bezpieczenstwo energ - 13 stycznia - publio.pl · grupa kapitałowa wsip s.a. 00–696 warszawa,...

Bezpieczeństwo energetyczne

Unii Europejskiej

Marcin Kaczmarski

Wydawca: Ewa SkuzaRedaktor merytoryczny: EditioProjekt okładki, stron tytułowych i opracowanie typografi czne serii: Jacek StaszewskiOpracowanie map: Anna SzymańskaIndeks: Andrzej Brzozowski

ISBN 978-83-61408-62-8

© Copyright by Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne Warszawa 2010

Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne Spółka z o.o.Grupa Kapitałowa WSiP S.A.00–696 Warszawa, ul. Pankiewicza 3www.waip.com.pl

Wydanie pierwszeArkuszy drukarskich: 10Skład i łamanie: Editio, Pruszków, www.editio.euDruk i oprawa: Poznańskie Zakłady Grafi czne S.A.

Spis treści

Wstęp 7

ROZDZIAŁ 1. Czym jest bezpieczeństwo energetyczne? 11

1. Rozumienie bezpieczeństwa energetycznego 132. Zagrożenia i wyzwania dla bezpieczeństwa energetycznego 183. Globalna sytuacja energetyczna na początku XXI wieku 224. Wnioski 29

ROZDZIAŁ 2. Sytuacja energetyczna Unii 31

1. Sytuacja prawna 312. Bilans energetyczny UE-27 353. Trasy dostaw surowców i sieć wewnątrzeuropejska 404. Bilans energetyczny poszczególnych państw członkowskich 455. Aktorzy wewnętrzni – europejskie koncerny energetyczne 506. Wnioski 52

ROZDZIAŁ 3. Zagrożenia i wyzwania dla bezpieczeństwa energetycznego Unii 54

1. Przyszłe zapotrzebowanie Unii na energię 55 1.1. Perspektywy wzrostu zużycia energii 55 1.2. Perspektywy wzrostu importu surowców energetycznych 57

2. Zagrożenia i wyzwania wewnątrzunijne 583. Zagrożenia i wyzwania zewnętrzne 60 3.1. Zagrożenia zewnętrzne 61 3.2 Wyzwania zewnętrzne 67 3.3. Zależność Unii od Rosji czy współzależność rosyjsko-unijna? 814. Wnioski 83

BEZPIECZEŃSTWO ENERGETYCZNE UNII EUROPEJSKIEJ6

ROZDZIAŁ 4. Unijna koncepcja bezpieczeństwa energetycznego na tle wizji państw członkowskich 84

1. Ewolucja unijnej koncepcji bezpieczeństwa energetycznego 842. Stanowisko wybranych państw Unii wobec bezpieczeństwa energetycznego 933. Wnioski 96

ROZDZIAŁ 5. Działania Unii na rzecz bezpieczeństwa energetycznego. Geopolityka 98

1. Dywersyfi kacja tras dostaw i źródeł surowców 99 1.1. Potencjalni dostawcy 100 1.2. Potencjalne trasy 1032. Polityka Unii wobec poszczególnych dostawców 1143. Współpraca wielostronna 1234. Wnioski 125

ROZDZIAŁ 6. Działania Unii na rzecz bezpieczeństwa energetycznego. Podejście liberalne 127

1. Spory unijne o liberalizację 1282. Działania Komisji 1303. Stanowisko aktorów zewnętrznych 1334. Wnioski 135

ROZDZIAŁ 7. Działania Unii na rzecz bezpieczeństwa energetycznego. Podejście alternatywne 136

1. Punkt wyjścia – zmiana klimatu 1362. Odnawialne źródła energii 1383. Efektywność energetyczna i oszczędzanie energii 1394. Węgiel 1395. Energetyka jądrowa 1406. Wnioski 141

ZAKOŃCZENIE. Perspektywy bezpieczeństwa energetycznego Unii 142

Bibliografi a 144

Indeks 151

Wstęp

Unia Europejska jest największym na świecie importerem ropy i gazu ziemnego,

dlatego musi być szczególnie zainteresowana bezpieczeństwem energetycznym

(Baumann 2008: 10)

Rozszerzanie się pojęcia „bezpieczeństwo” jest charakterystyczne dla nauki o sto-

sunkach międzynarodowych od lat 80. ubiegłego stulecia. Wydaje się jednak, że

żadna składowa bezpieczeństwa narodowego czy międzynarodowego nie zyskała

w ostatnim czasie takiego znaczenia, jak bezpieczeństwo energetyczne i to zarów-

no w debacie publicznej (politycznej), jak i akademickiej czy eksperckiej.

W Unii Europejskiej dwa kryzysy dostaw surowców energetycznych – w stycz-

niu 2006 roku i w styczniu 2009 roku1 – spowodowały gwałtowny wzrost zainte-

resowania tym tematem. Te jednostkowe zdarzenia zaistniały na tle większych

procesów w sferze energetyki, zarówno w wymiarze regionalnym, jak i globalnym:

rosnącego znaczenia polityki energetycznej w polityce zagranicznej Federacji Ro-

syjskiej, skokowego wzrostu zapotrzebowania na ropę i gaz ziemny w krajach azja-

tyckich oraz gwałtownego wzrostu cen ropy od końca ubiegłego stulecia. Mimo

wspominanych już wyżej zaburzeń w funkcjonowaniu europejskiego rynku ener-

getycznego, przez ostatnie 15−20 lat polityka energetyczna państw unijnych zde-

terminowana była przez prawa rynku i przekonanie o konieczności oddzielenia

kwestii energetycznych jako stricte ekonomicznych od politycznych. W końcu lat

90. ubiegłego wieku nasiliły się głosy ekspertów, podkreślające konieczność strate-

gicznego podejścia do kwestii bezpieczeństwa energetycznego (Umbach 2008: 4−5).

Procesy przedstawione powyżej w dużej mierze oddziałują na relacje mię-

dzy eksporterami a importerami surowców energetycznych. Żaden inny kraj

nie został postawiony w pierwszej linii „frontu energetycznego” tak, jak Unia

1 Oba kryzysy związane były ze wstrzymaniem przez Rosję przepływu gazu na Ukrainę, co wpły-

nęło na dostawy tego surowca do Unii Europejskiej, dla której Ukraina stanowi najważniejszy

kraj tranzytowy.


Europejska. Gospodarka UE jest coraz bardziej zależna od surowców energetycznych,

z których ponad połowę (53% w 2008 roku) importuje.

Debata o bezpieczeństwie energetycznym, która rozpoczęła się w pierwszych

latach XXI wieku, w dużej mierze dotyczy odradzającej się na międzynarodowej

arenie gospodarczej pozycji Federacji Rosyjskiej i jej wpływu na Unię Europejską,

wywieranego również (w coraz większym stopniu) za pomocą narzędzi energe-

tycznych. Jak pisze Marshall Goldman: „Nasi europejscy sojusznicy pomyślą dwa

razy, zanim zdecydują się powiedzieć »nie« Rosji” (Goldman 2008: 7). Niniejsza

książka stanowi rozważania nad rosnącym potencjałem surowcowym Federacji

Rosyjskiej i jego strategicznym wykorzystaniem z większą asertywnością. Surow-

ce pochodzące z tego państwa pokrywają 1/3 unijnej konsumpcji gazu ziemnego

oraz 1/5 ropy naftowej.

Kolejny istotny temat w dyskusji dotyczącej bezpieczeństwa energetycznego

UE stanowią dążenia Komisji Europejskiej do przekształcenia rynku energetyczne-

go w element jednolitego rynku unijnego. Działania te, jeśli zostaną sfi nalizowane,

bez wątpienia wpłyną zarówno na sytuację UE jako całości, jak i na poszczególne

państwa członkowskie.

Dodatkowym wymiarem stała się także, coraz istotniejsza w debacie euro-

pejskiej i coraz bardziej paląca w przekonaniu większości polityków i ekspertów,

kwestia przyspieszającego ocieplania się klimatu. Uznano, że nie sposób działać

w dziedzinie bezpieczeństwa energetycznego bez uwzględnienia skutków rosnącej

konsumpcji energii dla środowiska naturalnego na skalę globalną. Konsekwencją

takiego podejścia stał się wzrost znaczenia energii odnawialnej dla bezpieczeń-

stwa energetycznego UE.

Podsumowując, kwestie energetyczne w Europie koncentrują się na trzech

zagadnieniach: bezpieczeństwie zasobów, jednolitym rynku energetycznym oraz

ochronie środowiska.

Jednocześnie obserwowana debata, jak żadna inna, pozostaje zmitologizowa-

na, podporządkowana doraźnym celom politycznym, zdominowana przez sym-

patie i antypatie oraz podlegająca wpływom lobbystów, dbających o zyski po-

szczególnych kompanii energetycznych, tak europejskich, jak i zewnętrznych. Jest

to wreszcie dyskusja wewnątrzeuropejska, w której nierzadko padają oskarżenia

o forsowanie interesów narodowych i wezwania do wykazania się „europejską

solidarnością”.

Polityka energetyczna, której najważniejszy (aczkolwiek nie jedyny) skład-

nik stanowi bezpieczeństwo energetyczne, jest w przeważającym stopniu arty-

kułowana na szczeblu państw członkowskich Unii Europejskiej. Jednocześnie

staje się, w coraz większej mierze „mieszaniną polityki ekonomicznej, bezpie-

czeństwa oraz ochrony środowiska” (Matláry 1997: 7). Niewystarczające jest już

WSTĘP 9

jednokierunkowe podejście do problematyki bezpieczeństwa energetycznego –

czy to geopolityczne (wzywające do zaangażowania się w rywalizację o dostęp

do surowców energetycznych), czy stricte ekonomiczne (oparte na wierze w siłę

wolnego rynku energetycznego).

Analitycy i badacze coraz częściej zwracają uwagę, że kluczowym zagadnie-

niem strategicznym nie są „wysokie ceny w domu, ale polityczne efekty za gra-

nicą” i przewidują, że rywalizacja energetyczna wyłoni wielkich wygranych jak

i przegranych. Twierdzą też, że istotę problemu stanowią wyzwania dla bezpie-

czeństwa dobrobytu międzynarodowego i globalnego, spowodowane pojawieniem

się owych wygranych i przegranych (Burrows and Treverton, za: Ifantis 2008: 70).

W polskiej debacie publicznej bezpieczeństwo energetyczne jest obecne

(w mniejszym lub większym stopniu) od momentu odzyskania suwerenności

przez RP. Na początku lat 90. zaczęto sobie zdawać sprawę z faktu, że stopień

uzależnienia od surowców energetycznych dostarczanych z Federacji Rosyjskiej

jest stanowczo zbyt wysoki. Bezpieczeństwo energetyczne stało się też głównym

tematem rozmów o polityce wschodniej, o miejscu Polski w Unii Europejskiej. Nie

pozostało także bez znaczenia dla polskiej wizji Sojuszu Północnoatlantyckiego.

Warto podkreślić, że wpływ bezpieczeństwa energetycznego na kształt

stosunków międzynarodowych ma również wymiar jednostkowy. Owe bezpie-

czeństwo stanowi bowiem jeden z elementów bezpieczeństwa ludzkiego (hu-

man security). Przerwanie dostaw gazu wywołuje strach o ogrzewanie mieszkań.

W XXI wieku trudno też wyobrazić sobie funkcjonowanie bez gazu ziemnego

zasilającego kuchnie, nie mówiąc o skutkach nawet krótkotrwałych przerw w do-

stawach energii elektrycznej.

Wielowymiarowość bezpieczeństwa energetycznego unaocznia problemy

z zakresu polityki energetycznej i bezpieczeństwa energetycznego w polityce Unii

Europejskiej, jak i państwa polskiego. Niniejsza publikacja obrazuje, jak na prze-

strzeni lat zmieniało się podejście Unii Europejskiej do kwestii bezpieczeństwa

energetycznego.

Książka została podzielona na siedem rozdziałów. Rozdział pierwszy poświę-

cono odpowiedzi na pytanie, czym jest bezpieczeństwo energetyczne. W tym celu

przedstawione zostały: teoria, specyfi ka poszczególnych rynków oraz sytuacja ener-

getyczna w skali globalnej na początku XXI wieku. Część druga stanowi analizę

sytuacji energetycznej Unii Europejskiej i zawiera próbę odpowiedzi na pytanie, jaka

jest ta sytuacja obecnie. Przedmiotem rozważań uczyniono sytuację prawną w UE

odnośnie do polityki energetycznej, bilans energetyczny, tak na poziomie Unii, jak

i poszczególnych państw członkowskich oraz uczestników tworzących tę politykę.

Fragment trzeci poświęcony jest zagrożeniom bezpieczeństwa energetycznego Unii

i wyzwaniom, z którymi będzie ona musiała się zmierzyć. Czwarty rozdział


przedstawia z kolei wizję europejskiego bezpieczeństwa energetycznego w Unii

Europejskiej i w poszczególnych państwach członkowskich. Rozdziały od piątego

do siódmego przedstawiają trzy główne podejścia UE do kwestii bezpieczeństwa

energetycznego: geopolityczne – nastawione na działania podejmowane przez UE

na zewnątrz (skupione na dywersyfi kacji tras dostaw i źródeł zaopatrzenia oraz

współpracy wielostronnej), liberalne – odnoszące się do działań podejmowanych

wewnątrz Unii (skupione na budowie jednolitego rynku oraz mechanizmów so-

lidarności między państwami członkowskimi) oraz alternatywne – wynikające

z przekonania o konieczności stopniowego odchodzenia od paliw kopalnych i ści-

śle powiązane z kwestiami ochrony środowiska naturalnego. Zakończenie jest pod-

sumowaniem i analizą perspektywy bezpieczeństwa energetycznego Unii.

ROZDZIAŁ 1

Czym jest bezpieczeństwo energetyczne?

W nowym tysiącleciu kwestie energii ponownie weszły na globalną, i tym samym europejską, agendę polityczną

i wydaje się, że pozostaną na niej na dłużej (Aalto, Westphal 2008: 2)

Od czasu rewolucji przemysłowej zapewnienie dostaw energii, które są źródłem

elektryczności, ogrzewania i transportu, stało się trwałym elementem potrzeb no-

woczesnego społeczeństwa. Przez lata pozostawało jednak w sferze low politics,

czyli w grupie kwestii określanych niejednokrotnie jako techniczne, absorbują-

cych uwagę urzędników i ekonomistów, pozostających poza domeną strategicznego

myślenia o państwie i jego polityce. Bezpieczeństwo energetyczne koegzystowało

i konkurowało z innymi fundamentalnymi celami publicznej polityki, jak rozwój

gospodarczy czy ochrona środowiska (Bielecki 2002: 235). Szok naftowy1 z 1973

roku ujawnił, że producenci ropy naftowej mają w swoich rękach potężne narzędzie

1 Pierwszy kryzys naftowy rozpoczął się w październiku 1973 roku, kiedy to członkowie Organiza-

cji Państw Arabskich Eksporterów Ropy (Organization of Arab Petroleum Exporting Countries,

OAPEC) składającej się z Egiptu, Syrii oraz państw arabskich (członków OPEC ) ogłosili embargo

na dostawy ropy naftowej. Do OPEC, Organizacji Państw Eksporterów Ropy Naftowej, utworzonej

w 1960 roku, należą: Algieria, Angola, Arabia Saudyjska, Ekwador, Irak, Iran, Katar, Kuwejt, Libia,

Nigeria, Wenezuela, ZEA. Do stycznia 2009 roku członkiem OPEC była również Indonezja.

Na decyzję OAPEC wpłynęło zaangażowanie USA w wojnę Jom Kippur. Niezależnie człon-

kowie OPEC postanowili użyć swojej przewagi w mechanizmie ustalania światowych cen ropy,

zwiększając jej cenę o 70%. Gwałtowny wzrost cen surowca miał bezpośrednie przełożenie na

sytuację gospodarczą państw wysokorozwiniętych – największych importerów ropy. Jego skutki

dotknęły także kraje rozwijające się, które to w okresie kryzysu, idącego w parze ze stosunkowo

łatwą dostępnością tzw. petroUSD, zaczęły gwałtowną akumulację długu zagranicznego. Drugi

szok energetyczny miał miejsce w 1979 roku i był bezpośrednio związany z konsekwencjami

rewolucji w Iranie, która zakłóciła proces eksportu ropy z tego obszaru. Kraje OPEC zwiększyły

produkcję, aby zapobiec negatywnym skutkom ograniczenia irańskiego eksportu, jednak panika

na rynkach międzynarodowych spowodowała kolejny znaczący wzrost cen.


polityczne. Kryzys spowodował, że kwestie bezpieczeństwa energetycznego stały

się istotnym elementem strategii i awansowały do sfery high politics.

Zakończenie zimnej wojny oraz związane z tym przemiany sprawiały wraże-

nie, że w sferze energetyki również nastąpi „koniec historii”. Duże nadzieje wiązano

przede wszystkim ze zmianami na wschodzie Europy, które, jak sądzono, stwarzały

szanse na podjęcie partnerstwa energetycznego między Zachodem i krajami byłe-

go ZSRR, zasobnymi w surowce, a krajami potrzebującymi środków fi nansowych

oraz technologii dla usprawnienia wydobycia i sieci transportowej. Znakiem tych

nadziei pozostaje do dzisiaj Traktat Karty Energetycznej (TKE) – patrz rozdział 5.

Przemiany ostatniej dekady rozwiały te złudzenia. Istotne zagrożenia w sferze

ekonomicznej i politycznej wynikają z jednej strony z zależności od importu ropy

i gazu z państw niestabilnych lub objętych konfl iktem, z drugiej zaś z wykorzysty-

wania eksportowanych surowców energetycznych dla osiągnięcia celów politycznych

i zwiększenia wpływów na arenie międzynarodowej przez producentów. Niepewność

dostaw z dotychczasowych źródeł (i związana z nią konieczność dywersyfi kacji) stała

się głównym tematem debat politycznych w wielu krajach, od USA przez Europę po

Azję. Okazało się, że zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego wymaga stwo-

rzenia adekwatnych narzędzi politycznych i ogromnego wkładu pracy.

Odnowione zainteresowanie zagadnieniami bezpieczeństwa energetycznego

miało swoje źródła w kilku procesach, m.in.: w gwałtownym wzroście cen ropy

od końca lat 90. połączonym z rosnącym popytem na wszelkie surowce energe-

tyczne, w ewolucji sytuacji politycznej w krajach je produkujących, w uznaniu

wpływu działalności człowieka na ocieplanie klimatu, w dostrzeżeniu rozmiarów

potencjalnych skutków katastrof wywołanych przez człowieka, np. związanych

z działalnością terrorystyczną, lub naturę – katastrofy przyrodnicze, np. huraga-

ny, powodzie (Yergin 2006: 69–70).

Nie doszło do wyczekiwanej rewolucji w produkcji energii. Symbolicznym

fi askiem był skandal wokół zimnej fuzji2. Coraz bardziej oczywisty stawał się fakt,

iż produkcja energii w przewidywalnej przyszłości będzie opierać się na paliwach

kopalnych (ich udział wynosi 80% w bilansie energetycznym świata3), w związku

z czym rosnąca emisja gazów cieplarnianych oraz stopniowe zwiększanie zależności

od importu ropy, gazu i węgla będą powodowały narastanie obaw o bezpieczeństwo

energetyczne (Umbach 2008: 1; Litvin 2009: 2–3).

2 Zimna fuzja miała umożliwić produkcję energii na drodze kontrolowanej syntezy jądrowej.

W 1989 roku doniesienia Fleischmanna i Ponsa o, rzekomo przeprowadzonej, reakcji fuzji jąder

deuteru przy elektrolizie ciężkiej wody w temperaturze pokojowej (stąd nazwa zimna fuzja)

wzbudziły nadzieje na możliwość opanowania syntezy termojądrowej. Szereg podobnych ekspe-

rymentów nie potwierdził jednak wyników.3 Dane z IEA (www.iea.org).

CZYM JEST BEZPIECZEŃSTWO ENERGETYCZNE? 13

1. Rozumienie bezpieczeństwa energetycznego

Nie ma obecnie w literaturze przedmiotu jednomyślności w kwestii rozumienia

pojęcia bezpieczeństwa energetycznego. Punktem wyjścia dla rozważań należy

uczynić jego pozycję wobec bezpieczeństwa w ogóle. Następnie warto przyjrzeć

się bezpieczeństwu energetycznemu pod różnymi kątami. W ramach kryterium

podmiotowego można wyróżnić bezpieczeństwo energetyczne państw-producen-

tów i państw-konsumentów. W ramach kryterium przedmiotowego można wy-

odrębnić takie aspekty bezpieczeństwa energetycznego jak: strategiczno-geopo-

lityczny, ekonomiczny czy środowiskowy. Odrębnym zagadnieniem jest kwestia

postrzegania bezpieczeństwa energetycznego przez zainteresowanych aktorów.

Podstawowym podziałem w rozumieniu miejsca energetyki w polityce współ-

czesnych państw jest wyodrębnienie podejścia ekonomicznego oraz podejścia po-

lityczno-strategicznego (geopolitycznego). Ekonomiści uznają, że bezpieczeństwo

energetyczne jako takie jest mitem i ewentualne zagrożenia są związane, co naj-

wyżej, z brakiem paliw i zakłóceniem dostaw. Traktują rynek jako głównego re-

gulatora tych kwestii. Z kolei analitycy polityki zagranicznej jeszcze w latach 80.

XX wieku stwierdzili, że bezpieczeństwo energetyczne jest składnikiem bezpie-

czeństwa narodowego (Checchi et al. 2009: 1) i powinno być studiowane zarówno

pod kątem politycznym, jak i ekonomicznym (Belyi 2003: 353). Bezpieczeństwo

energetyczne jest dobrem publicznym, niewłaściwie regulowanym przez rynek,

który zapewnia jego niższy poziom od optymalnego z punktu widzenia społe-

czeństwa (Bielecki 2002: 236).

Włączenie kwestii energetycznych w zakres studiów nad bezpieczeństwem

wynikało z obserwowanego wówczas rozszerzania się jego pojęcia. Jednocześnie

nie wszyscy autorzy postrzegają bezpieczeństwo energetyczne jako odrębny ro-

dzaj bezpieczeństwa. Jest ono traktowane jako jeden ze składników bezpieczeń-

stwa ekonomicznego. Z kolei, w ramach tego samego kryterium przedmiotowe-

go, odrębnie od bezpieczeństwa energetycznego/ekonomicznego, wyróżniane jest

bezpieczeństwo ekologiczne, co wskazywałoby, iż kwestie wpływu energetyki na

środowisko nie wchodzą w skład pojęcia bezpieczeństwa energetycznego (Zięba

2008: 17–18). Inni autorzy sytuują bezpieczeństwo energetyczne w ramach bez-

pieczeństwa technologicznego (Frankowski 2008: 249). Nie ulega jednak wątpli-

wości, że bezpieczeństwo energetyczne na trwałe zajęło miejsce w rozważaniach

zarówno nad bezpieczeństwem narodowym i polityką zagraniczną, jak i w stu-

diach nad bezpieczeństwem międzynarodowym. Autor uważa, że z uwagi na wie-

loaspektowość pojęcia bezpieczeństwa energetycznego należałoby je traktować

jako odrębny element bezpieczeństwa tak narodowego, jak i międzynarodowego.

Przedmiot badań bezpieczeństwa energetycznego podlegał ewolucji. W la-

tach 70. i 80. obejmował ropę naftową, obecnie pojęcie odnosi się również do gazu


ziemnego i dostaw energii elektrycznej. Jednocześnie coraz więcej uwagi poświę-

cano wszystkim typom infrastruktury energetycznej. Nie ma jednej defi nicji bez-

pieczeństwa energetycznego. Najprostsza określa je jako „dostępność wystarcza-

jących zasobów za przystępną cenę” (Yergin 2006: 70–71; Bielecki 2002: 237). Na

owo bezpieczeństwo składają się następujące elementy: dywersyfi kacja zasobów,

margines bezpieczeństwa (np. w postaci zapasów), świadomość zintegrowania

rynku (w przypadku ropy), dostępne informacje, bezpieczeństwo infrastruktury

(ibidem 76–78). Bezpieczeństwo energetyczne można również zdefi niować jako

dostępność energii adekwatnej, w przystępnej cenie i niezawodnej, niezbędnej

zarówno z punktu widzenia rozwoju ekonomicznego, jak i bezpieczeństwa ludz-

kiego – human security (Umbach 2008: 1).

Według innej defi nicji bezpieczeństwo energetyczne jest utrzymywane po-

przez strategiczne planowanie, nastawione na dywersyfi kację paliw i zasobów

oraz efektywność i elastyczność w sektorze energetycznym (Monaghan 2005: 2).

Inny podział bezpieczeństwa energetycznego obejmuje: bezpieczeństwo dostaw

energii, bezpieczeństwo zapotrzebowania, wiarygodność dostawców energii, bez-

pieczeństwo instalacji (Frankowski 2008: 250).Bezpieczeństwo energetyczne nie

może zostać sprowadzone do trwałości (sustainability), konkurencyjności i bez-

pieczeństwa zasobów, jest „wielowymiarową koncepcją, włączając zewnętrzne

i wewnętrzne działania”, która wykracza poza pojmowanie w kategoriach czysto

ekonomicznych. Rosnąca rola dostaw zagranicznych surowców powoduje wzrost

niepewności, a nawet poczucie braku bezpieczeństwa. Dłuższa przerwa w ich do-

stawach stworzyłaby zagrożenie dla funkcjonowania państwa i społeczeństwa

na wszystkich szczeblach, w gospodarce, polityce i w życiu obywateli (Baumann

2008: 4–5). Z kolei, według Międzynarodowej Agencji Energetycznej (Internatio-

nal Energy Agency, IEA) „bezpieczeństwo energetyczne w praktyce najlepiej po-

strzegać jako problem zarządzania ryzykiem, tj. redukcji ryzyka i konsekwencji

zakłóceń do akceptowanego poziomu” (IEA 2007: 161).

Mając na uwadze tak szerokie ujmowanie bezpieczeństwa energetycznego,

pierwszym kryterium w rozważaniach nad nim należy uczynić podział na bezpie-

czeństwo geologiczne i polityczne. Z geologicznego punktu widzenia bezpieczeń-

stwo energetyczne jest długoterminową kwestią praktyczną, opartą o możliwość

podtrzymania wydobycia. Toczy się debata na temat przyszłości zasobów. Zwo-

lennicy szczytu zasobów (peak of resources) twierdzą, że zasoby ulegają wyczerpa-

niu: wkrótce osiągną swój szczyt, potem plateau, a następnie będą maleć. Sukcesy

technologiczne sprawiają, że wydobycie odbywa się jeszcze szybciej. Przeciwnicy

takiego podejścia uznają, że źródła surowców nie są do końca rozpoznane, zaś

postęp technologiczny ułatwi eksploatację z dotychczas nieopłacalnych lokaliza-

cji (Monaghan 2005: 2–3). Warto przy tym pamiętać, że istnieją różne metody


liczenia zasobów i mimo tego, że duża część z nich jest publiczna, to dokładne

dane pozostają ściśle strzeżone (np. w Rosji w 2005 roku wielkość rezerw uznano

za tajemnicę państwową; ibidem 4).

Kolejnym elementem wyodrębniania podziałów w ramach bezpieczeństwa

energetycznego jest kryterium podmiotowe. Pojęcie bezpieczeństwa energetycz-

nego zależy w dużej mierze od pozycji zajmowanej przez danego aktora – inaczej

będzie ono rozumiane przez producentów surowców, inaczej przez konsumen-

tów (Heinrich 2008: 1539–1540). Dla eksporterów oznacza bezpieczeństwo popy-

tu – sytuację gwarantującą trwałość sprzedaży surowca. W Rosji, bezpieczeństwo

energetyczne sprowadza się do ponownego ustanowienia państwowej kontroli nad

„zasobami strategicznymi” oraz nadzoru tras, którymi surowce są wysyłane. W kra-

jach rozwijających się, bezpieczeństwo energetyczne zależy od wpływu zmian cen

na bilans płatniczy. Dla Chin i Indii stanowi zdolność dostosowania się do zależ-

ności, w miejsce poprzedniej samowystarczalności. W Europie debaty koncentru-

ją się wokół kwestii nadmiernej zależności od gazu i pytania, czy warto budować

elektrownie jądrowe i wracać do pozyskiwania energii ze spalania węgla (Yergin

2006: 71). Można wskazać trzy grupy krajów zainteresowanych bezpieczeństwem

energetycznym, a zarazem inaczej je rozumiejących: producenci, konsumenci oraz

kraje tranzytowe. Dla konsumentów nieposiadających własnych zasobów i zmuszo-

nych do importu ryzyko będzie wiązało się z przerwaniem dostaw ropy lub gazu

(co uderzy oczywiście w ich gospodarki), ze skokowym wzrostem cen ropy lub gazu

czy zakłóceniem relacji politycznych przez zależność od importu surowców (Litvin

2009: 3). Z ich punktu widzenia najważniejsze jest bezpieczeństwo zasobów (secu-

rity of supply). Dla państw produkujących i eksportujących surowce zagrożeniem

będzie redukcja zużycia wśród konsumentów czy bojkot określonych producentów

(Monaghan 2005: 5). Importerzy mają mniejsze możliwości, aczkolwiek stanowią

istotny rynek zbytu, więc mogą poprzez sankcje bądź embarga, zaszkodzić krajom

sprzedającym surowce energetyczne (Hadfi eld 2008: 324).

Najbardziej rozbudowane w ramach bezpieczeństwa energetycznego jest

kryterium przedmiotowe, w ramach którego można wyróżnić aspekty: strate-

giczno-geopolityczny, ekonomiczny, ekologiczny oraz infrastrukturalny.

Aspekt strategiczno-geopolityczny odnosi się przede wszystkim do skutków

zależności od importu surowców albo wykorzystania eksportu surowców do pro-

wadzonej polityki zagranicznej. Przykładem są relacje między krajami Międzyna-

rodowej Agencji Energetycznej i państwami OPEC (Belyi 2003: 355). Wynika on

też z faktu, że handel surowcami energetycznymi nie jest elementem porozumień

w ramach Światowej Organizacji Handlu – WTO (Baumann 2008: 7–8).

W wymiarze ekonomicznym bezpieczeństwo oznacza – dla konsumenta –

możliwość nabycia potrzebnej ilości energii za przystępną cenę, zaś dla producenta


perspektywę zbytu surowców po korzystnej cenie. Jest ono równoznaczne z nie-

zakłóconym przepływem surowców, stosownie do potrzeb globalnej gospodarki.

Oznacza, że ceny są oparte na kosztach i określane przez rynek na bazie równo-

wagi popytu i podaży. Istotnym elementem aspektów ekonomicznych bezpie-

czeństwa energetycznego jest makroekonomiczny efekt wysokich cen surowców

i potencjalne straty w wyniku przerw w ich dostawach (Bielecki 2002: 237).

Na znaczeniu zyskała ekologia. Coraz istotniejsze miejsce w koncepcjach

bezpieczeństwa energetycznego, zwłaszcza forsowanych przez kraje rozwinięte,

zajmuje kwestia kosztów środowiskowych stosowania paliw kopalnych (Meidan

2008: 34). Jednak bez przełomu technologicznego nawet dążenie do minimali-

zacji wpływu człowieka na klimat oraz próba zastąpienia paliw kopalnych nie

przyniosą większych efektów w perspektywie najbliższych dwóch dekad (Litvin

2009: 5). Uwzględnianie wymiaru środowiskowego, które charakteryzuje posze-

rzone rozumienie bezpieczeństwa ekonomicznego, oznacza, że politycy muszą

brać pod uwagę już nie tylko konieczność zapewnienia zasobów, lecz także skutki

środowiskowe przyjęcia konkretnego modelu mieszanki surowców energetycz-

nych (Matláry 1997: 9).

Aspekt infrastrukturalny odnosi się przede wszystkim do dbałości o infra-

strukturę oraz jej rozbudowę. W praktyce oznacza to np. rozszerzenie terminali

LNG (Liquefi ed Natural Gas) i podziemnych magazynów gazu. To także kwestia

przygotowania (w ramach obrony cywilnej) na przypadki dłuższego braku do-

staw energii. Należy posiadać obowiązkowe rezerwy, ale nie da się przechowywać

nieskończonej ilości zapasów. Można doń odnieść także poprawianie efektywno-

ści energetycznej, która w dużej mierze zależy od mieszanki paliwowej, przede

wszystkim tej używanej do wytworzenia energii elektrycznej (Baumann 2008:

5–6). Bezpieczeństwo energetyczne dotyczy także tych zagrożeń, na które trzeba

reagować w sposób tradycyjny tj. poprzez fi zyczną ochronę infrastruktury. Np.

w 2007 roku zanotowano 331 ataków terrorystycznych na infrastrukturę: rafi -

nerie ropy, tankowce czy stacje przekaźnikowe energii elektrycznej. Oprócz tego

rozpowszechniła się plaga piractwa morskiego (Baumann 2008: 9). W debacie

pojawiło się pojęcie bezpieczeństwa infrastruktury energetycznej.

Doniosłe znaczenie dla bezpieczeństwa energetycznego mają także elementy

subiektywne: percepcja i aspekt psychologiczny. Obawy społeczeństwa są realne,

nawet jeśli nie są uzasadnione (Monaghan 2005: 4). Dyskusja o sprzeczności między

realnością i percepcją zagrożenia ma kluczowe znaczenie dla zrozumienia toczących

się sporów o bezpieczeństwo energetyczne (por. Zięba 2008: 25–27). Poczucie bez-

pieczeństwa w sferze energetycznej, a zwłaszcza w kwestii zasobów, pozostaje, w du-

żej mierze, pod wpływem psychologii i percepcji. Może się zdarzyć, że kraj, który im-

portuje całość surowców, będzie się czuł bezpieczny, a kraj tylko częściowo zależny


od importu będzie uważał się za zagrożony. Poczucie bezpieczeństwa może szybko

spaść, przy zachowaniu wskaźników materialnych, na skutek zmian w politycznych

relacjach pomiędzy krajami handlującymi ze sobą (Hadfi eld 2008: 324–325).

Stałym elementem dyskusji o bezpieczeństwie energetycznym pozostaje za-

gadnienie współzależności i jednostronnej zależności, które w praktyce nie jest

możliwe do rozstrzygnięcia, albowiem zawsze będzie uwarunkowane subiektywną

oceną. Współzależność oznacza sytuację, w której zdolność jednej strony do reali-

zacji swoich celów w dużym stopniu zależy od wyborów i decyzji drugiej. Nie na-

leży utożsamiać współzależności ze współpracą, ponieważ współzależność może

powodować również relacje konfl iktowe (Proedrou 2007: 333–335). Według nie-

których autorów konsumenci i producenci energii są współzależni: pierwsi nie są

w stanie egzystować bez drugich, jedni mają surowce, a inni fi nanse. Przykładem

współzależności jest rozłożenie zasobów surowcowych, fi nansowych i technologii,

które czyni współpracę między poszczególnymi aktorami niezbędną (Belyi 2003:

353). Dla niektórych nie może być mowy o współzależności, bowiem konsument jest

dużo bardziej wrażliwy niż producent, co powoduje jednostronną zależność. Spór

o obecny charakter relacji UE–Rosja w dużej mierze opiera się na tym, czy jest to

zależność (Larsson 2007) czy też współzależność (Kiessner 2006: 121–122). Autorzy

mówiący o współzależności posługują się terminami sensitivity oraz vulnerability,

w języku polskim można je określić jako stopień podatności/wrażliwości danego

aktora. Sensitivity dotyczy kosztów, jakie poniesie każda ze stron, jeśli nie uzyska

przewidzianych korzyści (np. redukcja dostaw energii czy wstrzymanie opłat za

już dostarczoną). Vulnerability odnosi się do kosztów, jakie poniesie współzależna

strona, jeśli druga zdecyduje się zakończyć relację (Proedrou 2007: 332).

Z punktu widzenia konsumenta, jakim jest UE, najważniejsze znaczenie zy-

skało bezpieczeństwo zasobów (security of supply). Defi nicje europejskie okre-

ślają je jako strategię zredukowania ryzyka związanego z użyciem, produkcją i im-

portem energii. Istotne jest przy tym uwzględnienie ceny surowca – energia musi

być dostępna za przystępną cenę – w przypadku braku tego czynnika nie można

mówić o bezpieczeństwie zasobów (Egenhofer 2006: 5). Komisja w Zielonej Księ-

dze z 2000 roku zdefi niowała bezpieczeństwo zasobów następująco: „zapewnie-

nie właściwego funkcjonowania gospodarki, nieprzerwana dostępność fi zyczna

za rozsądną cenę przy respektowaniu problemów środowiskowych”. Według Ko-

misji bezpieczeństwo zasobów nie zakłada maksymalizacji energetycznej samo-

wystarczalności ani minimalizacji zależności, ale redukcję ryzyka związanego

z taką zależnością. Wśród celów widziano zrównoważenie i zdywersyfi kowanie

źródeł zaopatrzenia, zarówno pod względem produktów, jak i regionów geogra-

fi cznych, z których pochodzą (Komisja Europejska 2000: 2). W Zielonej Księ-

dze z 2006 roku Komisja mówi o konieczności zrównoważenia bezpieczeństwa


zasobów, konkurencyjności i ochrony środowiska. Dodatkowym elementem roz-

ważań jest włączenie do kwestii bezpieczeństwa zasobów zagadnień związanych

ze zmianą klimatu.

2. Zagrożenia i wyzwania dla bezpieczeństwa energetycznego

Postrzeganie zagrożeń i wyzwań dla bezpieczeństwa energetycznego zależy od ro-

zumienia pojęcia bezpieczeństwa. Kwestia „zagrożenia a wyzwania”, chociaż wydaje

się czysto akademicka, niesie ze sobą poważne implikacje praktyczne (Zięba 2008).

Postrzeganie każdej sytuacji w kategorii zagrożenia może poważnie ograniczyć zdol-

ność danego aktora do adekwatnego reagowania na sytuację. Niniejszy podrozdział

skupia się przede wszystkim na zagrożeniach i wyzwaniach dla konsumentów i im-

porterów surowców energetycznych. Jakie są zagrożenia i wyzwania dla bezpieczeń-

stwa zasobów? Zasadniczy podział wyróżnia krótko- i długoterminowe.

Krótkoterminowe są związane z funkcjonowaniem infrastruktury transpor-

tu przesyłowego i obejmują: braki dostaw spowodowane wypadkami, problemami

politycznymi, atakami terrorystycznymi, warunkami pogodowymi lub awariami

sieci (Bielecki 2002: 237).

Długoterminowe obejmują:

ryzyko geologiczne – odnosi się do wyczerpywania zasobów;

ryzyko techniczne – obejmuje problemy z systemami wydobycia i prze-

syłu, spowodowane niedoinwestowaniem i złym stanem technicznym;

ryzyko ekonomiczne – wiąże się z różnicą między podażą a popytem

(nowe zasoby mogą nie zostać dostarczone na rynek na czas), wynika-

jącą z braku inwestycji lub niewłaściwego kontraktowania, fl uktuacji cen

surowców energetycznych; może wynikać z nadużycia pozycji rynkowej,

dotyczy też polityki prowadzonej przez producentów;

ryzyko geopolityczne – obejmuje zawieszenie dostaw z przyczyn poli-

tycznych, wojny domowej; wpływa na nie zarówno celowa polityka

poszczególnych rządów, jak i skutki konfl iktów regionalnych, terro-

ryzmu itp.; negatywnym zjawiskiem jest też konkurencja o wpływy

w bogatych w surowce regionach (tradycyjnie – Bliski Wschód, ostatnio

– Azja Centralna) oraz brak reguł odnośnie do wydobycia na spornych

terytoriach, jak Arktyka czy Morze Południowochińskie (Litvin 2009: 9).

Można też wykazać głęboki brak zaufania między importerami i ekspor-

terami, uwidoczniający się w ograniczaniu dostępu kompanii naftowych

z krajów zachodnich do źródeł surowców;

ryzyko środowiskowe – dotyczy zanieczyszczenia środowiska przez

działania w sektorze energetyki, obejmuje wypadki (wyciek ropy, awaria


jądrowa), jak i ich długofalowe skutki, np. przyspieszenie zmian klima-

tycznych (Egenhofer 2006: 6; Checchi et al. 2009: 3).

Larsson klasyfi kuje zagrożenia i wyzwania zewnętrzne jako wynikające

z: geologicznego wyczerpywania się złóż, polityki producentów, ryzyka polityczne-

go, bezwzględnej polityki cenowej karteli, polityki rurociągowej oraz przerw w do-

stawach surowców (2007: 29). W przypadku infrastruktury problemem są „wąskie

gardła” dla transportu morskiego (zarówno ropy, jak i LNG), np. cieśnina Ormuz,

przez którą przechodzi 40% światowego morskiego handlu ropą (Litvin 2009: 3),

Malakka, kanał Sueski, Bosfor. Zdaniem IEA żaden system nie może być uznany

za w pełni bezpieczny w krótkim okresie, ponieważ przerwy bądź zakłócenia mogą

wystąpić niespodziewanie wskutek sabotażu, politycznej interwencji, wypadku czy

katastrofy naturalnej. W dalszej perspektywie niedoinwestowanie infrastruktu-

ry produkcyjnej, przetwórczej bądź transportowej może prowadzić do braków

i, w związku z tym, niedopuszczalnie wysokich cen (IEA 2007: 161).

Wiele problemów związanych z bezpieczeństwem energetycznym pozo-

stała w sferze ostrzeżeń i prognoz. Istnienie globalnego rynku ropy ogranicza

ryzyko związane z zakłóceniem dostaw od jednego producenta. Wzrost cen

przyczynił się do podjęcia inwestycji w kanadyjskie piaski roponośne, jak i do

zwiększenia ilości wierceń na szelfi e kontynentalnym – off -shore (Litvin 2009: 3).

Na ocenę zagrożeń i wyzwań dla bezpieczeństwa energetycznego wpływają też

różnice pomiędzy poszczególnymi rodzajami surowców energetycznych. Naj-

wyraźniej uwidoczniają się różnice w bezpieczeństwie zasobów ropy naftowej

i gazu ziemnego.

Rynek ropy naftowej ma charakter globalny, w związku z czym cechuje go

duża elastyczność, a rurociągi mają charakter drugorzędny. Ropa jest sprzedawana

na zasadzie kontraktów bieżących, a trzeba pamiętać, że istnieje jej światowa cena.

Jednocześnie ropa jest paliwem trudniejszym do zastąpienia – połowa globalnej

podaży na surowiec trafi a do sektora transportowego, gdzie produkty ropopo-

chodne cieszą się monopolem. Ze względu na rynek, producenci mają ograniczone

możliwości wykorzystania surowców w celach politycznych – państwa OPEC nie

są w stanie zharmonizować swojej polityki eksportowej z celami polityki zagra-

nicznej. Nie ma potrzeby zawierania „ partnerstwa strategicznego” z eksporterami

ropy, by dostosować się do ich żądań politycznych. Jeśli gdzieś pojawia się lokalny

problem z wydobyciem, przekłada się on na wzrost globalnej ceny ropy. Zatem

rola OPEC, z punktu widzenia państw-importerów ropy, jest ekonomiczna, a nie

geopolityczna (Noël 2008: 8). Z drugiej strony, konsekwencją zależności cen ropy

od rynku globalnego jest fakt, iż nawet dywersyfi kacja dostaw nie zagwarantuje

stałości cen i nie uchroni przed ich wzrostem (Monaghan 2005: 3).


Handel gazem ziemnym zależy ściśle od przebiegu rurociągów, co powodu-

je wzrost współzależności pomiędzy konsumentami i producentami surowca. Nie

można zatem mówić o globalnym rynku, ale raczej o regionalnych rynkach gazu

(Checchi et al. 2009: 14). Rynek ten jest zagrożony zakłóceniami, ponieważ nie

można łatwo zastąpić dostaw w razie ich przerwania (Litvin 2009: 5). Gaz ziemny

jest sprzedawany na podstawie kontraktów długoterminowych. Nie istnieje obec-

nie światowa rynkowa cena gazu. Surowiec nie może być sprzedawany na rynku

spotowym ani eksportowany globalnie. Występuje tutaj szczególne powiązanie

(o znaczeniu strategicznym) między producentem i konsumentem – wyklucza ono

wszystkich innych aktorów (Norling 2007: 9). Ponadto cena gazu w tak dużym stop-

niu zależy od kosztów transportu, że różni się na poszczególnych rynkach lokalnych

(Yegorov et al. 2009: 308). Zarazem koszty budowy rurociągów są zbyt wysokie, by

zbudować zapasowy gazociąg od innych dostawców, który posłużyłby w przypadku

nieprzewidzianych zakłóceń w transporcie gazu (Goldman 2008: 47).

W przypadku gazu ziemnego cena zostaje sztucznie ustalona – nie istnieje

sprawiedliwa rynkowa wartość gazu. Zazwyczaj w kontraktach długotermino-

wych jest ona skorelowana z koszykiem produktów ropopochodnych (z opóź-

nieniem kilku miesięcy), co oznacza, że koszt gazu traktowany jest jako alterna-

tywny koszt ropy (Larsson 2007: 35). Spadek cen ropy w 2008 roku spowodował

wezwania ze strony władz rosyjskich do oddzielenia cen gazu i ropy (co miałoby

na celu faktyczne trwałe podniesienie cen gazu). Jak pisze Larsson: „nie istnieje

realna cena rynkowa za rosyjski gaz (…), najwyższa cena jest akceptowana jako

cena rynkowa” (2007: 36). Kontrakty długoterminowe na rynku gazowym mają

zazwyczaj dwie charakterystyczne cechy. Po pierwsze, klauzulę „bierz lub płać”

(take or pay), nakazującą odbiorcy płacić również za tę część zakontraktowanego

gazu, której nie odebrał. Po drugie, klauzulę zakazującą reeksportu – destination

clause (Żurawski vel Grajewski 2008: 447). Zmianę na rynku gazowym miało

przynieść rozpowszechnienie technologii LNG (gazu skroplonego), ale jest ona

wciąż droższa, możliwości popytu ( terminale) przewyższają możliwości poda-

ży, a producenci pozostają niechętni wobec kontraktów bieżących (spot). Koszty

związane z budową infrastruktury zachęcają do kontraktów długoterminowych

(Goldman 2008: 48). W 2005 roku 87% LNG było sprzedawane na bazie takich

długoterminowych kontraktów (Goldman 2008: 179). Międzynarodowa Agencja

Energetyczna (IEA) defi niuje bezpieczeństwo zasobów gazu jako „zdolność do

zarządzania, przez dany okres czasu, wpływami rynków zewnętrznych, które nie

mogą być zrównoważone przez sam rynek” (Checchi et al. 2009: 14).

Obecny system bezpieczeństwa energetycznego ma charakter fragmenta-

ryczny i, jako że jest efektem szoku naftowego z 1973 roku, odnosi się w prakty-

ce jedynie do rynku ropy naftowej. Jego składowymi (mającymi przeciwdziałać


używaniu ropy jako broni politycznej) są: Międzynarodowa Agencja Energetyczna

(IEA) z Paryża, grupująca kraje uprzemysłowione4, strategiczne zapasy ropy (łącz-

nie z będącymi własnością USA), ciągła analiza rynków i polityk, oszczędzanie

energii i podziały zasobów w razie niespodziewanych wydarzeń. Jak dotąd dwu-

krotnie sięgnięto po strategiczne rezerwy – w 1991 roku w trakcie wojny w Zatoce

Perskiej i jesienią 2005 roku po huraganie „Katrina”, który ograniczył wydobycie

w USA o około 1/4 (Yergin 2006: 75). Ochrona bezpieczeństwa energetycznego

z uwagi na swoją specyfi kę wymaga użycia środków niemilitarnych: politycznych,

ekonomicznych oraz środowiskowych (Yorkan 2006: 65). Odpowiedzialność za

bezpieczeństwo energetyczne jest podzielona pomiędzy sektor publiczny i prywat-

ny. Oprócz tego powstało kilka organizacji reprezentujących eksporterów ( OPEC,

GECF) i importerów (Hadfi eld 2008: 323).

Konsumenci i importerzy surowców energetycznych mają do wyboru szereg

opcji, które mogą przeciwdziałać zagrożeniom i wyzwaniom dla ich bezpieczeń-

stwa energetycznego. Wśród nich można wymienić:

działania na rzecz zmiany popytu (przede wszystkim: zmniejszenie zuży-

cia ropy i gazu, zwiększenie efektywności wykorzystania energii, poszuki-

wanie innych źródeł – węgiel, atom, paliwa odnawialne) – efektem takiej

polityki były względnie sztywne kontrakty długoterminowe, wiążące się

z budową infrastruktury trwale wiążącej producenta z konsumentem oraz

dialog polityczny między konsumentami i producentami energii (Egenho-

fer 2006: 4),

dywersyfi kację źródeł dostaw oraz rodzajów stosowanych surowców,

krótkoterminową stabilizację strony podażowej (od zbliżenia z krajami-

-producentami poprzez oferty pomocy i współpracy po naciski dyplo-

matyczne i interwencję zbrojną),

długoterminowe usuwanie źródeł problemów po stronie podażowej

(Litvin 2009: 9–11),

liberalizację rynku energetycznego – dla rządów stanowi ona niekosztowną

i naturalną metodę działania, natomiast jej głównymi przeciwnikami

4 Międzynarodowa Agencja Energetyczna (IEA) jest organizacją pełniącą funkcje doradcze w sferze

polityki energetycznej dla 28 krajów członkowskich ( Australia, Austria, Belgia, Czechy, Dania, Finlan-

dia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Japonia, Kanada, Korea Południowa, Luksemburg,

Niemcy, Norwegia, Nowa Zelandia, Polska, Portugalia, Słowacja, Szwajcaria, Szwecja, Turcja, Węgry,

Wielka Brytania, Włochy, USA). IEA powstała w latach 1973–1974 podczas kryzysu naftowego, a jej

początkową rolą była koordynacja działań w przypadku sytuacji kryzysowych na rynku ropy. Wskutek

zmian na globalnym rynku energetycznym mandat IEA został poszerzony i obejmuje: bezpieczeń-

stwo energetyczne, rozwój ekonomiczny i ochronę środowiska (http://www.iea.org). Nie wszystkie

państwa UE wchodzą w skład IEA.


są duże kompanie, mające często monopolistyczną pozycję na swo-

ich rynkach wewnętrznych. Oznacza ona otwarcie rynku detalicznego

(downstream) dla aktorów spoza UE (Grigoriev 2006: 19–20). UE uznaje

„dobrze funkcjonujące rynki światowe za najlepszy sposób bezpiecznych

zasobów energetycznych” (Unia Europejska 2006: 2).

Politycy odpowiedzialni za zapewnianie bezpieczeństwa energetycznego

(zwłaszcza w UE) stoją też przed dylematem, do jakiego stopnia angażować się

we współpracę z niedemokratycznymi reżimami bogatymi w surowce. Jak poka-

zuje praktyka, kraje opierające się na produkcji surowców odczuwają skutki tzw.

klątwy surowcowej (resource curse), która w dalszej perspektywie obniża ich wia-

rygodność jako dostawców. Kraje te stają się ofi arami niedorozwoju, konfl iktów

wewnętrznych, pojawiania się i umacniania niedemokratycznych form rządów,

korupcji itp. (Litvin 2009: 6–7).

3. Globalna sytuacja energetyczna na początku XXI wieku

Po wojnie w Zatoce Perskiej w 1991 roku zdawało się, że rynek energetyczny zosta-

nie ustabilizowany. Rozpad Związku Radzieckiego stanowił szansę na nowy etap

współpracy – stał się kluczowym elementem dającym nadzieję na spełnienie euro-

pejskich ambicji stworzenia wspólnej polityki energetycznej, zawierającej kompo-

nenty wewnętrzne i zewnętrzne (Hadfi eld 2008: 325). Unia skoncentrowała się na

współpracy z krajami Europy Środkowej i Wspólnoty Niepodległych Państw (WNP).

Wynegocjowano (w dużej mierze za sprawą Wspólnot Europejskich) Traktat Karty

Energetycznej (TKE). Jednak w ciągu 15 lat ceny znacznie wzrosły, a rynek został zdo-

minowany przez strach przed brakiem dostatecznej ilości surowca. Symptomatycz-

ny dla tego zjawiska był gwałtowny wzrost cen ropy naftowej w pierwszej połowie

2008 roku (z 70 USD do 140 USD), a następnie gwałtowny spadek w drugiej poło-

wie roku wskutek globalnego kryzysu fi nansowego oraz spadku popytu na surowce

energetyczne (Yegorov et al. 2009: 301–302).

Nastąpiły również zmiany w znaczeniu poszczególnych rodzajów surowca

dla światowego bezpieczeństwa energetycznego. Jeszcze w 2002 roku w opinii

jednego z badaczy „bezpieczeństwo energetyczne było determinowane głównie

przez obawy o bezpieczeństwo naftowe” (Bielecki 2002: 237). Od tego czasu co-

raz większa ilość rozważań skupiała się na znaczeniu gazu ziemnego dla bez-

pieczeństwa. Wynikało to ze spadku znaczenia ropy naftowej dla krajów rozwi-

niętych – udział w konsumpcji energii spadł z 55% w 1980 do 40% w 2000 roku,

zastępowany przez gaz ziemny w ogrzewaniu, przemyśle petrochemicznym oraz

wytwarzaniu prądu (ibidem 239).

Niedostępne w wersji demonstracyjnej.

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki.

bezpieczenstwo energ - 13 stycznia - publio.pl · grupa kapitałowa wsip s.a. 00–696 warszawa,...

Documents