2005)CBS Etiği TMMOB Harita ve Kadastro Muumlhendisleri Odası Tuumlrkiye

Harita Bilimsel ve Teknik Kurultayı

7 Prof Dr BERNEK Engin (2007) Bilim ve Etik Tuumlba Bilim Etiği Sempozyumu

8 Prof Dr ARDA Berna(1996) Bilim Etiği Accedilısından Lisenko Oumlrneği Tıbbi Etik Sorun Tartışmaları

9 Prof Dr ORTAŞ İbrahim((2004) Bilimsel Etik Kurallarının Gerekliliği Pivolka Ccedilukurova

Uumlniversitesi

10 KARABAL Ahu KARABAL Mustafa PEKER Bekir(2007) Yazılı ve Yazılı Olmayan Kurallar

Ccedilerccedilevesinde Bilişim Etiği Bilişim Merkezi

11 Avukat AHİ M Goumlkhan (2008) Bilişim Tuumlketicisi Olarak Sahip Olduğunuz Haklar

wwwchipcomtrarsiv200411-256-internet-ve-Hukuk-downloadhtml












İCcedilİNDEKİLER


11 Yazılım Uumlruumlnleri

12 Donanım Uumlruumlnleri


21 Yazılı Kurallar

22 Yazılı Olmayan Kurallar


24 Tuumlketicinin Şikayette Bulunabileceği Makamlar

3 Bilim Etiği

31 Bilime İccedilkin Olan Etik



34 Bilim Etiğinin Evrimi

35 Bilim Etiği ve Huumlmanist Gelenek

36 Lizenko

37 Lisenko Neden Yuumlkselebilmiştir

38 Lisenkoizm ( 1935 - 1964 ) Neler Yapmıştır

2



Oyun Yazılımları


Programlama Dilleri

Ofis Uygulamaları







Bilgisayar

Anakart

Sabit Disk

Klavye

Fare

İşlemci


Ekran Kartı

Ağ Kartı

Yazıcı

Tarayıcı


Ağ Elemanları

Youmlnlendirici

Modem

Dial-Up Modem

ADSL Modem

Kablo Modem

3









Yazılı Kurallar






kimlik vb



















4








sağlayacaktır












kullanmayacaktır







sağlayacaktır







İnternet Etiği





5





alabilelim






olmalıyız











goumlndermeliyiz


















6

















goumlndermeyin




belirtiniz












kullanın


vardır





7


belirtin





Bilişim Etiği)






























8



























zorundadır







9













gerekir






















10




































11



gerekir



zorundadır











3 Bilim Etiği

















12





















ve eylem dalıdır














13









tutumlardır(1)







durulan konulardır








kullanılmaktadır







14




































15


































16









uyarmak zorundadır


sahiptir

4 Yazarlar



yayınlanamaz













17




































18





































19



































20








Lizenko




























21








































22














vurgulayalım










23

24

Kaynakccedila












Uumlniversitesi


















Oyun Yazılımları


Programlama Dilleri

Ofis Uygulamaları







Bilgisayar

Anakart

Sabit Disk

Klavye

Fare

İşlemci


Ekran Kartı

Ağ Kartı

Yazıcı

Tarayıcı


Ağ Elemanları

Youmlnlendirici

Modem

Dial-Up Modem

ADSL Modem

Kablo Modem

3









Yazılı Kurallar






kimlik vb



















4








sağlayacaktır












kullanmayacaktır







sağlayacaktır







İnternet Etiği





5





alabilelim






olmalıyız











goumlndermeliyiz


















6

















goumlndermeyin




belirtiniz












kullanın


vardır





7


belirtin





Bilişim Etiği)






























8



























zorundadır







9













gerekir






















10




































11



gerekir



zorundadır











3 Bilim Etiği

















12





















ve eylem dalıdır














13









tutumlardır(1)







durulan konulardır








kullanılmaktadır







14




































15


































16









uyarmak zorundadır


sahiptir

4 Yazarlar



yayınlanamaz













17




































18





































19



































20








Lizenko




























21








































22














vurgulayalım










23

24

Kaynakccedila












Uumlniversitesi
























Yazılı Kurallar






kimlik vb



















4








sağlayacaktır












kullanmayacaktır







sağlayacaktır







İnternet Etiği





5





alabilelim






olmalıyız











goumlndermeliyiz


















6

















goumlndermeyin




belirtiniz












kullanın


vardır





7


belirtin





Bilişim Etiği)






























8



























zorundadır







9













gerekir






















10




































11



gerekir



zorundadır











3 Bilim Etiği

















12





















ve eylem dalıdır














13









tutumlardır(1)







durulan konulardır








kullanılmaktadır







14




































15


































16









uyarmak zorundadır


sahiptir

4 Yazarlar



yayınlanamaz













17




































18





































19



































20








Lizenko




























21








































22














vurgulayalım










23

24

Kaynakccedila












Uumlniversitesi























sağlayacaktır












kullanmayacaktır







sağlayacaktır







İnternet Etiği





5





alabilelim






olmalıyız











goumlndermeliyiz


















6

















goumlndermeyin




belirtiniz












kullanın


vardır





7


belirtin





Bilişim Etiği)






























8



























zorundadır







9













gerekir






















10




































11



gerekir



zorundadır











3 Bilim Etiği

















12





















ve eylem dalıdır














13









tutumlardır(1)







durulan konulardır








kullanılmaktadır







14




































15


































16









uyarmak zorundadır


sahiptir

4 Yazarlar



yayınlanamaz













17




































18





































19



































20








Lizenko




























21








































22














vurgulayalım










23

24

Kaynakccedila












Uumlniversitesi




















alabilelim






olmalıyız











goumlndermeliyiz


















6

















goumlndermeyin




belirtiniz












kullanın


vardır





7


belirtin





Bilişim Etiği)






























8



























zorundadır







9













gerekir






















10




































11



gerekir



zorundadır











3 Bilim Etiği

















12





















ve eylem dalıdır














13









tutumlardır(1)







durulan konulardır








kullanılmaktadır







14




































15


































16









uyarmak zorundadır


sahiptir

4 Yazarlar



yayınlanamaz













17




































18





































19



































20








Lizenko




























21








































22














vurgulayalım










23

24

Kaynakccedila












Uumlniversitesi
































goumlndermeyin




belirtiniz












kullanın


vardır





7


belirtin





Bilişim Etiği)






























8



























zorundadır







9













gerekir






















10




































11



gerekir



zorundadır











3 Bilim Etiği

















12





















ve eylem dalıdır














13









tutumlardır(1)







durulan konulardır








kullanılmaktadır







14




































15


































16









uyarmak zorundadır


sahiptir

4 Yazarlar



yayınlanamaz













17




































18





































19



































20








Lizenko




























21








































22














vurgulayalım










23

24

Kaynakccedila












Uumlniversitesi

















belirtin





Bilişim Etiği)






























8



























zorundadır







9













gerekir






















10




































11



gerekir



zorundadır











3 Bilim Etiği

















12





















ve eylem dalıdır














13









tutumlardır(1)







durulan konulardır








kullanılmaktadır







14




































15


































16









uyarmak zorundadır


sahiptir

4 Yazarlar



yayınlanamaz













17




































18





































19



































20








Lizenko




























21








































22














vurgulayalım










23

24

Kaynakccedila












Uumlniversitesi










































zorundadır







9













gerekir






















10




































11



gerekir



zorundadır











3 Bilim Etiği

















12





















ve eylem dalıdır














13









tutumlardır(1)







durulan konulardır








kullanılmaktadır







14




































15


































16









uyarmak zorundadır


sahiptir

4 Yazarlar



yayınlanamaz













17




































18





































19



































20








Lizenko




























21








































22














vurgulayalım










23

24

Kaynakccedila












Uumlniversitesi




























gerekir






















10




































11



gerekir



zorundadır











3 Bilim Etiği

















12





















ve eylem dalıdır














13









tutumlardır(1)







durulan konulardır








kullanılmaktadır







14




































15


































16









uyarmak zorundadır


sahiptir

4 Yazarlar



yayınlanamaz













17




































18





































19



































20








Lizenko




























21








































22














vurgulayalım










23

24

Kaynakccedila












Uumlniversitesi



















































11



gerekir



zorundadır











3 Bilim Etiği

















12





















ve eylem dalıdır














13









tutumlardır(1)







durulan konulardır








kullanılmaktadır







14




































15


































16









uyarmak zorundadır


sahiptir

4 Yazarlar



yayınlanamaz













17




































18





































19



































20








Lizenko




























21








































22














vurgulayalım










23

24

Kaynakccedila












Uumlniversitesi


















gerekir



zorundadır











3 Bilim Etiği

















12





















ve eylem dalıdır














13









tutumlardır(1)







durulan konulardır








kullanılmaktadır







14




































15


































16









uyarmak zorundadır


sahiptir

4 Yazarlar



yayınlanamaz













17




































18





































19



































20








Lizenko




























21








































22














vurgulayalım










23

24

Kaynakccedila












Uumlniversitesi




































ve eylem dalıdır














13









tutumlardır(1)







durulan konulardır








kullanılmaktadır







14




































15


































16









uyarmak zorundadır


sahiptir

4 Yazarlar



yayınlanamaz













17




































18





































19



































20








Lizenko




























21








































22














vurgulayalım










23

24

Kaynakccedila












Uumlniversitesi
























tutumlardır(1)







durulan konulardır








kullanılmaktadır







14




































15


































16









uyarmak zorundadır


sahiptir

4 Yazarlar



yayınlanamaz













17




































18





































19



































20








Lizenko




























21








































22














vurgulayalım










23

24

Kaynakccedila












Uumlniversitesi



















































15


































16









uyarmak zorundadır


sahiptir

4 Yazarlar



yayınlanamaz













17




































18





































19



































20








Lizenko




























21








































22














vurgulayalım










23

24

Kaynakccedila












Uumlniversitesi

















































16









uyarmak zorundadır


sahiptir

4 Yazarlar



yayınlanamaz













17




































18





































19



































20








Lizenko




























21








































22














vurgulayalım










23

24

Kaynakccedila












Uumlniversitesi
























uyarmak zorundadır


sahiptir

4 Yazarlar



yayınlanamaz













17




































18





































19



































20








Lizenko




























21








































22














vurgulayalım










23

24

Kaynakccedila












Uumlniversitesi



















































18





































19



































20








Lizenko




























21








































22














vurgulayalım










23

24

Kaynakccedila












Uumlniversitesi




















































19



































20








Lizenko




























21








































22














vurgulayalım










23

24

Kaynakccedila












Uumlniversitesi


















































20








Lizenko




























21








































22














vurgulayalım










23

24

Kaynakccedila












Uumlniversitesi























Lizenko




























21








































22














vurgulayalım










23

24

Kaynakccedila












Uumlniversitesi























































22














vurgulayalım










23

24

Kaynakccedila












Uumlniversitesi





























vurgulayalım










23

24

Kaynakccedila












Uumlniversitesi
















24

Kaynakccedila












Uumlniversitesi
















bilişim etİĞİ’nİn tanimi · 2014-03-27 · 11. nihai tüketicilere bayi kar marjını yok...

Documents