bektaşi sır değimleri

8/3/2019 bektai sr deimleri

1/23

GZL DL AISINDANALEVLK-BEKTALK ERKN VE DEYMLERNE BR BAKI*

Ahmet GNEN**

ZETAlev-Bekta Trk topluluklarnn gerek yin-i cemlerindeki uygulamalar

srasnda, gerekse de gnlk hayatta kullanageldikleri birtakm kavram, renk vesaylarn grnr ve bilinir anlamlarnn dnda gizli anlamlar ifade ettiigrlmektedir.

Bu zengin kltrde her hizmet, hareket, iaret, renk ve say, hatta kullanlane ya yzyllar ncesine giden bir gelenek iinde birtakm kavram, kii veyauygulamalar sembolize etmektedir.

almamzda, Alev-Bekta kltrnn bu zengin kavram ve sembollerdnyasna gizli dil asndan baklacak, birok ritel, kavram, say, renk ve eyannAlev-Bekta kltrndeki, biroumuza gre gizli veya sr olan, anlamlarverilecektir.

Anahtar Kelimeler: Gizli dil,Alevlik-Bektalik, sz varl

A LOOK TO ALEV-BEKTA HIGH OFFICIALS AND IDIOMS FROM THE HIDDENTONGUE OF VIEW

ABSTRACTIts been observed that certain concepts, colors and numbers used by Turkish

Alevi-Bektai communities express hidden meanings except their common meaningsduring both in applications of Cem rites and daily lives.

In this rich culture, every service, act, sign, color and number even

belongings symbolize certain concepts, persons or applications in a tradition goesback to early centuries.

In this study, we ll examine this rich world of concepts and symbols belong toAlevi-Bektai culture from the hidden tongue of view and the meanings of many rites,concepts, numbers, colors and belongings in Alevi-Bektai culture will be given.

Key Words: Hidden tongue, Alevism-Bektashism, vocabulary

0. Giri

Trk kltrnn gr bir kolunu tekil eden Alev-Bekta Trk topluluklarnn gerek yin-i cem veya erknlarndakiuygulamalar/hizmetler srasnda, gerekse de gnlk hayatta

kullanageldikleri birtakm kelime/kavram, renk ve saylarn grnrve bilinir anlamlarnn dnda gizli anlamlar ifade ettii, butoplulua mensup olmayan veya Alev-Bekta kltrne yabanckimselerce pek bilinmez.

* Marmara niversitesi Trkiyat Aratrma ve Uygulama Merkezince 13-14 Nisan 2005 tarihleri arasndadzenlenen uluslararas Gizli Diller Sempozyumunda sunulan yaymlanmam bildiridir.** Do. Dr., Ahi Evran niversitesi Eitim Fakltesi, [email protected]


2/23

Ahmet Gnen329

Oysa, bu zengin kltrde her hizmet, hareket, iaret, renk vesay, hatta kullanlan eya yzyllar ncesine giden bir gelenek iindebirtakm kavram, kii veya uygulamalar sembolize etmektedir.

almamzda, Alev-Bekta kltrnn bu zengin kavramve semboller dnyasna gizli dil asndan baklacak, birokuygulama/ritel, kavram, say, renk ve eyann Alev-Bektakltrndeki, biroumuza gre gizli veya sr olan, anlamlarverilecektir.

Gerekten de, Alev-Bekta Trk topluluklarnn arasndabulunur, kendi aralarndaki konumalarna kulak misafiri olursanz,kullanlan kelime veya szler bildiiniz kelime ve szler olduu hlde,ne konutuklarn anlayamazsnz. Bir kimseyi Bektalie kabuletmeye1 uyandrmak veya can uyarmak dedikleri gibi, yin-icemde mum yakmaya da era uyarmak, can uyarmak derler vebu deyimlerin ve de yin-i cemde/erknda bu deyimlere denk gelenhizmetlerin de derin anlamlar vardr. Yine bir Alev-BektaAkyazl derse rakdan, Kzl Deli derse araptan szetmektedir. Bazen de birtakm kelimeleri kullanmayp, onlarn yerinebaka kelimeleri tercih ettiklerine, mesel; Kapa. yerine rt.,Yok. yerine Hakta., ld. yerine Hakka yrd., Gmld.yerine Srroldu / Srland. dediklerine tank olursunuz.

Yine ana, baba, bac, dede, gibi akrabalk adlar;(ler), be(ler), yedi(ler), krk(lar) gibi saylar; beyaz,yeil, krmz/kzlvb. renkler ile Alev-Bektalerin pri Hnkr

Hac Bekta Velinin heykellerinde yer alan arslan ve geyik bukltre yabanc olanlar iin hep bir sr/giz ifade eder. Hnkr HacBekta Velye, bu kltrn bilgi pnarnn kayna anlamnda Sereme denilmesi de, hep bu cmledendir.

Bu kltrde gerek kullanlan birtakm kelime ve deyimlerin,gerekse birtakm hl, duru ve hareketlerin hep bu kltrnmensuplarnca bilinen, ama topluluk dndakilerce bilinmeyen gizlibir anlam vardr.

Gizlilik ifadeli bu ve benzeri kelime ve deyimler, hatta yin-icemlerdeki hl, duru ve hareketlerin anlamn bilmek, bir bakmaAlev-Bekta kltrn renmek, anlamak ve bu kltre mensupinsanlarla iletiim kurmak demektir. Zira, bu kelime ve deyimler,Alev-Bektalerce gerek yin-i cem/erkn denilen trenlerde, gerekse

bu kltre ait edeb eserlerde bu kltrn mensuplar iin ortak birdil olurken, bu kltre mensup olmayanlar iinse gizli bir dilolmaktadr.

Bildirimizde, yzyllarca eitli sebeplere bal olarak birokzellii ile byk kalabalklarca srlar dnyas olarak kalm olan

1 Bir kii sonradan Bekta olabilir, ancak Alev olabilmek iin Alev ana babadandomak gerekir.

Turkish Studies / Trkoloji AratrmalarVolume 2/2 Spring 2007


3/23

Gizli Dil Asndan Alevilik-Bektailik Erkn Ve DeyimlerineBir Bak 33

Alevlik-Bektalik kltrne bu adan bir pencere amakamalanmtr.

almamzda, bilhassa kaynakada belirttiimiz yazlkaynaklardan yararlandk. Tarama yoluyla elde ettiimiz malzemeninde bilhassa Trke olanlarn tercih ettik. Elde ettiimiz deyim vekelimelerin anlamlandrlmasnda da byk oranda sz konusukaynaklardan yararlandk. Ancak bu konudaki ahs gzlem vebirikimlerimiz de az deildi.Bu birikimimizi de yansttmzkanaatindeyim. Zira, yl akn bir sredir Alev-Bektakltrnn merkezi saylan Hacbektata al yor, dolays yla busevgi, hogrs engin ve aydn dnceli insanlarla birlikteya yoruz. Kaynak kii olarak da, deerli bym Bekta halifebabas Ali Smer Beyin ismini zikretmeyi bir gnl borcusayyorum.

Derlediimiz malzeme, Alevlik-Bektalik Terimleri Szlolacak kadar geni, ki byle bir almann iindeyiz. Ancak biz, bumalzemeyi bir bildiri leinde snrlandrarak, bilhassa Trkeolanlar dikkatlere sunmaya zen gsterdik. Bilindii zere, bukltrn tarih boyunca Trkenin korunup gelimesinde ayr bir yeri ve nemi vardr. nk Alev-Bektaler, ibadet ve dualarndaTrkeyi kullanmaya zen gstermi mstesna bir topluluktur.

almamzda, bata deyimler olmak zere, sz varlnaarlk vermekle birlikte, gizlilik ifade eden veya sembolkonumundaki say, renk, harf ve hayvanlar da ayr alt balklar

hlinde verdik.

1. Alev-Bekta Kltrnn Giz/Sr Dolu Sz Varl1.1. Alevlik-Bektalik Erknnda Geen Deyimlerin GiziAlev-Bekta kltrnde, cem veya "yin-i cem/cem yini,

kurban, kurban hizmeti, hizmet adlar yla da anlan erkn,esas itibariyle Alev-Bekta topluluklarna zg topluca yaplan biribadet biimidir. Kinat yaratlmadan nce, ruhlar lemindeKrklarn yapt cemin yeryzne yansmas veya insanlararasnda tekrar edilmesi eklinde grlen bu ibadetin, Hz.Muhammed zamannda srekli, ancak tarikat ahkm gerei gizliyapldna, ibadetin gizlii ilkesi uyarnca da sr olarakkalmasnn uygun grldne inanlr (alayan, 2002: XI).

eitlerine gre, en az on iki erknn yerine getirildii ve enaz on sekiz hizmet sahibinin hazr bulunup grevlerini yerinegetirdii cemler, genel olarak gece yaplr ve bu da Kuan- Kerimdekibirok ayete (Bakara, 50; Araf, 55, 161; Zriyat, 17, 18; Furkan, 64;nsan, 25, 26; Mzzemmil, 6; Secde, 16; Tr, 49) dayandrlarak, hertrl gsteri ve arlktan uzak kalmaya zen gsterilerek gizliyaplr (alayan, 2002: XI-XII).



4/23

Ahmet Gnen331

Cem yinlerinin konumuzla da yakndan ilgili en nemlizelliklerinden biri de, ibadetin byk oranda Trke dualarlayaplmasdr (alayan, 2002: XIII). Trke dualar yannda, erknda yrtlen hizmetlerin adlar ve bu hizmetler srasnda kullanlanbirok deyimin de Trkeden oluturulmas anlamldr.

Alev-Bekta kltrne zg olan ve yalnzca bu kltrnmensuplarnca bilinip kullanlan bu deyimlerden bir seme listesunuyoruz:

abdest almak: slmiyette namaz klabilmak iin el, az,burun, yz ve kol ykamay, ba ve enseyi mest edip kulaklartemizlemeyi ifade eden abdest alma, Alevlik-Bektalikte bu bilinenzahiri anlamndan baka, nefis muhasebesi yapmay, kul hakkndankurtulmay ve bylece gnl temizlemeyi ifade edecek ekilde derinbir anlamda kullanlmaktadr.

a mn, dvya nian yemini: Grgs yaplantlibe, prin gerekli t, telkin ve uyary yaptna, sorgusununtamamlandna dair canlar tank tutmas ve canlarn grlentlipten olabilecek hak ve alacaklarndan vazgetiklerini gstermekiin niyazlamalardr.

ak niyaz olsun: Hem Mevlevler hem de Bektailercekullanlan bir ifadedir. DedeyeBabaya Tabanlarn ak niyazederim. diyerek selm verilir.

ak ola: Grg ceminde tlibin grgs srasnda secdeyekapanmas iin pr/mrit tarafndan sylenen bir deyimdir.

Pr, ak ola deyince, grgs yaplan tlip dizstotururken secdeye varr ve Tanr akn her hcresinde hissedecekekilde vecd ve huu iinde secdede kalr.

ak olsun: Bir selm biimi. dlnz lh ak olsun.demektir. Bu selma cevap olarak Akn cemal olsun. denir. Eersonra hitap edilen Cemalin nur olsun. cevabn verirse, ona Nurunal nur olsun. cevab verilir.

ayak mhrlemek: Sa ayak baparmann sol ayakbaparma zerine, elleri dizlere veya apraz olarak omuzlarakoyarak ve ba haffife ne eerek niyaz vaziyetinde ayakta durmak.Baba, dede veya mridin huzurunda sayg ve teslimiyet iaretiolarak byle durulmas beklenir.

Ayak mhrlemek, Hz. Peygemberin Mirac gecesi Sidretl-

Mntehda Huzurullahta durueklini temsil eder.Mevlevilerde ve dier tarikatlarda buna niyaz denir. bk. ba

kesmek, dra durmak ba kesmek: bk. ayak mhrlemek ba okutmak: Cem yinlerinde sorgu veya grgden

geerek prin/mridin rzaln alp gnahlardan arnmak, gnltemizlemek.



5/23


bel balamak: Tam bir ye, muhip olmak iin itaatiareti olarak bele t- bent sarmak.

bir gmlekten ba gstermek: Alevlik-Bektalikte,msahip veya yol kardei olan drt cann ayrlmaz, sarslmazbirlikteliini anlatan bir deyim. Drt cann bir can olarak grnmesi;bir gmlekten, yani bir cesetten, bir bedenden ba gstermesidir.

car almak: Sprmek, sprge almak anlamndakibu deyim, on iki hizmetten birinin sahibi olan carc (sprgeci)tarafndan her hizmetin sonunda veya verilmi aralardan sonrahizmetin banda, birinci olarak fiilen meydann temizlenmesini,ikinci ve asl ama olarak da ceme katlanlarn gnahlarndanarnmasn sembolize eder.

cem birlemek: Cem yininde, canlar toplandktan sonra,asl ibadet balamadan nce yaplan bir hizmeti ifade eder. Cemevinde toplanldnda btn erkekler pr huzurunda iki rekatlktarikat namazn klarken, baclar ise bu namaz klmadklar iinbu eksiklii cem birleme hizmeti ile tamamlam olurlar. Bunagre, gzcnn uyars ile btn canlar edeb-erkn zere otururken,baclar arasndan gzc tarafndan seilen yalar kemale ermi bebac, kendilerine asaleten, cem evinde bulunan btn baclaravekleten (her bac yannda bulunan en az be bacdan rzalkalarak) meydana gelir ve iki rekt tarikat namazn klar. KrklarCeminde bu hizmeti Hz. Havva, Hz. Meryem, Hz. Asiye, Hz. Hatice veHz. Ftmnn icra ettiine inanlr.

ark dnmek: Semah dnmek demektir. Semahnyeldirme, hzlandrma blmne de denir. era dinlendirmek: Sndrmek ifadesi yerine

kullanlr. era, flemek yerine elle sndrlr. krr yinigecelerinde eralarn sndrlmeden yanmasna izin verilir.

eran snsn: Ocan snsn; evin, yurdun harapolsun, yklsn! anlamnda bir ilen, kargtr. kr. eran uyansn

era uyandrmak: Cem yini srasnda, mum, lmba vb.aydnlatma aralarn uslne gre yakmak demektir. Mumlaryakarak tekkeyi amak anlamna da gelir.era uyarmak ifadesi de ayn anlamda kullanlr. eralardannce Horasan era yaklr. Dier eralar delil ad verilenmetalden yaplm bir ksedir. Cem yinlerinde yaklan mum, delil

vb aydnlatma aralar, Hz. Peygamberimiz tarafndan getirilenHakkn nurunu sembolize eder.

eran uyansn: Ocan aydnlansn; evin, yurdunenlensin! anlamnda bir hayr dua, alktr. kr. eran snsn

dra ekilmek: Arapa ev anlamna gelen dr kelimesi,Alevlik-Bektalikte erenler meydan veya krklar meydan, yin-icem yaplan yerin tam ortas anlamnda kullanlr.



6/23

Ahmet Gnen333

Dra ekilmek ise, Alev-Bektaler arasnda meydana gelenihtilflarda, dede veya babann hkimlik yapt zamanlardasan sorguya ekme srasnda uygulad bir mahkeme tarzdr.

dra durmak: Kiinin kndisini Hak, Hz. Peygamber, Hz.Ali ve Ehl-i Beyt huzurunda sayp, nefsini sgaya ekmesi velmeden nce lme hazrlamak iin yaplan bir eit nefismuhasebesidir.

Dra durma ekli, cann yol uruna vermeye hazr olduunubelirtmek iin ayaklar mhrl (bk. ayak mhrlemek), eller ndeapraz balanm durumda, ba hafife ne eik olarak durmadr.

Dra durma, Hz. Peygemberin Mirac gecesi Sidretl-Mntehda Huzurullahta durueklini temsil eder. Asl dra duruekli budur. Ancak, daha sonralar Hseyin Dr, Ftma Dr,Mansur Dr, Nesim Dr, Fazl Dr, Cafer Dr gibi dra durmaekilleri de oluturulmutur (bk. alayan, 2002: 174; Sezgin, 1991:291).

drdan indirmek: len bir cann ei dostu ve al veriyapt insanlarla

helllemeden lm gibi hareket edilerek yaplan ve lenin affnavesile olaca mit edilen ve bir eit hak hellliitoplants/hizmetidir.

len kimsenin veli veya vrislerinden birisi dra durur. lenkii namna, varsa hakk olann gelip almas istenir. Alacakl varsa,borcu denir; darlm incinmi varsa, gnl alnr. Bylece hak

helllii gerekletirilmi olur. dkn kaldrmak: Dkn durumuna den cann

cezasn ektikten sonra, dkn kaldrma hizmeti ile tvbe eder,incittii kii/kiilerden helllik ve rzalk alr, grr, pr ve btncanlarn huzurunda a mn, dvya nian yemini verereknefsini slah ettiine kni olunarak yol dahil olur, topluma karr.

el almak: Dervi olmak ya da mride balanmak bk.nasip almak

el ele, el Hakka: Tlibin temiz bir gnlle prin elinden( veya eteinden, dizinden) tutmas olup, bit etmeyi simgeler.nk, prin eli Hz. Muhammedin eli, Hz. Muhammedin eli deFetih sresi 10. yeti gereince Tanrnn eli demektir. Tlibin prebit, Hz. Muhammede, dolays yla Tanrya bit etmesi anlamna

gelir. el etek tutmak: Biimsel olarak ikrr treninin

sonunda tlipin mritin eteinden tutmasn ifade eden budeyim, gerekte bir mrit araclyla yol a girmeyi simgeler.

eik yoklamak: Grgs yaplacak msahipli canlarn,kemerbestli ve yaln ayak olarak, cem yininin yaplaca meydanakmadan nce cem evinin i kapsnn eiine niyaz etmeleri.



7/23


Cem yinine gelen canlarla tek tek grp niyazlaarakhelllik almak uzun srecei iin, canlar bu kapdan girdiine,ayaklar bu eikten getiine gre, kapnn eiine niyaz etmeklegnl indirip tevazu gstermek suretiyle canlarn tek tek ayaklarnaniyaz edilmi saylr.

etek tutmak: Grg ceminde secdeden kalkan ve dizst yryerek sra ile prin nne gelen canlardan nde olannprin dizine, yani iki eliyle dizinden tutup elleri stne niyaz ederekylece beklemek.

eyvallah kapsna girmek: Arakiye2 giyen bir kii nce(Hacbektataki) Hanba ve sonra da Dedebanda bir sre hizmeteder; bu dervilik andna hazrlktr. Bu hizmete baladnda onaEyvallah kapsna girdi. denir.

gnl abdesti almak: Sr suyu hizmeti ile btncanlarn yolun gizlerine vkf olup tm gereklerin gnlleredomas, kiinin Hakka ulama dileinin kabul edilmesini ifadeeder.

Bir tastan halkadaki canlara birer yudum su iirmeksuretiyle gerekletirilen sr suyu hizmeti, btn canlarn bit veikrrlarnn yenilenmesini, ilerindeki kini, kibri ve benlikduygusunu atp ben yerine biz diyebilecek gnl gzelliineulamalarn sembolize eder. Sr suyu ile kiiye alan srlartoplumdan gizlenir, kiinin gnlnde sr olur (bk. alayan: 2002:18-20).

bk. gnlleri birlemek, gnl indirmek gnlleri birlemek: yin-i ceme gelen btn canlarn

Tanry insanda grerek, ilerindeki kini, kibri, benlk duygusunuatp, kulluk haklarndan vazgeerek ben yerine biz diyebilecekgnl gzelliine erimesi hlidir. bk. gnl abdesti almak, gnlindirmek

gnl indirmek: Tanry insanda grerek her trl kin vedargnl unutup, kibir ve gururu atp benlikten syrlmay, alakgnlll ifade eden bir deyimdir. bk. gnl abdesti almak,gnlleri birlemek

grgden/grmden gemek: Ylda bir kez yaplangrg cemi ile kiinin bir yllk hesabn vererek, kul hakkndankurtulup kendisi ile hesaplamasn, dargn olduu kiilerle

barmasn, alacak-verecek ilerini dzenlemesini, ksacas gnlabdesti alarak gnln temizlemesini, Hakka yaklamasn ifadeeder. bk. gnl abdesti almak, yl abdesti almak

ihrama yatmak: Msahip erknnda yaplan bir hizmet.2 Dvme yn veya tiftikten yaplan klh, takke. Bekyalerde ilk muhiplikaamasnda bir mddet arakiye giyilir, daha sonraki aamada (dervilie geite)dede veya dedebaba tarafndan tekbir edilen ta giyilir (Gliek, 2004-III: 1190).



8/23

Ahmet Gnen335

yle yaplr: Msahip canlarn rehberi (klavuz), yaa bykolan erkei, ba kbleye dik gelecek ekilde, sa yan stne ve sakolu arkada kalmak zere (sol elinin ayasn yznn altna yastk yaparak) yatrr. Bacs, nndeki msahibinin bana (tcna),belindeki kemerbestine ve ayana niyaz ettikten sonra aynekildesa yan stne yatar ve sol elini msahibinin omuzu stne koyar.Yaa kk olan erkek de einin bana ve kemerbestine niyazederek aynekilde einin arkasna yatar, sol kolunu einin omuzustne atar. Dier bac da erkek msahibinin bana, kemerbestineve ayana niyaz ettikten sonra arkasna aynekilde yatar. Rehber,drt cann stn ihram (kefen) beziyle rter. Rehber, kensisi demsahiplerin ayak ucu tarafnda (seccade dnda) dra durur(alayan, 2002: 39-40).

ikrar vermek: nanlp, kabul edilen bir eyi itiraf etmekanlamna gelen ikrar, Alevlik-Bektalikte bu anlamna bal olarakMuhammed-Ali yoluna girmeyi ifade eder.

koldan kopmak: Evliya nazarnda deer yitirme,kap/bbdan dme demek olan bu deyim; dine, inanca, yola, kulakar yaplan hatal ve gelenek greneklere aykr davranlardandolay bir cann pr ve toplum tarafndan cezlandrlarak toplumdansoyutlanmasn ifade eder (tecrit). bk. koldan kopan; kr. Dkn

nasip almak: bk. el almak nefes etmek: Alevlik-Bektalikte dua etmek demektir. niyaz almak: Yerlerinde oturan veya herhangi bir sebeple

ayakta duran canlarn, niyaz etmeleri gerektiinde, sa el iaretparmaklarnn ucunu per gibi hafife dudaklarna dokundurarakHdemeleri.

Her dua ve glbanksonunda prin Geree H! diyebalamas, nefes ve dvazimam3 sylenirken son drtlkte irinmahlsnn sylenmesi srasnda niyaz alnr.

(Baka niyaz almalar iin bk. alayan, 2002: 188) kr.secde niyaz etmek

parmak atmak: Msahip erknnda, meydana kanmsahip canlarn (bac-karde) hutbe okunurken, byk erkeinkk olann eiyle, kk erkein de byk olann eiyle olmakzere, sa ellerinin ba parmaklarn karlkl olarak birbirlerinebalamalar ve hutbe sresince o vaziyette beklemelerini ifade eder.

secde niyaz etmek: Cem yini srasnda, hizmet sahibive meydandaki kiilerin, diz st gelip, yere koyduklar sol ellerininstne sa ellerinin parmaklarn koyarak sa ellerinin iaretparmaklarnn stn kez (Allah, Muhammed, Ali ak iin)pmeleri. kr. niyaz almak

3 Alev-Bekta edebiyatnda, On ki mam ile dier Alev-Bekta ulularn konu alannefesler.



9/23


sitem ektirmek: Dkn kaldrma erknnda veyacezal olan bir cann grgs srasnda, cezal cana meydanda elikvurarak, atee bastrarak veya szl olarak paylayarak ceza vermek,ac ektirmektir.

tecell dolanmak/gezmek: yin-i cemlerde tarikatnamaz klnrken, iki rekat arasnda prden balayarak halkadakidier canlarla grp niyazlamak, demektir.

Tecell dolanmann amac, gnl indirme (bk.), benlii atma,kin ve dargnl unutma ve Tanry insanda grerek ona niyaz etme,sayg gstermedir.

yl abdesti almak: Ylda bir kez yaplan grg cemi ilekiinin bir yllk hesabn yapp kul hakkndan kurtularak gnlntemizlemesi, Hakka yaklamasdr. bk. gnl abdesti almak

yrei/gnl paylamak: Yrein dualanmas ve Enam118, Bakara 168-172, Mide 87-88, Nahl 114, Mmin 64, Araf 31yetleri dayanak klnarak yaplan lokma hizmetlerinde, yrekitarafndan piirilip doranm ve bir kap iine konulmu yrek-bbrek, msahip ceminde sadece drt eit paraya blnerekmsahiplere yedirilir. Dier canlara ise, yrek-bbrek yerine elmadoranarak ikram edilir.

Bu iki hizmet srasnda yrei paylalmak ve birbirine ikrametmekle, gnlleri birleyip benlii atarak alak gnlllklekaynama amalanr. Ancak, btn ynden yrek/gnl Hakkn l-mekn nazargh olduu ve gnlde de sr bulunduu iin,

grnrde kurbann yreini paylaan msahip canlar, Sr, dostlapaylalr; dostun srr dosta yandr, Tanr dostuna Tanrnn srraktr. dsturu gereince, gerekte gnlde tecelli eden Tanrsrrn paylam saylrlar (bk. alayan, 2002: 50-56).

1.2. Alev-Bekta Kltrnn Giz/Sr fadeli KelimeDnyas

Alev-Bekta kltrnde hemen hepsi Trke olanyukardaki zengin deyim kadrosunun yannda, anlam sadece bukltrn mensuplarnca bilinen, dolays yla bakalarnca sr/gizifade eden birok kelime de vardr. Biz, bir fikir vermesi bakmndanbyk oranda Trke kkenli olup da byk oranda aktarmalara

dayal bir kavramlatrmay rnekleyen bu kelime kadrosundan birseme liste sunuyoruz:

Akyazl: rak4 ar: Hakikati arayann bir sembol kr. bal

4 Otman Baba abdallar tarafndan kutb olarak tannan brahim San (. 1478)ninBektalie raky soktuu iin (bk. ztelli, 1971: 411), ad aktarmas yoluyla rakyaAkyazl denmitir.



10/23

Ahmet Gnen337

ayak: Hem Mevlev hem de Bektaler arasndakullanlan bir ifadedir. Yeni ikrar etmi ve bu nedenle mtavazhizmete verilmi olanlar iin kullanlr.

bac sultan: Mcerred Bekta dervilik and kabuledilmi kadnlara verilen bir ad.

bal: Ar ya da talibin arad lh hakikatin sembol. be bac: Cem birleme hizmetinde, kendileri ve btn

baclar adna iki rektlk tarikat namazn klan, bylece KrklarCeminde bu hizmeti grdne inanlan Hz. Havva, Hz. Meryem, Hz.Asiye, Hz. Hative, Hz. Ftmy sembolize eden be bayan. bk. cembirlemek kr. yirmi drt bac

bezirgn: Szck olarak tccar, satc anlamna gelenbu szck, ilikiden fayda grlecek kmil mridi ya dasohbetinde mistik bilgelik mcevherleri saan rifi kastetmektedir.

can: zellikle ikrar treninde nasip alan mrid iinkullanlr. Tm derviler iin de kullanlr.

carc: Krklar Ceminde Seydil-Ferrn grevine izafetencem yininde car (sprme) hizmetinin sahibi olan kimse. bk. caralmak

cenaze: Talipler abdest alarak iki rekt namaz klarlar,buna cenaze namaz denir. Bu, lmeden nce lm ifade eder veeriata duyulan ykmllklerden kurtarr.

era: Mum ya da meale. yin-i Cemde ruhunaydnlanmas ve uyanklnn bir sembol olarak kullanlan era.

Bu sembol, Hz. Muhammedin Tanrdan gelen ilk k olmasansnadr. erac: yin-i Cem hizmetinde ralar uyarmakla

grevlendirilen kii. Bu grevi genellikle rehber yapar, fakat bazenbu greve zel bir kii atanr.

i: Ham, henz terbiye edilmemi ve hazrlanmam bircan, Hakkn deneyimsel bilgisini edinememi olan ifade eder.

dede: rgtl Bektaler arasnda bu, eskidenHacbektata oturan imdi Tiranda bulunan ba babannunvandr. Alevler arasnda sradan baba anlamna kullanlr.

delil: Szlk anlam rehber, Bekta ritelindekikullanm, era/ralarn uyarld era yakc kk mumdur.Delil veya era, Tanrnn nurunu simgeler. Zaten, yin-i ceme gelen

canlarn murad da, Hakkn nurunu grebilmek, Tanryaulaabilmek, yani geree erebilmektir. bk. era

dem: Bazen nefes, daha sk da, bir zamansal dnemanlamna gelir. zellikle prin rifler zerindeki ruhan etki ya dahkm dnemine yaplan atftr. arap ya da rak anlamna dagelir. Demlenmek arap imek, demli olmak sarho olmakanlamndadr.



11/23


dolu: Bir bardaktaki rak ya atftr. Ayrca Tanrnndeneyimsel bilgisine ulam birisi, bir rif iin de kullanlr.

drt kap: Tasavvufta eriat, tarikat, marifet vehakikat eklinde sralanan drt makam veya dereceyi ifade eder.kr. krk makam

dkn/dknlk: Alev-Bekta inancna gre bykgnah saylan, dine, inanca, yola, kula kar yaplan hatal vegelenek greneklere aykr davranlarndan (cinayet, zina, livata,hrszlk, susuz karsn boama vb.) dolay pr ve toplum tarafndancezlandrlarak toplumdan soyutlanan, yinlere alnmayan can.

Dknlk suunun derecesine gre, dkn olan kiidkn kaldrma erkn ile kaldrlabilir, yani tekrar tarikata kabuledilebilir.

eriei: Babann kabul ettii herhangi bir kii ya dadervi.

Erenler Cellad: Hacm/Balm Sultan iin kullanlan birunvan.

erenler demi: yin-i cemdekilerin uygulad erkn vemuhabbet.

erkn: Kelime anlam yla, kurallar, trenler ve ritellerbtn anlamna gelen erkn, yin-i cem, tarikat ulularnnkoyduu ilke, kural ve trenler btn, erkn ubuu, KrklarCeminde 12 mamn yapt hizmetler gibi anlamlara da gelir.

erkn ubuu: Hz. Muhammedin Hudeybiyede altnda

bit ald Semure (Sidre) aacnn, ki cennetteki tba aacnnyeryzndeki ekli olduuna inanlr, dal olarak kabul edilen, Trksresinin (Trk: 1-4) anlam gereince kiilerin zerinde Tanrnnkoruyucu ve gzetleyici elini temsil eden Hz. Muhammedin eli,dolays yla Tanrnn eli kabul edilen 12 tutam (100-110 cm)uzunluunda, parmak kalnlndaki ubuktur.

erkei/ kek: Nasip alm erkekler iin dansettiklerinde kullanlr. bk. kek

eik: Bu, Ali olan kapnn bir semboldr. Genelliklemeydan kapsnn zerinde Hz. Muhammedin u hadisleri vardr:Ben ilim ehriyim, Ali onun kapsdr. Bu nedenle eik, mistik kve bilgiye giriin bir semboldr.

gzc: Krklar Cemindeki mm Ms-y Kzmn

grevine izafeten cem yininde dzenin salanmas, hizmetlerinsras yla ve aksamadan icrasn salamak eklindeki gzclkgrevini yapan kimse.

haberci: Krklar Ceminde Hz. mam Muhammed Bkr veCebril aleyhisselmn grevlerine izafeten, prin emriyle cemyinlerine arlacaklara cemi haber veren, habercilik hizmetiniyrten kiidir. bk. peyik



12/23

Ahmet Gnen339

halka: Alev-Bekta toplantlar veya cem yinlerindecanlarn halka veya ocak bulunan evlerde ise hill biiminde, yzyze (ceml cemle) oturma biimi.

hl kardei (msahip): Alev-Bektaler iin kendileri gibiAlev-Bekta olanlar syledikleri bir deyim. Alevlik-Bektalikte esasitibariyle, iki Alev-Bekta ailenin (kar ve kocann) dnyada veahirette karde olmalardr. Amac, sen, ben kavramlarn silipbiz ilkesini hayata geirip sosyal ve toplumsal dayanmaysalamak olan hl veya yol kardeliinin temeli, Hz. Muhammed ileHz. Alinin msahipliine dayanr. bk.. msahip, yol kardei

i gmlek: Alev-Bekta olmayp da, Alevlik-Bektalieve bu yolun mensuplarna, i gmlein vcuda yaknlndan kinayeolarak, muhabbet duyan kimseler iin kullanlan bir tbirdir.

kadnck ana: Krklar Ceminde Hz. Ftmann srsuyuhizmetine izafeten, cem yininde sr suyu hizmetini yrtenbacdr. bk. srsucu

kahveci: Krklar Ceminde Hz. Veysel Karannin grevineizafeten, cem yininde ay ve kahve ikram hizmetini yrten kiidir.

Kamber: Krklar Ceminde Hz. Kamberin sofraclkhizmetine izafeten, cem yininde sofra hizmetini yrten kiidir.bk. sofrac

kara kazan: Krklar Ceminde Hz. mam Aliyn-Nkningrevine izafeten, cem yininde bu hizmeti yrten, lokmannpiirilip pay edilmesinden sorumlu olan kiidir.

klavuz: Yol gsterici, yardmc anlamna gelen klavuz,Alevlik-Bektalikte, ikrar verip yol giren kiiye, yola daha ncegirdii iin, yol ve erkn reterek yardmc olan kiidir. bk. rehber

krk makam: Drt kap olarak ifade edilen (eriat, tarikat,marifet, hakikat) tasavvuf mertebelerinin her birinde bulunan onarmakam ifade eder. kr. drt kap

Krklar: Alev-Bekta inancna gre, Tanrnn ruhlaryarattnda yaratlan, her devir ve zamanda yeryzndebulunduklarna inanlan krk ermi kiiyi ifade eder.

Kzl Deli: arap5 koldan kopan: bk. dkn lokma: Alevlik-Bektalikte, hamur veya lokma

hamuru diye bildiimiz anlamnda deil, cem yini veya muhabbet

ad verilen toplantlarn ncesi veya sonrasnda topluca yenilenyemek anlamnda kullanlr.

5 16. yzyl Alev-Bekta ulularndan olup Kzl Deli olarak da tannan Seyyit AliSultann (bk. ztelli, 1971: 429) lkab, ad aktarmas yoluyla arap anlamkazanmtr.



13/23


meydan: Cem yininde hizmetlerin yapld, hiyerarikdzene gre pr/mrit, hizmet sahipleri ve ya srasna sralanancanlarn oluturduu halkann ortasnda kalan boluktur.

meydanc: Krklar Ceminde Hz. Fazlnn grevineizafeten, cem evinin temizliini yapan, tertip ve dzenini salayankiidir.

msahip: bk. hl kardei, yol kardei naz niyaz: Dem yemi hizmetinin cem yinindeki addr. pabuu: Krklar Ceminde Hz. mam Hasan Ali Askernin

grevine izafeten, cem evinin d kapsndan girenlerin pabularnalan ve cem yini sonunda teslim edilmek zere koruma alt na alankiidir..

pervane: Cem yini srasnda, darda nbet tutupdolaan ve meydana yabanclarn girmesini engelleyen gzc kii.bk. yasavul

peyik: bk. haberci. pr: Krklar Ceminde Hz. Alinin grevine izafeten, pr

postuna oturup cem yinini yrten ve Muhammed-Ali soyundangelen (seyyid) dededir. Bk. dede

rehber: bk. klavuz saka: Krklar Ceminde, suculuk grevini yapan Hz.

Selmn-Pka izafeten, cem yinlerinde susayanlara su datankiidir. kr. sakka

sk: Krklar Ceminde Hz. Alinin sklik grevine

izafeten, cem yininde kevser arab veya Krklar Ceminde zmsuyu (engl, engr) olarak kabul edilen demi hazrlayp sunankiidir.

sakka: Krklar Ceminde Hz. mam Hseyinin grevineizafeten, cem yininde dualanm sakka suyunu datan vehalkada postu olan kiidir.

seccde: Alev-Bekta kltrnde, bilinen anlam veeklinden ok farkldr. Buna gre, cem yininde hizmetler yaplmayabalamadan nce meydan a serilen ve zerinde hizmetleringrld meydan byklndeki bez veya dokuma sergidir ki,bir anlamda Nuhun gemisini, bir anlamda da Hz. Msnn Tanrile grmeye vardnda ayann altna serilen ate deryasnsimgeler. Seccdenin zerine temiz olarak kabilen kiinin, tm bel

ve ktlklerden kurtulacana inanlr. sr: Gizli kalmas gereken bilgi anlamna gelen sr, birok

tarikatta olduu gibi, Alevlik-Bektalikte de yolun mensuplarnnbildii zel bilgi veya tarikat srr anlamndadr.

Alevlik-Bektalikte, hem dede ile tlip arasnda, hem deAlev-Bekta olmayanlara kar saklanp muhafaza edilen sr/srlarvardr. Ser verilir, sr verilmez. dsturu gerei, yolun bu gizli



14/23

Ahmet Gnen341

bilgileri, gizliliini koruyarak gnlden gnle aktarlr; yazlmaz vesylenmez, sadece yaanr.

sr sucu: bk. kadnck ana sr suyu: Krklar Ceminde Hz. Ftmann datt suya

izafeten, cem yinlerinde bir hizmet ekli olarak Hz. Ftmaytemsilen bir bac tarafndan datlan, yolun gizlerinin tm canlartarafndan gnlde hissedilmesini saladna inalan dualanm su.

sofrac: bk. Kamber ah: Kelime anlam yla, padiah, devlet bakan veya

Farsadaki kullanmyla, ran padiah anlamna gelen bu kelime,Alevlik-Bektalikte, Allah/Tanr anlamna gelir ve bu anlamdakullanlr. ahlar ah ifadesi de Cenb- Allah demektir.

tlip: Kelime anlamna bal olarak, yol a girmekisteyen, girdikten sonra da yolun edep ve erknna uygundavranmaya gayret gsteren kiidir.

tercman: Alev-Bekta erknnda bir hizmete balarken,hizmet sahibi kiinin okuduu nesir veya manzum duadr.

teslim halkas: Takann Alev-Bekta olduunu gsteren,ortas delik, kulaa kpe gibi taklabilen ve 12 dll (keli)mermerden zel olarak yaplm halka.

Meng de denilen teslim halkas, tek olarak sadece birkulaa taklr. zellikle mcerred Bektalerce kullanlan bu teslimhalkas, Yavuz Sultan Selime ait resimde de grlr. kr teslim ta

teslim ta: Teslim halkas gibi, takann Alev-Bekta

olduunu gsteren, 12 dll (keli) olup gse taklan mermerdenyaplm bir ta eya. Son zamanlarda rozet olarakyakaya takldn da gryoruz.

t- bent: Alevlik-Bektalikte, ikrar verip yola girmekzere hazrlanan kiinin boynuna veya beline balanan beyaz mendilveya kuaktr. lmeden nce lnz. hadsinin gerei,kefenlenmeyi sembolize eden bel veya boyundan balanma ile, kiilmeye hazrlanm, ikrar verme ile de yeni bir hayata balamsaylr.

yasavul (pazvant, beki): Krklar Ceminde mamMuhammed Mehdnin hizmetine izafeten, cem yininde bu grevistlenen ve cem evine giri klar dzenleyen, yardmclar ilebirlikte cemde bulunan canlarn ev ve mallarn koruyan kiidir. bk.

pervane yirmi drt bac: Kerbelda mam Zeynel bidinin

etrafnda pervne gibi dnp dua ederek mam Yezid askerininerrinden koruduuna inanlan yirmi drt bacdr Bunlar, Hz.Hseyinin yannda bulunan ei, kzlar, kz kardeleri ve akrabasolan yirmi drt kadn ve kzdr. kr. be bac

Cem yininde, Kerbel olaynda Hz. mam Zeynel bidin veyirmi drt bacnn dert, tasa ve aclarnn semah ile simgelenmesi



15/23


demek olan Kerbel Semah hizmeti srasnda seyyid veya dervimam Zeynel bidini, be bac ise yirmi drt bacy temsil eder(bk. alayan, 2002: 67-68, 202).

yol: Alev-Bekta inan ve ibadetlerinin tmn ifadeeder. Kurucularndan dolay Muhammed-Ali Yolu diye de bilinir.

yol kardei: bk. hl kardei, msahip

2. Alev-Bekta Kltrnde Say, Renk, Harf veHayvanlarn Gizi6

Alev-Bekta kltrnn yaand bir yer, topluluk veyaetkinlikte ilk dikkati eken eyler ler, beler, yediler, krklargibi birtakm saylar ile yeil, kzl, beyazgibi birtakm renkler veHnkr Hac Bekta- Velnin kucandaki aslan ve geyik gibihayvanlar olur. Alev-Bekta kltrne yabanc kimseler iin srveya giz olan bu say, renk, harf ve hayvanlarn bu kltrnmensuplarnca malm olduu ve bir ortak dil oluturduu aktr.te bu blmde de sras yla bunlar zerinde durulacak, Alev-Bektalik yolunun say, renk, harf ve hayvanlarla oluturulan

gizler dnyasna bir k tutulacaktr.

2.1. Alev-Bekta Kltrnde Saylarn Gizi ve KutsalSaylar

lerd lemdebirlieyettiBelerde anlarn dmenin tuttuBirliklokmasnYedileryuttuDmeni pk olan Pirler debirdirOn drt Masum- Pk, OnkimamOn yedi Kemerbestcmlesi tamam

(lham) (Gliek, 2004-2: 789)Hak Muhammed Ali kurdu bu yolu

Drt kap, krk makam, on iki erknZiya verir leme balkyan nuruDrt kap, krk makam, on iki erkn

(Kul Budala) (Gliek, 2004-2: 790)

6 Bu blmdeki bilgi ve rnekler iin byk lde Gliek (2004-II: 788-796)tenyararlanlmtr.



16/23

Ahmet Gnen343

Alev-Bekta ozanlarna ait yukardaki iirlerde, bu kltrdezel anlamlar olan saylara yer verildii grlmektedir. Bu saylar,dardan bakanlarn dikkatini ektii gibi, ne anlama geldii, neyi,neleri sembolize ettii de merak konusu olur.

Alev-Bekta ibadet veya cemlerinde Bism-i ah, AllahAllah diye balanarak okunan glbank/glbenklerde7 ... lerin,Belerin, Yedilerin, On ki mamlarn, On Drt Masum-Pklarn, On Yedi Kemerbestlerin, Krklarn, cmle erenlerin,evliyalarn hsn himmetleri ve keremleri zerimizde hazr ve nazrola!... denilerek, birtakm saylarla sembolize edilen ululardanbahsedilir.

yle ki, Alev-Bekta kltrnde saylarn bu gizi kendisini,Alevlik-Bektaliin kutsal meknlarnn mimarsinde de gsterir.Zira, bu kutsal ziyaret yerleri, drtkapkrkmakam esasna veyaevren aac ad verilen gkyzndeki on iki burcu simgeleyen birmimar zelliine sahiptir. Mesel, bata Hac Bekta Dergh olmakzere, birok dergh sekizgen bir mimar zerine kurulmuken, PirSultan Abdal Dergh ve stanbuldaki ah Kulu Dergh evren aacesasna gre, yani ortada kaln bir stun veya direin etrafnda onikikol zerine yaplmtr (bk. SAB: 32) ki, bu, tesadf deil, sonderece bilinli bir uygulamay ifade eder.

Bu sebeple, Alev-Bekta kltrnde nemli bir yer tutan vebu kltre yabanc kimselerce giz/sr olan saylar ve simgelerizerinde durmak gerekiyor.

Bir: Allahn birliini (vahdeti) simgeler. Tasavvufanlayna gre, Allah nurunun bir tecellisi olan lem, nasl okluk(kesret) iinde birlii (vahdeti) ifade ediyorsa, Alevlik-Bektalikte deAllah-Muhammed-Ali, dier bir tanmla Allah-insan-evren lsnn bir, biri de tr. Alev-Bektalerin Sz bir Allah bir, yol birdeyileri de buna baka bir rnektir.

ki: ki ilkenin varln simgeler: Yaradan-yaratlan, ruh-beden, kadn-erkek, kar-koca, yer-gk, gne-ay vb. Ayrca iyi-kt,doru-yanl, gece-gndz, iki lem gibi zt varlk ve kavramlar dasimgeler. Tanrdan baka her ey ifttir, ift yaratlmtr, inanc dahalk arasnda hl yaamaktadr.

: Allah-Muhammed-Ali, baka bir tanmla Allah-insan-evren lsn simgeler. Allah-Muhammed-Ali lemesi, Alev-

Bekta inancnn temelini olutururken, Hac Bekta Velinin Eline,diline, beline sahip ol. eklindeki dnde yer alan el-dil-bellemesi de bu kltrn temel ahlk kurallarn simgeler.

Drt: Alev-Bekta kltrnde drt kap diye tabirolunan eriat, tarikat, marifet, hakikati simgeler.

7 Glbank/Glbenk, Alev-Bekta toplant ve cem yinlerinde, btn canlar secdedeiken, pr veya mridin yapt uzun duadr (alayan, 2002: 179).



17/23


Hak Muhammed Ali kurdu bu yoluDrt kap, krk makam, on iki erkn(Kul Budala)

Drt says ayrca, drt temel unsuru (ate, su, toprak, yel), drtpeygamberi (Hz. Musa, Hz. Davut, Hz. sa, Hz. Muhammed), drtkutsal kitab (Tevrat, Zebur, ncil, Kuran), drt byk melei(Cebrail, Mikil, srafil, Azrail), drt yn (dou, bat, kuzey, gney),drt mevsimi (ilkbahar, yaz, sonbahar, k) ve drt dilimli Ethemtac simgeler.

Be: l-i Ab olarak bilinen ve Hz. Muhammed, Hz. Ali,Hz. Ftma, Hz. Hasan ve Hz. Hseyinden oluan Hz. PeygamberinEhl-i Beytini simgeler. Ehl-i Beyt iin ayrca Pene-i li Aba tbirikullanlr ki, Tanrnn kudret elini simgeleyen bir elin be parmaeklinde ifade edilir. Be parmaktan ba parmak Hz. Muhammedi,ehadet parma Hz. Aliyi, ortanca parmak Hz. Ftmay, yzkparma Hz. Hasan, sere para da Hz. Hseyini simgeler.

Cem birleme hizmetinde, kendileri ve btn baclar adna ikirektlk tarikat namazn klan, bylece Krklar Ceminde bu hizmetigrdne inanlan Hz. Havva, Hz. Meryem, Hz. Asiye, Hz. Hative,Hz. Ftmy sembolize eden bebacda be says ile ilgilidir.

Be says be ayr evren veya lemi, yani lhut (Tanrlemi), ceberut (Tanrya varmann nc basama), melekut(melekler ve ruhlar lemi), nasut (insanlk lemi) ve misl(semboller lemi) lemleriyle de ilgilidir (Gliek, 2004-II: 790).

Alt: Alt yn (sa, sol, n, arka, alt, st) ile Hz. Allah-Hz.

Muhammed-Hz.Ali, Hz. Ftma, Hz. Hasan, Hz. Hseyin altlsnsimgeler. Kudret ve olgunluun simgesi olarak alt keli bal peteide alt saysnn srr ile ilgili grlr.

Yedi: Alevlik-Bektalikte ncelikle, Hz. Muhammed ileei Hz. Hatice, kz Ftma, damad Hz. Ali, torunlar Hz. Hasan, Hz.Hseyin ve Selman- Farisden oluan Yedileri simgeler.

Ayrca, Hz. mam Musa Kzma kadar olan yedi imama daYediler veya Yedi mamlar, Alev-Bekta edebiyatnda nemliyerleri olan yedi ulu ozan (Nesim, Hatay, Fuzl, Yemin, Viran,Pir Sultan Abdal, Kul Himmet), yedi erkn (pr, rehber, mrid, ikimusahip ve eleri), yedi sfat veya vcut organn (gz, kulak, boyun,el, bel, ayak), haftann yedi gnn de simgeler (Daha geni bilgi iinbk. Gliek, 2004-II: 791).

Sekiz: Arnm, gnahsz ruhlarn varaca cenneti, yanisekiz umak simgeler.

Dokuz: Hz. demin tecelli ettiine inanld aded-i klveya tm saysn, dokuz kat gk (yedi kat gk+ ar ile krsi) vedokuz atay ifade eder.

On: Olgunluun, yetkinliin simgesi olan on says,Alevlik-Bektalikte drt kapnn onar makamn da simgeler.



18/23

Ahmet Gnen345

On ki: Alevlik-Bektalikte en nemli saylardan biri olanon iki, en bata yolun altn zinciri olan on iki imam( mam Ali,mam Hasan, mam Hseyin, mam Zeynel bidin, mamMuhammed Bkr, mam Cafer-i Sdk, mam Musa Kzm, mamHulk- Rza, mam Muhammed Tk, mam Aliyyn-Nk, mamHasan el-Asker, mam Muhammed Mehd), cem yinindeki on ikihizmet ile on iki postu, on iki dilimli Hseyn/Haydar tac, kmilinsann ifadesi olan neydeki on iki delii, yln on iki ayn, on ikiburu simgeler.

On Drt: mamlarn, ocuk yata ehit edilen on drtmsum- pk olarak da bilinen erkek ocuklarn simgeler. Bykbir blm Kerbelda ehit edilmitir.

On Yedi: Hz. Alinin kemer (kl) balad ve ounluuSffiyn savanda ehit den on yedi ulu kiiyi simgeler. On yedikemerbest diye bilinirler.

Yirmi Drt: Kerbelda mam Zeynel bidinin etrafndapervne gibi dnp dua ederek mam Yezid askerinin errindenkoruduuna inanlan, Hz. Hseyinin yannda bulunan ei, kzlar,kz kardeleri ve akrabasndan oluan yirmi drt bacy simgeler.

Krk: Hz. Ali birlikte Krklar Ceminde bir araya gelen krkulu kiiyi simgeler. Bunlar, Tanrnn ruhlar yarattnda yaratlan,her devir ve zamanda yeryznde bulunduklarna inanlan krkermilerdir. Krk says ayrca drt kapya bal krk makam dasimgeler.

Yetmiki: Yetmi iki Kerbel ehidini, kyamet gnneyakn Mslmanlarn ayrlaca yetmi iki frkay, dnyadabulunan yetmi iki milleti simgeler.

Yz Altm: Alev-Bektalerin Seremesi HnkrHac Bekta Velnin icazet verdiine inanlan yz altmdervii/halifeyi simgeler.

Bin Bir: Balm Sultann bin bir halifesini simgeler. On Sekiz Bin: Alt bini bitkilere, alt bini hayvanlara, alt

bini insanlara ait olan, birbirinden ayr olmayan ve Tanr ilekuatlan on sekiz bin lemi simgeler.

Doksan Bin: Pr-i Trkistan Hoca Ahmet Yesevninhalifeleri olan Horasan Erenlerini, Trkistan Prlerini simgeler.

Yz Yirmi Drt Bin: Hz. demden Hz. Muhammede

kadar gelmi olduuna inanlan yz yirmi drt bin peygamberisimgeler:

lh Mustafa Murtaza hakknsan- kmilden ayrma biziYz yirmi drt bin enbiya hakknsan- kmilden ayrma bizi (Sdk)

(Gliek, 2004-II: 793)



19/23


2.2. Alev-Bekta Kltrnde Renklerin Gizi ve RenkSimgecilii

Alev-Bekta kltrnde renklerin de zel anlamlar vardr.Bu cmleden olarak, beyazHz. Muhammede, krmz Hz. Ali ve Hz.Hseyine, ak yeil ve sar Hz. Hasana, pembe ve yeil Hz.Hseyine, kara/siyahise Hz. Ftmaya yaktrlr. Krsal kesimdeyaayan Alev-Bekta kadn veya kzlarnn ba rtlerinin rengi debu adan ayr bir nem arz eder. Mesel; yeil ba rtskadnnehlibeyt soyundan geldiini iaret ederken, krmz ba rtskadnn evli olduunu, siyah ba rts ise yas ve olgunluusimgeler.

Trk kltrnde ynlerin renklerle ifade edilmesi zelliininAlev-Bekta kltrnde de bilinip yaatldna tank oluruz. Bunagre,: mavi dounun, ak batnn (Akdeniz), kzl gneyin (KzlDeniz), kara kuzeyin (Karadeniz) ifadesidir. Bu anlamda, eskiaman inancna gre drt tanrnn Gkhan, Akhan, Kzlhanve Karahannrenklerle ifade edilmi olmas ve Alev-Bektalercebilinmesi de ayrca anlamldr (bk. Gliek-II: 790).

2.3. Alev-Bekta Kltrnde Harflerin Gizi ve HarfSimgecilii

Tamamen harf gizemciliine dayanan ve esaslar EsterbdlFazlullah tarafndan kurulan Hurfliin etki ve izlerine Alevlik-Bektalikte de rastlyoruz.

Hurflie gre, Mutlak Varlk olan Tanr, kendini grmek vegstermek isteyince ilk nce kelm (sz) eklinde tecelli etmi,harflerle ortaya kmtr. Kinat, Mutlak Varlkn zuhurundanibaret olduuna gre, varln zuhuru sesledir. Sesin kemli sz veyakelmdr. Sesin ve szn de asl harftir. Hurflere gre Tanrnn zKuran alfabesindeki harflerin seslendirilmesinde apak grlr.Ezel kudret, keml ve cellini insan ehresinde gstermitir.Dolays yla Kuran/Arap alfabesindeki yirmi sekiz harf ile Farsadailve edilen drt harfle toplam otuz ikiye ulaan harfi, insan yzndegrmek mmkndr. Yani insann yznde Allahn ad yazldr.

Burun Arap alfabesindeki elif, burnun iki yan lm, gzler heharfi ile sembollenir, bunlar yan yana gelirse Arapadaki yazlylaAllah adn oluturmu olur (Geni bilgi iin bk. Tkel, 2003: 53-57; Gliek, 2004-II: 794; Gliek, 2004-III: 1231-1234).

Alevlik-Bektalikte de, kemle ermi insann yz (cemli)didr- Hakktr. Tpk Mihrabnin u drtlnde olduu gibi:

Kurandir szmzRahmandir yzmz



20/23

Ahmet Gnen347

Hakk grr gzmzAldanmayz hayale(Gliek, 2004-II: 794)

Alevlik-Bektalikte, Hac Bekta Veliye ait Eline, diline,beline sahip ol! sz, nemli bir dsturdur. Bu dsturda geenelin /e/si (elif), dilin /d/si (dal), belin /b/si (be) Arap dili ve yaz sistemine gre sras yla bititirilirse, edeb kelimesini meydanagetirir. Dolaysyla, Hnkr Hac Bekta- Velye ait bu szde edebkavram/kelimesi ifrelenmi saylr ki, dorudan doruyaHurflikteki harf simgecilii ile ilgilidir.

2.4. Alev-Bekta Kltrnde Hayvanlarn Gizi

Arslan: Alev-Bekta kltrnde, yiitlik, mertlik vecesaret timsali Hz. Alinin mhlas olur ve onun yiitlik ve mertliinisimgeler. Trkenin Arslan, Arapada Haydar, Farsada irveya ir-i Yezdan olur.

Gvercin: Alev-Bekta kltrnde, barn vemazlumun simgesidir. Bilindii gibi, ncinsen de incinme.,Dmannn bile insan olduunu unutma. diyen Hac BektaVelinin, bir bar elisi gibi, Anadoluya gvercin donunda

geldiine inanlr. Turna: Trk kltrnde, zellikle Halk Mziimiz ve Halk

Edebiyatmzda ok nemli bir yeri olan bu gmen ku, halkinanlar ierisinde uzun yaamn, bereket ve refahn simgesiolurken, Alev-Bekta kltrnde de bu nem ve zelliklerininiyannda, Hazret-i hn avaz (sesi) olma, Hoca Ahmet Yesevdonunda grnme, Hz. Aliden ve Hac Bekta Velden haber getirmegibi olaanstlkler yklenen bir hayvan, kutur. Bunu Alev-Bekta kltrnn en nemli ritellerinden olan semahtrenlerinde de grrz. Semah dnen canlarn bu dn turnadnnden mlhemdir.

Hazret-i ahn avaz /Turna derler bir kutadr (PirSultan Abdal)

Turnalar Hicazdan skn eyledi /Muhammed Mehdiyiyakn eyledi

Hakikat ehlini memnun eyledi / Elen turnam elen, Alimisin sen

Yoksa Hac Bekta Veli misin sen (lham) (Gliek,2004-II: 795)



21/23


Geyik: Hac Bekta- Veliye ait heykellerde aslanlabirlikte yer alan geyik, sulak yerlerde yaayp kirli yerlerdenatlayarak getii ve pislie, yani mecazen ktlklere bulamad,suyla arnd ve artt iin gnahlardan arnmann simgesi olur.Genel anlamda da yenilemenin, uzun yaaman, yumuakln,barn, masumiyetin de simgesi olan geyik, ktln vegnahkrln simgesi olan zehirli ylanlarn da dmandr.

Alevlik-Bektalikte, Abdal Musa Sultann yedi ulu airdenbiri olan Kaygusuz Abdala geyik donunda grndneinanlmas da, bu cmledendir.

Hac Bekta- Vel heykellerinde Hnkrn bir kolundaaslann, dier kolunda da geyiin yer almas da, birbirinin zdd vedman olan iki hayvan bartrp bir araya getirmek suretiyle,insanlara sevgi, hogr ve barn telkin edilmek istendiineyorulur.

Tavan: Eski Trk inancnda, zellikle amangeleneklerinde tavan, kutlu bir hayvan sayld iin eti yenilmez veavlanmazd. aman geleneklerinde totem kabul edilen tavan, Alev-Bektalerce de eti yenilmeyen bir hayvandr. Ancak, kutlu birhayvan olarak grlmeyip tam tersine, Muaviyenin kedisi olaraknitelenip uursuzluun simgesi saylr.

3.Sonu:

Sr kelimesini aklarken de belirttiimiz gibi, biroktarikatta olduu gibi, Alevlik-Bektalikte de yolun mensuplarnnbildii zel bilgi veya tarikat srr anlamnda hem dede ile tliparasnda, hem de sz konusu topluluka Alev-Bekta olmayanlarakar saklanp muhafaza edilen birok sr/giz vardr. Ser verilir, srverilmez. dsturu gerei, yolun bu gizli bilgileri, gizliliinikoruyarak gnlden gnle aktarlr; yazlmaz ve sylenmez, sadeceyaanr. Dolaysyla, Alev-Bekta Trk topluluunun ok rahatlklagizli dil snrlar ierisinde deerlendirilebilecek kavram, kelime,deyim ve semboller dnyas olduuna hkmedilebilir. phesiz bukelime, terim ve semboller tarikat veya tasavvuf kltr iindedeerlendirilebilir. Zira, nl mutasavvf Kueyr, Risle ismiyletannan eserinde; herhangi bir ilim dalna, meslee ve sanata

mensb olan kiilerin, alma alanlar yla ilgili hususlar birbirineanlatmak iin kendilerine zg birtakm terimler kullandklarn, bucmleden olmak zere sflerin de tasavvuf bilgileri ve hlleriyekdierine aktarmak iin aralarnda mterek bir dilkullandklarn, kendilerine zg bilgi ve hllerin yabanclartarafndan renilmesini kskandklarndan, bu hususlar onlardansaklamak maksad yla anlamlar ak olmayan birtakm terimlerkullandklarn ifade eder. (Uluda, 1995: 5)



22/23

Ahmet Gnen349

Biz de bu dncelere katlyoruz. Elbette, Alevlik-Bektalikyol veya kltrnn dier tasavvuf okullaryla birleen kelime veyaterimleri az deildir. Ancak, konuya biraz dikkatli baklncagrlecektir ki, bu slm tasavvufunun ortak kavram ve terimlerininok normal olan ortaklna ramen, tarih boyunca ibadet vedualarnda Trkeye ayr bir yer ve nem vermi olan Alev-Bektaler, dier tarikatlarda bulunmayan, kendilerine zg birokdeyim, kelime/terimi Trkeden tretip kullanm vekullanmaktadrlar. Bu anlamda, yukarda verdiimiz 50ye yakndeyimin Trke kelimelerden kurulmas, 70e yakn basit veyabirleik kelimenin de yine Trkenin kavramlatrma yollarndanolan deyim aktarmas (ar, bal, bezirgn, eriei, Erenler Celld,i gmlek, pervane, ahvb.) ve ad aktarmas (Akyazl, Kzl Deli,Kamber, kara kazan, lokma vb.) yoluyla oluturulmu olmasdikkati ekmektedir.

Biz, almamzda seme bir listeyi sunarak Alev-Bektaerknndaki bu Trkeyi tercih edie ve Trke hkimiyetinebilhassa dikkati ekmek istedik. Tabi ki, bu Trke kelime vedeyimlerin sadece Alev-Bekta kltrne mensup vatndalarmzcabilinip kullanlmasnn da bir gizli dil tekil ettiini gz ardetmeden dikkatlere sunmaya altk.

Alev-Bekta kltrnde belli birtakm renk, say, hayvan veharflerin gizi, yani birtakm kavramlarn simgesi olarak kullanlmasda olduka dikkat ekicidir.

Necip sm (Yazksz), yazar mehul bir yazmaya dayalolarak hazrlad Bekta lmihali adl almasnda; KitapaBektai lmihali adn ben verdim. Bylece Bektai srr denilennl gizin bir kesimi artk akland. Daha kalan varsa bir gn o daanlalr. Aslnda, bundan byle sr saklamak olana kald m?(Birdoan, 1996: 14) diyor. Ayn dnce ve amala biz de, kk birAlevlik-Bektalik terimleri szl olan bu bildirimizle, yzyllarcasrlar dnyasna gmlm, z be z bizim/Trk olan Alev-Bektakltrne sz varl ve semboller dnyasndan bir pencere amayaaltk. Baarabilmisek, ne mutlu bize!...

TARANAN VE YARARLANILAN KAYNAKLAR

Birdoan, Nejat (1996); Alevi Kaynaklar-1, stanbul: Kaynak Yay.Cebeciolu, Ethem (1997); Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl,

Ankara: Rehber Yay.alayan, Alper (2002); ubuk Yresinde Erkn, Ankara: Gazi

niversitesi Trk Kltr ve Hac Bekta Vel AratrmaMerkezi Yay.

Erz, Mehmet (1990); Trkiyede Alevlik ve Bektalik, Ankara:



23/23


Kltr Bakanl Yay.Gliek, Ali Duran (2004); Her Ynyle Alevilik (Bektailik,

Kzlbalk) ve Onlara Yakn nanlar, C. I-II-III, Kln:Ethnographia Anatolica Yay.

Gnen, Ahmet (2004); Krehir, Hacbekta, Kaman ve KeskinYresi Abdallarnn Gizli Dilleri: Teberce, V. UluslararasTrk Dili Kurultay Bildirileri, C. I, Ankara: TDK Yay.,s. 1315- 1343.

John Kingsley Birge (1991); Bektailik Tarihi, ev.: Reha amurolu,stanbul: ANT Yay.

Kksal, M. Fatih (2005); Eski iirimizin Ku Dili airleri, TrkEdebiyat, S.: 375, s. 45-48.

Kurnaz, Ceml- Tatc, Mustafa (2001); Trk Edebiyatnda athiyye,Ankara: Aka Yay.

z, Baki (1997); Bektailik Nedir?, stanbul: Der Yay.ztelli, Cahit (1971); Pir Sultan Abdal (Btn iirleri), Milliyet Yay.Salc, Vahit Lutfi (1940); Gizli Trk Halk Musikisi ve Trk

Musikisinde (Armoni) Meseleleri, stanbul: Nmune Matbaas.Salc, Vahit Lutfi (1941); Gizli Trk Dn Oyunlar, stanbul: Nmune

Matbaas.Sezgin, Abdlkadir (1991); Hac Bekta Vel ve Bektalik, stanbul:

Sezgin Neriyat .Sorularla Alevilik-Bektailik (2004), Hacbekta Belediyesi Yay. (SAB)Tkel, Dursun Ali (2003); Divan iirinde Harf Simgecilii, Ankara:

Hece Yay.Tur, Seyit Dervi (2002); Erknname (Aleviliin slmda Yeri ve AleviErknlar), stanbul: Can Yay.

Uluay, mer (1993); Alevilik Budur, Adana.Uluda, Sleyman (1995); Tasavvuf Terimleri Szl, stanbul:

Marifet Yay.

Turkish Studies / Trkoloji AratrmalarV l 2/2 S i 2007

bektaşi sır değimleri

Documents