Bilgi Arama Davranışları

Kuram ve ModellerNazan Özenç Uçak

Kuram açıklamadır. Kuram genellemedir. Kuramlar farklı olgular (phenomena) arasındaki ilişkiyi

açıklamaya ve bunlardan bir sonuç çıkarmaya çalışır. Kuram birbirini etkileyen fikirler, olaylar ve

sonuçlardan genel bir çıkarsama yapar. Kuram değişkenler arasındaki ilişkinin açıklanması

amacıyla olgulara sistematik bir bakışla kavramların, tanımların ve önermelerin birbiriyle ilişkilendirilmesidir (Kerlinger ?)

Kuram çeşitli olgular arasındaki ilişkinin genellenerek açıklanmasıdır (Khulthau ?)

Kuram nedir?

Modeller kuramdan daha sınırlı sorunlara odaklanır. Bazen kuram oluşturulmadan önce de model geliştirilebilir. Örneğin web’ de bilgi aramada bir model geliştirilebilir. Bu model

bütün insanların web’ de bilgiyi nasıl bulduğunu açıklamaz ancak elektronik ortamda bilgi arama kuramı oluşturmada yardımcı olabilir.

Modeller kuramların oluşumuna yardımcıdır. Modeller genelde kuramlarla ilişkilendirilerek tanımlanır. Modeller gerçekleri, kavramlar arasındaki ilişkiyi diyagramla

somutlaştırarak anlatır. Modeller pragmatik ve tanımlayıcı olanlardan, kombinasyonları ve

mantıksal ilişkileri verenlere kadar farklı versiyonlara ayrılır. Kuvvetli ve zayıf yönleri vardır. Tasarlayanın sınırladığı alan dışına uygulamaktan kaçınılmalıdır

(Case, 2002).

Model nedir?

Bilgi arama davranışlarını açıklamak amacıyla çok sayıda model geliştirilmiştir.

Modeller bir problemle ilgili olarak genel çerçevenin çizilmesi ve kuramsal önermeler arasındaki ilişkiyi açıklamada yardımcıdır.

Genelde BAD modelleri bilgi arama etkinliğini tanımlayan BAD aşamaları arasındaki ilişkileri veren ve çoğunlukla diyagramlar şeklinde düzenlenen modellerdir (Wilson, 1999).

En eski BAD modelleri Paisley (1968), Orr(1970) ve Donohew ve Tipton (1973) tarafından gelitirilen modellerdir.

Bu modeller sadece bilgi arama aşamalarını sırasıyla tanımlamakta bunlara etki eden değişkenleri (demografik, psikolojik vb.) tanımlamamaktadır (Case, 2002).

Bilgi arama davranışları ve modeller

Bilgi gereksinimi ve bunu oluşturan nedenler, Algılanan gereksinimlere bireyin tepkisi ve bu

tepkiyi etkileyen nedenler, Tepkinin sonucunda oluşan davranışlar ve buna

bağlı olarak ortaya çıkan işlemler (Wilson, 1996).

Bilgi gereksinimi ve bilgi aramayla ilgili bir modelin kapsaması gereken unsurlar

Bazı modeller belli bir konu, disiplin ve işle sınırlı olarak geliştirilmiştir.

Voigt (1961), Menzel (1964), Paisley (1968) ve Orr’un (1970) hazırladığı modeller fen bilimcilerin bilgi arama davranışları ile ilgilidir.

Ellis’in 1989 yılında hazırladığı model sosyal bilimciler ile ilgilidir. Aynı model 1993 yılında feni de içine alacak şekilde genişletilmiştir.

Leckie, Pettigrew ve Sylvain’in (1996)modeli belli bir mesleğe bağlı olarak bilgi aramayı tanımlar.

Marchionini (1995) ve Ingwersen’in (1996) hazırladığı modeller belli bir işle sınırlıdır. Veri tabanları ve online katalog taramadaki süreci tanımlar.

Konuya göre geliştirilen modeller

Paisley’in BAD modeli (1968) Wilson’ın BAD modelleri (1981, 1981, 1996, 1999) Krikelas’ın BAD modeli Leckie’ın BAD modeli Johnson’ın BAD modeli Sense making kuram ve modeli (Brenda Dervin) ASK (Anomalous State of Knowledge) Kuram ve

Modeli (Nicholas Belkin) Ellis’in özellik modeli (Ellis’s feature set) Kuhlthau’nun süreç modeli Byström ve Järvelin’in Bilgi Arama Modeli

En çok tanınan BA modelleri

Wilson 1981, 1994, 1996 ve 1999 yıllarında olmak üzere dört farklı model hazırlamıştır.

İlk modelde kullanıcının edindiği bilgiden tatmin olma ve olmamasına göre bilgi ihtiyacını belirlenmiştir.

Bu modelde algılanan gereksim sonucu bir sistem veya kaynağa yönelme, bunların kullanımı sonucu tatmin ve tatminsizlik işlenmiştir.

Bu modelin başarılı yönü bilginin kullanıldıktan sonra diğer insanlarla paylaşımı ve iletimi özelliğini içermesidir.

Modelde başarısız olunması durumunda ihtiyacın yeniden formüle edilebilmesini gösteren geri dönüşüm eksik kalmıştır. İsteğin başarısızlık sonucu tekrar gereksinime dönüşmemesi ve sonraki işlemleri içermemesi bu modelin temel eksikliğidir.

Modelde BAD etkileyen çevresel ve bireysel özellikler; elde edilen bilgi ile ilgili etkileşim eksiktir.

Bilgi aramada etkili faktörleri yansıtmadığı için bu konudaki hipotezleri test edilmesinde uygun değildir.

Wilson’n BA Modelleri

Information Seeking Behavior

Need

Information User

Satisfaction or nonsatisfaction

Information Use

Information Transfer

Demands on information systems

Demands on information source

Success Failure

Information Exchange

Other people

Wilson (1981) 1. Model

Wilson’ın 1981 yılında gerçekleştirdiği ikinci model Bilgi ihtiyacının pek çok –iç ve dış-faktörden

etkilendiğini bilgiye erişimde engelleri ortaya koyması açısından

önemlidir.

Wilson BA Modeli 1981 (2)

Wilson BA Modeli 1981

The Information Seeking of Professionals model. (Source, Leckie,et al. 1996) (Goldbold, 2006)

Wilson‘ın 1981 modelinin geliştirilmiş hali

Wilson's (1981) model of information behaviour

Wilson’ın daha sonra geliştirdiği modeli BAD görülen farklı etkenleri ve çok yönlülüğü daha iyi ifade etmektedir.

Bilgi aramada şu üç yaklaşımı açıklamaktadır. Bilgi aramaya sebep olan gereksinimlerin diğerlerinden farklı yapan

nedenler. Bazı bilgi kaynaklarının diğerlerinden fazla kullanılmasının nedenleri Bir şeyi başarıya ulaştırma veya ulaştırmamada insanların yeterlik

algısının rolü. Bir insanı bilgi aramaya motive eden nedenler, nasıl

etkilediği, bu motivasyonu etkileyen 6 değişken, arama davranışları ve kişilerin bu süreci algısındaki farklılıklar bu modele yansıtılmıştır.

Bu modelde pasif ve aktif arama gibi farklı tip arama davranışları, bireysel farklılık ve tatmin olmama sonucu başa dönme işlemleri modele yansıtılmıştır (Case, 2002).

Wilson’ın BA Modeli 1996

D u yg u sa l

D em og ra fik

K iş ile r aras ı iliş k i

Ç evre

B ilg i k ayn ağ ın ın ö z e llik leri

Top lu m s al ö ğ ren m e ku ram ı

B ireys e l e tk i

P as if ilg i

P as if araş tırm a

A k tif a raş tırm a

D evam ed en a raş tırm a

B ilg in in iş len m es i ve ku llan ım ı

^

> > > >

V

<

K iş in in iç in d eb u lu n d u ğ u şartla r

B ilg i g ereks in im in ino lu ş tu ğ u şart la r

S ık ın tı / B aşa ç ıkm a

M ekan iz m an ınh arekete g eçm es i

A raya g irend eğ işken le r

R is k / ö d ü lku ram ı

M ekan izm an ınh areke te g eç m es i

B ilg i a ram ad avran ış ı

Wilson’ın BA Modeli 1996

Wilson‘ın iç içe geçen BD modeli (1999 nested model of information behaviour)

James Krikelas (1983) tarafından geliştirilen bu model literatürde en fazla atıfta bulunulan BAD modelidir.

Krikelas’ a göre belirsizliğin algılanması, ortaya çıkış nedeni (iş, günlük sorunlar vb.) acil olup olmaması bilgi aramayı baştan etkilemektedir.

Model 13 birimden oluşur. “Bilgi toplama” ve “Bilgi verme” iki farklı başlangıç

noktasıdır. Bilgi toplama acil olmayan, ertelenmiş bilgi

gereksinimi ile ilgilidir ve doğrudan belleğe ve kişisel kayıtlara bağlanmaktadır.

Bu modelde Krikelas belirsizliği anahtar kelime olarak tanımlar

Krikelas’ın BA modeli

G E R E K S İN İM L E R İN O L U Ş U M U / Ç E V R E S E L F A K TÖ R L E R

(N eed -C re atin g E ven t / E n viron m en t)

H E M E N K A R Ş IL A N M A S I G E R E K E N G E R E K S İN İM L E R

(Im m ed ia te N eed s )

E R TE L E N E B İL E N G E R E K S İN İM L E R

(D efered N eed s )

İÇ S E L(In te rn a l)

D IŞ S A L (E xte rn a l)

K A Y N A K TE R C İH İ (S o u rce P re fe ren ce )

B E L L E K(M em ory)

D O Ğ R U D A N G Ö Z L E M (D irec t S tru c tu red ob se rva tion s )

D O Ğ R U D A N İL E TİŞ İM (D irec t In te rp e rson a l C on tac t)

K A Y ITL IL İTE R A TÜ R(R ecord ed L ite ra tü re )

K İŞ İS E L K A Y ITL A R (P e rson a l F iles )

B İL G İ TO P L A M A(In fo rm a tion G ath e rin g )

B İL G İ V E R M E(In fo rm a tion G iv in g )

Bilgi verme acil gereksinimler sonucu oluşur. Kullanıcı bu gereksinimi karşılamak için “içsel” ve

“dışsal” kaynak tercihi yapar. Krikelas “canlı” ve “kayıtlı” bilgi arasında kesin bir

ayrım yapmaktadır. Model belli iş alanlarına yönelik değildir. Genel ve

günlük hayata uygulanabilir. Kütüphane ile ilgili BAD açısından kullanılabilir. Kolay, basit, anlaşılır bir modeldir. Model günümüz iletişim teknolojileri dikkate

alındığında yaptığı ayrımlar eski kalabilmektedir. Kullanıcı özellikleri ve değişkenlerin modelde yer

almaması bir diğer eksikliktir.

Krikelas’ın modeli

Leckie’nin BA Modeli

The Information Seeking of Professionals model. (Source, Leckie,et al. 1996)

Görevlerle ilgili BA modellerine örnektir. Bilgi aramada temel güdüyü oluşturan çalışma rolleri

ve görevlerdir. Bilgi gereksiniminin ve bilgi kaynağının özellikleri

bilgiye erişimde belirleyici özelliklerdir. Bilgi kaynağının güvenilirliği, paketlenmesi,

zamanlanması, fiyatı, kalitesi ve erişilebilirliği önemli değişkenler olarak belirtilir.

Elde edilen çıktılar bilgi kaynaklarına, bilginin farkındalığına ve bilgi aramaya geri dönüşüme neden olabilmektedir.

Normal yaşamdan daha çok bir işle ilgili bilgi arama davranışlarının araştırılmasına uygundur.

Leckie’nin BA Modeli

Janson’ın BA Modeli

Comprehensive mode of information-seeking (Johnson & Meischke, 1993)

Modelde insanı bilgi aramaya iten faktörler Demografik özellikler Deneyim Kişisel özellikler İnaçlar

Bilgi kaynağı ve kanalı ile ilgili faktörler Bilgi kanlının özelliği Bilgi kanalının yararı

Bilgi arama eylemi belli başlıklar altında toplanmakta ve birbiriyle ilişkisi kurulmaktadır.

Jonson’ın BA Modeli

1972 yılında itibaren Brenda Dervin ve arkadaşları tarafından geliştirilmeye başlanmış, 1983 yılında uygulanmıştır.

Bilgi gereksinimi ve bilgi aramada karşılıklı iletişimi yansıtan ilk modeller arasındadır.

Bir kuram, model ve araştırma yöntemi olarak çok sayıda araştırmada kullanılmıştır.

Bilgi yönetimi dışında, medya, iletişim, eğitim gibi pek çok alanda kullanılmaktadır.

Sense making kuram ve modeli (Brenda Dervin)

Boşluk (GAP)

Sense-Making (Derwin - 1983)

Durum (Situati

on)

Çıktı - Sonuç(Outco

me)

Köprü (Bridge)

Bu anlayışa göre bilgi bireyin dışında değildir. Yeni bilgi kişiyi değiştirir. Bilgi özneldir, bilişseldir ve yapıcıdır. Model bilgi ihtiyacının nasıl oluştuğu ve bunun nasıl

karşılandığıyla ilgili bilişsel bir modeldir. Kullanıcı mesajı alan pasif bir alıcı olarak değil olayı

etkileyen aktif bir merkezdir. Kullanıcı çevresiyle ele alınarak bilgi ihtiyacı

saptanmalıdır. Bu kurama dayalı olarak Dervin modeli durum-boşluk-

çıktı olarak yorumlamaktadır. Bireyin eksik olduğu durum bilgi ihtiyacını yaratır. Bu

boşluğu doldurmak için farklı taktikler geliştirir. Bu ihtiyacın tanımlanıp karşılanması boşlukların

doldurulmasına bağlıdır.

Sense making kuram ve modeli (Brenda Dervin)

Sense-Making

Dervin's sense-making metaphor (1992)

Bu kuram olarak gelişmiştir. Bilgi ihtiyacı bireylerin bilgi durumunda var olan bir

anomalidir. Bireyler neyi bilmediklerini bilmedikleri için bunu

ifade de edemezler. Bu zorluğu gidermek için problem üzerinde

odaklanılması gerekir. Kişinin durumu, hissedilen eksiklik, bireyin bu eksikliği

nasıl tanımladığı önemlidir. Bu yaklaşım bilişsel ve kullanıcı merkezlidir.

ASK (Anomalous State of Knowledge) Kuram ve Modeli (Nicholas Belkin)

Bu yaklaşıma göre kişilerin var olan bilgisindeki eksiklik esastır.

Bu eksikliğin kullanıcı tarafından nasıl algılandığı, nasıl yapılandırdığı ve ifade edildiği üzerinde durulur.

Bilişsel bir yaklaşımla sorun ele alınmaktadır.

ASK

Ellis’in özellik modeli (Ellis’s feature set)

Başlama (starting

)

Göz atma(Browsin

g)

Zincirleme

(Chaining)

İzleme(Monitori

ng)

Ayırtetme(differentia

ting)

Çıkarma(Extracti

ng)

Doğrulama

(Verifying)

Sonlandırma

(Ending)

Ellis’in modeli 6 aşamadan oluşmaktadır. 1. Başlangıç (starting): Yeni bir konu söz konusudur. Araştırma

için temel materyaller tanımlanır.Tarama için başlangıç noktaları seçilir.

2. Zincirleme (chaning): Başlangıç kaynaklarından diğer kaynaklara yapılan göndermeler izlenir. Geriye ve ileri doğru zincirleme yapılır.

3. Ayırt etme (differentating): Bulunan bilgi kaynakları arasından seçim yapma.

4. Çıkarma (extracting): Kaynakların analizi, değerlendirilmesi.

5. Doğrulama (verifying): Elde edilen bilginin doğruluğunun ve güvenilirliğinin kontrol edilmesi.

6. Sonlandırma (ending): Bilginin düzenlenmesi, sentezlenmesi, özetlenmesi, raporlaştırılması.

Ellis modeli

Kuhlthau Süreç Modeli (Kuhlthau’s Process Model)

Aşamalar Başlama Seçim Keşfetme Formüle etme

Toplama Sunum

Duygular Değişkenlik

İyimserlik Karışıklık , hayal kırıklığı, endişe

Anlaşılırlık, açıklık

Yön kestirim yeteneği, güven duygusu

Rahatlama, tatmin ya da hayal kırıklığı

Düşünceler Anlaşılmaz

Netlik Artan ilgi Odaklanma

Eylemler Arka plan bilgi arayışı

İlgili bilgi arayışı

Geçerli bilgi arayışı

Uygun görevler

Tanımlamak

İncelemek İncelemek Formüle etmek

Toplamak, bir araya getirmek

Tamamlamak

Kuhlthau’nun 6 aşamalı süreç modeli Ellis’in modelini tamamlar niteliktedir.

Bilgi aramada süreçleri, davranış ve düşünceleri ele alır.

Başlama (iniation)- seçme (selection)- keşfetme (exploration)- formüle etme (formulation)- toplama (collection)- sunma (presentation) aşamalarından oluşur.

Bu süreçler üzerinde her aşamada etkili olan duygu, düşünce, eylem ve görevler tanımlanmaktadır.

Kuhlthau’nun modeli Ellis’in modelinden daha genel kapsamlıdır.

Kuhlthau Süreç Modeli

Ellis (1989) ve Kuhlthau (1991) tarafından geliştirilen modeller belli bir araştırma sürecini tanımlar ve evrenseldir.

Bu modeller daha çok bilgi arama süreci (information search process) ve öğrenme kuramına dayanmaktadır.

Bu modellerde bireylerin bilgiye ulaşma ve değerlendirme aşamalarındaki davranışları ve zihinsel süreçler açıklanmaktadır.

Bu modellerin temel eksikliği BAD değişkenleri ve sürece etki eden temel faktörleri dikkate almamalarıdır.

Bilgi arama modellerinde bilgi gereksinimi ve bilgi kaynakları ile ilgili unsurların modele yansıtılması beklenir bu modellerde gereksinimin tipi, bilgi kaynağının türü, bilginin erişilebilirliği ve özelliklere yer verilmemiştir.

Ellis ve Kulthau’nun modelleri üzerine…

Wilson‘ın(1999) Ellis and Kulthau’nun modellerine dayanarak geliştirdiği modell

Byström ve Järvelin’in Bilgi Arama Modeli – 1995

(Byström ve Järvelin’s information seeking model)

Görev karmaşıklığı Bilgi tipleri

Kaynak sayısı

Kaynak tipleri

Kaynakların yeri

Bilgi Arama Yüzeyi Modeli – 1995 (Byström ve Järvelin’s information seeking

surface model)

Bilgi ihtiyacının analizi

Eylem seçimi- Alternatiflerin

tanımlanması-Derecelendirilmesi - Bir eylemin seçimi

Uygulama

Değerlendirmea) Görev

tamamlanırsa tatmin sağlanması

b) Tatmin sağlanamaması

c) Daha fazla bilgiye gereksinim

Algılanan görevKişisel

Faktörler

Durumsal

Faktörler

Organizasyon

Kişisel arama

stili

Söylem analizi modeli (Discourse Analysis)

Söylem

Gerçeklik

İfade

Söylem analizinin odak noktası

Katılım

cılar

discourse analysis söylemi farklı açılardan ele alarak inceleme olanağı verir.

Farklı uygulama alanları vardır (eğitim, politika, sosyoloji, psikoloji, dilbilim, uluslararası ilişkiler, işletme vb)

Metin, metin içeriği, cümle, kelime, bilişsel yapı, hafıza, anlam, iletişim gibi çok unsurla ilişkilidir.

Discourse Analysis

Teknoloji kabul modeli (The Technology Acceptance Model)

E- ticaret uygulamalarını da içine alan en kapsamlı modellerden birisidir.

Teknolojinin kabulü, beceri, yeterlilik ile ilgili davranışları içerir.

Yararlılık ve kullanım kolaylığı algısının sonuca etkisi sınanabilir.

Bu özellikler üzerine toplumun özelliklerinin ve eğitimin etkisinin de birleştirerek sınandığı ve modelin bu bağlamda geliştirildiği çalışmalar da vardır (Koch, Toker, Brulez, 2011; Kurulgan ve Özata 2010).

Technology Acceptance Model (TAM)