besimi i grave nga të dhënat e shenjta

331

Upload: fatih-ibrahimi

Post on 08-Nov-2014

290 views

Category:

Documents


31 download

DESCRIPTION

Autor: m-r Aneta Jovkovska, Hafsa XhemailiStudim komparativ mbi gratë e përmendura nëBibël dhe Kur’an. [m.o.]

TRANSCRIPT

m-r Aneta Jovkovska Hafsa Xhemaili

Besimi i grave nga t dhnat e shenjtaStudim komparativ mbi grat e prmendura n Bibl dhe Kuran

Shkup, 2013

2

Hyrje

Prmbajtja.............................................................................................. ...............10 Pjesa e par: Grat e prmendura n librin e shenjt t Dhiats s vjetr....13 Eva.........................................................................................................................14 Gruaja e Kainit.......................................................................................................16 Ada, gruaja e par e Lamekut................................................................................17 Cila, gruaja e dyt e Lamekut................................................................................17 Naama, vajza e Cils dhe Lamekut.......................................................................17 Gruaja e Noeut.......................................................................................................18 Grat e tre djemve t Noeut...................................................................................18 Sara - gruaja e Abrahamit dhe paraprindia shpirtrore e Popullit Hebraik.............20 Agara, shrbetorja e Sars....................................................................................26 Keturah, gruaja e dyt e Abrahamit.......................................................................29 Milkah, gruaja e Nahorit.........................................................................................30 Iskah, vajza e Haranit............................................................................................31 Reumah, konkubina e Nahorit...............................................................................31 Gruaja e Lotit.........................................................................................................32 Vjazat e Lotit............................................................................................... ..........32 Rebeka..................................................................................................................34 Grat e Esaut........................................................................................................39 Rakela gruaja e Jakobit.........................................................................................41 Lea gruaja e Jakobit..............................................................................................45 Bilhah shrbetorja e Rakels................................................................................47 Zilpah shrbetorja e Leas.....................................................................................49 Dina vajza e Leas dhe Jakobit..............................................................................49 Debora mndesha e Rebeks..............................................................................51 Timna konkubina e Elfazit.....................................................................................51 Mehetabela gruaja e mbretit Hadar.......................................................................52 Sava gruaja e Juds..............................................................................................52 Tamara nusja e Juds...........................................................................................52 Gruaja e egjiptianit Petefri.....................................................................................55 Asenatha gruaja e Josifit....................................................................................56 Sefora dhe Fua, mamit egjiptase........................................................................57 Jokebeda nna e Moisiut......................................................................................58 Mariami- motra e Moisiut dhe Aronit.....................................................................59 Princesha Egjiptase q rriti Moisiun......................................................................62 Shtat vajzat e priftit t Madianit Jethroit...........................................................64 Sefora gruaja e Moisiut......................................................................................64 Elizabeta gruaja e Aronit....................................................................................66 Selomitha..............................................................................................................67 Kozbi.....................................................................................................................67 Mahlah, Noah, Hoglah, Mikah dhe Thirtsah vajzat e Tselofehadit ...................68

3

Rahab.................................................................................................. ...................69 Aksaha...................................................................................................................70 Debora gjyqtare e Izrailit dhe profete..................................................................72 Jaela gruaja q vrau komandant Siserin.............................................................74 Gruaja q i theu kafkn Abimelekut.......................................................................75 E prdala nna e Jefteut........................................................................................76 Vajza e Jefteut.......................................................................................................76 Nna e Sansonit.....................................................................................................78 Filistinasja me t ciln u martua Sansoni...............................................................80 E prdala nga Gaza...............................................................................................81 Delilah....................................................................................................................81 Konkubina e Levitit.......................................................................................... .......83 Naomi.....................................................................................................................84 Orpah.................................................................................................................... .85 Ruthi.......................................................................................................................85 Profetja Ana nna e profetit Samuel...................................................................87 Penina gruaja e Eklanahut..................................................................................88 Gruaja e Finehasit..................................................................................................89 Ahinoam gruaja e mbretit Saul............................................................................89 Ritspah...................................................................................................................90 Merab vajza e mbretit Saul.................................................................................91 Mikala vajza e mbretit Saul.................................................................................92 Ahinoama gruaja e mbretit David........................................................................95 Abigail gruaja e mbretit David....... .....................................................................96 Magjistrica nga En-Dori..........................................................................................99 Maha gruaja e mbretit David.............................................................................100 Hagitha.................................................................................................................100 Abitala..................................................................................................................100 Eglahu .................................................................................................................101 Bath-Sheba..........................................................................................................101 Abigail motra e mbretit David............................................................................103 Tserujuha motra e mbretit David..........................................................................104 Tamara vajza e mbretit David...........................................................................104 Tamar vajza e Abishalomit ...............................................................................105 Gruaja Tekoase....................................................................................................106 Gruaja nga Vaturimi.............................................................................................107 Dhjet konkubinat e mbretit David.......................................................................108 Gruaja nga Abeli..................................................................................................109 Abishaga Shunamita............................................................................................109 Vajza e Faraonit gruaja e mbretit Solomon.......................................................111 Grat e mbretit Salomon......................................................................................112 Naamah gruaja e mbretit Solomon...................................................................113 Dy grat e prdala t cilat krkojn te Salomoni drejtsi pr foshnjn................113 Nna e Hiramit nga Tiro.......................................................................................115 Mbretresha e Shebs.........................................................................................115 Mbretresha Tahpenesa......................................................................................116 Motra e mbretreshs Tahpenesa.......................................................................117

4

Tseruah nna e Jerobamit................................................................................117 Gruaja e Jerobamit..............................................................................................117 Maakaha gruaja e mbretit judej Roboamit........................................................119 Ana nna e mbretit judejas Asa .......................................................................120 Jezebela gruaja e mbretit izraelit Ashab...........................................................121 E veja nga Sarepti i Sidonit..................................................................................123 Azubah nna e mbretit Jozafat.........................................................................124 Vejania e profetit........................................................................................... .......124 Gruaja sonamase.................................................................................................125 Gruaja e Naamanit...............................................................................................129 Vajza q shrbente tek Naamani.........................................................................129 Gruaja nga Samaria q krkoi ndihm nga mbreti...............................................130 Athaliah mbretresha e Judes........................................................................130 Jehoshabetha vajza e Jehoramit, mbretit t Judes.........................................133 Tsibiah nna e Joasit mbretit t Judes............................................................134 Jehojada nna e Amatsiahut mbretit t Judes................................................135 Jerushah nna e Joatamit, mbretit t Judes...................................................136 Abiah nna e Ezekias, mbretit t Judes..........................................................136 Eftsibah nna e Manasit, mbretit t Judes......................................................136 Meshulemetha nna e Amonit, mbretit t Judes.............................................137 edidah - nna e Josiut, mbretit t Judes..........................................................137 Huldah profete..................................................................................................137 Hamutal nna e Jeoahazit dhe Sedekit, mbretrve t Judes.........................139 Zebidah - nna e Jehojakimit, mbretit t Judes................................................140 Nehushta nna e Jehojakinit, mbretit t Judes...............................................141 Elivema vajza e Ananit......................................................................................141 Mehetabeel gruaja e Adadit, mbretit t Endomit...............................................141 Azubah gruaja e par e Kalebit.........................................................................142 Jeriotha gruaja e dyt e Kalebit.........................................................................142 fratha gruaja e tret e Kalebit.........................................................................142 Vajza e Makirit, e cila ishte gruaja e Hetsronit.....................................................143 Abiah gruaja e Esromit......................................................................................143 Atarah gruaja e Jerehameelit............................................................................143 Vajza e Seshanit..................................................................................................143 Efah konkubina e Kalebit.................................................................................. 144 Moha konkubina e Kalebit.................................................................................144 Salimina...............................................................................................................144 Hatselelpona vajza e Etamit.............................................................................144 Helaha gruaja e Ashurit.....................................................................................145 Naaraha gruaja e Ashurit..................................................................................145 Jehudijah gruaja e Morilit..................................................................................145 Bethiah vajza e Faraonit dhe gruaja e Morilit....................................................145 Hodijah gruaja e Morilit........................................................................................146 Aramejasja e cila ishte konkubina e Manasit.......................................................146 Maakah gruaja e Makirit....................................................................................146 Malehet vajza e Makirit.....................................................................................146 Seeraha vajza e Efremit....................................................................................147

5

Serah vajza e Asherit........................................................................................147 Shua vajza e Heberit.........................................................................................147 Hushima gruaja e Shaharaimit..........................................................................147 Vada gruaja e Shaharaimit................................................................................148 Koala gruaja e Seorimit.....................................................................................148 Maakah gruaja e Jejelit.....................................................................................148 Vajzat e Eleazarit.................................................................................................148 Tri vajzat e Hemanit.............................................................................................149 Mahaltha gruaja e Roboamit mbretit t Judes................................................149 Mikajah nna e Abijahut, mbretit t Judes......................................................149 Shimritha nna e Jehozbadit.............................................................................150 Apamina...............................................................................................................150 Avgija - vajza e Barzijlait Galaaditit......................................................................150 Vajzat e Shalumit.............................................................................................. ...151 Profetja Noadiah..................................................................................................151 Gruaja e Johohananit...........................................................................................151 Deborah - Gjyshja e Tovit....................................................................................151 Anah - nna e Tobiahut.......................................................................................152 Sara - gruaja e Tobiahut......................................................................................153 Edna - gruaja e Raguilit.......................................................................................153 Juditha.................................................................................................................154 Shrbtorja e Judiths.........................................................................................155 Mbretresha Vashti..............................................................................................156 Estira....................................................................................................................156 Zeresha - gruaja e Hamanit.................................................................................158 Nusja nga Nadavati..............................................................................................15 9 Kleopatra - bija e mbretit egjiptian Ptolemeut VI..................................................159 Antiohida - konkubina e perandorit Antioh IV Epifan...........................................160 Grat hebreje/martire gjat sundimit t mbretit sirian Antioh Epifanit IV...160 Gruaja e Jobit.......................................................................................................161 Vajzat e Jobit........................................................................................................162 Shrbtoret e t drejtit Jobi..................................................................................163 E dashuruara........................................................................................................163 Gruaja e profetit Isaija..........................................................................................165 Gruaja e profetit Ezekiel.......................................................................................166 Mbretresha-nna e mbretit t Babilonis-Beltshatsarit......................................167 Suzana.................................................................................................................167 Gruaja e Hilkiahut.................................................................................................169 Gomeren - gruaja e Profetit Osea........................................................................169 Loruhamah - vajza e Profetit Osea......................................................................171

Pjesa e dyt:Grat e prmendura n librin e shenjt t Dhiats s re..........172 Maria....................................................................................................................173 Elizabeta - nna e Pagzorit Shn Gjonit............................................................192 Profetja Ana.....195

6

Herodiada.............................................................................................................196 Salomeja vajza e Herodiads.............................................................................197 Motrat e Jezusit....................................................................................................198 Gruaja Samarase (Shn Fotina)..........................................................................199 Vjehrra e Simeonit (Apostullit Pjetr)...................................................................203 Vajza e Jairit.........................................................................................................204 Gruaja q Krishti e shroi nga gjakderdhja..........................................................207 Gruaja Kananease (Sirofenikase) vajza t ciln e shroi Jezusi.........................209 Vejusha nga Naini, djalin e s cils ringjalli Krishti..............................................210 Gruaja e pushtuar nga shpirti i lig........................................................................212 E veja e varfr......................................................................................................213 Gruaja e zn n tradhti.......................................................................................214 Klaudia Prokula gruaja e Pontij Pilatit...............................................................217 Shrbetoret q njohn apostoll Pjetrin si nxns i Krishtit...................................218 Grat q vajosn Krishtin me vaj t shenjt.........................................................220 Krishti u vajos nga gruaja mkatare.....................................................................222 Marta dhe Maria - motrat e Llazarit......................................................................223 Motra e nns s Jezusit.....................................................................................226 Maria e Kleopas...................................................................................................227 Maria nna e Jakobit dhe nna e Joses...........................................................227 Maria tjetr........................................................................................................ ...228 Maria Magdalena.................................................................................................228 Salomeja - nna e apostujve Jakobit dhe Gjonit..................................................234 Joana gruaja e Kuzs.......................................................................................235 Suzana - njra nga grat q i shrbyen Krishtit...................................................236 Grat q e vajosn dhe i shrbyen Krishtit..........................................................237 Safira gruaja e Ananiut......................................................................................239 Tabitha........................................................................................................ .........240 Maria nna e evangjelistit t shenjt Markut.....................................................241 Rode shrbetorja n shtpin e Maris (nna e apostullit Markut)..................241 Lidia - krishterja e par n Maqedoni dhe Evrop...............................................241 Shrbtorja nga Filipi me shikim shpirtror..........................................................246 Priskila gruaja e Akuilit......................................................................................247 Loide dhe Eunike gjyshja dhe nna e apostoll Timoteut...................................248 Grat helenase t cilat pranuan fen e krishter.................................................249 Damaris................................................................................................................249 Katr vajzat e apostoll Filipit................................................................................250 Druzila gruaja e Feliksit.....................................................................................250 Feba gjakonesh kishe n Kenkrea..................................................................251 Maria................................................................................................. ...................252 Junia.....................................................................................................................253 Trifena dhe Trifoza........................................................................................ .......253 Persida.................................................................................................................254 Nna e Rufit.........................................................................................................254 Xhulia...................................................................................................................255 Motra e Nereut.....................................................................................................255 Evodija dhe Sintikija.............................................................................................255

7

Apfi - gruaja e Filemonit.......................................................................................256 Gjyqi i Kurvs.......................................................................................................256 Nusja, gruaja e Qengjit.........................................................................................259 Pjesa e tret: Grat e prmendura n Kuran..................................................262 Hava.....................................................................................................................263 Gruaja e Nuhit a.s................................................................................................267 Gruaja e Lutit a.s..................................................................................................268 Vajzat e Lutit a.s...................................................................................... .............269 Sara - gruaja e Ibrahimit a.s.................................................................................270 Haxherja, gruaja e dyt e Ibrhimit a.s..................................................................271 Zulejha, gruaja e Azizit dhe grat e tjera..............................................................273 Nna e Musait a.s................................................................................................274 Motra e Musait a.s................................................................................................277 Vajzat e Shuajbit a.s............................................................................................278 Gruaja e Musait a.s..............................................................................................279 Asija, gruaja e Faraonit........................................................................................280 Belkisa, mbretresha legjendare e Sebes...........................................................281 Gruaja e Imranit a.s..............................................................................................283 Merjemja, nna e Isait a.s................................................................................... .284 Grat e Muhammedit s.a.v.s................................................................................287 Hatixhe bint Huvajlid gruaja e Profetit Muhammed s.a.v.s....................288 Seuda bint Zama gruaja e Profetit Muhammed s.a..v.s........................290 Ajshe bint Ebu-Bekr r.a. gruaja e Pejgamberit Muhammed s.a.v.s.....290 Hafsa bint Omer gruaja e Pejgamberit Muhammed s.a.v.s...................292 Zejnepe bint Huzejme - gruaja e Pejgamberit Muhammed s.a.v.s...........293 Umm Selema gruaja e Pejgamberit Muhammed s.a.v.s......................294 Zejnepe bint Xhahsh r.a. gruaja e Pejgamberit Muhammed s.a.v.s......295 Xhuvejria bint Haris gruaja e Pejgamberit Muhammed s.a.v.s.............296 Remla bint Ebu Sufjan gruaja e Pejgamberit Muhammed s.a.v.s.........297 Rejhana bint Amr - gruaja e Pejgamberit Muhammed s.a.v.s...............298 Safia bint Hujej - gruaja e Pejgamberit Muhammed s.a.v.s.....................298 Mejmuna bint El-Haris - gruaja e Pejgamberit Muhammed s.a.v.s..........300 Maria Kiptia..............................................................................................300 Vajzat e Pejgamberit Muhammed........................................................................301 Zejnepe bint Muhammed vajza e t Drguarit Muhammed..................302 Rukajja bint Muhammed vajza e t Drguarit Muhammed...................302 Um Kulsum bint Muhammed - vajza e t Drguarit Muhammed..............302 Fatime bint Muhammed vajza e t Drguarit Muhammed....................303 Gruaja q u ankua tek Muhammedi a.s...............................................................305 Umu Xhemile bint Harb, gruaja e Ebu Lehebit.....................................................305 Biografit e autoreve.........................................................................................307 Recensioni Prof. d-r Aco Girevski....................................................................309 Recensioni Doc. d-r Farhudin Ebibi.................................................................311 Fjalor i termave teologjik q prmenden n librin............................313 Literatura..................................................................................... ........................324

8

Grat e prmendura n librat e Shenjt(Studim komparativ mbi grat e prmendura n Bibl dhe Kuran)* * * Hulumtimi pr librin Besimi i grave nga t dhnat e shenjta dhe prkthimi n gjuhn shqipe financiarisht u mbshtetn nga organizata joqeveritare Iniciativa Ekumenike e Grave nga Omishi, Kroaci. Libri sht vepr i dy autoreve teologe. Dy temat e para: Grat e prmendura n Ungjillin e Dhiats s Vjetr dhe Grat e prmendura n Ungjillin e Dhiats s Re jan vepr autoriale t m-r Aneta Jovkovska-s, teolog ortodoks. Tema e tret Grat e prmendura n Kuran sht vepr autoriale e Hafsa Xhemaili-t teolog islam. Ky sht libri i par n Maqedoni, ku si autor ndeshen teolog t religjioneve t ndryshme. Autoret, duke dashur q t japin kontributin e tyre n bashkpunimin ndrfetar n Maqedoni, i ekspozuan diturit e tyre pr besimin e grave t prmendura n Bibl dhe Kuran, secila prmes prizmit t religjionit t saj. Pjesa m e madhe e grave t cilat prmenden n Kuran, prmenden edhe n Bibl. Pr ta sht ekspozuar msimi edhe nga perspektiva e krishter edhe ajo islame. Prandaj, ky libr mund t quhet studim komparativ n temn e dhn. Mnyra e ktill e ekspozimit t materialit nuk bie ndesh as me msimet e religjionit t krishter, as me msimet e islamit, meq libri prmban vetm t dhna biografike pr grat, t cilat, si personalitete reale kan jetuar dhe vepruar n kohn kur krijohej historia biblike dhe kuranore. Prmes prmbajtjeve t ktij libri lexuesja/lexuesi do ket mundsi t pasuroj diturit e tija me t dhna nga historia fetare, si pr religjionin e tij, ashtu edhe pr religjionin e atyre q besojn ndryshe nga ata. Qllimi sht, prmes njohjes s besimeve t t tjerve, t rritet respekti i ndrsjell n diversitete.

9

PARATHNIELibri Besimi i grave nga t dhnat e shenjta n mnyr t leht dhe t qasshme paraqet tiparet e grave t t gjitha kohrave, t para prmes prizmit t jets dhe veprs s ktyre personazheve femrore t cilat prmenden n Bibl dhe Kuran. Ktu jan ekspozuar t dhna biografike pr m shum se 260 gra t prmendura n Ungjill t Dhiats s Vjetr dhe Dhiats s Re dhe t 38 grave t cilat prmenden n Kuran. Ato jan bashkshorte, nna, motra, bija, shrbetore t Zotit, krijesa t bekuara t cilat u dhan jet shum gjeneratave t racs njerzore. Ato nuk jan personazhe t sajuara, por personalitete reale pr ekzistencn e t cilave, jetn dhe veprat na dshmon historia. Me mnyrn e tyre t jets, me besimin e tyre, shpresn dhe dashurin, me synimet e tyre, luftrat shpirtrore dhe prvojn jetsore na japin shembull q duhet ndjekur nse sht pozitiv, e nse sht negativ, ky pr ne sht shembull paralajmrimi se far gabimesh nuk duhet t bjm n jet. Disa nga kto gra jan prmendur me emr, kurse disa prmenden si personazhe anonime. Duke lexuar pr rrugn jetsore t grave q nuk jan prmendur me emr n t dhnat e shenjta, lexuesja/lexuesi do t shoh q kontributi i tyre n fe nuk sht me vler m t vogl. Vetm se, Zoti ka dashur t vendos m shum theks n veprn e tyre, sesa n emrin e tyre. T pakt jan ata q nuk jan t njohur me jetn e Evs (Hava-s) gruas s par, bashkshorte dhe nn (Zanafilla kreu 2 dhe 3; En-Nisa, 1; El-Bekare, 35; El-Araf, 189); Sara gruaja e Abrahamit dhe paraprindja shpirtrore e popullit hebraik (Zanafilla kreu 11-25; Hud, 71-73; Ez-Zarijat,29-30), Rebeka, e cila przemrsisht iu lut Zotit pr pasardhs (Zanafilla kreu 24-28), Jokebed, e cila me trimri t rrall fshehu fmijn e posalindur Moisiun (Musa) q t mos vritej nga Faraoni (Eksodi kreu 2; El-Kasas, 7, Ta-ha, 38-39); Ruthi, e cila pr shkak t ndershmris s saj dhe kujdesit pr t afrmit denjoi t bhet nj nga pes grat t cilat prmenden n gjenealogjin e Jezu Krishtit (Libri Ruth, Mateu 1,5); Virgjresha Maria (Merjemi), e cila me jetn e saj t ndershme dhe prkushtimin ndaj Zotit denjoi q t lind Shptimtarin, Zotin Jezu Krisht (Mateu 1,16-25; Luka 1,26-56; Luka 2,1-7; l-Imran, 36-37; t-Tahrim, 12); Elizabeta (Ashie), e cila shum vite priti q Zoti ta bekoj me lindje dhe madje n pleqri lindi djal profet dhe paraardhs (Luka kreu 1; erjem, 4-11); Maria Magdalena e cila denjoi e para t shihte Krishtin e ringjallur (Gjoni 20,11-18; Marku 16,9-11); Lidia e krishtera e par n Maqedoni dhe Europ (Veprat e Apostujve 16,14-15; 16.40); Hatixhja, e cila e para besoi n msimet e Muhammedit s.a.v.s. dhe me kt u b besimtarja e par (El-Ahzab, 6); Ajshja, e cila ka interpretuar m shum hadithe dhe ka dhn nj kontribut t madh n konsolidimin e jurisdiksionit islam pas vdekjes s Muhammedit s.a.v.s. (En-Nur, 11-17) dhe Fatimja, vajza e dashur e Muhammedit s.a.v.s. e cila e vazhdoi llozn e tij (El-Keuther, 3). Por, n kt libr do gjeni t dhna edhe pr jetn dhe veprn e grave t cilat i njohim pak, kurse prmenden n t dhnat e shenjta: Miriami motra e Moisiut, e cila e kndoi kngn e lvdats gjat kalimit t madh t hebrejve prtej Detit t Kuq (Eksodi 15-20; profetja Huldah (Oldama), e cila konfirmoi frymzimin hyjnor t librave t Kodit(2 i Mbretrve 22,14); Tamara nna e shum klaneve

10

hebraike dhe paraprinde e Mesia-s (Zanafilla 38 ) Rahab, nj prostitut (e prdala Raava) (Jozueu, kreu 2) e cila prmendet n gjenealogjin e Zotit Jezu Krisht (Mateu 1,5), e cila prmendet na apostoll Pali si shembull i besimit t fort n Zotin e Vetm (Hebrenjve 11,31); Debora e cila ishte gjykatse e Izrailit (Gjyqtart, kreu 4), vejusha e bukur Judita, e cila ia preu kokn komandantit Oloferna dhe i shptoi qytetart e Betulias nga ushtria e Nebukanestari (Libri Judit); e cila dy parat e fundit t cilat i kishte, i la si dhurat n tempull, duke investuar tr shpresn e saj te Zoti (Marku 12,41-44; Luka 21,1-4); dhjake Febn nga kisha e Kenkreas, te e cila apostulli i shenjt Pali kishte aq besim t madh saq Letrn drguar Romakve ia besoi asaj, q personalisht, ta oj n Rom (Romakve 16,-2); Junis, e cila ishte ndihmse n veprimtarin apostullike t Shn Andronikut (Romakve 16,7); Asija, bashkshortja e Faraonit q birsoi Musan (Et-Tahrim, 11; El-Kasas, 9)... N Bibl dhe Kuran prmenden gra me vyrtyte t ndryshme, dhunti, prvoj jetsore dhe sfida shpirtrore. Ekzistojn edhe rrfime t errta pr grat, si jan mbretreshat Jezabela, Athaliah dhe Herodiada, Zulejha e cila shpifi ndaj profetit Jusuf (Josif) pr tradhti, Umm Xhemile, e cila ia kaloi burrit t saj n ligsi ndaj Muhammedit s.a.v.s. Jett e tyre ishin t prmbushura me vepra t neveritshme t shtrembruara dhe t shthurrura. Por, t shumta dhe inspirative jan rrfimet pr grat, plot shpres, besim t fort n Zotin, dashuri t sinqert dhe endrra pr t nesrme m t mir: Virgjresha Maria (Merjem) dhe Elizabeta (Ashie) t cilat t parat kuptuan pr ardhjen e Shptimtarit dhe besimin e tyre, e jo besimin e Jozefit dhe Zakarias, merret si shembull, meq ato i prgjigjen Vullnetit t Zotit pa dyshim dhe me besim t plot (Luka 1,18-20; Luka 1,59-66); Maria Magdalena e cila qndroi pran Krishtit n kohn kur t gjith apostujt u trembn dhe ikn (Mateu 27,56; Gjoni 19,25). Ajo sht e para e cila msoi ringjalljen e Krishtit. Apostujt duhej t njoftonin botn, e ajo vet i njoftoi ata; Zoti u przie dhe ndryshoi marshrutn e planifikuar t apostoll Palit gjat Udhtimit t dyt misionar, pr shkak t nj gruaje besimtare,shpirti i s cils ishte pjekur q t pranoj Zotin. T mbillet Fjala e s Vrtets atje ku shpirti i nj gruaje nga Maqedonia ishte prgatitur pr kt, pr Zotin ishte m e rndsishme se sa predikimi i planifikuar i apostoll Palit nga Azia e Vogl. Vyrtytshmria, mikpritja, mirsia, vetmohimi, shpirtgjersia dhe dshira e madhe q ti shrbej Zotit jan vyrtytet me t cilat e vyrtytshmja Lidia u lartsua dhe u denjua nga Zoti t bhej e krishtera e par nga Europa (Veprat e Apostujve 16,14-15). Pra, rezultat i predikimit t par t apostull Palit n qytetin Filipi ishte pagzimi i Lidias, gruas s par, shpirtit t par i cili ishte pjekur q t dgjoj predikimin, t kujdeset dhe t pagzohet me tr shtpin e saj; Asija, pra, prmendet n Kuran si shembull pr t gjith muslimant (Et-Tahrim, 11); Hatixhja, ishte m e fort nga t gjith burrat n besim - bashkkohas t saj. Ajo e para besoi n fjalt e Muhammedit s.a.v.s dhe me kt u b besimtarja e par. Pr at Muhammedi s.a.v.s. tha: Ajo besoi kur askush nuk m besonte, e pranoi islamin kur t gjith e flakn dhe m dha ngushllim kur askush nuk ma dha dorn. Grat, jeta e t cilave prshkruhet n kt libr jan shum t ndryshme nga njra-tjetra. Jetuan n kohra t ndryshme, kishin status t ndryshm social, dallonin edhe nga besimi n Zot, mnyrn me t ciln i shrbenin Atij, sesa e

11

donin dhe respektonin. Por, edhe prkundr dallimeve t tyre, nga t gjitha rrfimet e tyre jetsore mund t nxirret nj konkludim i vetm: n qoft se grat kan pasur qasje t drejt ndaj Zotit jeta e tyre ka qn kuptimplote dhe shembullore meq Frika e Zotit sht fillimi i njohjes (Fjalt e urta 1,7; Jobi 28,28). Grat e tilla kontribuan shum jo vetm pr familjet e tyre, por edhe pr tr popullin. Grat t cilat nuk patn qasje t drejt ndaj Zotit, ato jeta i oi n dshtim, kurse pasojat nuk i ndjenin vetm t afrmit e tyre, por edhe popuj t tr. Ky libr dshmon pr at q gruaja e moralshme mvaret nga veprat e mira. Duart e saja ua hap varfnjakve. Ajo sht plot empati dhe syt e saj mbushen me lot kur i sheh t mjert. Gruaja e pamoralshme mund t bhet m e ashpr nga burrat dhe ta humb feminitetin e saj. Gruaja e prdal, pra, e mohon gjn m t shenjt n thelbin e saj mmsin. Q ktu, me t drejt sht thn q standardi moral i nj shoqrie njihet prmes moralit t grave t cilat jetojn n at koh. Nse gruaja e humb pastrtin e saj morale dhe modestin, pa dyshim q familja e saj do shpartallohet. Nse familja, e cila sht qeliza themelore e nj shoqrie, bhet vend i amoralit dhe shpartallimit, ather shtje kohe sht shoqria e till sa mund t ekzistoj n barkun e nnave. m-r neta Jovkovska

12

Pjesa e par Grat e prmendura N librin e shenjt t Dhiats s VjetrKush do t gjej nj grua t fort dhe t virtytshme? Vlera e saj sht shum m e madhe nga ajo e margaritarve. Zemra e burrit t saj ka besim tek ajo, dhe do t ket gjithnj fitime. Ajo i bn t mira dhe jo t keqe tr ditt e jets s saj. Gjen lesh dhe li dhe punon me gzim me duart e veta. Ajo u prngjan anijeve t tregtarve: e sjell ushqimin e saj nga larg. ohet q me nat pr ti ndar ushqimin familjes s saj dhe pr tu dhn urdhrat e nevojshme shrbtoreve t saj. Ajo shikon nj ar dhe e ble; me duart e saj mbjell nj vresht. Ngjesh me forc ijt dhe i bn m t fort kraht e saj. E kupton q tregtia e saj po shkon mbar dhe llamba e saj e nats nuk i shuhet. Shtrin dorn mbi furkn, pllmbat e saj zn boshtin. I shtrin dorn t varfrit dhe i jep dorn nevojtarit. Nuk i trembet bors pr familjen e saj, sepse tr ata t shtpis s vet kan nj veshje t dyfisht. Bn pr vete mbulesa si sixhade dhe rrobat e saj jan prej liri shum t holl dhe t purpurta. Burri i saj nderohet te porta, kur ulet bashk me pleqt e vendit. Prgatit rroba prej liri dhe i shet, i furnizon me breza tregtart. Forca dhe nderi jan rrobat e saj dhe qesh pr ditt q do t vijn. Hap gojn e saj me dituri dhe mbi gjuhn e saj sht ligji i mirsis. Ajo mbikqyr si shkon shtpia e vet dhe nuk ha bukn e prtacis. Bijt e saj ngrihen dhe e shpallin fatlume; edhe burri i saj e lvdon duke thn: "Shum bija kan br gjra t mdha, por ti i kalon t gjitha ato". Hiri sht i rrem dhe bukuria sht e kot, por gruaja q ka frik nga Zoti sht ajo q do t lvdohet. I jepni frytin e duarve t saj, dhe vet veprat e saj le ta lvdojn te portat! (Fjalt e urta 31,10-31).

13

Eva gruaja e par, bashkshorte dhe nnva (hebraisht: , a h; arabisht: ;kuptimi: nna e t gjith t gjallve) sht gruaja e par e cila prmendet n Bibl. Nuk sht e lindur, por sht e krijuar nga Zoti, nna e t gjith njerzve dhe bashkshortja e Adamit. Krijimi i Evs va sht e krijuar nga Zoti pr t qen gruaja e Adamit (njeriut t par). Zoti kishte vendosur kshtu, duke thn: Pastaj Zoti Perndi tha: "Nuk sht mir q njeriu t jet vetm; un do ti bj nj ndihm q i leverdis". (Zanafilla 2,18). Ather Zoti Perndi e futi n nj gjum t thell njeriun, t cilin e zuri gjumi; dhe mori nj nga brinjt e tij dhe e mbylli mishin n at vend. Pastaj Zoti Perndi me brinjn q i kishte hequr njeriut formoi nj grua dhe e oi te njeriu. (Zanafilla 2,21-22). ur gruaja ishte krijuar nga Zoti i Adamit, ai menjher e kishte njohur si pjes e qenies s tij: Dhe njeriu tha: "Kjo s fundi sht kocka e kockave t mia dhe mishi i mishit tim. Ajo do t quhet grua sepse sht nxjerr nga burri! (Zanafilla 2,23). Emrin Ev e dha Adami, kur tha: Dhe burri i vuri gruas s tij emrin Ev, sepse ajo qe nna e tr t gjallve. (Zanafilla 3,20). va jetoi me burrin e saj Adamin n Kopshtin e Edemit. Ata kishin nj jet t mbushur me bukuri dhe knaqsi, n harmoni t plot me Zotin dhe natyrn derisa nuk ndodhi mkati i par. Ata me sinqertitet e donin Krijuesin e tyre dhe vullnetarisht e prmbushnin Dshirn e Tij t Shenjt. E tr natyra iu nnshtrohej, madje edhe bishat iu nnshtroheshin dhe i dgjonin. Sprova, rnia dhe dbimi nga Kopshti i Edemit Pasi q Zoti krijoi njeriun, e futi n Kopshtin e Edemit q ta punoj dhe ruaj dhe i urdhroi: Dhe Zoti Perndi e urdhroi njeriun duke i thn: "Ha bile lirisht nga do pem e kopshtit, por mos ha nga pema e njohjes t s mirs dhe t s keqes, sepse ditn q do t hash prej saj, ke pr t vdekur me siguri" (Zanafilla 2,1617). Pr, nj dit, gjarpri si kafsha m dinake e fushs i tha Evs se duke ngrn nga druri i jets, jo vetm q nuk do t vdes, por do ti hapeshin syt, dhe do t bheshin si perndi dhe do din se sht e mir, dhe sht e keqe.

14

Kto fjal Evs iu dukn shum t gzueshme, kshtu q shikoi me gzim ndaj frytit t ndaluar dhe ai iu duk shum trheqs. Andaj, pa e kujtuar urdhrin e Zotit dhe pasojat nga thyerja e tij, ajo hngri nga fryti, e pastaj i dha edhe burrit t saj q edhe ai t hante. Adami dhe Eva menjher e hetuan ndryshimin q ndodhi tek ata pasi q hngrn nga druri i dituris. N vend t dashuris ndaj Zotit tani ata ndjenin frik nga Ai. Humbn qetsin shpirtrore dhe tek ata u shfaq brejtja e ndrgjegjes pr mkatin e br. Arsyeja e tyre nuk gjykonte si m par. Ata e dinin q Zoti i sheh t gjitha e megjithat tani tentonin t fshihen nga Ai: Ather iu hapn syt t dyve dhe e pan q ishin lakuriq; kshtu ata qepn gjethe fiku dhe bn breza pr tu mbuluar. Pastaj dgjuan zrin e Zotit Perndi q shtiste n kopsht n flladin e dits; dhe burri e gruaja e tij u fshehn nga prania e Zotit Perndi midis pemve t kopshtit (Zanafilla 3,7-8). Sikur fmijt e pafajshm, njjt edhe Adami edhe Eva, para rnies n mkat, nuk turproheshin nga natyra e tyre. Kur erdhn tek njohurit filluan t turprohen meq nuk ishin t pafajshm si m par. Pendimi i sinqert sht ila kundr mkatit, por strgjyshrit tan nuk u penduan pr mkatin e br, por filluan q t hidhnin fajin te njri-tjetri. Pr shkak t ksaj, nga Zoti iu shqiptua nj vendim i drejt, t gjith pjesmarrsve n mkat. Evs, Zoti i tha se do t lindte me dhimbje fmijt e saj dhe se do ishte nn pushtetin e burrit t saj, ndrsa Adamit se me djersn e ballit do duhej t fitonte bukn e tij. Pastaj Adami dhe Eva me dhimbje n zemr braktisn parajsn. Q ather ata gjat tr jets kishin keqardhje pr lumturin e humbur, prkatsisht pr pamundsin q prsri t jen pran Zotit. va nna e gjith njerzimit M pas Eva lindi djal t cilin e quajtn Kain. Fmija i par i Evs dhe Adamit ishte edhe gzimi i tyre i par pas daljes nga parajsa. Pastaj Eva lindi edhe djalin e dyt Abelin. Vllezrit rriteshin nn prkujdesjen e prindrve, e kur u rritn Kaini merrej me bujqsi, ndrsa Abeli ishte blegtor. Edhe pse ishin t lindur nga prindr t njjt dhe t edukuar njjt, megjithat, vllezrit dallonin mes veti. Kaini ishte i vrazhd dhe shpesh shfaqte kryenesi, ndrsa Abeli shquhej me nj devotshmri t vrtet. Devotshmri shfaqi Abeli edhe kur i ofroi dhurat Zotit nga ajo q prodhonte. Zoti shikoi mshirshm nga ai dhe pranoi pren e tij, ndrsa pren e Kainit nuk e pranoi pasi q nuk ishte e dhn nga zemra. Kjo ishte shkaku q n zemrn e Kainit t futet urrejtja ndaj vllait t tij dhe pastaj ndodhi edhe vrasja e par, gjegjsisht vllavrasja n historin e njerzimit. Vdekja nga e cila m s shumti kishin frik Adami dhe Eva tregoi fytyrn e saj vllai vrau vllan e tij vetm sepse ky ishte m i mir nga ai. Adami dhe Eva nuk mundn leht t kalonin humbjen e djalit t tyre, prandaj Zoti iu dha nj djal t tret t cilin e quajtn Seth. Eva duhet t ishte n mosh t njjt, nse duam t besojm se ajo dhe Adami u krijuan n t njjtn dit si sugjerohet n librin Zanafilla n Dhiatn e Vjetr. Jeta e mvonshme e Evs dhe vdekja e saj nuk prmenden n Bibl. Por, si po prmendet n librin Zanafills n Bibl, Eva kishte lindur edhe shum djem dhe vajza pas lindjes s djalit t saj Sethin (Zanafilla 5,4). Varri i Evs, sipas tradits hebraike, gjendet n shpelln Mahpella (varri i patriarkve) n qytetin e

15

lasht Hebron. N shpelln Mahpella gjenden varrezat e Adamit dhe Evs, Abrahamit dhe Sars, Isakut dhe Rebeks dhe Jakobit dhe Leas. va inferiore apo e barabart n raport me Adamin? Nse marrim parasysh fjalt e apostullit t shenjt Pal t shkruara n Letrn e Par drejtuar Timoteut, pozita e Evs n raport me Adamin sht inferiore pasiq ajo sht e krijuar nga brinja e Adamit dhe Eva sht ajo e cila u mashtrua nga gjarpri dhe bri kundrvajtje: N fakt s pari u formua Adami dhe m pas Eva. Megjithat ajo do t shptohet duke lindur fmij, n qoft se do t qndrojn n besim, n dashuri dhe n shenjtrim me modesti (sipas 1.imoteut 2,13-15). Megjithat, nj tjetr interpretim tregon n at se nga uniteti apo trsia Zoti krijoi dy gjysma mashkull dhe femr. Pa gjysmn e tij femrore Adami asnjher nuk do ishte i kompletuar, n prputhje me Fjalt e Zotit t shkruara n librin Zanafilla pr krijimin e njerzve t par: Pr kt arsye njeriu do t braktis baban dhe nnn e tij dhe do t bashkohet me gruan e tij, dhe do t jen nj mish i vetm (Zanafilla 2,24). Adami nuk mundej i vetm t krijonte pasardhs dhe ta vazhdonte racn njerzore. Andaj Zoti krijoi Evn, jo vetm si ndihmse apo shoqruese t Adamit, por edhe si t barabart me at q ta bj Adamin t kompletuar. Prvoja e njeriut t par merret si norm universale pr tr rracn njerzore. N librat e Dhjats s Re, prve n Letrn e Par t apostol Palit drejtuar Timoteut dhe n t dytn drejtuar Korintasve (2. e rintasve 11,3). Ktu apostol Pali i paralajmron kristiant t jen t kujdesshm me fen, q t mos mashtrohen, ashtu si gjarpri mashtroi Evn.

Gruaja e KainitN librin Qenia n Bibl po prmendet gruaja e Kainit djalit t par t Adamit dhe Evs. Emri i saj nuk sht shkruar n Bibl. E vetmja gj q shkruhet lidhur me t sht se ka lindur djalin Enokun. Pr nder t djalit t tij Enokut, Kaini ka ndrtuar nj qytet dhe e ka quajtur sipas emrit t djalit (Zanafilla 4,17). Duke marr parasysh se n fillimin e Krijimit ishte vetm gjenerata e par e njerzve, mund t supozojm se gruaja e Kainit ka qen ose motra e tij ose ndonj e afrt e tij vajz apo mbes e ndonjrit prej vllezrve ose motrave t tij, numri i sakt i t cilve nuk prmendet n Bibl (Zanafilla 5,4).1

1

Ligji nuk ndalonte q mos martohen mes veti njerz t farefisit t afrm deri n kohn e Moisiut (Levitiku 18,20). N baz t faktit se martoheshin nj burr dhe nj grua pr tr jetn (sipas Zanafilla 1 dhe 2), n fillim nuk ekziston shkelja e Ligjit t Zotit. N Bibl sht shnuar se paraprindi Abraham sht martuar me gjysmmotrn e tij (Zanafilla 20,12). M von Ligji i Zotit ndaloi martesat e tilla, por kjo ishte katrqind vite m von, n kohn e Moisiut.

16

da gruaja e par e LamekutAda sht gruaja e par e Lamekut, i cili sht gjenerata e gjasht e pasardhsve t Kainit, djalit t Adamit dhe Evs (Zanafilla 4,18).2 Emri i saj sht me prejardhje nga hebraishtja e lasht ( ) dhe n prkthim do t thot stolisje. Pas Evs, Ada sht gruaja e par e cila prmendet me emr n Bibl. Ada kishte lindur dy djem: njri quhej Jabal, nga i cili rrjedhin ata q po kullotin bagtit dhe jetojn nn adra (Zanafilla 4,20), kurse djali i dyt i Ads quhej Jubal, nga i cili rrjedhin lahutart dhe muzikantt (Zanafilla 4,21).

Cila gruaja e dyt e LamekutCila ishte gruaja e dyt e Lamekut, pasardhsit t Kainit (Zanafilla. 4,18). Emri i saj sht me prejardhje nga hebraishtja e lasht ( ) dhe n prkthim do t thot mbrojtsi ose hija. Cila kishte lindur nj djal me emrin Tubal-Kainin dhe nj vajz me emrin Naama (Zanafilla. 4,22). Tubali ishte farktar i lloj-lloj gjrave nga bakri dhe hekuri (Zanafilla. 4,22).

Naama vajza e Cils dhe LamekutNaama sht nj nga tri grat e kyura n pasqyrn e gjenealogjis s hershme nga Zanafilla libri fillestar i Bibls. Ajo ishte vajza e Lamekut dhe Cils (Zanafilla 4,22) dhe sht nga gjenerata e shtat e pasardhsve, t lindur me rrug t natyrshme, pas krijimit t njerzve t par Adamit dhe Evs. N idiomatikn biblike numri shtat prfaqson trsin, totalitetin, e prandaj gjenerata e shtat prmendet si trsi e njerzimit. Emri Naama sht me prejardhje nga hebraishtja e lasht ( ) dhe n prkthim do t thot e kndshme ose kngtare. Naama kishte nj vlla q quhej Tubal dhe dy gjysmvllezr: Jabali dhe Jubali. Jabali dhe Jubali ishin djemt e Lamekut, babait t Naams, nga gruaja e tij e par Ada. Se me ka merrej Naama n Bibl nuk prmendet.

2

Lameku prmendet n Bibl si poligamisti i par. Prve Ads ai kishte edhe nj grua q quhej Sela (Zanafilla 4,19).

17

Gruaja e NoeutGruaja e Noes prmendet n disa vende n librin Zanafilla n Ungjill: Por un do t caktoj beslidhjen time me ty dhe ti do t futesh n arkn: ti, fmijt e tu, gruaja jote dhe grat e bijve t tu (Zanafilla 6,18). Kshtu Noeu u fut n ark bashk me bijt e tij, me t shoqen dhe me grat e bijve t tij, pr shkak t ujrave t prmbytjes (Zanafilla 7,7,13). Po at dit hyn n ark Noeu dhe bijt e tij Semi, Kami dhe Jafeti, gruaja e Noeut si dhe tri grat e bijve t tij me ta dil nga arka ti, gruaja jote, bijt e tu dhe grat e bijve t tu bashk me ty kshtu Noeu doli me bijt e tij, me gruan e tij dhe me grat e bijve t tij (Zanafilla 8,16,18), por emri i saj nuk shnohet n Bibl. Ajo ndan fatin e Noeut, meq sht bashkshortja e tij. Pr jetn e tyre shkruhet n librin e par t Bibls, Zanafilla nga kreu gjasht deri n kreun nnt, si dhe n kreun shtatdhjet e nj n Kuran. Noeu ishte patriarku i dhjet nga koha para prmbytjes. Ai ishte i biri i Lamekut dhe nip i Methuselahut. N pesqindvjetorin e tij, gruaja e tij kishte lindur tre djem: Semin, Kamin dhe Jafetin. Kur Noeu kishte gjashtqind vjet, Zoti, i piklluar nga mkatet e njerzimit, drgoi nj prmbytje t madhe q ta shkatrroj tr jetn n tok. Por, meq Noeu ishte njeri i drejt nga gjenerata e tij, ai dhe familja e tij: gruaja e tij, tre djemt dhe grat e tyre gjetn mshirn para Zotit dhe u shptuan nga prmbytja. Zoti bri nj beslidhje me Noeun dhe e urdhroi t ndrtoj nj ark n t ciln do t hynin ai dhe e tr familja e tij, dhe nga t gjitha gjallesat nga dy: mashkull dhe femr dhe lloj-lloj ushqimi me t cilin ushqehen njerzit dhe shtazt. N at mnyr, kur ndodhi prmbytja, Noeu dhe familja e tij dhe shtazt shptuan me vark. Arka ishte streha e tyre derisa zgjati prmbytja dhe pastaj derisa nuk u tha toka. Ata jetuan n ark nj vit e dhjet dit, e kur u krijuan kushtet pr kt, ata prsri u vendosn n tok. N disa shkrime, gruaja e Noeut prmendet si nna e t gjith t gjallve, meq nga ajo rrjedh njerzimi asnj njeri i gjall n tok, prve Noeut dhe familjes s tij, nuk mbijetuan gjat prmbytjes. Pr gruan e Noeut mund t supozojm q ishte nj grua e fort fetare, aq sa ishte burri i saj njeri i drejt, prandaj ata si familje e merituan Mshirn e Zotit q t jen t shptuarit e vetm nga prmbytja.

Grat e tre djemve t NoeutGrat e djemve t Noeut: Semi, Kami dhe Jafeti, prmenden n disa vende t librit Zanafilla nga Bibla: Por un do t caktoj beslidhjen time me ty dhe ti do t futesh n arkn: ti, fmijt e tu, gruaja jote dhe grat e bijve t tu (Zanafilla 6,18)

Kshtu Noeu u fut n ark bashk me bijt e tij, me t shoqen dhe me grat e bijve t tij, pr shkak t ujrave t prmbytjes, po at dit hyn 18

n ark Noeu dhe bijt e tij Semi, Kami dhe Jafeti, gruaja e Noeut si dhe tri grat e bijve t tij me ta (Zanafilla 7,7,13) Dil nga arka ti, gruaja jote, bijt e tu dhe grat e bijve t tu bashk me ty kshtu Noeu doli me bijt e tij, me gruan e tij dhe me grat e bijve t tij (Zanafilla 8,16,18), por emrat e tyre nuk jan t shnuara.Pr emrat e tyre msojm nga shkrimet e etrve t hershm krishter t Kishs. Patriarku Evtiku i Jerusalemit shkruan se emrat e grave t djemve t Noeut jan kta: - Semi kishte marr pr grua Salitn; - Kami kishte marr pr grua Nalatn, ndrsa - Jafeti kishte marr pr grua Arisisahn. Q t trija, sipas patriarkut Evtiku i Jerusalemit, ishin vajzat e Methuselahut. Ata ishin bashkudhetar n arkn e Noeut dhe bashk me bashkshortt e tyre dhe Noeun dhe gruan e tij, jan njerzit e vetm q mbijetuan prmbytjen dhe nga t cilt lindn gjeneratat e mvonshme t njerzve.

19

Sara - gruaja e Abrahamit dhe paraprindia shpirtrore e Popullit HebraikSara, si prfaqsuese e paranns sht njra nga personazhet m t rndsishme femrore n Ungjill t Dhiats s Vjetr. Pr t flitet n disa vende n Ungjill dhe gjithmon nga nj aspekt i ri. Sara ishte gruaja e Abrahamit dhe nna e Isakut si sht shkruar n Ungjill t Dhiats s Vjetr, si dhe n Kuran. Emri i saj i par ishte Sara (hebraishtja e lasht: arabisht: ) q n prkthim do t thot princesh, dhe pas beslidhjes ndrmjet Zotit dhe Abrahamit, Zoti ia ndryshon emrin nga Saraj n Sar q n prkthim do t thot e njohur Pastaj Perndia i tha Abrahamit: "Prsa i prket Sarajt, gruas sate, mos e quaj m Saraj, por emri i saj do t jet Sara (Zanafilla 17,15). N Ungjill ka disa shembuj ku Zoti ndryshon emrin e ndonj njeriu, pr shembull Abrahami sht riemruar, Jakobi n Israel, Sauli n Pal. Por, sht shkruar n Bibl ndryshimi i emrit t vetm nj femre nga ana e Zotit. Kjo sht Sara. N kohrat biblike nga ana e Zotit ishte shenj dhe simbolizonte beslidhjen e br mes Zotit dhe atij njeriu. N kt rast Zoti i kishte premtuar Abrahamit se do ti jepte fund infertilitetit t Sars dhe ajo n mosh t shtyr do t lindte fmij. Emri Sara ka prejardhje hebraike dhe do t thot grua e nj rangu t lart. Prkthehet si princesh. Sara ishte gjysmmotra e Abrahamit. Ata kishin babain e njjt i cili quhej Terah: Terahu jetoi shtatdhjet vjet dhe i lindi Abrami, Nahori dhe Harani. Pastaj Terahu mori t birin Abram dhe Lotin, t birin e Haranit, domethn djali i t birit, dhe Sarajn nusen e tij, gruaja e djalit t tij Abram, dhe doln bashk nga Ur i Kaldeasve pr t vajtur n vendin e Kanaanve; por kur arritn n Haran, ata u vendosn aty (Zanafilla 11,26-31), por ishin t lindur nga nna t ndryshme: Dhe Abrami dhe Nahori morn gra: emri i gruas s Abramit ishte Saraj dhe emri i gruas s Nahorit ishte Milkah, e bija e Haranit, i ati i Milkahut dhe i ati i Iskahut (Zanafilla 11,29). Prve Abrahamit, vllezr t Sars ishin edhe Nahori dhe Harani, t cilt gjithashtu ishin djem t Terahut dhe vllezr t Abrahamit. N Bibl Sara prshkruhet si nj grua shum e bukur, prandaj Abrahami shpesh trembej kur ishin pran sundimtarve m t fuqishm se mund tia merrnin Sarn dhe tia jepnin ndonj burri tjetr.

20

Abrahami dy her e kishte prezantuar Sarn si motrn e tij, por jo edhe si gruan e tij, me qllim q mos e vrisnin: Dhe kshtu kur Egjiptasit do t t shohin, kan pr t thn: "Kjo sht gruaja e tij"; do t m vrasin mua, por do t ln t gjall ty, T lutem thuaj q je motra ime, me qllim q mua t m trajtojn mir pr shkakun tnd, dhe jeta ime t shptoj pr hirin tnd", Tani Abrahami thoshte pr Sarn, gruan e tij: "sht motra ime". Kshtu Abimeleku, mbreti i Gerarit, drgoi njerz pr t marr Sarn (Zanafilla 12,12-13; 20,2). Sigurisht, Sara mbeti e bukur edhe n vitet e saja t vonshme. Por, edhe prskaj bukuris s saj ajo ishte infertile nga nj shkak i panjohur: Por Sara ishte shterp, nuk kishte fmij (Zanafilla 11,30). Largimi i Sars dhe Abramit nga Ur Haldejsku Sara dhe Abrami e filluan jetn e tyre t prbashkt n Ur, Babilon (Iraku i sotm). Por m von, Sara bashk me Abramin, Lotin dhe babain e saj dhe Terahun, shkuan n Ur q t shkojn n tokn e Kanaanve. Ata erdhn n Haran ku edhe u vendosn. N Haran vdiq Terahu, babai i Sars dhe Abramit, n moshn dyqind e pes vjeare: Kta jan pasardhsit e Terahut. Terahut i lindi Abrami, Nahori dhe Harani; dhe Haranit i lindi Loti. Harani vdiq n prani t Terahut, babait t tij, n vendlindjen e tij, n Ur t Kaldeasve. Dhe Abrami dhe Nahori morn gra: emri i gruas s Abramit ishte Saraj dhe emri i gruas s Nahorit ishte Milkah, e bija e Haranit, i ati i Milkahut dhe i ati i Iskahut. Por Saraj ishte shterp, nuk kishte fmij. Pastaj Terahu mori t birin Abram dhe Lotin, t birin e Haranit, domethn djali i t birit, dhe Sarajn nusen e tij, gruaja e djalit t tij Abram, dhe doln bashk nga Ur i Kaldeasve pr t vajtur n vendin e Kanaanve; por kur arritn n Haran, ata u vendosn aty. Terahu jetoi dyqind e pes vjet, pastaj Terahu vdiq n Haran (Zanafilla 11,27-32). Zoti, ather, i lajmroi Abramit q ta braktis at vend dhe shtpin e babait t tij dhe t shkoj n vendin t cilin do tia tregoj ai, duke i premtuar Abramit se do bj nj popull nga ai, do ta bekoj dhe emrin e tij do ta bj t lvduar: Por Zoti i tha Abramit: "Largohu nga vendi yt, nga t afrmit e tu dhe nga shtpia e babait tnd, dhe shko n vendin q do t t tregoj. Un prej teje do t bj nj komb t madh, do t t bekoj dhe do ta bj t madh emrin tnd, dhe ti do t jesh nj bekim (Zanafilla 12,1-2). Sipas urdhrit t Zotit, Abrami e mori gruan e tij Sarn, nipin e tij Lotin, tr pasurin e tij dhe njerzit q ishin me ta n Haran. Ata e braktisn Haranin q t shkonin n Kanaan. N at koh Abrami ishte n moshn shtatdhjet e pes vjeare, kurse Sara kishte gjashtdhjet e pes vjet: Ather Abrami u nis si i kishte thn Zoti dhe Loti shkoi me t. Abrami ishte shtatdhjet e pes vje kur u nis nga Harani. Dhe Abrami mori me vete Sarajn, gruan e tij, dhe Lotin, birin e t vllait, dhe t gjith pasurin q kishin grumbulluar dhe personat q kishin bler n Haran, dhe u nisn pr t vajtur n vendin e Kanaanve. Kshtu ata arritn n vendin e Kanaani. Abrami e kaprceu vendin deri te lokaliteti i Sikemit, deri tek lisi i Morehut. N at koh ndodheshin n at vend Kanaanejt (Zanafilla 12,4-6).

21

Sara n haremin e Faraonit Papritur u shfaq nj uri n Hanan, ashtu q Abrami dhe Loti me familjet e tyre udhtuan n jug kah Egjipti. Rrugs pr n Egjipt, Abrami i propozoi Sars q t prezentohet vetm si motra e tij, duke pasur frik se do vritej me qllim q ta merrnin gruan e tij t bukur: Por ndodhi q kur po hynin n Egjypt ai i tha Sarajt, gruas s tij: Ja, un e di q ti je nj grua e pashme; dhe kshtu kur Egjiptasit do t t shohin, kan pr t thn: "Kjo sht gruaja e tij"; do t m vrasin mua, por do t ln t gjall ty. T lutem thuaj q je motra ime, me qllim q mua t m trajtojn mir pr shkakun tnd, dhe jeta ime t shptoj pr hirin tnd (Zanafilla 12,11-13). Dhe kur erdhn Abrami dhe Sara n Egjipt, egjiptasit pan q Sara sht nj grua shum e bukur. E pan edhe paria e faraonit, dhe e lvduan para Faraonit. Dhe e uan Sarn n oborrin e faraonit. Kur e nxorn Sarn para faraonit, tha se Abrami sht vllai i saj, prandaj ai urdhroi q ta ojn Sarn n pallatin e tij dhe i fali shum dhurata. sht mjaft e sigurt q Sara fitoi shrbtoren e saj egjiptase Agara, pikrisht n kohn e qndrimit n haremin e faraonit. Pr shkak t Sars, Faraoni i bnte t mira edhe Abramit: i dhuroi dhen, gjedhe, gomer, shrbtor, shrbtore, mushka dhe deve. Por, Zoti i lshoi nj hata t madhe faraonit dhe shtpis s tij pr shkak se e mori Sarn. Prandaj faraoni, me t msuar q Sara sht gruaja e Abramit, e ktheu Sarn tek Abrami dhe i urdhroi q ta braktisnin Egjiptin: N fakt kur Abrami arriti n Egjipt, Egjiptasit pan q gruaja ishte shum e bukur. Pastaj Faraoni u dha urdhr njerzve t tij lidhur me Abramin, dhe kta e nisn at, gruan e tij dhe gjithka kishte (Zanafilla 12,14,20). Agari dhe Ismaili Sara dhe Abrami jetuan n Kanaan edhe dhjet vite dhe akoma ishin pa fmij. Sara vlersonte se sht n mosh kur nuk mund ti lindte Abramit nj pasardhs, vendosi q t ndrmerrte nj aksion. Ajo i sugjeroi Abramit t ket nj fmij me shrbtoren e saj egjiptase Agara. Abrami u pajtua me kt. Por, pasi q Agara mbeti shtatzn nga Abrami, u krenua dhe mendoi se statusi i saj sht i njjt me at t Sars ose ndoshta m mir. Kjo rezultoi me tension mes saj dhe Sars. Sara iu ankua Abramit se Agara nuk e respekton m: Por Saraj, gruaja e Abramit, nuk i kishte dhn asnj fmij. Ajo kishte nj shrbyese egjiptase q quhej Agar. Kshtu Saraj i tha Abramit: "Ja, Zoti m ka ndaluar t kem fmij; oh, futu te shrbysja ime, ndofta mund t kem fmij prej saj". Dhe Abrami dgjoi zrin e Sarajt. Kshtu pra Saraj, gruaja e Abramit, mbasi ky i fundit kishte banuar dhjet vjet n vendin e Kanaanve, mori shrbyesen e saj Agarin, egjiptasen, dhe ia dha pr grua burrit t saj Abramit. Dhe ai u fut tek Agari, q mbeti me barr; por kur u bind se kishte mbetur me barr, ajo e shikoi me prbuzje zonjn e saj. Ather Saraj i tha Abramit: "Prgjegjsia pr fyerjen q mu b le t bjer mbi ty. Kam qn un q t hodha n kraht e shrbyeses sime; por q kur e mori vesh q sht me barr, ajo m shikon me prbuzje. Zoti le t jet gjykats midis meje dhe teje" Abrami iu prgjegj Sarajt: "Ja, shrbyesja jote

22

sht n dorn tnde; bj me t t duash". Ather Saraj e trajtoi n mnyr t ashpr dhe ajo iku nga prania e saj (Zanafilla 16,1-6). N nj moment, pr shkak t situats s krijuar, Agari iku n Shur, por u kthye pasi kjo iu urdhrua nga nj engjll. Ajo i lindi Abramit nj djal me emrin Ismael, kur Abrami kishte shtatdhjet e gjasht vite: Por Engjlli i Zotit e gjeti pran nj burimi uji n shkrettir, pran burimit n rrugn e Shurit, dhe i tha: "Agar, shrbyesja e Sarajt, nga vjen dhe ku po shkon?" Ajo u prgjigj: "Po iki nga prania e zonjs sime Saraj". Ather Engjlli i Zotit i tha: "Kthehu tek zonja jote dhe nnshtroju autoritetit t saj". Pastaj Engjlli i Zotit shtoi: "Un do ti shumzoj fort pasardhsit e tu aq sa t mos mund t llogariten pr shkak t numrit t tyre t madh". Engjlli i Zotit i tha akoma: "Ja, ti je me barr dhe do t lindsh nj djal dhe do ta quash Ismael, sepse Zoti mori parasysh hidhrimin tnd; ai do t jet ndrmjet njerzve si nj gomar i egr; dora e tij do t jet kundr t gjithve dhe dora e t gjithve kundr tij; dhe do t banoj n prani t t gjith vllezrve t tij". Ather Agari thirri emrin e Zotit q i kishte folur: "Ti je El-Roi," sepse tha: "A e pash me t vrtet at q m shikon?". Prandaj ai pus u quajt "Pusi i Lahai-Roit". Ja, ai ndodhet midis Kadeshit dhe Beredit. Kshtu Agari i lindi nj djal Abramit; dhe Abrami i vuri djalit q Agari kishte lindur emrin Ismael. Abrami ishte tetdhjet e gjasht vje, kur Agari lindi Ismaelin pr Abramin (Zanafilla 16,7-16). Mospajtimet dhe rivaliteti mes Sars dhe Agarit eruptojn Me siguri, Agara besonte q do ta merrte pozitn primare n jetn e Abramit, pr shkak t fmijs q duhej ta lindte dhe pr shkak t pamundsis s Sars q ti jepte nj trashgimtar Abramit. At q Agari nuk e kuptonte sht se Sara dhe Abrami nuk ishin vetm partner n dashuri dhe partner jetsor, por edhe t Zgjedhurit e Zotit. Ata dy bashkrisht i shrbenin Zotit. Zoti do ta bj Abramin patriark t popullit t zgjedhur, kurse Sara, e jo Agara, do jet matriarku i atij populli. Sara lind trashgimtar - Isakun Kur Abrami kishte nntdhjet e pes vite, Zoti bri nj beslidhje me t dhe n shenj t asaj beslidhje ia ndryshoi emrin n Abraham. N lidhje me Sarn, Zoti n kt rast, ia tha kt Abrahamit: Kurse Sarn, gruan tnde, mos e quaj m Saraj, por emri le t jet Sar. Dhe un do ta bekoj dhe do t jap nj djal prej saj; do ta bekoj dhe prej saj popuj do t rrjedhin, dhe mbretr popujsh do dalin prej saj...Me t vrtet, Sar, gruaja yte, do t lind nj djal dhe do ta quash Isak; dhe do ta bj beslidhjen Time q t jet e prjetshme, dhe do t jem Zoti i pasardhsve t tij: Pastaj Perndia i tha Abrahamit: "Prsa i prket Sarajt, gruas sate, mos e quaj m Saraj, por emri i saj do t jet Sara. Dhe un do ta bekoj dhe do t bj q ajo t t jap edhe nj bir; po, un do ta bekoj dhe prej saj do t lindin kombe; mbretr popujsh do t dalin prej saj". Ather Abrahami u shtri me fytyrn ndaj toks dhe qeshi; dhe tha n zemr t tij: "A do t lind vall nj fmij nga nj njeri njqindvjear? Dhe do t lind Sara q sht nntdhjet vje?". Pastaj Abrahami i tha Perndis: "Vaj medet, q Ismaeli t mund t jetoj para teje!". Por Perndia u prgjegj: "Jo, por Sara gruaja jote do t lind nj bir, dhe ti do ta quash Isak; dhe

23

un do t caktoj beslidhjen time me t, nj beslidhje t prjetshme me pasardhsit e tij (Zanafilla 17,15-19). Jo gjat pas ksaj, Abrahami dhe Sara u vizituan nga Tre burra. Njri prej tyre e lajmroi Abrahamin se vitin e ardhshm n t njjtn koh, kur ai prsri do ta vizitoj Abrahamin, Sara do ket nj djal. Sara e dgjoi kt bised dhe buzqeshi n vete nga kto fjal, meq ishte n vite t shtyra dhe nuk besoi se sht e mundur t lindte djal. Vizitori e pyeti Abrahamin se prse Sara buzqeshi n fjalt se do ket djal, duke thn se pr Zotin nuk ka asgj t pamundur. Sara e trembur e mohoi t qeshurn e saj: Zoti iu shfaq Abrahamit n lisat e Mamreut, ndrsa ai ishte ulur n hyrje t adrs n zheg t dits. Abrahami ngriti syt dhe tre burra rrinin m kmb pran tij. Sa i pa, vrapoi n drejtim t tyre nga hyrja e adrs, u prkul deri n tok e pastaj tha: "Zoti im, n rast se kam gjetur hir para teje, t lutem mos kalo pa u ndalur para shrbtorit tnd! Oh, lini q t sjellin pak uj q t mund t lani kmbt tuaja, dhe lodhuni nn kt pem. Un do t shkoj t marr nj cop buk, kshtu do t mund t merrni zemr, pastaj t vazhdoni rrugn, sepse pr kt keni kaluar nga shrbyesi juaj". Ata i than: "Bj si ke thn". Ather Abrahami shkoi me ngut n adr, te Sara, dhe i tha: "Merr shpejt tri masa maj mielli, gatuaj brumin dhe bj me to kule". Pastaj Abrahami shkoi n kopen e bagtive, zgjodhi nj vi t njom dhe t mir, ia dha nj shrbyesi dhe nxitoi ta prgatis. Mori pastaj gjiz, qumsht dhe viin q kishte prgatitur dhe i vuri para tyre; ndrsa ata hanin, ai qndroi m kmb pran tyre posht pems. Pastaj ata i than atij: "Ku sht Sara, gruaja jote?". Abrahami u prgjegj: "sht atje n adr". Dhe ai tha: "Do t kthehem me siguri vitin e ardhshm te ti n po kt koh; dhe ja Sara, gruaja jote, do t ket nj djal". Dhe Sara dgjonte n hyrje t adrs, q ishte prapa tij. Por Abrahami dhe Sara ishin pleq, n mosh t kaluar, dhe Sara nuk kishte m t prmuajshmet e grave. Prandaj Sara qeshi me veten e saj, duke thn: "Plak si jam, a do t kem un gzime t tilla, me qen se vet zoti im sht plak?". Dhe Zoti i tha Abrahamit: "Pse qeshi vall Sara duke thn: "A do t lind un prnjmend, plak si jam?". A ka vall dika q sht shum e vshtir pr Zotin? N kohn e caktuar, brenda nj viti, do t kthehem te ti, dhe Sara do t ket nj bir". Ather Sara mohoi, duke thn: "Nuk qesha," sepse pati frik. Por ai i tha: "Prkundrazi, ke qeshur! (Zanafilla 18,1-15). Dhe Zoti e shikoi Sarn me mshir, si i pat thn, dhe Sara mbeti shtatzn dhe lindi djal t cilin e quajtn Isak q do t thot Zoti mund t t bj t qeshsh, e cila ndoshta na shpie tek e qeshura e nns s tij kur dgjoi se do mbetet shtatzn n pleqrin e saj. Abrahami kishte njqind vite kur i lindi djali Isaku, ndrsa Sara nntdhjet. Pas lindjes s Isakut, Sara, si sht shkruar n Bibl, tha: Zoti m solli buzqeshje, kush do t dgjoj pr mua, do t m prqesh... Kush do t thoshte q Sra do ti ushqente fmijt e Abrahamit; por megjithat i linda nj djal n pleqrin e tij: Por Abrahami ishte njqind vje, kur i lindi biri i tij Isaku. Dhe Sara tha: "Perndia m ka dhn ka duhet pr t qeshur, kushdo q do ta dgjoj ka pr t qeshur bashk me mua (Zanafilla 21,5-6).

24

Kur Isaku u rrit pak dhe u largua nga gjiri, Abrahami bri nj gosti t madhe pr nder t tij. N at rast, Sara vrejti q djali i Agarit Esau, e prqesh djalin e saj Isakun, e prandaj i tha Abrahamit q ti dboj skllaven Agarin dhe djalin e saj Esaun. Fillimisht Abrahami ishte shum i tronditur pr shkak t ksaj, por m von lshoi pe kur i dgjoi nga Zoti kta fjal: Mos t vij keq pr fmijn dhe skllaven! Gjithka q do t thot Sara, dgjo zrin e saj, sepse sipas Isakut do t emrohen pasardhsit e tu. Por edhe nga djali i skllaves do ngre nj popull t madh, sepse sht fara yte. Por Perndia i tha Abrahamit: "Mos u hidhro pr shkak t djalit dhe t shrbyeses sate; dgjo tr ato q t thot Sara, sepse nga Isaku do t dalin pasardhs q do t mbajn emrin tnd. Edhe nga djali i ksaj shrbyeses un do t bj nj komb, sepse sht nj pasardhs i yt" (Zanafilla 21,12-13). Mbreti Abimelek dhe Sara Pas ndodhis me tre vizitort, Abrahami dhe Sara u nisn n jug dhe u vendosn n Gerar. Edhe n kt vend Abrahami prsri e prezantonte Sarn si motrn e tij, meq friksohej t thoshte se ishte gruaja e tij q t mos e vrisnin banort e atjeshm. Mbreti i Gerarit Abimeleku ia mori Sarn n pallatin e tij. M von Zoti iu lajmrua n ndrr mbretit Abimelek duke i thn se nse e merr Sarn pr grua do rezultoj me vdekje, sepse ajo sht grua e martuar. Nse nuk e kthente Abimeleku Sarn tek Abrahami, Zoti do t shkatroj tr shtpin e tij. Mbreti Abimelek tha se ashtu kishte vepruar duke menduar se Sara dhe Abrahami ishin motr e vlla, e jo bashkshort dhe pastaj e ktheu Sarn tek Abrahami, bashk me shum dhurata, shtaz, shrbetor dhe mijra sikla argjenti si arsyetim pr Sarn, duke i thn Abrahamit q mund t vendoset n vendin e tij aty ku t dshiroj. Ather Abrahami iu lut Zotit pr Abimelekun dhe Zoti e hoqi infertilitetin n familjen e mbretit, i cili ishte dnim pr shkak t marrjes s Sars. Ather Abrahami iu lut Perndis dhe Perndia shroi Abimelekun, gruan e tij dhe shrbyeset e saj, dhe ato mundn t pjellin. Sepse Zoti e kishte shterpzuar plotsisht tr shtpin e Abimelekut, pr shkak t Sars, gruas s Abrahamit (Zanafilla 20,17-18). Vdekja e Sars Sara jetoi njqind e njzet e shtat vjet. Vdiq n qytetin Kiriat Arbi, Hebron, n tokn e Kanaanit. Ajo sht gruaja e vetme nga Personalitetet Biblike, mosha e s cils sht precizuar. Abrahami e varrosi Sarn n shpelln Makpella (shpella e patriarkve), prball Mamres n Hebron. Abrahami bleu shpelln bashk me fushat nga Efroni i Heteut q t ket varrez personale. Referencat e Dhiats s Re lidhur me Sarn Apostulli i shenjt Pjetri n Kuvendin e par shpalls e lvdon Sarn pr respektin ndaj burrit t saj Abrahamit: ashtu si Sara, q i bindej Abrahamit duke e quajtur "zot"; bija t saj ju jeni, n qoft se bni mir dhe nuk trembeni nga ndonj frik (1.Pjtri 3,6).

25

N Letrn e apostollit t shenjt Pali drguar Hebrenjve ajo u emrua pr fuqin e besimit, bashk me nj numr t madh t personaliteteve biblike: Me an t besimit edhe vet Sara, ndonse e kishte kaluar moshn, mori fuqi t bhet me barr dhe t lind, sepse e konsideroi besnik at q i kishte br premtimin (Hebrenjve 11,11). N kontekst t ngjashm po prmendet premtimi q dha Zoti se Sara do lindte djal n mosh t shtyr n Letrn e apostullit t shenjt Palit drguar romakve: Dhe, duke mos qen aspak i dobt n besim, nuk i kushtoi kujdes trupit t tij, i br tashm si i vdekur (ishte pothuaj njqind vje) as!!!! barkut t vdekur t Sars (Romakve 4,19; 9,9). N Letrn e apostullit t shenjt Palit, drguar galatasve, Sara dhe Agari prdoren si alegori e kishs s Dhiats s Vjetr dhe Dhiats s Re. (Galat. Kreu 4). Premtimin q dha Zoti se Sara do lindte djal prmendet n Letrn e apostullit t shenjt Palit drguar romakve: Sepse kjo sht fjala e premtimit: N kt koh do t vij dhe Sara do t ket nj bir (Romakve 4,19; 9,9). Sara - grua e pavarur Sara dhe Abrahami nuk ishin vetm ift bashkshortor, por edhe pasues t Zotit. N veprat q kishte br Abrahami edhe Sara kishte ndikim t madh. Nga rrfimet biblike pr patriarkt e tjer dhe grat e tyre msojm se n familjet e tyre ka nj pozit t nnshtruar t gruas ndaj burrit. Pozita e till e gruas me ndryshimet e gjeneratave bhej gjithnj e m e qart, dhe n fund rezultoi me nnshtrim total t gruas ndaj burrit t saj. Madje edhe grat e shquara nga Ungjilli t cilat kishin mundsi t bnin gjra t mdha ishin n pozit dytsore nga pikpamja e statusit t tyre social. Por, Sara zinte nj vend t rndsishm tek populli i saj. Bashksia ia pranonte pozitn e saj pr sjellje t pavarur. Sara nuk ishte bashkshorte e nnshtruar e cila e prkrah n mnyr pasive bashkshortin e saj, por grua me nj vullnet t fuqishm dhe karakter t fort. Ajo n mnyr t pavarur sillte vendime q implementoheshin, si pr shembull, ideja q Abrahami t ket pasardhs nga shrbetorja e saj Agari, q ndodhi me vullnetin e saj.

gara (shrbetorja e Sars)Agara (hebraisht: , arabisht: )ishte shrbtorja e Sars, gruas s Abrahamit. Sipas prejardhjes ajo ishte egjiptase. Emri i saj n prkthim do t thot e huaj. Meq Sara ishte infertile, vendosi q shrbtoren e saj Agarin tia jep Abrahamit pr grua q t ket trashgimtar: Por Saraj, gruaja e Abramit, nuk i kishte dhn asnj fmij. Ajo kishte nj shrbyese egjiptase q quhej Agar. Kshtu Saraj i tha Abramit: "Ja, Zoti m ka ndaluar t kem fmij; oh, futu te shrbysja ime, ndofta mund t kem fmij prej

26

saj". Dhe Abrami dgjoi zrin e Sarajt. Kshtu pra Saraj, gruaja e Abramit, mbasi ky i fundit kishte banuar dhjet vjet n vendin e Kanaanve, mori shrbyesen e saj Agarin, egjiptasen, dhe ia dha pr grua burrit t saj Abramit (Zanafilla 16,1-3). Kshtu erdhi n jet djali i par i Abrahamit Ismaeli, i cili n Islam vlen si profet i madh dhe patriark. Agara prmendet n librin Zanafilla n Ungjill t Dhiats s Vjetr, prmendet edhe n hadithe, dhe disa ajetje t Kuranit aludojn n t. Ajo respektohet n Fen islame si matriark i t gjitha religjioneve t Abrahamit. N krishterizm ajo konsiderohet si bashkshorte3 (konkubin) e brahamit. Agara dhe Abrahami Pas daljes nga Egjipti, Sara ishte padrone e Agarit pothuajse dhjet vjet. Agara ishte e detyruar nga Sara q t bhet bashkshorte e Abrahamit me qllim q Abrahami t ket pasardhs: Kshtu pra Saraj, gruaja e Abramit, mbasi ky i fundit kishte banuar dhjet vjet n vendin e Kanaanve, mori shrbyesen e saj Agarin, egjiptasen, dhe ia dha pr grua burrit t saj Abramit (Zanafilla 16,3). Sara vendosi pr nj hap t ktill pasi q ishte infertile nj koh shum t gjat dhe me qllim q t kontribuonte q t prmbushet Premtimi i Zotit. Kur Agara kuptoi se sht shtatzn, ajo filloi t urrej statusin e saj si konkubin e Abrahamit dhe shrbtore e Sars. Sara e ndjeu qndrimin e saj dhe kjo shkaktoi ndjenja pikllimi tek ajo. Pr kt ajo iu besua Abrahamit, ndrsa ai i tha q t veproj me Agarin ashtu si do. Ather Sara filloi q t sillej keq ndaj Agarit dhe ajo ishte e detyruar q t ik e vetmuar dhe shtatzn n shkrettir: Ather Saraj i tha Abramit: "Prgjegjsia pr fyerjen q mu b le t bjer mbi ty. Kam qen un q t hodha n kraht e shrbyeses sime; por q kur e mori vesh q sht me barr, ajo m shikon me prbuzje. Zoti le t jet gjykats midis meje dhe teje". Abrami iu prgjigj Sarajt: "Ja, shrbyesja jote sht n dorn tnde; bj me t t duash". Ather Saraj e trajtoi n mnyr t ashpr dhe ajo iku nga prania e saj (Zanafilla 16,5-6). Por engjlli i Zotit iu paraqit Agarit tek burimi ne shkrettir rrugs pr n Shur dhe i tha q t kthehet tek padronia e saj dhe ti nnshtrohet asaj. Engjlli

3

N prkthimin maqedonisht t Bibls, konkubina quhen shoqrueset e patriarkve Ungjillor me t cilt ata kishin fmij. N librin e tret Mbretrit n Ungjill t Dhiats s Vjetr shkruan se mbreti Solomon ka pasur madje 300 konkubina (3.Mbretwrve 11,3).

27

shtoi se do t shumzoj pasardhsit e saj dhe se do lindte nj djal q do ta quajn Ismail: Por Engjlli i Zotit e gjeti pran nj burimi uji n shkrettir, pran burimit n rrugn e Shurit, dhe i tha: "Agar, shrbyesja e Sarajt, nga vjen dhe ku po shkon?" Ajo u prgjigj: "Po iki nga prania e zonjs sime Saraj". Ather Engjlli i Zotit i tha: "Kthehu tek zonja jote dhe nnshtroju autoritetit t saj". Pastaj Engjlli i Zotit shtoi: "Un do ti shumzoj fort pasardhsit e tu aq sa t mos mund t llogariten pr shkak t numrit t tyre t madh". Engjlli i Zotit i tha akoma: "Ja, ti je me barr dhe do t lindsh nj djal dhe do ta quash Ismael, sepse Zoti mori parasysh hidhrimin tnd (Zanafilla 16,7-11). Agara njohu se kta ishin Fjalt e Zotit dhe i dgjoi: u kthye te Avraami dhe Sara dhe lindi djalin t cilin e emruan Ismail. Avraami kishte tetdhjet e gjasht vjet kur lindi djali i tij i par, Ismaili (Zanafilla 16,13-16). Lirimi i Agarit Pasi q Sara e lindi Isakun, raporti ndrmjet saj dhe Agarit u b akoma m i pakndshm. N ditn kur Isaku u largua nga gjiri, Abrahami bri nj gosti t madhe. N at rast, Sara vrejti q Ismaili, djali i Agarit, po prqeshte Isakun e prandaj i tha Abrahamit q ta dboj skllaven Agarin dhe djalin e saj q t mos bhet Ismaeli trashgimtar bashk me djalin e saj Isakun. Pr Abrahamin kjo ishte e vshtir q ta bj, por Zoti e ngushlloi me fjalt vijuese: Por Perndia i tha Abrahamit: "Mos u hidhro pr shkak t djalit dhe t shrbyeses sate; dgjo tr ato q t thot Sara, sepse nga Isaku do t dalin pasardhs q do t mbajn emrin tnd. Edhe nga djali i ksaj shrbyeses un do t bj nj komb, sepse sht nj pasardhs i yt" (Zanafilla 21,12-13). Mngjesin e ardhshm Abrahami mori buk dhe nj anxhik uj dhe ia dha Agars duke ia vn n shpin. Pastaj ia dha fmijn Ismail dhe e liroi. Agara nisi dhe humbi rrugn n shkrettirn Virsavia. E kur iu harxhua uji, e la Ismailin nn nj lis, dhe vet shkoi pak m larg, aq sa mund t hidhet nj shigjet, duke thn se nuk mund ta shikoj vdekjen e fmijs s saj. Ather e dgjoi zrin e fmijs s saj duke qar, dhe menjher pastaj engjlli i Zotit iu drejtua Agarit: Dhe Perndia dgjoi zrin e djaloshit dhe engjlli i Perndis thirri Agarin nga qielli dhe i tha: "far ke, Agar? Mos ki frik, se Perndia ka dgjuar zrin e djaloshit aty ku ndodhet. ohu, oje djaloshin dhe mbaje fort me dorn tnde, sepse un do t bj prej tij nj komb t madh" (Zanafilla 21,17-18). Kshtu, Zoti ia hapi syt Agarit dhe ajo pa nj burim t gjall uji, dhe shkoi dhe e mbushi anxhikun me uj dhe i dha fmijs: Ather Perndia ia hapi syt dhe ajo pa nj pus uji: kshtu vajti t mbush calikun me uj dhe i dha t pij djaloshit (Zanafilla 21,19). Zoti e mbrojti fmijn e saj dhe ai u rrit e jetoi n shkrettirn Faran dhe u b shigjetar me hark. Agara mori pr djalin e saj Ismailin nj grua nga vendi i saj Egjipti: Dhe Perndia qe me djaloshin; ai u rrit, banoi n shkrettir dhe u b shenjtar harku. Ai banoi n shkrettirn e Paranit dhe nna e tij e martoi me nj grua nga Egjipti (Zanafilla 21, 20-21).

28

Referencat e Dhiats s Re lidhur me Agarin N Letrn drguar Galatasve, apostulli i shenjt Pali, prvojn jetsore t Agarit e tregon si alegori pr dallimet mes ligjit dhe mirqenies: Po m thoni, ju q doni t jeni nn ligj, a nuk e dgjoni ligjin? Sepse sht shkruar se Abrahami pati dy bij: nj nga shrbtorja dhe tjetri nga e lira. Dhe ai q lindi nga shrbtorja lindi sipas mishit, por ai q lindi nga e lira lindi pr hir t premtimit. Kto gjra kan nj kuptim alegorik, sepse kto dy gra jan dy beslidhje: nj nga mali Sinai, q ngjiz pr skllavri, dhe sht Agari. Dhe Agari sht mali Sinai n Arabi dhe i prgjigjet Jeruzalemit t kohs s sotme; dhe ajo sht skllave me bijt e saj. Ndrsa Jeruzalemi nga lart sht i lir dhe sht nna e ne t gjithve. Sepse sht shkruar: Gzohu ti, o shterp, q nuk lind! Shprthe dhe klith, ti q nuk i provon dhembjet e lindjes, sepse bijt e s braktisurs do t jen m t shumt se t asaj q e kishte burrin. Kurse ne, o vllezr, jemi bij t premtimit, sikundr ishte Isaku. Po, sikurse ather ai q lindi sipas mishit prndiqte at q kishte lindur sipas Fryms, kshtu sht edhe tani. Po far thot shkrimi? Dboje skllaven dhe djalin e saj, sepse i biri i skllaves nuk mund t jet trashgimtar bashk me djalin e s lirs. Kshtu, pra, vllezr, ne nuk jemi bij t skllaves, por t s lirs (Galatasve 4,21-31). Apostolli i shenjt Pali ktu bn lidhjen e Ligjit t Tors, i cili sht dhn n malin Sinai me robrin e popullit izraelit, q do t thot se kjo prcaktohet me gjendjen e Agarit si skllave, ndrsa liria Jerusalemi qiellor sht prcaktuar me gjendjen e Sars dhe djalit t saj Isakut.

Keturah gruaja e dyt e AbrahamitKeturah (hebraisht: )sht gruaja e dyt e patriarkut Abraham, me t ciln u martua pas vdekjes s gruas s tij t par Sara Pastaj Abrahami mori nj grua tjetr, q quhej Keturah (Zanafilla 25,1). N Librin 1 e Kronikave nga Ungjilli, Keturah potencohet si konkubina e Abrahamit, e jo si gruaja e tij, si sht e shkruar n librin Zanafilla: Bijt e Keturahs, konkubins s Abrahamit: ajo lindi Zimramin, Jokshanin, Medanin, Madianin, Ishbakun dhe Shuahun. Bijt e Jokshanit ishin Sheba dhe Dedani (1i Kronikave 1,32). Emri i saj sht me prejardhje hebraike dhe n prkthim do t thot temjan. Keturah i lindi Abrahamit gjasht djem: Zimranin, Jokshanin, Medanin, Madianin, Ishbakun dhe Shuahin: Dhe kjo i lindi Zimranin, Jokshanin, Medanin, Madianin, Ishbakun dhe Shuahin (Zanafilla 25,2). Abrahami tr pasurin e tij ia la si trashgimi djalit t tij nga Sara Isakut. Djemve q ia lindn konkubinat e tij, Abrahami iu dha dhurata dhe q kur ishte gjall i drgoi n lindje, n pjest lindore larg nga djali i tij Isaku:

29

Dhe Abrahami i dha Isakut gjithka q zotronte; por bijve q Abrahami kishte pasur nga konkubinat u dha disa dhurata dhe, sa ishte ende gjall, i drgoi larg birit t tij Isakut, drejt lindjes, n nj vend t lindjes (Zanafilla 25,5-6). Keturah qndroi me Abrahamin deri n vdekjen e tij. Abrahami vdiq n moshn njqind e shtatdhjet e pes vjeare. E varrosn djemt e tij Isaku dhe Ismaeli n shpelln Makpella, prball Mamres, ku tashm ishte varrosur gruaja e tij Sara: Kto jan vitet e jets s Abrahamit: ai jetoi gjithsej njqind e shtatdhjet e pes vjet. Pastaj Abrahami dha frymn e fundit dhe vdiq n pleqri t mbar, i shtyr n mosh dhe i ngopur me dit, dhe u bashkua me popullin e tij. Dhe bijt e tij Isaku dhe Ismaeli e varrosn n shpelln e Makpelahut n arn e Efronit, biri i Zoarit, Hiteut, q ndodhet prball Mamres (Zanafilla 25,7-9). Keturah kurr nuk e arriti statusin e Sars gruas s par t Abrahamit, madje edhe prskaj asaj q Sara ishte q moti e vdekur. Por, pr shkak t Sars, Agarit dhe Keturs, Abrahami quhet baba i shum popujve si i pat premtuar Zoti, me ndihmn e djemve t tij dhe trashgimtarve t tyre.

Milkah gruaja e NahoritMilkah ishte gruaja e Nahorit, vllaut t Abramit: Dhe Abrami dhe Nahori morn gra: emri i gruas s Abramit ishte Saraj dhe emri i gruas s Nahorit ishte Milkah, e bija e Haranit, i ati i Milkahut dhe i ati i Iskahut (Zanafilla 11,29). Emri i saj sht me prejardhje hebraike dhe n prkthim do t thot mbretresh. Ajo rrjedh nga Uri, Mesopotami dhe sht paraardhse e patriarkut Jakob. Babai i saj quhej Haran4 dhe ai kishte edhe nj vajz me emrin Esha. Esha ishte motra ose gjysmmotra e Milkahut, dhe nse e pranojm q babai i Milkahut dhe Eshs sht njeriu i njjt, i cili n Bibl prmendet si babai i Lotit, ather do t thot q Loti dhe Milkah ishin vlla e motr. Milkah dhe Nahori, pasi q u bn bashkshort, u vendosn n Haran n ann lindore t lumit Eufrat. Ata patn tet fmij: Uzin (i pari i tyre), Buzin, Kemuelin (babai i Aramit), Kesedi, Hazoi, Pildashi, Jidlafi dhe Bethueli: Mbas ktyre gjrave i than Abrahamit kt: "Ja, Milkah i ka lindur edhe ajo bij Nahorit, vllait tnd; Uzi, dhndri i tij i par, Buzi vllai i tij, Kemueli babai i Aramit, Kesedi, Hazoi, Pildashi, Jidlafi dhe Bethueli". Dhe Bethuelit i lindi Rebeka. Kta tet bij Milkah i lindi nga Nahori, vllai i Abrahamit (Zanafilla 22,20-23). Djali i vogl i Milkahut dhe Nahorit Bethueli u b babai i Rebeks:

4

Harani, babai i Milks dhe Eshs sipas t gjitha gjasave sht njeri tjetr, e jo Harani vllai I Abramit, i cili kishte nj djal me emrin Lot dhe vdiq n Ur Haldej (Zanafilla 11, 27,29). Por, ekziston edhe nj mendim i prhapur se bhet fjal pr t njjtin njeri. N at rast, mund t konkludojm se Milkah sht martuar me ungjin e saj. N kohn e Abramit martesat mes farefisit akoma nuk ishin t ndaluara.

30

Ai skishte mbaruar s foluri, kur, ja, doli Rebeka me shtambn n shpatulln e saj; ajo ishte e bija e Bethuelit, biri i Mikailit, gruaja e Nahorit dhe vllai i Abrahamit. Ajo u prgjegj: "Un jam bij e Bethuelit, i biri i Milkahut, q ajo i lindi n Nahor". Ather e pyeta dhe i thash: "Bij e kujt je?". Ajo mu prgjigj: "Jam bij e Bethuelit, biri i Nahorit, q Milkah lindi". Kshtu un i vura unazn n hund dhe byzylykt n kyet e dors (Zanafilla 24,15,24,47), e cila u martua pr Isakun dhe e lindi Jakobin: Isaku e luti Zotin pr gruan e tij sepse ajo ishte shterp. Zoti ia plotsoi dshirn dhe Rebeka, gruaja e tij, u ngjiz. Por fmijt shtynin njri-tjetrin n barkun e saj dhe ajo tha: "N qoft se sht kshtu (q iu prgjigj Zoti), pse gjendem un n kto kushte?". Dhe kshtu vajti t konsultohet me Zotin. Dhe Zoti i tha: "Dy kombe ndodhen n barkun tnd dhe dy popuj kan pr t dal nga prbrendshmet e barkut tnd. Njri nga kta dy popuj do t jet m i fort se tjetri, dhe m i madhi do ti shrbej m t voglit". Kur erdhi koha pr t q t lindte, ajo kishte n bark dy binjak. Dhe i pari q doli jasht ishte i kuq; ai ishte krejt si nj mantel leshtor, prandaj i vun emrin Esau. Pastaj doli vllai i tij, i cili me dor mbante thembrn e kmbs t Esaut; prandaj e quajtn Jakob. Por Isaku ishte shtatdhjet vje kur Rebeka i lindi (Zanafilla 25,21-26).

Iskahu vajza e Haranit Iskahu (hebraisht: ) ishte vajza e Haranit dhe motra apo ndoshta gjysmmotra e Milkahut dhe Lotit. Emri i saj n prkthim do t thot t jesh ktu dhe prmendet vetm nj her n Bibl: Dhe Abrami dhe Nahori morn gra: emri i gruas s Abramit ishte Saraj dhe emri i gruas s Nahorit ishte Milkah, e bija e Haranit, i ati i Milkahut dhe i ati i Iskahut. (Zanafilla 11,29).

Reumah konkubina e NahoritReumah ishte konkubin e Nahorit, vllaut t vjetr t Abrahamit. N at koh Nahori kishte nj grua me emrin Milkah (vajza e Haranit dhe motra e Iskahut (Zanafilla 11,29). Milkah i lindi Nahorit tet djem, ndrsa Reumah konkubina e tij, i lindi katr fmij: Tebahun, Gahamin, Tahashin dhe Maakahun: Konkubina e tij, q quhej Reumah, lindi edhe ajo Tebahun, Gahamin, Tahashin dhe Maakahun (Zanafilla 22,24). Kuptimi i emrit t saj sht e ngritur ose e tejlartsuar. Biblistt vlersojn se n kohrat e Ungjillit emrat e fmijve u jepeshin me njfar qllimi. Ndoshta prindrit e saj ishin n pritje dhe kishin shpres pr at se si mund t zhvillohet jeta e saj, e prandaj ia dhan emrin Reumah.

31

Gruaja e LotitGruaja e Lotit, (djali i Haranit, vlla i Abrahamit) prmendet n librin Zanafilla t Ungjillit n Dhiatn e Vjetr. Ajo kishte dy vajza. U shndrrua n nj statuj kripe, sapo shikoi prapa n Sodom. Emri i saj nuk sht shnuar n Bibl. Rrfimi n Bibl pr gruan e Lotit fillon kur dy engjjt erdhn n Sodom dhe buajtn n shtpin e Lotit. Engjjt e paralajmruan Lotin q t largohet nga Sodomi me tr familjen e tij (gruan e tij, vajzat e tij dhe dhndurt), pasi q qytetin Zoti donte ta shkatroj pr shkak t anarkis s popullit. Loti hamendej, e prandaj engjjt e kapn pr dore at, gruan e tij dhe dyja vajzat e tij dhe i nxorn nga qyteti. Kur ishin jasht qytetit njri nga engjjt i tha Lotit: Ndrsa po i onin jasht, njri prej tyre tha: "Ik shpejt pr t shptuar jetn tnde! Mos shiko prapa e mos u ndal n asnj vend t fushs; shpto n mal q t mos vdessh!" (Zanafilla 19,17). Loti me gruan e tij dhe dy vajzat iku nga qyteti, i cili m von u quajt Coar qytet t cilin e shkatrroi Zoti pr shkak t Lotit. N Sodom dhe Gomor ra nj shi sulfuri dhe zjarri dhe t gjith banort e atyre qyteteve vdiqn. Gruaja e Lotit, duke shkuar rrugs pr n qytetin Coar shikoi prapa dhe u shndrrua n shtyll kripe: Por gruaja e Lotit solli kryet pr t shikuar prapa dhe u b nj statuj prej kripe (Zanafilla 19,26). Gruaja e Lotit prmendet n Ungjillin e Shenjt t Luks. Ungjillori Luka e tregon vdekjen e gruas s Lotit kur e prshkruan kohn e ardhjes s dyt t Krishtit: Kujtoni gruan e Lotit (Luka 17,32).

Vajzat e LotitLoti (djali i Haranit, vlla i Abrahamit) dhe gruaja e tij kishin dy vajza. Pas shkatrrimit t vendit Sodoma dhe Gomora, pasi q gruaja e Lotit u shndrrua n statuj kripe, Loti dhe dy vajzat e tij u vendosn n shpell n nj kodr afr qytetit Coar. Vajzat e tija nuk ishin t martuara dhe q t ruajn pasardhsit e babait t tyre vendosn ta dehin Lotin dhe t mbesin shtatzna nga ai. Si vendosn, ashtu edhe bn. E dehn baban e tyre me ver, dhe mbetn shtatzna nga ai, ndrkoh q Loti nuk ishte i vetdishm pr kt: Pastaj Loti doli nga Coari dhe shkoi t banoj n mal bashk me dy bijat e tij, sepse kishte frik t qndronte n Coar; dhe u vendos n nj shpell bashk me dy bijat e tij. M e madhja i tha m t vogls: "Babai yn sht plak, dhe nuk ka asnj burr n vend q mund t bashkohet me ne, ashtu si ndodh mbi gjith tokn. Eja, ti japim ver babait ton e t shtrihemi bashk me t; kshtu do t mund ti sigurojm pasardhs babait ton". Kshtu po at nat i dhan ver babait t tyre dhe e madhja u shtri bashk me t atin, por ai nuk u kujtua as kur ajo u shtri me t, as kur u ngrit. T nesrmen vajza m e madhe i tha m t vogls: "Ja, natn e kaluar un rash n shtrat bashk me baban tim; le t bjm q ai t pij ver edhe sonte; pastaj ti futu dhe shtrihu me t, q t mund ti sigurojm

32

pasardhs babait ton". Edhe at nat i dhan ver babait t tyre dhe m e vogla shkoi t shtrihet bashk me t, dhe ai nuk u kujtua as kur u shtri, as kur u ngrit Kshtu dy bijat e Lotit u ngjizn nga babai i tyre (Zanafilla 19,30-36). Vajza e vjetr e Lotit lindi djal dhe e quajti Moab ai sht paraprindi i Moabitve. Vajza e vogl e Lotit lindi djal dhe e quajti Ben-Ami. Ai sht paraprindi i Amonitve: M e madhja lindi nj djal, t cilit ia vuri emrin Moab. Ky sht babai i Moabitve, q ekzistojn deri n ditt tona. Edhe m e vogla lindi nj djal, t cilit ia vuri emrin Ben-Ami. Ky sht babai i Amonitve, q ekzistojn deri n ditt tona (Zanafilla 19,37-38). Ky incest mes Lotit dhe vajzave t tij ngriti shum shtje, debate dhe teori rreth asaj se cilat ishin motivet e vrteta q t ndodh kjo. Shumica e shkenctarve biblik vlersojn patriarkt e Izrailit, prfshir ktu edhe Lotin e drejt (