bedryfsetiek gbe105 (b.com)

Bedryfsetiek

a k a d e m i aAkademia MSW (Maatskappyregistrasienommer: 2005/024616/08) is voorwaardelik by die Departement van Hoër Onderwys en Opleiding tot

31 Desember 2016 as privaat hoëronderwysinstelling geregistreer ingevolge die Wet op Hoër Onderwys, 1997, Registrasienommer: 2011/HE08/005.

Akademia is deel van die Solidariteit Beweging

w w w. a k a d e m i a . a c . z a

Bedryfsetiek

© Kopiereg 2014

Onder redaksie van: Paul JN Steyn, BA (PU vir CHO), THOD (POK), DEd (Unisa)

Skrywer: Rudolf Germishuys

Onderwysontwerp, bladuitleg & taalversorging: Dr. Daleen van Niekerk

’n Publikasie van Akademia. Alle regte voorbehou.

Adres: H/v D.F. Malan- & Eendrachtstraat, Kloofsig, Pretoria

Posadres: Posbus 11760, Centurion, 0046

Webtuiste: www.akademia.ac.za

Geen gedeelte van hierdie boek mag sonder die skriftelike toestemming van die uitgewers

gereproduseer of in enige vorm of deur enige middel weergegee word nie,

hetsy elektronies of deur fotokopiëring, plaat- of bandopnames, vermikrofilming

of enige ander stelsel van inligtingsbewaring nie. Enige ongemagtigde weergawe van hierdie werk sal as ’n

skending van kopiereg beskou word en die dader sal aanspreeklik gehou word onder siviele asook strafreg.

GBE105 Bedryfsetiek

©akademia (MSW) Bladsy 1

Inhoudsopgawe

Programoorsig ...................................................................................................... 6

Inleiding .................................................................................................................. 7

Vakleeruitkomste ................................................................................................ 9

Woordomskrywing vir evaluering ............................................................... 10

Studie-eenheid 1: Die etiese dimensie van sake ..................................... 11

1.1 Studie-eenheid leeruitkomstes ......................................................................................... 11

1.2 Voorgeskrewe handboek .................................................................................................. 11

1.3 Hoe kan jy jou begrip verbeter? ....................................................................................... 12

1.4 Inleiding ................................................................................................................................ 14

1.5 Sleutel konsepte en onderskeidings in etiek .................................................................. 15

1.5.1 Sake ................................................................................................................................. 15

1.5.2 Etiek .................................................................................................................................. 15

1.5.3 Bedryfsetiek ..................................................................................................................... 15

1.5.4 Reg, verkeerd, dilemmas .............................................................................................. 16

1.5.5 Etiek en die wet .............................................................................................................. 16

1.5.6 Etiek en waardes ............................................................................................................ 16

1.5.7 Integriteit .......................................................................................................................... 17

1.5.8 Appels, houers en stoorhuise ....................................................................................... 17

1.6 Etiek op die makro-ekonomiese vlak .............................................................................. 17

1.6.1 Die vryemarkstelsel ........................................................................................................ 18

1.6.2 Regverdiging van die vrye mark .................................................................................. 20

1.6.3 Bevelstelsel ..................................................................................................................... 21

1.6.4 Die morele dimensies van die verskillende ekonomiese stelsels ........................... 22

1.6.5 Makro-etiek en morele uitdagings tot die organisasie .............................................. 23

1.7 Die sosiale verantwoordelikheid van die sakeonderneming – organisatoriese vlak 24

1.7.1 Ekonomiese verantwoordelikheid ................................................................................ 24

1.7.2 Formele verpligtinge ...................................................................................................... 24

1.7.3 Sosiale verwagtinge ....................................................................................................... 24

1.7.4 Sosiale investering of liefdadigheidsin ........................................................................ 25

1.7.5 Sosiale ontwikkeling (korporatiewe burgerskap) ....................................................... 25

GBE105 Bedryfsetiek


1.8 Etiek in organisasies – mikro- of individuele vlak .......................................................... 26

1.8.1 Sake sonder etiek ........................................................................................................... 26

1.8.2 Die etiese dimensie van die organisasie .................................................................... 28

1.9 Samevatting ........................................................................................................................ 29

1.10 Selfevaluering ..................................................................................................................... 30

Studie-eenheid 2: Teorieë oor etiek en sake ............................................ 31




2.4 Inleiding ................................................................................................................................ 32

2.5 Model van korporatiewe etiekbestuur ............................................................................. 33

2.6 Klassieke etiekteorieë ........................................................................................................ 37

2.6.1 Die Deugsaamheidsteorie ............................................................................................. 37

2.6.2 Deontologie etiekteorie .................................................................................................. 39

2.6.3 Gebruikswaarde etiek .................................................................................................... 41

2.7 Teorieë van die moderne sakeonderneming ................................................................. 44

2.7.1 Korporatiewe Maatskaplike Verantwoordelikheidsteorie ......................................... 44

2.7.2 Korporatiewe Morele Agentskapsteorie ...................................................................... 48

2.7.3 Die Belanghebbendes Teorie ....................................................................................... 49

2.8 Samevatting ........................................................................................................................ 52

2.9 Selfevaluering ..................................................................................................................... 52

Studie-eenheid 3: Etiek in die sakeomgewing ...................................... 55




3.4 Inleiding ................................................................................................................................ 56

3.5 Etiek in die sakeonderneming, die weerlegging van mites .......................................... 57

3.5.1 Mite een: Hond-eet-hond-wêreld ................................................................................. 58

3.5.2 Mite twee: Oorlewing van die sterkste ........................................................................ 58

3.5.3 Mite drie: Goeie mense eindig tweede ........................................................................ 58

3.5.4 Mite vier: Onetiese gedrag is nie ernstig nie .............................................................. 58

3.5.5 Mite vyf: Wanneer in Rome, doen wat die Romeine doen ....................................... 59

GBE105 Bedryfsetiek


3.5.6 Mite ses: Al wat saak maak is die wins ....................................................................... 59

3.6 Etiek en die korporatiewe reputasie ................................................................................ 59

3.6.1 Reputasie ......................................................................................................................... 60

3.6.2 Reputasie en die belanghebbendes ............................................................................ 60

3.6.3 Reputasie en finansiële prestasie ................................................................................ 62

3.7 Etiek en menslike potensiaal ............................................................................................ 62

3.7.1 Etiese verwaarlosing ...................................................................................................... 62

3.7.2 Etiek as die sleutel om menslike potensiaal te ontsluit ............................................ 63

3.8 Etiek en vertroue ................................................................................................................ 66

3.8.1 Die verlies van vertroue ................................................................................................. 66

3.8.2 Hoekom sakeondernemings vertroue nodig het ........................................................ 67

3.8.3 Wat is vertroue?.............................................................................................................. 68

3.8.4 Vertroue teenoor betroubaarheid ................................................................................. 69

3.8.5 Persoonlike en onpersoonlike vertroue....................................................................... 69

3.8.6 Die etiese dimensie van vertroue ................................................................................ 69

3.8.7 Die rol van etiek in die bou van vertroue .................................................................... 70

3.9 Samevatting ........................................................................................................................ 70

3.10 Selfevaluering ..................................................................................................................... 71

Studie-eenheid 4: Etiese besluitneming in sake...................................... 73




4.4 Inleiding ................................................................................................................................ 74

4.5 Die neem van etiese sakebesluite ................................................................................... 75

4.5.1 Is dit wettig? .................................................................................................................... 75

4.5.2 Voldoen dit aan ondernemingstandaarde? ................................................................ 75

4.5.3 Is dit regverdig teenoor belanghebbendes? ............................................................... 76

4.5.4 Kan dit openbaar gemaak word? ................................................................................. 77

4.6 Om etiese dilemmas op te los .......................................................................................... 77

4.6.1 Morele meningsverskille ................................................................................................ 77

4.6.2 Aannames rakende die RIMS-strategie ...................................................................... 80

4.6.3 Die RIMS-strategie ......................................................................................................... 80

4.6.4 Besware teen die RIMS-strategie ................................................................................ 81

GBE105 Bedryfsetiek


4.7 Etiese dilemmas in die sakeonderneming: Werknemergelykheid (Employment

Equity) .............................................................................................................................................. 81

4.7.1 Hoekom regstellende aksie .......................................................................................... 82

4.7.2 Onderskei regstellende aksie van verwante konsepte ............................................. 82

4.7.3 Definisie van regstellende aksie .................................................................................. 83

4.7.4 Besware teen regstellende aksie ................................................................................. 83

4.7.5 Toepassing van die RIMS-strategie tot regstellende aksie ..................................... 84

4.7.6 Samevatting .................................................................................................................... 84

4.7.7 Selfevaluering ................................................................................................................. 85

Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese prestasie ............................... 87




5.4 Inleiding ................................................................................................................................ 88

5.5 Korporatiewe bestuur en etiek.......................................................................................... 89

5.5.1 Korporatiewe bestuursonderskeidings ........................................................................ 89

5.5.2 Die etiek van bestuur en die bestuur van etiek .......................................................... 91

5.5.3 Die prominensie van korporatiewe bestuur ................................................................ 91

5.5.4 Korporatiewe bestuur in Suid-Afrika ............................................................................ 93

5.6 Die bepaling van etiese risiko’s ........................................................................................ 96

5.6.1 Risikobestuur .................................................................................................................. 96

5.6.2 Etiese risiko’s .................................................................................................................. 96

5.6.3 Die waarde van etiek risikobestuur .............................................................................. 97

5.6.4 Identifisering van etiese risiko’s ................................................................................... 98

5.7 Etiese kode ........................................................................................................................ 100

5.7.1 Die belangrikheid van etiese kodes ........................................................................... 100

5.7.2 Wat is ŉ kode van etiek? ............................................................................................. 101

5.7.3 Die doelwit van ŉ kode ................................................................................................ 101

5.7.4 Die proses van kode-ontwikkeling ............................................................................. 102

5.7.5 Die formaat van die kode ............................................................................................ 103

5.7.6 Die inhoud van die kode .............................................................................................. 104

5.7.7 Die gees van die kode ................................................................................................. 105

5.7.8 Implementering van die kode ..................................................................................... 105

GBE105 Bedryfsetiek


5.7.9 Beperkinge van die kodes van etiek .......................................................................... 106

5.8 Institusionalisering van etiek ........................................................................................... 106

5.8.1 Institusionalisering op ŉ strategiese vlak .................................................................. 106

5.8.2 Institusionalisering op sistemiese vlak ...................................................................... 108

5.8.3 Institusionalisering op operasionele vlak .................................................................. 111

5.8.4 Etiekbestuur rolspelers ................................................................................................ 111

5.9 Etiek prestasieverslagdoening ....................................................................................... 114

5.9.1 Standaarde .................................................................................................................... 114

5.9.2 Rasionaal vir verslagdoening ..................................................................................... 115

5.9.3 Teikengroep .................................................................................................................. 115

5.9.4 Die proses van etiekverslagdoening ......................................................................... 115

5.10 Etiese leierskap en ondernemingskultuur .................................................................... 117

5.10.1 Bestuur, leierskap en kultuur ...................................................................................... 117

5.10.2 Etiese leierskap ............................................................................................................ 118

5.10.3 Etiese ondernemingskultuur ....................................................................................... 119

5.11 Samevatting ...................................................................................................................... 120

5.12 Selfevaluering ................................................................................................................... 121

Bronne ................................................................................................................ 122

Afrikaans/Engels woordelys ....................................................................... 123

Selfevalueringsriglyne .................................................................................. 127

GBE105 Bedryfsetiek


Programoorsig

Inleiding tot

elementêre

kwantitatiewe metodes

GQM105

Studie-eenheid 1:

Basiese beginsels en

beskrywende statistiek

Studie-eenheid 2:

Waarskynlikhede en

steekproewe

Studie-eenheid 3:

Vertrouensintervalle en

hipotesetoetsing:

Deel I

Studie-eenheid 4:

Hipotesetoetsing:

Deel II

Bedryfsetiek

GBE105

Studie-eenheid 1:

Die etiese dimensie

van sake

Studie-eenheid 2:

Teorieë oor etiek en

sake

Studie-eenheid 3:

Etiek in die

sakeomgewing

Studie-eenheid 4:

Etiese besluitneming

in sake

Studie-eenheid 5:

Die bestuur van

etiese prestasie

Ondernemings-

bestuur I

GBM105

Studie-eenheid 1:

Inleiding tot

Ondernemingsbestuur

Studie-eenheid 2:

Die nuwe

sakeonderneming

Studie-eenheid 3:

Algemene

bestuursbeginsels

Studie-eenheid 4:

Bestuursfunksies:

Deel I

Studie-eenheid 5:

Bestuursfunksies:

Deel II

Inleiding tot

Bedryfsinligting-

stelsels

GBI105

Studie-eenheid 1:

Inleiding tot

bedryfsinligtingstelsels

Studie-eenheid 2:

Inligtingstegnologie-

infrastruktuur

Studie-eenheid 3:

Toepassings van

bedryfsinligting-

stelsels: Deel I

Studie-eenheid 4:

Toepassings van

bedryfsinligting-

stelsels: Deel II

Studie-eenheid 5:

Die bestuur van

bedryfsinligtingstelsels

Bedryfs-

kommunikasie

GBC105

Studie-eenheid 1:

Grondbeginsels van

bedryfs-kommunikasie

Studie-eenheid 2:

Verbale kommunikasie

in die werksplek

Studie-eenheid 3:

Interne en eksterne

interaksie

Handelsreg

GCL105

Studie-eenheid 1:

Inleiding tot

Handelsreg

Studie-eenheid 2:

Algemene beginsels

van Kontraktereg

Studie-eenheid 3:

Kontrakte

Studie-eenheid 4:

Ander aspekte van

Handelsreg

Ekonomie

GEC105

Studie-eenheid 1:

Mikro-ekonomie:

Deel I

Studie-eenheid 2:

Mikro-ekonomie:

Deel II

Studie-eenheid 3:

Makro-ekonomie:

Deel I

Studie-eenheid 4:

Makro-ekonomie:

Deel II

Studie-eenheid 5:

Makro-ekonomie:

Deel III

BCom Ondernemingsbestuur

Eerste Jaar

GBE105 Bedryfsetiek


Inleiding

Bedryfsetiek handel oor die identifisering en implementering van standaarde van optrede, in

en deur middel van sake, wat verseker dat die belange van alle belanghebbendes

gerespekteer word. Hierdie waardes en standaarde is ŉ bepalende faktor in die interaksie

tussen die sakeonderneming en sy belanghebbendes.

Dit is belangrik om onderskeid te tref tussen die smal definisie van bedryfsetiek, sowel as die

breë begrip van bedryfsetiek. Die vakgebied van Bedryfsetiek fokus spesifiek op die breër

begrip van bedryfsetiek.

Daar kan onderskeid getref word tussen drie dimensies van die breë begrip van

bedryfsetiek, nl. die makro- of sistematiese dimensie, die organisatoriese dimensie, sowel as

die mikro- of individuele dimensie en elk word ondersoek rakende etiek in sake in hierdie

vakgebied.

Hierdie begeleidingsgids word verdeel in vyf studie-eenhede.

Die eerste studie-eenheid maak kennis met ŉ paar belangrike konsepte en onderskeidings

in bedryfsetiek. Duidelikheid oor die betekenis van hierdie konsepte help om misverstande in

latere verduidelikings in die handboek uit te klaar. Verder in hierdie studie-eenheid word

daar gefokus op die etiese dimensie van sake en die verskeie maniere waarop etiek binne

sake geïntegreer is op makro-ekonomiese vlak, die organisatoriese vlak wat die verhouding

tussen die sakeonderneming en die samelewing insluit, sowel as die intra-organisatoriese en

individuele vlak van sake.

In die tweede studie-eenheid word daar gefokus op die klassieke en kontemporêre

etiekteorieë. Hierdie teorieë varieer van die diagnostiese teorieë op verskeie metodes van

etiekbestuur in organisasies, tot by die klassieke etiekteorieë wat ŉ meer filosofiese natuur

aanneem tot die teorieë wat handel oor die morele status en verpligtinge van die moderne

sakeonderneming.

Die derde studie-eenheid fokus op die belangrikheid van etiek in sake. Verder word die

foute uitgewys rakende populêre oortuigings van etiek in sake.

Studie-eenheid vier handel oor etiese besluitneming in sake en ŉ besluitnemingstrategie

word voorgestel met ŉ gevallestudie-toepassing. Daarna word die RIMS-strategie toegepas

op morele dilemmas en spesifiek gefokus op werknemersgelykheid.

Ter afsluiting word die bestuur van etiek in sakeondernemings ondersoek in studie-eenheid

vyf. Die noue verhouding tussen etiek en korporatiewe bestuur word uitgewys en die proses

van etiekbestuur word verduidelik. Om die studie-eenheid af te sluit, word die belang van

GBE105 Bedryfsetiek


verantwoordelike leierskap en etiese korporatiewe kultuur uitgewys in die

etiekbestuurproses.

Omdat daar ŉ handboek vir hierdie vak voorgeskryf is, is hierdie ŉ begeleidingsgids wat dien

as ŉ bykomende hulpmiddel tot die handboek.

Vir hierdie vak is die volgende handboek voorgeskryf:

Rossouw, D. & Van Vuuren, L. 2010. Business Ethics. 4th Edition. Kaapstad: Oxford

University Press Southern Africa (Pty) Ltd.

Die gedeeltes wat betrekking het op die inhoud van die studie-eenhede sal telkens aangedui

word. Die gids sal jou dan deur die handboek begelei en poog om moeilike gedeeltes toe te

lig; om aan te vul waar nodig en om die belangrike gedeeltes uit te wys.

Vir eksamendoeleindes moet jy dus die voorgeskrewe gedeeltes in die handboek,

asook hierdie begeleidingsgids bestudeer.

GBE105 Bedryfsetiek


Vakleeruitkomste

Kennis en begrip

Na voltooiing van die vak BEDRYFSETIEK sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te

demonstreer van:

• Sleutelkonsepte en onderskeidings rakende etiek

• Die etiese dimensie van sake

• Teorieë oor etiek en sake

• Bedryfsetiek sake

• Etiese besluitneming in sake

• Die bestuur van etiese prestasie

Vaardighede

Jy sal ook in staat wees om:

• ŉ duidelike onderskeid te tref tussen etiek op makro-, organisatoriese en

individuele vlak.

• te onderskei tussen die verskeie klassieke etiekteorieë en teorieë van die moderne

sakeonderneming.

• bedryfsetiek sake, o.a. populêre mites rakende etiek, en die rol van etiek in

korporatiewe reputasie, menslike potensiaal en vertroue te bespreek.

• etiese besluitneming, etiese dilemmas en die rol van etiek rakende

werknemersgelyk in Suid-Afrika te verduidelik.

• die bestuur van etiese prestasie in die sakeonderneming te bespreek en die

beginsels toe te pas.

GBE105 Bedryfsetiek


Woordomskrywing vir evaluering

In die afdeling oor selfevaluering, asook in die werkopdragte sal daar van jou verwag word

om sekere take te verrig. Dit is belangrik dat jy presies weet wat van jou verwag word. Die

woordelys hieronder sal jou hiermee help.

Werkwoord Omskrywing

Wanneer daar van

jou verwag word om

te:

Moet jy die volgende doen:

Lys Lys die name/items wat bymekaar hoort

Identifiseer Eien (ken uit) en selekteer die regte antwoorde

Verduidelik Ondersoek die moontlikhede, oorweeg en skryf dan jou

antwoord (verklaring/verduideliking) neer

Beskryf Omskryf die konsep of woorde duidelik

Kategoriseer/

klassifiseer

Bepaal tot watter klas, groep, afdeling bepaalde

items/voorwerpe behoort

Analiseer Om iets te ontleed

Evalueer Bepaal die waarde van ŉ stelling/stelsel/beleid/ens

Toepas Pas die teoretiese beginsels toe in ŉ praktiese probleem

Hersien Evalueer, verbeter en/of wysig ŉ

beleid/dokument/stelsel/ens

GBE105 Bedryfsetiek

Studie-eenheid 1: Die etiese dimensie van sake Bladsy 11

Studie-eenheid 1: Die etiese dimensie van sake

1.1 Studie-eenheid leeruitkomstes

Kennis en begrip

Na voltooiing van Studie-eenheid 1 sal jy in staat wees om jou kennis en begrip te

demonstreer van die volgende:

• Sleutelkonsepte en onderskeidings in etiek

• Etiek op die makro-ekonomiese vlak

• Die sosiale verantwoordelikheid van die sakeonderneming – organisatoriese vlak

• Etiek in organisasies – mikro- of individuele vlak

Vaardighede


• die sleutelkonsepte en onderskeidings in etiek te definieer.

• onderskeid te tref tussen die verskeie makro-ekonomiese sisteme, nl. die

vryemarksisteem en die bevelstelsel.

• etiek op organisatoriese vlak te ontleed.

• etiek op individuele vlak te ontleed.

1.2 Voorgeskrewe handboek



Vir die doeleindes van hierdie studie-eenheid moet u die volgende afdelings bestudeer:

Hoofstuk 1, bl. 3 – 10




GBE105 Bedryfsetiek


1.3 Hoe kan jy jou begrip verbeter?

Jy moet seker maak dat jy die volgende terminologie verstaan:

Sleutelwoord Omskrywing

Aanspreeklikheid Verantwoordelikheid vir iemand of vir ŉ aktiwiteit.

Amorele

bestuurders

Alhoewel hul geen intensie het om moedswillig skade aan die

belanghebbendes te rig nie, maak hulle bewuste besluite om

etiek te ignoreer gedurende besluitneming of die najaag van

doelstellings.

Arbeidsuitset Produktiwiteit van arbeid.

Bedryfsetiek Die identifikasie, sowel as die implementering van standaarde

van optrede, in en deur middel van sake, wat verseker dat die

belange van alle belanghebbendes gerespekteer word.

Belanghebbendes Belanghebbendes in ŉ maatskappy sluit in aandeelhouers,

direkteure, bestuur, verskaffers, die regering, werknemers en

die gemeenskap.

Billikheid Vry van vooroordeel, oneerlikheid, of onreg.

Eksternalisering ŉ Koste of ŉ verantwoordelikheid, van ŉ aktiwiteit of

transaksie, wat deur ŉ onderneming oorgedra word na ŉ

onbetrokke party wat dit nie so verkies het nie.

Ekwilibrium ŉ Toestand van rus of balans te danke aan die gelyke optrede

van teenstrydige magte.

Entrepreneur ŉ Entrepreneur is ŉ individu wat ŉ onderneming of

sakeondernemings organiseer en bedryf en finansiële risiko

neem om dit te doen.

Etiek Etiek bemoei homself met wat goed of reg is rakende

menslike interaksie.

Gebruikswaarde Die beste goedheid vir die hele mensdom is geluk. Aksies

moet oorweeg word volgens die effek en nagevolg en

ondersoek word hoe grootste geluk met die minste pyn tot

gevolg kan hê.

GBE105 Bedryfsetiek


Gelyke behandeling Gelyke uitkomste.

Innovasie Die daad om iets vir die eerste keer te begin, die

bekendstelling van iets nuuts.

Integriteit

Verwys spesifiek na die morele karakter van ŉ persoon of

organisasies.

Internalisering Om binne “die self”, kulturele waardes, gewoontes, ens. van

“die ander” te kombineer deur middel van leer, sosialisering, of

identifikasie.

Kapitaal Rykdom, hetsy in geld of eiendom, in die besit of in diens van

sake deur ŉ individu, sakeonderneming of owerheid.

Kapitalisme ŉ Ekonomiese stelsel wat belegging in, en eienaarskap van

die metode van die produksie, verspreiding, en die uitruil van

rykdom gemaak en gehandhaaf, hoofsaaklik deur private

individue of maatskappye.

Kommunisme Stelsel wat poog om te verseker dat almal in die samelewing

op ŉ gelyke speelveld hanteer word.

Legitimiteit Die toestand van wat wettig is.

Makro- of

sistematiese

dimensie

Die ekonomiese stelsel of wyer sosio-politieke raamwerk

waarin sake geskied. Die raamwerk word op nasionale vlak

bepaal deur politieke besluite, wette en regulasies, sowel as

die sosiale norms wat die normalisering van die ekonomiese

speelveld en die reëls van die ekonomiese spel bepaal.

Mededingers ŉ Persoon of organisasie teen wie meegeding word.

Mikro- of individuele

dimensie

Ekonomiese aktiwiteite en besluite van die individue wat met

sakeondernemings interaksie het.

Morele dilemma Uitsonderingsgevalle in die sakeonderneming waar dit moeilik

is om tot ooreenstemming met die sosiale norm te bepaal of

die situasie eties reg of eties verkeerd is.

Neutraliteit Die toestand van onbetrokkenheid.

Organisatoriese Behels die kollektiewe gedrag van sakeondernemings teenoor

GBE105 Bedryfsetiek


dimensie die organisasie se interne en eksterne belanghebbendes.

Sake Enige situasie waar die individu of betrokke partye willens en

wetens toetree tot ŉ transaksie of ekonomiese verhandeling

van goedere of dienste.

Sosiale investering Organisasies skenk fondse aan verdienstelike sake wat hulle

goeddunk om te ondersteun.

Sosiale ontwikkeling Die oprigting van infrastrukture, die beskerming van basiese

menseregte en die opstel van standaarde om die omgewing te

beskerm.

Sosialisme Basiese veiligheidsnetwerk met essensiële voordele wat die

kwaliteit van lewe verhoog vir alle landsburgers.

Waardes Relatiewe stabiele oortuiging oor wat belangrik is.

Welvaart ŉ Ekonomiese toestand van groei met stygende winste en

volle indiensneming.

1.4 Inleiding

In Hoofstuk 1 van die handboek word daar tussen drie vlakke van ekonomiese aktiwiteite

onderskeid getref. Die drie vlakke word identifiseer as die makro-ekonomiese, die

organisatoriese- en die intra-organisatoriese vlakke. Elk van hierdie drie vlakke van

ekonomiese aktiwiteite het sy eie etiese dimensie.

In Hoofstuk 2 word die etiese dimensies van die makro-ekonomiese vlak ondersoek, asook

die etiese regverdiging van die ekonomiese sisteme en die makro-ekonomiese beleide. Daar

word spesifiek gefokus op die etiek van kapitalisme en sosialisme as die twee grootste

mededingende ekonomiese sisteme van die huidige era. Die etiese verkryging en

tekortkominge van die twee ekonomiese sisteme word bespreek.

Hoofstuk 3 fokus op die organisatoriese vlak van ekonomiese aktiwiteite. Aandag word

spesifiek gegee aan die etiese verantwoordelikhede van sakeondernemings teenoor die

breër omgewing waarin die organisasie bedryf word. Ook word die verskillende rolle,

verantwoordelikhede en verwagtinge van sakeondernemings t.o.v. die ekonomiese, sosiale

en natuurlike omgewings ondersoek.

Ter afsluiting word in Hoofstuk 4 gefokus op die intra-organisatoriese vlak. Die kritieke rol

van etiek binne intra-organisatoriese verhoudinge, sowel as die rol wat etiek speel in die bou

GBE105 Bedryfsetiek


van vertroue in die organisasie word ondersoek. Verder word daar gekyk na die rol wat etiek

speel in die prestasie van die organisasie.

1.5 Sleutel konsepte en onderskeidings in etiek

Bestudeer die handboek: Rossouw D. & Van Vuuren L. 2010. Business Ethics. 4th

Edition, bl. 3 – 10

Voor daar in diepte na bedryfsetiek gekyk kan word, is daar ŉ paar belangrike konsepte wat

uitgeklaar en onderskei moet word.

1.5.1 Sake

Sake of ekonomiese aktiwiteit is enige situasie waar die individu of betrokke partye willens

en wetens toetree tot ŉ transaksie, of ekonomiese verhandeling van goedere of dienste. Dit

is belangrik om onderskeid te tref tussen die smal definisie van bedryfsetiek, sowel as die

breë begrip van bedryfsetiek. Die vakgebied van Bedryfsetiek fokus spesifiek op die breër

begrip van bedryfsetiek.

Daar kan onderskei word tussen die drie dimensies van die breë begrip van bedryfsetiek, nl.

die makro- of sistematiese dimensie, die organisatoriese dimensie, sowel as die mikro-

of individuele dimensie.

1.5.2 Etiek

Etiek bemoei homself met wat goed of reg is rakende menslike interaksie. Die term sentreer

rondom drie konsepte, nl. die “self”, “goed”, en “ander”.

Wanneer die “self” nie net oorweeg wat “goed” is vir hom of haarself nie, maar wat goed is

vir “ander” is etiese gedrag die uiteindelike resultaat. Dit is belangrik om daarop te let dat al

drie hierdie konsepte ingesluit moet word in die definisie van etiek. Sou een van die

konsepte ontbreek, tuimel die hele konsep van etiek inmekaar.

Verwys na bl. 5 in die handboek, vir ŉ grafiese voorstelling van die drie sentrale konsepte

van etiek, sowel as ŉ meer volledige beskrywing van die konsep.

1.5.3 Bedryfsetiek

Bedryfsetiek handel oor die identifikasie, sowel as die implementering van standaarde van

optrede, in en deur middel van sake, wat verseker dat die belange van alle

belanghebbendes gerespekteer word. Hierdie waardes en standaarde is ŉ bepalende faktor

tot die interaksie tussen die sakeonderneming en sy belanghebbendes.

GBE105 Bedryfsetiek


1.5.4 Reg, verkeerd, dilemmas

Binne etiek bestaan daar sekere “grys areas”. Hierdie grys areas is ŉ toestand van min

duidelikheid oor wat reg is, of wat verkeerd is. Hierdie persepsie is wel verkeerd en word

verder verduidelik op bl. 6 in die handboek.

Daar bestaan breë konsensus binne en tussen samelewings oor wat erken word as eties reg

en eties verkeerd. Dieselfde geld vir etiek in sake. Daar is sekere gedrag wat oorweeg kan

word as eties reg en eties verkeerd, waaroor daar regoor verskeie sakeondernemings se

grense konsensus bestaan.

Uitsonderingsgevalle ontstaan in sake waar dit moeilik is om in ooreenstemming met die

sosiale norm te bepaal of die situasie eties reg of eties verkeerd is – hierdie situasie staan

bekend as ŉ morele dilemma.

Verwys na bl. 6 in die handboek vir ŉ meer volledige beskrywing.

1.5.5 Etiek en die wet

Alhoewel daar duidelike ooreenkomste bestaan tussen etiek en die wet, is daar belangrike

en duidelike verskille tussen die twee konsepte. Aksies kan wettig en terselfdertyd eties

wees, maar ook onwettig en eties. Etiek, sowel as die wet, streef daarna om te bepaal wat

reg en verkeerd is tydens menslike interaksie in die samelewing.

Die wet maak gebruik van publieke en politieke prosesse en die mag van die staat om te

verseker dat almal die spesifieke bepalings onderhou. Etiek aan die ander kant, sentreer

rondom persoonlike waardes. Die interne verpligting om te doen wat reg is, word afgespeel

teenoor die eksterne druk van die wet.

1.5.6 Etiek en waardes

Waardes word gedefinieer as ŉ relatiewe stabiele oortuiging oor wat belangrik is. Waardes is

nie slegs beperk tot die individu nie, maar word gevind binne organisasies. Daar word binne

organisasies onderskeid getref tussen drie tipe waardes

• Strategies waardes

• Werkswaardes

• Etiese waardes


GBE105 Bedryfsetiek


1.5.7 Integriteit

ŉ Persoon met sterk toewyding tot etiese standaarde, word na verwys as ŉ persoon met

integriteit. Soortgelyk, verwys die term “organisatoriese integriteit” na organisatoriese etiek.

Alhoewel daar baie ooreenkomste bestaan tussen integriteit en etiek, is die term integriteit

baie meer beperk as die term etiek. Integriteit verwys slegs na die morele karakter van die

persoon of organisasie. ŉ Persoon word gereken as iemand met integriteit, indien die

persoon deurlopend aan ŉ stel etiese standaarde voldoen.

1.5.8 Appels, houers en stoorhuise

ŉ Belangrike onderskeid in bedryfsetiek is die onderskeid tussen persoonlike (simbolies met

“appels” vergelyk) en organisatoriese (simbolies met “houers” vergelyk) etiek. Onetiese

gedrag word voortdurend toegeskryf aan die gebrekkige morele opvoeding van ŉ individu.

Sulke individue kan gekategoriseer word as “slegte appels”. Die opvoeding wat hulle morele

karakter besoedel het, kan hulle nie verander in moreel verantwoordelike persone, dus

“goeie appels”, nie.

Individue word beïnvloed deur die organisatoriese kultuur waarin hulle hulself bevind, soos

wat appels beïnvloed word deur die omgewing waarin dit gestoor word. Die

sakeonderneming, “houers”, waarin individue werk, kan ŉ konstruktiewe of verdorwene

invloed hê op die individu se morele karakter. Soos wat slegte houers, goeie appels

besoedel, kan slegte appels ook goeie houers beïnvloed.

Organisasies word nie geïsoleer van die breër gemeenskap en sosiale norme waarin dit

bedryf word nie. Dus die vergelyking van die “stoorhuis” waarin die “houers” gestoor word,

simboliseer die interaksie tussen die sakeonderneming en die breër sosio-kulturele

omgewing. Hierdie verhouding kan op sy beurt afbrekend, of opbouend wees. Dit is

belangrik om daarop te let dat hierdie verhouding ŉ tweerigting verhouding is. Die stoorhuis

kan die houers positief of negatief beïnvloed, net soos wat die houers, gegewe hulle

geweldige mag en invloed, kan bydra tot die besoedeling of verbetering van die stoorhuis se

morele bestaan.

1.6 Etiek op die makro-ekonomiese vlak


Edition bl. 14 – 30

Hoë-vlak politieke keuses wat gemaak word in ŉ samelewing, bv. die keuse van ekonomiese

sisteme, het ŉ direkte impak op die burgers van ŉ land. Daar is verskeie oorwegings

wanneer ŉ ekonomiese stelsel gekies word.

GBE105 Bedryfsetiek


• Die eerste oorweging is die gemeenskappe se soeke na ekonomiese groei en

ontwikkeling. Met inagneming van die skaarsheid van bronne, bemoei elke land

homself met die optimale opbrengs op burgers se arbeidsuitset op kapitaal

(natuurlike hulpbronne, land, talent, kundigheid en verhoudinge met vennote).

• Die tweede oorweging is die morele gevolge wat as riglyne dien om ŉ makro-

ekonomiese stelsel te kies.

Daar bestaan nie ŉ groot verskeidenheid opsies as dit kom by die keuse van ŉ ekonomiese

stelsel nie. Kapitalisme is wel die stelsel wat die meeste voorkom in die moderne

samelewing.

1.6.1 Die vryemarkstelsel

Wat kapitalisme definieer is die privaatbesit van kapitale goedere, sowel as die besluit oor

die aanwending van hierdie goedere wat rus by die private eienaars in die vrye mark. Die

vrye mark moedig mededinging, sowel as die private najaag van wins, sterk aan. Die

metodes tot winsjagting behels gesamentlike aandeelhouding en die beperkte

aanspreeklikheid sakeonderneming, met die fokus op maksimum wins met minimum

risiko.

Ander elemente wat met die vryemarkstelsel geassosieer kan word, is soos volg:

� Eiendomsreg

Die sleutel om nie-skuifbare, sowel as skuifbare bates, om te skakel na kapitaal, hang af van

die kwaliteit van die beskerming van eiendomsreg wat geallokeer word tot die regmatige

eienaars van bates.

� Die wonder van die prysstelsel

In teenstelling met kommunisme, met die aanhoudende verstelling van pryse, of kwantiteit

goedere geproduseer, beweeg die entrepreneur al hoe nader aan optimale produksie

kapasiteit. Indien die patroon volgehou word vir ŉ bepaalde tydperk, sal die koers van

uitbreiding van die ekonomie versnel. Die algehele welstand in die samelewing sal verby die

sentrale beplanning en die stadige burokratiese prosesse van prys en produksievasstelling

versnel, soos uiteengesit deur ŉ kommunistiese stelsel.

� Regulasie

Elke land het een of ander vorm van regulasie in plek. Dit verseker dat die regte van die

individue in die vrye mark beskerm word teen eksternaliteite wat kies om die mark te betree

op maniere wat die regte van die individue kan beïnvloed.

GBE105 Bedryfsetiek


� Mededinging

Kapitalisme moedig gesonde mededinging aan. Wanneer verskeie vervaardigers direk teen

mekaar kompeteer raak hulle meer doeltreffend en produktief in, wat hulle doen, wat op sy

beurt afwaartse druk op mekaar plaas om pryse te verlaag. Dit is gevolglik tot voordeel van

die verbruiker, aangesien die vervaardiger steeds ŉ hoë kwaliteit produk of diens moet lewer

om mededingend te bly. Hierdie is nie net tot voordeel van die verbruiker nie, maar verhoog

ook die ekonomiese vordering van die samelewing.

� Wins en persoonlike motivering

Onder die kommunistiese stelsel van ŉ gesentraliseerde beplande ekonomie, is daar ŉ

afwesigheid van die winsmotief. Daar is dus min of geen inspirasie om harder te werk, of

mededingend te wees nie, aangesien daar geen voordeel daarin vir die individu is om

bykomende insette te lewer nie. Die kombinasie van die winsmotief en die keuse van vrye

ekonomiese aktiwiteit, dryf uitsette opwaarts in die vryemarkstelsel. Wanneer die

entrepreneur bewus is van die feit dat hy die voordeel sal trek vir sy harde werk, is daar

definitiewe aansporing om harder te werk en beter te presteer. Indien die entrepreneur geen

belang het in die sosiale welstand van die samelewing nie, is sy ambisie tog tot voordeel vir

die algehele welvaart van die ekonomie, wat dan indirek die samelewing bevoordeel.

� Gesamentlike-aandeelhouding, beperkte aanspreeklikheid sakeonderneming

Daar bestaan twee redes hoekom die konsep van die sakeonderneming bygedra het tot die

ekonomiese uitbreiding van die Westerse aanslag.

1) Die eerste rede is die gesamentlike-aandeelhouding entiteit. Hierdie entiteit maak

voorsiening vir verskeie beleggers om hul geld saam te span in een groot belegging.

Dit skep die vermoë om as ŉ entiteit te vermag wat die individu nie op sy eie kan

doen nie.

2) Die tweede rede vir die sukses van die sakeonderneming en sy bydraes tot die

samelewing, is die beperking van die aanspreeklikheid van die individu tot die

somtotaal van die individu se belegging.

Die revolusionêre ontwikkeling tot stand gekom deur die gesamentlike-effekte, beperkte

aanspreeklikheid sakeonderneming sou nie moontlik gewees het, sonder die belangrike

elemente van die kapitalistiese ideologie, naamlik die privaateienaarskap en die najaag van

winste, nie.

Verwys na bl. 14 – 19 in die handboek vir ŉ meer volledige beskrywing van die konsepte van

die Vryemarkstelsel.

GBE105 Bedryfsetiek


1.6.2 Regverdiging van die vrye mark

Die uitbreiding van ekonomiese groei, verbetering van sosiale groei en die algemene gevoel

van welstand, word gesien as die produktiewe kant van kapitalisme. Daar is wel ŉ hoogs

problematiese kant aan hierdie stelsel, nl. die ongelykheid. Hierdie ongelykheid is ŉ direkte

resultaat van hierdie stelsel en dit syfer deur tot die manier waarop produktiewe sukses

regoor die bevolking versprei word.

Voordat verdere ondersoek ingestel kan word oor wat die begrip ekonomiese regverdigheid

behels, is daar twee belangrike begrippe wat eers uitgeklaar moet word, nl. billikheid en

gelyke behandeling.

� Billikheid en gelyke behandeling

Gelyke behandeling verwys na gelyke uitkomste. Dit impliseer dat, ongeag die “speelveld”,

die aard van die “wegspringpunt”, of elke individu se ekonomiese inset, is almal op die einde

geregtig tot dieselfde uitset.

Billikheid aan die ander kant, streef daarna om een of ander sosiaal-aanvaarbare

verhouding te vind, wat die verspreiding van goedere regoor die bevolking regverdig.

Kapitalisme streef dus daarna om regverdige oplossings te vind. Een van die voorvereistes

van regverdigheid, behels dat, indien ŉ stelsel regverdig is, sal daar geen willekeurige

onderskeid getref kan word tussen individue nie en, indien daar deur individue

mededingende eise vir regverdigheid ingestel word, kan die eise op objektiewe wyses

aangehoor word.

� Gebruikswaarde

Uit ŉ ekonomiese oogpunt behels die gebruikswaardebenadering enige ekonomiese

ooreenkoms waar die resultaat tot voordeel is van die samelewing se geluk. Die probleem,

egter, is dat daar nie ŉ maatstaf bestaan om “nut” te meet nie. Dus, om te bepaal presies

waaraan die samelewing waarde heg, behels ŉ rowwe skatting.

Die grootste kritiek rakende die gebruikswaardebenadering, is dat die regte van die individu

nie ernstig opgeneem word nie. Ongeag kritiek, word die gebruikswaardebenadering, sowel

as beleidimplementering in die private sektor, gebruik om sekere besluite oor koste-

voordeel analise te regverdig.

� Geregtigheid as regverdigheid

Twee beginsels wat geld rondom die konsep “geregtigheid as regverdigheid”:

1) Die eerste beginsel behels die toeganklikheid van geleenthede, waar almal die

geleentheid gegun word om op dieselfde manier deel te neem.

GBE105 Bedryfsetiek


2) Die tweede beginsel behels gemeenskaplike samehorigheid rakende die toelating

om enige geleentheid tot eie voordeel na te jaag.

Albei hierdie beginsels laat die deur oop vir die private najaag van wins deur al die individue

van ŉ gemeenskap, wat natuurlik ooreenstemmend is met die konsep van kapitalisme.

Verwys na bl. 20 – 22 vir ŉ meer volledige omskrywing van die bogenoemde konsepte van

die vrye mark regverdiging.

1.6.3 Bevelstelsel

Die vryemarkstelsel behels dat die entrepreneur geleentheid gebied word om ŉ behoefte in

die mark te identifiseer en dan ŉ besluit te neem om die spesifieke aanvraag met ŉ

spesifieke aanbod te stimuleer teen ŉ spesifieke prys. Om meer spesifiek te wees, word die

punt bepaal waar die aanbod en vraag ekwilibrium bereik en dienooreenkomstig word prys

en kwantiteit bepaal.

Binne die sentraal-beheerde ekonomie, lê die besluit rakende wat om te produseer, kwaliteit,

kwantiteit, kapitaal nodig vir produksie, die prys en die distribusie van goedere solidêr by die

sentrale owerheid.

� Kommunisme

Die stelsel van kommunisme poog om te verseker dat almal in die samelewing behandel

word op ŉ gelyke speelveld. Die staat is die alleeneienaar van kapitale goedere. Persoonlike

verryking word nie aangemoedig nie en die motivering om te werk, word afgelei van ŉ hoër

doelwit. Binne hierdie stelsel is daar geen ruimte vir mededinging of differensiasie nie. Slegs

die mees koste effektiewe produkte word geproduseer en is beskikbaar in die mark vir almal

en op gelyke grondslag.

� Die sosialistiese staat

Die groot ideologie onderliggend aan die moderne sosialistiese staat, is om ŉ basiese

veiligheidsnetwerk met essensiële voordele te verskaf, wat die kwaliteit van lewe verhoog vir

alle landsburgers. Die staat sal in die mark betrokke raak as ŉ deelnemer en wanneer die

staat al die groot ondernemings besit, soos die nasionale lugredery, wapenvervaardigers,

elektrisiteit, telekommunikasie, spoorweë of ander industrieë, word verbod geplaas op

privaateienaarskap. In die sosialistiese staat word klem geplaas op meer gelykheid en

billikheid van lewensgehalte, waar die staat beskermingselemente soos gratis

gesondheidsorg, opvoeding en aftree-inkomstes implementeer.

GBE105 Bedryfsetiek


Wanneer die sosialistiese staat op die vrye mark staatmaak vir sy produktiewe vaardighede,

word geweldige hoë belasting gehef aan die hoë inkomste verdieners, sodat daar aan die

samelewing se behoeftes voorsien kan word.

As deel van die sosialistiese staat word Arbeidswetgewing sterk in die mark

geïmplementeer. Dit behels gesondheid en veiligheid in die werksplek, regverdige

vergoeding, regverdige ontslagprosedures en streng regulasies teen diskriminasie in die

werksplek.

Verwys na bl. 23 – 25 in die handboek vir ŉ meer volledige beskrywing

1.6.4 Die morele dimensies van die verskillende ekonomiese stelsels

� Kritiek teen die vrye mark

Die vernaamste bekommernisse en kritiek van die vryemarkstelsel:

• Die manier waarop individuele regte afgespeel word teenoor gemene belang.

• Ekonomiese agente wat wins najaag, vereenvoudig menslike gedrag tot belaglike

ekstreme.

• Vryemarkideologie neem aan dat alles deur markkragte gereguleer kan word en dat

daar geen behoefte is vir die staat om aan die minimum vlak van sekuriteite van

burgers te voldoen nie.

• Die onvermoë om regverdige verspreiding van ekonomiese vordering te verseker.

• Mededinging in die mark wat konstante druk vir innovasie op die vervaardiger plaas,

waarvan die voordeel vir die samelewing in twyfel getrek word.

• Die advertensiebedryf manipuleer die publiek om sodoende die aanbodkurwe vir

meer produksie en dienste uitwaarts te skuif, dus word meer produksiegeleenthede

geskep vir die eienaars van kapitaal.

• Die vrye mark bevorder die eksternalisering van kostes en internalisering van winste.

• Daar bestaan geen bekommernis oor die behoud van bio-sisteme, ekosisteme of

spesies se voortbestaan nie.

� Kritiek teenoor kommunisme

Daar bestaan vele morele, sowel as praktiese redes waarom die sentraal-beheerde

ekonomiese stelsel as problematies gesien word:

• Die afwesigheid van die vryheid vir die individu.

GBE105 Bedryfsetiek


• Oneffektiwiteit van die stelsel.

• Afwesigheid van ŉ vryeprysstelsel veroorsaak ŉ vertraging tussen die ware aanbod

en vraag, met produksie-aanpassings wat te laat, of glad nie gemaak word nie.

• Sogenaamde regverdigheid in die verspreiding van die samelewingsgroei.

• Misbruik van mag deur die sentraal-beheerde outoriteite in die toekenning van

gemeenskapsbates.

• Korrupsie en omkopery.

• Daar is duidelike afwesigheid van dissipline in die markkragte

• Geen demokratiese druk vir enige vorm van verantwoordbaarheid nie.

� Kritiek teenoor die Sosialistiese staat

Daar bestaan twee groot kritieke rondom die sosialistiese staat:

• Verwyder motivering en insentiewe vir individue om optimaal te presteer.

• Die morele “vry-ruiter” probleem

Verwys na bl. 25 – 28 in die handboek vir ŉ meer volledige beskrywing rakende die kritieke

teenoor die verskeie ekonomiese sisteme.

1.6.5 Makro-etiek en morele uitdagings tot die organisasie

In hierdie afdeling van die hoofstuk word daar kortliks gekyk na die impak van die makro-

omgewing op sakeondernemings en sekere beperkings word gestel op strategiese en

operasionele opsies van organisasies. Die impak van Swart Ekonomiese Bemagtiging (BEE

– Black Economic Empowement) en Gelyke Indiensneming (EE – Employee Equity) op

sakeondernemings in Suid-Afrika word ondersoek.

• Eerstens, met die owerheid van Suid-Afrika se bekendmaking van duidelike doelwitte

vir Swart Ekonomiese Bemagtiging (BEE), is die taak sakeondernemings opgelê om

te verseker dat die eienaarskap van kapitaal, nie meer langer in slegs wit hande lê

nie.

• Tweedens, gegewe die beperkende sake- en opleidingsgeleenthede van die verlede,

het Suid-Afrika die Gelyke Indiensnemingsroete gekies om die speelveld vir almal

gelyk te maak. Onderhewig aan die Wet op Gelyke Indiensneming, moet

sakeondernemings die doelwit stel om personeel aan te stel op so ŉ wyse dat die

werkersmag verteenwoordigend is van die breër demografiese bevolking van Suid-

Afrika.

GBE105 Bedryfsetiek


Albei hierdie strategieë, ongeag die teenkanting, se onderliggende idee is om ŉ regverdige

en billike ekonomie te vestig, gebaseer op die beginsel dat almal dieselfde geleentheid

gebied word om vrylik deel te neem in die ekonomie.

Verwys na bl. 28 – 29 in die handboek vir ŉ meer volledige beskrywing. In Studie-eenheid 4,

bl. 182 in die handboek word werknemersgelykheid in diepte verder ondersoek.

1.7 Die sosiale verantwoordelikheid van die sakeonderneming – organisatoriese

vlak



1.7.1 Ekonomiese verantwoordelikheid

Die mees basiese verantwoordelikheid wat ŉ onderneming het teenoor die gemeenskap, is

om ekonomies suksesvol te wees. Deur ekonomies volhoubaar te bly, is daar verskeie

maniere waarop ŉ onderneming ŉ bydrae tot die welstand van die gemeenskap kan maak

en waarde kan skep vir die belanghebbendes van die onderneming. Hierdie maniere is soos

volg:

• Bied opbrengs op belegging vir die aandeelhouers.

• Verskaf inkomste vir die werknemers van die onderneming.

• Bied werk vir die onderneming se verskaffers.

• Lewer goedere en dienste vir die kliënte.

• Die gemeenskap trek voordeel uit die heffings, belasting en ander bydraes wat in die

ontwikkeling van plaaslike en nasionale infrastruktuur belê word.

1.7.2 Formele verpligtinge

Onderneming se sosiale verpligtinge behels die voldoening aan formele standaarde wat

deur die gemeenskap daargestel is.

Die doel van die formele standaarde in ŉ onderneming, is om die onderneming te weerhou

van die betrokkenheid by onverantwoordelike optredes, wat uiteindelik markfunksionering,

die samelewing, of die omgewing kan benadeel.

Verwys na bl. 32 – 33 in die handboek vir ŉ meer volledige beskrywing.

1.7.3 Sosiale verwagtinge

Drie redes waarom ondernemings aan informele sosiale verpligtinge moet voldoen:

GBE105 Bedryfsetiek


� Legitimiteitsoorwegings

Die sosiale aanvaarbaarheid van ŉ onderneming, deur die samelewing, hang af van wat die

samelewing se persepsie is rondom die onderneming. ŉ Onderneming wat wins maak deur

goedere en dienste te verskaf op so ŉ manier dat die belange van die samelewing

gerespekteer word, kweek ŉ geldigheidspersepsie binne die samelewing waarin hul sake

bedryf.

� Strategiese oorwegings

Dit is belangrik vir ondernemings om hul bande met eksterne belanghebbendes te versterk

en volhoubare verhoudinge te bestuur. Daar bestaan sterk strategiese redes waarom

ondernemings die belange en sosiale verwagtinge van belanghebbendes in ag moet neem.

� Etiese verpligtinge

As lede van die samelewing, deel ondernemings in die basiese etiese verantwoordelikhede

soos alle lede van die samelewing. Hierdie verantwoordelikhede behels nie slegs die

bevrediging van eie belange nie, maar ook inagneming van hoe die najaag van eie belange,

die belange van ander kan beïnvloed. Die onderneming het ook ŉ etiese verpligting tot al sy

belanghebbendes, ongeag of dit in die onderneming se kort- of lang termyn finansiële

belange val om so te doen.

Verwys na bl. 33 – 36 in die handboek vir ŉ meer volledige beskrywing van die sosiale

verwagtinge.

1.7.4 Sosiale investering of liefdadigheidsin

Sosiale investering val onder die diskresionêre verantwoordelikhede van die onderneming.

Dit behels dat ondernemings fondse skenk aan doeleindes wat hulle besluit om te

ondersteun. Hierdie afdeling verduidelik die verskeie redes waarom ondernemings in sulke

skenkings betrokke raak en tot wie se voordeel dit strek.


1.7.5 Sosiale ontwikkeling (korporatiewe burgerskap)

Ondernemings speel ŉ baie groot rol in die gemeenskap en het ŉ geweldige impak op die

samelewing waarin dit bedryf word. Ondernemings bevind hulself gereeld in situasies waar

hulle die geleentheid gebied word om die rolle te vervul, soortgelyk aan die rolle van die

staat. Hierdie geleenthede manifesteer soms in die oprigting van infrastrukture, die

beskerming van basiese menseregte en die opstel van standaarde om die omgewing te

beskerm. Hierdie rol wat ondernemings vervul, staan bekend as korporatiewe burgerskap.

GBE105 Bedryfsetiek



1.8 Etiek in organisasies – mikro- of individuele vlak



Wat binne die onderneming gebeur, bepaal oor die algemeen wat die etiese impak op die

fisiese, ekonomiese en sosiale omgewing is. Die moderne sakeonderneming word gesien as

ŉ entiteit wat amorele bestuur beoefen. Amorele bestuur toon min innerlike etiese

verpligtinge teenoor die samelewing. Hierdie afdeling handel oor die mikrovlak van

bedryfsetiek en poog om etiek binne die onderneming te verstaan.

1.8.1 Sake sonder etiek

Die onderliggende persepsie rakende die moderne onderneming is dat ondernemings

geïnhibeer word deur homo economicus, die rasionele persoon wat slegs gedryf word deur

die begeerte om eie ekonomiese belange te verbeter. Hierdie gedrag behels sakepraktyke

wat ekonomiese self-belange bevorder, bo ander menslike prioriteite en het ook sosiale- en

omgewingsbekommernisse tot gevolg. Hierdie manier van dink skep die sentiment dat etiek

en sake nie kan meng nie.

� Dominansie van aandeelhouerswaarde

Alhoewel kliëntediens as ŉ hoë prioriteit gedemonstreer word in die meeste organisatoriese

waardes, en werknemers as die onderneming se grootse bate vertolk word, is dit die

aandeelhouerswaarde wat prioriteit geniet, wanneer besluite en aksies geneem word.

ŉ Aandeelhouer-gefokusde moraliteit lei tot die oortuiging dat the business of business is

business, en dus nie etiek nie. Die uitgangspunt van so ŉ moraliteit is die oortuiging dat om

aan die aandeelhouer se behoeftes te voldoen tot die beste belange van almal is. Hierdie

beperkte standpunt, veroorsaak dat die konkrete belange van die nie-aandeelhouersgroepe

afgeskeep word. Hierdie uitgangspunt ondersteun ook sterk die amorele bestuurskonsep.

Nog ŉ resultaat van hierdie denkwyse, is die oortuiging dat etiese oorwegings onvanpas is in

die sakekonteks en dus moet die onderneming en sy aktiwiteite gesien word as eties-

neutrale grond.

� Motiewe vir etiese neutraliteit

Organisasies word tans beloon vir korttermyn finansiële prestasie. Om die illusie van

korttermyn groei te volhou, word finansiële prestasie en rekords voorgehou op so ŉ manier

dat opwaartse finansiële groei weerspieël word. Korttermyn groei kan maklik aan langtermyn

GBE105 Bedryfsetiek


groei en ekonomiese, sosiale en omgewingsgesondheid gekoppel word. Dit is wel makliker

om te fokus op die feite, winste en verliese en op produkte en dienste, as om energie op

abstrakte oortuigings, soos bedryfsetiek en waardesisteme, te mors.

Daar bestaan dus ŉ paradoks wat die etiek in die sakeonderneming bedreig, naamlik dat dit

van absolute belang en terselfdertyd gevaarlik en onregmatig is om sake op morele etiese

waardes te bedryf.

� Amorele bestuurders

Bestuurders wat vashou aan amorele oortuigings is dikwels besliste sakeleiers wat

toewyding en determinasie toon. Alhoewel hul geen intensie het om moedswillig skade aan

die belanghebbendes te rig nie, maak hulle wel bewuste besluite om etiek te ignoreer,

gedurende besluitneming, of die najaag van doelstellings. Daar bestaan twee tipes amorele

bestuur, intensionele amorele bestuur en nie-intensionele amorele bestuur.

� Amorele oortuigings en saketaal

Amorele sakeoortuigings maak dit baie moeilik om etiese sentiment uit te druk in die

sakekonteks. Die saketaalgebruik wat val onder hierdie oortuiging, is militant

alomteenwoordig. Terwyl dit leiers met fokus en doelwit-georiënteerde rigting verskaf, skep

dit die probleem van bysiendheid en korttermyn visie.

� Impak op belanghebbendes

Wanneer ondernemings hul werknemers, kliënte, verskaffers en ander belanghebbendes

goed behandel, slegs tot voordeel van die eienaars en die aandeelhouers, word die

oortuiging geskep dat dit slegs die aandeelhouers se waarde is, wat vir die onderneming van

belang is. Hierdie verskynsel sal vinnige verstellingstrategieë om aandeelhouers se opinie te

verhoog, rakende die onderneming se balansstaat, tot gevolg hê. Dit het dus die volgende

tot gevolg:

• Afdanking en afskaling, waar die koste van werknemers gesny word tot voordeel van

die aandeelhouers.

• Kliënte word slegs gesien as ŉ bron van inkomste. Om uitstaande diens of produkte

te lewer is ŉ geforseerde strategie om kostes te sny, wat met kliënteklagtes en

kliëntemigrering te doen het.

• Verskaffers word nie gesien as sakevennote nie, maar as vervangbare entiteite.

• Min oorweging rakende die etiese verwagtinge van die plaaslike gemeenskap.

• Die effek op die natuurlike omgewing word buite rekening gelaat.

GBE105 Bedryfsetiek



1.8.2 Die etiese dimensie van die organisasie

Etiek is ŉ integrale dimensie van die sakeonderneming, sowel as korporatiewe sukses.

� Die verhoudingsgeaardheid van die sake

Alhoewel wette en regulasies nodig is om ondernemings in stand te hou, kan ondernemings

ook gesien word as ŉ sosiale instansie, wat afhanklik is van mense en hul intrinsieke

menslike verhoudings, om kollektiewe sukses te verseker.

Mense binne die onderneming vorm verhoudings met mekaar en met ander buite die

onderneming. Die verhoudinge buite die onderneming word bepaal deur die kwaliteit van die

verhoudinge binne die organisasie. Die basiese waardes van menslike interaksie, integriteit,

eerlikheid, regverdigheid, begrip en verantwoordelikheid is belangrik om hierdie verhoudings

vol te hou. Die menslike stelsel van verhoudings bou neem die vorm aan van dialoog,

spanwerk, en ander vorme van organisatoriese gedrag. Hierdie menslike stelsel bevat ook

etiese standaarde wat nodig is om harmonie te skep, konflik te bestuur, regverdigheid te

verseker en vertroue te kweek, waar etiek optree as ŉ regulerende faktor wat die stelsel in ŉ

aanvaarbare rigting stuur.

Etiek is die kern tot alle verhoudinge. Wanneer verhoudinge gebou is op integriteit,

eerlikheid, regverdigheid, begrip en verantwoordelikheid, verminder die vlakke van vrees en

die vlakke van selfvertoue styg.

� Die samewerkende natuur van werk

Die aksies wat uitgevoer word binne die onderneming het ŉ impak op almal wat binne en

met die onderneming werk. Aangesien etiek die kern is vir verhoudinge, is aksies nooit eties

neutraal nie, maar wel eties gegrond.

Etiek is ook ŉ fondasie vir spanwerk. Daar is sekere dinge wat groepe beter as die individu

kan doen. Groepe kan nie sonder norme funksioneer nie en die mate waarop groepsnorme

op etiese beginsels gebaseer is, bepaal die mate van samewerking in die groep. Wanneer

die groepslede se interne afhanklikheid gebaseer is op etiese norme, is die uitkomste

positief vir groepsdinamika, meer sosiale ondersteuning, werksdeling en ŉ gevoel van

waardering wanneer bydraes gelewer word.

� Vertroue

Om verhoudings te bou wat sterk steun op ŉ etiese grondslag, help om volhoubare vertroue

te skep. Die tyd en moeite om ŉ vertroue-gebaseerde verhouding met werknemers en

GBE105 Bedryfsetiek


eksterne belanghebbendes te vestig, skep ŉ “ons-gevoel” en het gesamentlike

besluitneming tot gevolg.

� Toewyding en kwaliteit van werk

Die werknemerskontrak stipuleer die tipe werk en kwantiteit van werk wat verwag kan word

van elke werknemer, maar kan nie die kwaliteit van werk, lojaliteit, toewyding en kreatiwiteit

meebring nie. Hierdie word bepaal deur etiese verhoudinge binne die organisasie.

Verwys na bl. 46 – 49 in die handboek vir ŉ meer volledige beskrywing van die etiese

dimensie van die organisasie.

1.9 Samevatting

ŉ Onderneming kan dus nie meer gereken word as geïsoleerd en afgesluit van die wêreld

nie, maar dit bestaan uit mense wat die kwaliteit van mekaar se lewens bepaal, sowel as die

lewens van diegene buite die grense van die onderneming. Etiek kan dus gereken word as ŉ

integrale deel van die onderneming waarsonder die onderneming nie die vermoë sal hê om

sy doelwitte en missie te bereik nie. Om binne die onderneming te erken dat mense nie

slegs waarde heg aan finansiële sukses nie, maar ook aan die sielkundige welstand en die

welstand van hulle families, vriende, samelewing en gemeenskappe, skep nuwe

moontlikhede om waarde te put uit die kreatiwiteit en ondersteuning van alle

belanghebbendes van sake.

GBE105 Bedryfsetiek


1.10 Selfevaluering

Aktiwiteit 1

Brasilië se ekonomie is die grootste van die Latyns-Amerikaanse Nasies en die tweede

grootste in die westelike halfrond. Brasilië is een van die vinnigste groeiende groot

ekonomieë in die wêreld, met ŉ gemiddelde jaarlikse BBP-groeikoers van meer as

5 persent. Daar word verwag dat Brasilië binnekort een van die vyf grootste ekonomieë in

die wêreld sal wees.

Gaan stel ondersoek in rakende Brasilië se huidige ekonomiese toestand. Let spesifiek

op na die huidige ekonomiese stelsel in gebruik, die werkloosheidsyfer,

inkomsteverdeling en die politieke en ekonomiese regulasies van die land.

1) Onder watter ekonomiese stelsel kan Brasilië geklassifiseer word?

2) Volgens jou navorsing, kan Brasilië se huidige ekonomiese stelsel regverdig

word? Motiveer jou antwoord.

3) Identifiseer die vernaamste bekommernisse en kritiek rakende Brasilië se

ekonomiese stelsel.

GBE105 Bedryfsetiek

Studie-eenheid 2: Teorieë oor etiek en sake Bladsy 31

Studie-eenheid 2: Teorieë oor etiek en sake


Kennis en begrip



• Model van korporatiewe etiekbestuur

• Klassieke etiekteorieë

• Teorieë van die moderne sakeonderneming

Vaardighede


• ŉ onderskeid tussen die verskillende modus van etiekbestuur te tref.

• ŉ onderskeid tussen die verskillende klassieke etiekteorieë te tref.

• te onderskei tussen die verskillende teorieë van die moderne sakeonderneming.








GBE105 Bedryfsetiek





Deugde ŉ Kwaliteit in ŉ persoon wat beskou word as moreel goed of

wenslik.

Die immorele modus Die oortuiging dat onetiese optrede gereken word as goeie

sake.

Die

integriteitsmodus

Word gekenmerk deur die internalisering van etiese waardes

en standaarde met die instelling van gedeelde korporatiewe

waardes.

Die

nakomingsmodus

Monitering en bestuur van etiese prestasie deur te verseker

dat alle lede van die onderneming die etiese standaarde van

die onderneming onderhou.

Die reaktiewe modus ŉ Bewustheid dat iets gedoen moet word om die risiko en

nagevolge van onetiese gedrag te vermy.

Die totaal belynde

modus

Word gekarakteriseer deur naatlose integrasie van etiek binne

die doel, missie en vissie van die onderneming.

Eudaimonia Die geluk wat ŉ mens ervaar wanneer volle menslike

potensiaal bereik is.

Telos Die doelwit van iets.

2.4 Inleiding

Daar bestaan twee tipes teorieë in die veld van bedryfsetiek, nl. die beskrywende teorieë

en die normatiewe teorieë.

Die beskrywende teorieë in bedryfsetiek beskryf en verduidelik die toestand van etiese

sake en verskaf dieper insig rakende spesifieke toestande van etiese aangeleenthede in

sake. Dit skep ook die geleentheid om bestuur intervensies te beplan, gebaseer op

beskrywende teorieë.

Die normatiewe teorieë in die veld van bedryfsetiek, in teenstelling met beskrywende

teorieë, gaan verder as blote beskrywings van etiese toestand van aangeleenthede, en

beweeg in die domein van hoe spesifieke etiese aangeleenthede ideaal veronderstel is om

GBE105 Bedryfsetiek


te wees. Hierdie teorieë maak waarde-oordele, wat ŉ spesifieke standaard stel vir hoe

situasies eties gesproke moet wees.

In Hoofstuk 5 word daar van ŉ beskrywende teorie gebruik gemaak en volgens

etiekbestuurbenaderings word vyf kategorieë geklassifiseer en die natuur, doel en

interkorrelasie van elke benadering verduidelik.

In Hoofstuk 6 word drie klassieke etiekteorieë bespreek, nl. die Deugsaamheidsteorie van

Aristotle, i.e. Gebruikswaardeteorie van J.S. Mill en die Deontologie teorie van Immanuel

Kant. Hierdie teorieë bied standaarde om oordeel te vel, of aksies of toestande van

aangeleenthede te oorweeg as eties of nie.

Ter afsluiting van Studie-eenheid 2, bied Hoofstuk 7 in die handboek ŉ aantal normatiewe

teorieë wat spesifiek toegepas kan word op die veld van bedryfsetiek. Hierdie teorieë

identifiseer die morele toestand en verpligtinge van ondernemings. Onder andere bied die

teorieë insig of ondernemings beoordeel kan word as morele agente, of amorele instellings;

wat die sosiale korporatiewe verantwoordelikhede van ŉ onderneming moet wees en tot wie

se voordeel sakeondernemings bestuur word.

2.5 Model van korporatiewe etiekbestuur



In hierdie hoofstuk word ŉ beskrywende model van die verskillende modus van etiekbestuur

aangebied. “Modus” kan beskryf word as die voorkeurstrategie van ŉ sakeonderneming om

etiek te bestuur. Daar bestaan vyf verskillende modusse wat hulself bemoei met

voorkeurstrategieë rakende etiekbestuur. Hulle is soos volg:

• Die immorele modus

• Die reaktiewe modus

• Die nakomingsmodus

• Die integriteitsmodus

• Die totaal belynde modus

Die natuur, doelwitte en oorheersende bestuurstrategieë van elk van hierdie modusse word

in hierdie hoofstuk bespreek. Ook word gekyk na die unieke uitdagings waarmee elk van die

modusse van etiekbestuur gekonfronteer word. Hierdie uitdagings is gevolglik wat die

oorgang na ŉ ander modus van etiekbestuur fasiliteer.

GBE105 Bedryfsetiek


Die volgende tabel kan ook in die handboek gevind word (bl. 54, Tabel 5.1) en is ŉ oorsigtelike opsomming van elk van die verskillende

modusse rakende etiekbestuur.

Die immorele modus Die reaktiewe modus Die nakomingsmodus Die integriteitsmodus Die totaal belynde

modus

Natu

ur

• Onetiese optrede is

goed vir sake.

• Die the business of

business is business,

en nie etiek nie.

• Etiese optrede is

meer oëverblindery

as werklike etiese

intensie

• Onetiese optrede

word geïgnoreer en

bly ongestraf.

• Toewyding om

etiekprestasie te

moniteer en te

bestuur.

• Reëlgebaseerde

benadering tot etiek.

• Dissiplinering van

onetiese gedrag.

• Internalisering van

etiese waardes en

standaarde.

• Waardes gebaseerde

benadering tot etiek.

• Aanmoediging en

beloning van etiese

gedrag.

• Naatlose integrasie

van etiek in die

korporatiewe

doelwitte, strategie en

bedryfsaktiwiteite.

• Nie-onderhandelbare

moreel-

verantwoordelike

interaksie met die

belanghebbendes.

GBE105 Bedryfsetiek


Do

elw

itte

• Etiek het geen plek in

die najaag van wins

nie.

• Onetiese gedrag is

direk verbind aan

goeie sake.

• Beskerming teen

gevare van onetiese

gedrag.

• Skeptici en kritici

word tydelik

stilgemaak deur die

bestaan van etiese

standaarde.

• Voorkoming van

onetiese gedrag.

• Begeer om ŉ goeie

etiese reputasie te

hê.

• Lig die standaard van

korporatiewe etiese

prestasie.

• Pro-aktiewe

bevordering van

etiese gedrag.

• Etiek gereken as ŉ

mededingende

voordeel.

• Etiek ingesluit in die

korporatiewe kultuur

en doelwit.

• Etiek is verskans in

gesprek en

besluitneming

Eti

ekb

estu

urs

trate

gie

• ŉ “Machiavelliaanse”

oriëntasie; wat die

behoefte ontken om

besluite te maak

rakende etiek.

• “Laizes-faire”

etiekbestuur.

• Onwillig om etiek op

ŉ daadwerklike

manier te bestuur.

• Korporatiewe etiek is

slegs woorde op

papier.

• Transaksionele

benadering tot

etiekbestuur.

• Duidelike kode,

omvattende en

korporatiewe

bestuurstrukture en

stelsels word bekend

gestel.

• Onetiese gedrag

word gepenaliseer.

• Transformasionele

benadering tot

etiekbestuur.

• Betrokkenheid van

belanghebbendes.

• Etiese praatjies aan

die orde van die dag

• Hoë vlak

etiekbestuursfunksies

en sisteme.

• Almal is

verantwoordelik vir

etiese prestasie

• Etiese funksies dien

as ŉ stuurmeganisme

• Etiese helde word

vereer en etiese

verhale word vertel.

GBE105 Bedryfsetiek


Uit

dag

ing

s

• Finansiële gevolge

van sedeloosheid

immorele optrede

word nie-

bekostigbaar.

• Verhoogde

onenigheid tussen

personeel en

korporatiewe

waardes.

• Belanghebbendes

word vervreem.

• Onbestand teen

etiese skandale

• Belanghebbendes dra

gefrustreerde

verwagtinge oor.

• Korporatiewe etiese

reputasie is onder

standaard.

• Mentaliteit van “wat

nie verbode is nie,

word toegelaat”.

• Persoonlike morele

outonomie en

verantwoordelikheid

word ondermyn.

• Verspreiding van

etiese reëls en

riglyne.

• Diskresie word

misbruik.

• Morele outonomie lei

tot morele

onenigheid.

• Invloedryke leiers

ondermyn etiese

strewe.

• Gebrek aan duidelike

korporatiewe identiteit

ondermyn integriteit.

• Etiese oorgerustheid,

morele laksheid.

• Skeep etiese induksie

van nuwe

werknemers af.

• Tekort aan etiese

koördinering rakende

etiekbestuur.

GBE105 Bedryfsetiek


Verwys na bl. 55 – 65 vir ŉ volledige beskrywing van die verskillende modusse rakende

etiekbestuur.

2.6 Klassieke etiekteorieë



Etiekteorieë bied standaarde om te besluit of spesifieke optrede eties is al dan nie. Gevolglik

help etiekteorieë om wel beoordeelde analises van spesifieke aksies te maak en om redes

te verskaf waarom aksies gereken kan word as eties of oneties.

Drie invloedryke teorieë rakende etiek word in hierdie hoofstuk bespreek:

• Die Deugsaamheidsteorie van Aristotle

• Die Gebruikswaardeteorie van Mill

• Die Deontologie teorie Kant

2.6.1 Die Deugsaamheidsteorie

Die Griekse filosoof, Aristotle, is die figuur wat die naaste geassosieer word met die

deugsaamheidsteorie. Die teorie gaan van die aanname uit dat moraliteit nodig en

noodsaaklik is vir die mensdom. Moraliteit is nie ŉ luuksheid wat iemand kan kies om te hê,

of nie te hê nie. Dit is ŉ voorwaarde vir ŉ persoon om met waardigheid te lewe. Mense wat

moraliteit verloën, is mense wie se fondament nie korrek gelê is nie en wat dus nooit hulle

volle menslike potensiaal bereik het nie.

� Telos

Aristotle glo dat alles in die lewe ŉ spesifieke doel het. Wanneer hy die term telos gebruik,

verwys hy spesifiek na die doelwit van iets. Alle mense het ŉ gemeenskaplike telos wat hulle

deel. Om ŉ lewe te lewe van menslike waardigheid, moet mense daarna streef om die telos

van menslike lewe te verkry. Die Griekse woord wat Aristotle gebruik om hierdie telos van

menslike lewe te beskryf is eudaimonia. Eudaimonia kan algemeen vertaal word as “geluk”,

wanneer ŉ mens sy/haar volle menslike potensiaal bereik. Daar is vier aspekte nodig om

hierdie toestand te behaal.

• ŉ Mens moet lewe in ŉ gemeenskap wat gekarakteriseer word deur regverdigheid.

• ŉ Mens moet homself omring met goeie vriende wat ondersteunend optree om

eudaimonia in sy volle kapasiteit te bereik.

GBE105 Bedryfsetiek


• Voldoende materiële voorsiening.

• Ontwikkeling en kultivering van eie menslike potensiaal.

Die eerste drie fokus op die eksterne dimensie, nl. die gemeenskap, vriende en materiële

besittings, terwyl die vierde dimensie fokus op die interne dimensie van die self. Aristotle se

deugsaamheid teorie fokus op die interne dimensie.

� Die self

Aristotle is van die uitgangspunt dat moraliteit begin by die self en berus op die karakter van

die individu. Wat dus belangrik is, is nie wat reg of verkeerd is tydens interpersoonlike

interaksie nie, maar die interpersoonlike ontwikkeling van eie karakter. Moraliteit vereis dus

mense met goeie karakter en slegs mense met goeie karakter is in staat om goed te kan

doen. Aristotle gaan verder deur te sê dat moraliteit begin by self-liefde. Indien jy nie lief is

vir jouself en bereid is om in jou selfverwerkliking te investeer nie, kan morele ontwikkeling

nie plaasvind nie.

� Deugde

Volgens Aristotle is deugde ŉ karaktertrek wat die individu bemagtig om sy volle telos te

bereik. Indien die telos van mense eudaimonia is, is die deugde benodig deur mense dié

karaktereienskappe wat hulle in staat stel om hulle telos te bereik.

Aristotle definieer deugde as ŉ aktiwiteit van die siel wat ŉ rasionele beginsel impliseer.

Onderliggend aan hierdie definisie is ŉ baie spesifieke standpunt van die menslike natuur.

Aristotle tref onderskeid tussen twee dimensies in mense, nl. die rasionele en die

irrasionele dimensie. Hy stel voor dat die rasionele dimensie die dominante dimensie moet

wees, aangesien die rasionele vermoë van ŉ persoon, die mens van diere en ander lewende

organismes onderskei. Hierdie rasionele beheerde funksies word gesien as die mens se

neiging na aksies in gegewe situasies. Aristotle verwys na hierdie neigings as natuurlike

gesindhede. Hierdie gesindhede moet beheer word deur rasionele denke, en wanneer

gesindhede geleer word om, en beheer word deur rasionele denke, word dit morele deugde.

Dus is morele deugde rasioneel beheerde gesindhede wat verandering teweegbring in

permanente karaktereienskappe.

� Die gemiddeld

Die konsep van die gemiddeld word gebruik om aan te dui wat word deur rasioneel

beheerde gesindhede geïmpliseer. Die natuurlike gesindhede neig in twee rigtings, iemand

neig om iets te veel te doen, of neig om iets te min te doen. Dit impliseer dat ŉ mens óf

oormatige gesindhede, óf tekort aan gesindhede het. Die gemiddeld is dus daar om die

tekort aan gesindhede te korrigeer en word gesien as ŉ middelpunt tussen hierdie twee

GBE105 Bedryfsetiek


rigtings van gesindhede. Die gemiddelde gesindhede word bereik wanneer die individu

rasioneel beheer neem van sy eie gesindhede. Tabel 6.2, bl. 70, in die handboek gee ŉ

goeie aanduiding van Aristotle se visie van die gemiddelde posisie ten opsigte van ŉ paar

tipiese menslike gesindhede.

Om hierdie toestand van ŉ deugsame lewe te bereik, identifiseer Aristotle sekere ideale en

riglyne wat gevolg kan word om ŉ deugsame man te wees. Hierdie man is iemand wat

rasioneel beheer neem van sy eie lewe, hy het sy natuurlike gesindhede gekweek tot morele

deugdes en deur sy lewensgang plesier daarin gevind om op tree in ooreenstemming met sy

morele deugde.

Verwys na bl. 67 – 71 in die handboek vir ŉ meer volledige beskrywing van die

Deugsaamheidsteorie.

2.6.2 Deontologie etiekteorie

Die Deontologie etiekteorie gaan van die uitgangspunt uit dat morele aksies vereenselwiging

met rasioneel-gegronde morele beginsels vereis. Die verteenwoordiger van die Deontologie

etiekteorie is die Duitse filosoof, Immanuel Kant. Kant is oortuig dat menslike morele aksies

nie deur praktiese ervaring gelei kan word nie. Wat mense veronderstel is om te doen, kan

nie bepaal word deur wat mense in werklikheid doen nie. Morele begeleiding moet buite die

gebied van praktiese ervaring gevind word, nl. in die sfeer van suiwer rasionele denke.

� Die tweeledige natuur van die mens

Kant is van die oortuiging dat die mens gelyktydig natuurlike en rasionele wesens is.

• As natuurlike wesens is die mens onder beheer van sy natuurlike instinkte en

behoeftes. In hierdie aspek is die mens nes diere wat die wette van die natuur

gehoorsaam.

• Dit is egter die mens se vermoë om rasioneel te dink, wat hul van die dier onderskei.

As rasionele wesens kan mense kreatief wees en vrye keuses maak. In plaas

daarvan om onderworpe te wees aan rou instink, kan die mens insig verkry oor die

wette van die natuur en sy eie riglyne vir gedrag formuleer.

Die mens is dus prooi tot sy tweeledige natuur rakende sy morele aksies. Kant glo dat die

mens se natuurlike neigings te onstabiel en onvoorspelbaar is om stabiele morele oordeel te

verseker. Die enigste bron van stabiele en objektiewe morele begeleiding, lê in die rasionele

vermoë van die mens.

GBE105 Bedryfsetiek


� Die goeie wil

Kant het ŉ analise gemaak van wat bekend staan as die mens se suiwer rede. Suiwer rede,

onbesoedel deur praktiese ervaring, word gebruik om morele begeleiding te vind.

Die konsep van goeie wil, staan sentraal tot Kant se teorie. Die mens se wil is sy kapasiteit

om te besluit wat hy wil doen en wat hy wil wees. Hierdie vryheid bied aan die mens

outonomie om onafhanklike en rasionele besluite te neem. Dit is deur beoefening van hierdie

vryheid, om op te tree met outonomie, wat menslike waardigheid verkry word.

Die menslike wil word beïnvloed deur natuurlike en rasionele dimensies, en juis hieroor

verwys Kant nie na menslike wil nie, maar goeie wil. Die menslike wil kan besoedel word

deur die eise van natuurlike neigings en so ŉ wil kan nooit konstante morele aksies tot

gevolg hê nie. Konstante morele gedrag kan slegs deur goeie wil bereik word. Goeie wil is

onderdanig aan universele morele wet en dit is die mens se rasionele vermoë wat hom in

staat stel om ŉ goeie wil te kultiveer. Wanneer die mens rasionele insig verkry rakende die

universele morele wet, respekteer die menslike wil die sigbare morele outoriteit van die

universele wet, en gehoorsaam dit uit ŉ gevoel van plig.

� Die kategoriese imperatief

Kant formuleer sy eie interpretasie van universele en objektiewe morele wet, wat van

toepassing is op alle rasionele menslike wesens. Hierdie morele wet is suiwer formeel en is

nie van toepassing op enige spesifieke situasie nie, maar kan dien as ŉ kriteria om morele

oordeel te vel. Deur die kategoriese imperatief toe te pas, word beginsels neergelê as

riglyne vir universeelbaarheid, sowel as omkeerbaarheid. Die beginsels van

universeelbaarheid vereis dat die mens gewillig moet wees om die voorgestelde aksie in die

universele wet om te skakel, sodat ander dit kan volg. Die beginsel van omkeerbaarheid

vereis dat die mens gewillig moet wees om in ŉ wêreld te woon waar almal optree in

ooreenstemming met die universele wet. Dus, indien die mens nie gewillig is om in ŉ wêreld

te lewe waar die beginsels van aksies ŉ morele wet geword het nie, is die voorgestelde

aksie verkeerd.

Kant verwys na die universele morele wet as die kategoriese imperatief. ŉ Imperatief is iets

wat iemand moet dien, of ŉ bevel wat iemand moet gehoorsaam. In sommige gevalle is ŉ

imperatief van toepassing op die self, indien die self ŉ spesifieke doel wil bereik.

Die hipotetiese imperatief hang af van die self en sy subjektiewe doelstellings. ŉ Kategoriese

imperatief is van toepassing op elke persoon, ongeag persoonlike doelstellings. Die

kategories imperatief word in drie praktiese imperatiewe, of doelstellings vir morele aksies

tot besluitneming opgedeel.

GBE105 Bedryfsetiek


• Die eerste praktiese imperatief

Kant impliseer dat aksies nie deur eie neigings begelei word nie, maar deur ŉ gevoel

van plig tot die universele morele wet.

• Die tweede praktiese imperatief

Dié kategoriese imperatief vereis dat die mens nie optree om eie subjektiewe

doelwitte te bereik nie, maar ter wille van objektiewe doelwitte wat op almal van

toepassing is. Kant identifiseer ŉ objektiewe einde, en definieer hierdie einde as die

waardigheid van alle mense.

• Die derde praktiese imperatief

Kant beklemtoon dat die kategoriese imperatief nie iets moet wees wat die mens

isoleer en vervreem nie, maar as iets wat die mens kan identifiseer, as deel te wees

van die mens se eie skepping. Wanneer die mens sy wil kweek om ongehoorsaam te

wees teenoor sy natuurlike neigings, om sodoende gehoorsaam te wees tot die

kategoriese imperatief, is die mens nie passief nie. Ten opsigte van die mens se

vryheid as rasionele wese, kan hy optree in onafhanklikheid en morele beginsels

skep wat sy lewensgang begelei.

Verwys na bl. 71 – 75 in die handboek vir ŉ meer volledige beskrywing van die Deontologie

etiekteorie.

2.6.3 Gebruikswaarde etiekteorie

Die Gebruikswaarde etiekteorie beweer dat die moraliteit van aksies beoordeel moet word

volgens die nagevolge. Die verteenwoordiger van die Gebruikswaarde etiekteorie is John

Stuart Mill. Mill was van die oortuiging dat aksies gesien kan word as goed, indien dit bydra

tot die vervulling van die uiteindelike doel van die mens. Hierdie uiteindelike doel van die

menslike lewe word gedefinieer deur Mill as geluk. Aksies kan dus gereken word as goed

wanneer dit lei tot die geluk van die meerderheid van dié wat beïnvloed word deur spesifieke

aksies.

Mill gaan verder deur die identifisering van die grootste gelukbeginsel. Die praktiese

implikasie van hierdie beginsel is dat wanneer die mens in morele twyfel verkeer, moet die

oorweging gemaak word watter alternatief van aksies sal die grootste geluk vir die grootste

hoeveelheid mense tot gevolg hê.

GBE105 Bedryfsetiek


� Geluk

Mill regverdig sy oortuiging, dat geluk die uiteindelike einddoel van alle mense is, deur te

begin by die ervaring van die individu. Volgens Mill is elke mens gemotiveer deur slegs een

einddoel, en hierdie einddoel is geluk. Wat die mens ook al doen, doen hy om geluk te

ervaar. Hy gaan verder deur te sê dat daar baie roetes is om te neem na geluk, nl. kennis,

liefde, mag, geld, maar op die einde is al hierdie roetes se uiteinde geluk. Rakende die

universele najaag van geluk, indien elke individu se begeerte geluk is, moet die uiterste

doelwit nie die geluk van die individu wees nie, maar die geluk van die samelewing. Mill is

oortuig dat individue nie slegs hulle eie geluk nastreef nie, maar ook die geluk van die

samelewing en hy baseer sy oortuiging op drie aspekte:

• Die sosiale natuur van die mens, om deel te wees van ŉ gemeenskap.

• Die eksterne druk op die individu om kennis te neem van die belange van ander

mense; die behoefte aan ondersteuning van ander.

• Natuurlike geneigdheid om met ander te simpatiseer, die mens se gewete wat hom

weerhou daarvan om ander skade aan te rig.

� Verdediging teen kritiek

Om die dieper betekenis en die implikasies van sy teorie te verduidelik, verdedig Mill sy

teorie teen aanvalle van kritici rakende sy teorie:

• Kritiek een: Die teorie is degraderend teenoor mense

Teenkanting: Die teorie is degraderend tot mense. Die mens word na die vlak van

diere verlaag deur voor te stel dat mense se enigste doelwit in die lewe is om plesier

te verkry.

Mill se verdediging: Die plesier wat mense opgewonde maak, verskil grootliks

teenoor dié van diere. Die onderskeid kan gemaak word op grond van liggaamlike

plesiere en verstandelike plesiere. Diere, net soos mense, geniet die liggaamlike

plesiere soos eet, drink en slaap. Waar die onderskeid lê is die verstandelike plesier

van leer, beplanning en omgee.

• Kritiek twee: Geluk kan nie ŉ rasionele doelwit van die lewe wees nie

Teenkanting: Die najaag van geluk kan nooit gereken word as die rasionele doel

van menslike lewe nie. Kritici verwys na die aantal mense uit die geskiedenis wat hul

eie geluk opgeoffer het om goed te doen.

GBE105 Bedryfsetiek


Mill se verdediging: Die helde van die verlede moet dienooreenkomstig gereken

word as edel, omdat hulle hul eie geluk opgeoffer het ter wille van ander se geluk, en

sodoende die gebruikswaarde standaard tot die uiterste gedemonstreer het.

• Kritiek drie: Gebruikswaarde moedig selfsug aan

Teenkanting: Die gebruikswaarde teorie propageer dat die mens slegs fokus om eie

geluk te maksimaliseer.

Mill se verdediging: Die teorie is juis die teenoorgestelde van hierdie aanslag. Die

standaard van geluk wat gebruikswaarde najaag is nie die geluk van die individu nie,

maar juis die geluk van almal.

• Kritiek vier: Gebruikswaarde is onbereikbaar

Teenkanting: Die gebruikswaarde standaard is onrealisties hoog. Dit is byna

onmoontlik om altyd op so ŉ manier op te tree dat dit tot voordeel van die algehele

geluk van die samelewing in geheel is.

Mill se verdediging: Dit is baie raar dat mense hulself in die situasie sal bevind waar

hulle moet optree ter wille van die algemene geluk van die hele samelewing. Die

private nut van hierdie uitgesoekte minderheid moet in oorweging gebring word, en

nie die geluk van die mensdom as ŉ geheel nie. Slegs ŉ klein hoeveelheid mense

het die geleentheid om op te tree tot voordeel van die samelewing as ŉ geheel, en

hierdie geleenthede maak sy verskyning baie raar. Dit is slegs hierdie uitgesoekte

minderheid in die rare gevalle wat die geluk van die samelewing as ŉ geheel in ag

moet neem.

• Kritiek vyf: Gebruikswaarde is selfdienend

Teenkanting: Die gebruikswaarde teorie kan as immorele leer geklassifiseer word,

omdat dit onvermydelik sal lei tot opportunisme. Kritici dring daarop aan dat die

gebruikswaarde beginsel toegepas word op opportunistiese maniere, om sodoende ŉ

sekere doelwit te bereik of om ŉ sekere besluit te neem.

Mill se verdediging: Dit is ondenkbaar dat iemand oneerlik sal wees juis vir die

monetêre voordeel wat dit mag inhou. Elke persoon het ŉ gewete en ŉ sin van

waarheid, en om te lieg sal hierdie oortuigings oortree.

GBE105 Bedryfsetiek


• Kritiek ses: Die teorie is tydrowend

Teenkanting: Dit is hopeloos te tydrowend om in die praktyk te implementeer. Kritici

maak die aanname dat dit onmoontlik sal wees om in elke situasie stil te staan en die

pyn teenoor die plesier op te weeg voor aksie geneem word.

Mill se verdediging: In die meeste van die etiese kwessies waarmee ŉ mens

gekonfronteer word, is die individu reeds bewus wat is moreel reg en moreel

verkeerd. Mens hoef nie fisies stil te staan om die morele oorweging uit te werk nie,

slegs optree volgens die morele kennis en ervaring wat deur die individu opgedoen

is.

Verwys na bl. 76 – 80 vir ŉ meer volledige beskrywing van die Gebruikswaarde teorie.

2.7 Teorieë van die moderne sakeonderneming



Die drastiese toename in die grootte en invloed van die moderne sakeondernemings in die

laaste eeu het baie teweeggebring rakende die denkwyses rondom die morele status en

verpligtinge van die moderne sakeondernemings. Van die mees belangrike vrae wat gerig

word aan die moderne sakeondernemings, is soos volg:

• Het sakeondernemings morele verantwoordelikhede?

• Kan sakeondernemings gesien word as morele agente?

• Wie se belange moet die sakeondernemings dien?

In hierdie hoofstuk word gekyk na drie vername teorieë rakende die moderne

sakeondernemings, nl. die Korporatiewe Maatskaplike Verantwoordelikheidsteorie, die

Korporatiewe Morele Agentskapsteorie en die Belanghebbendes Teorie

2.7.1 Korporatiewe Maatskaplike Verantwoordelikheidsteorie

Die vraag wat gevra kan word: Het sakeondernemings slegs morele verantwoordelikhede

teenoor sy eie aandeelhouers, of het hulle ook ŉ verantwoordelikheid teenoor die

samelewing waarin hulle bedryf word? Twee filosowe, nl. Milton Friedman en Christopher

Stone, se teenstrydige standpunte in hierdie aspek word in hierdie afdeling bespreek.

� Milton Friedman

Friedman ontken dat sake enige sosiale verantwoordelikhede het buiten om wins te maak vir

die aandeelhouers. In Friedman se sterk teenkanting teen die sosiale verantwoordelikhede

GBE105 Bedryfsetiek


van sakelui, tref hy onderskeid tussen die ekonomiese en politieke sfere van die

samelewing.

• Die ekonomiese sfeer berus op die beginsel van eenstemmigheid. Tydens

ekonomiese aktiwiteite is die partye betrokke, vry om hulself te verbind tot enige

kontrakte en transaksies wat hulle goeddink. Daar is geen dwang op enige party om

sake met mekaar te doen nie.

• Die beginsel van die politieke sfeer, daarenteen is ooreenstemming. Algemene

sosiale belange is dominant. Alhoewel individue vry is om uitdrukking te gee aan

hulle voorkeure om hulle stem te laat geld, wanneer die politieke besluit geneem

word, moet almal daaraan voldoen.

Friedman se groot beswaar lê teen die ongegronde oplegging van die politieke beginsel van

ooreenstemming op die ekonomie. Sake moet sake bly en politiek moet politiek bly, die twee

mag nie meng nie. Hy gaan verder deur te sê dat korporatiewe sosiale verantwoordelikheid

verteenwoordig die onbegeerlike mengsel tussen die politiek en die ekonomie.

Friedman voel dit is nodig om duidelikheid te verkry oor wat gebeur, indien sakelui betrokke

raak in die aktiwiteite van sosiale verantwoordelikheid, namens die sakeonderneming.

Sakelui word aangestel om op te tree in die beste belange van die werknemers van die

sakeonderneming, en hierdie belange is om soveel geld as moontlik te maak. Wanneer

sakelui betrokke raak in sosiale verantwoordelikheid, tree hulle op buite hulle domein.

Friedman glo dat sakeondernemings nie morele agente is soos die individu nie, en dus geen

morele verpligtinge het nie. Sakelui spandeer korporatiewe bronne op aktiwiteite van sosiale

verantwoordelikheid en indirek steel hulle fondse wat op onbenullighede gemors word.

Behalwe vir die verplasing van fondse vanaf die aandelehouers, raak sakelui betrokke in ŉ

politieke proses van belastingheffing waarvoor hulle nie bekwaam genoeg is nie. Deur

korporatiewe fondse op sosiale verantwoordelikhede te spandeer, word belasting

effektiewelik gehef tot die aandeelhouers, of enige belanghebbendes van die

sakeonderneming wat voordeel uit daardie fondse kon trek. Ook deur hierdie proses word

namens almal besluit hoe die belasting geïmplementeer moet word. Beide van hierdie

prosesse van belastingheffing en toekenning is politieke prosesse.

Friedman gee wel toe dat daar sekere voorwaardes is waar korporatiewe spandering

regverdig kan word.

• Die eerste voorwaarde wat hy identifiseer, is wanneer die individuele alleeneienaar

van ŉ sakeonderneming besluit om geld te spandeer op sosiale

verantwoordelikhede, omdat hy in werklikheid sy eie geld spandeer.

GBE105 Bedryfsetiek


• Die tweede voorwaarde, waar die spandering van korporatiewe geld op sosiale

verantwoordelikhede geregverdig kan word, is wanneer die sakeonderneming

voordeel daaruit kan trek.


� Christopher Stone

Christopher Stone neem sterk standpunt in teenoor Friedman se standpunt op korporatiewe

sosiale verantwoordelikheid. Hy stel sy saak op grond van drie uitgangspunte:

1) Bestuurders se enigste verpligting is om winste te maksimaliseer vir aandeelhouers.

2) Mark kragte se genoegsaamheid om verantwoordelike gedrag te vereis van

sakeondernemings.

3) Die wet se genoegsame versekering dat sakeondernemings nie die samelewing sal

beskadig nie.

• Bestuurders het nie slegs ŉ verpligting teenoor aandeelhouers nie

Stone noem hierdie argument die belofte-argument. Hy ontken dat daar ŉ

belofteverhouding bestaan tussen die bestuurders en die aandeelhouers. Die meeste

aandeelhouers het nog nooit die bestuur van die sakeonderneming ontmoet waarin

hulle investeer nie, en gevolglik is geen beloftes deur bestuurders aan die

aandeelhouers gemaak nie.

Nog ŉ argument wat Stone aanvoer is die agentskap-argument. Alhoewel hierdie

argument nie gegrond is op ŉ geïmpliseerde belofte tussen bestuurders en

aandelehouers nie, stel dit tog voor dat bestuurders optree as agente vir die

aandeelhouers. Stone verwerp die argument en staaf dat op grond van wat de jure

(wetlik) en de facto (feitelik) verkeerd is. Op wetlike gronde, word bestuurders nie as

agente vir aandeelhouers erken nie. Dit is feitelik verkeerd omdat bestuurders aktief

ondersoek sou instel wat die belange van die aandeelhouers is en daarvolgens sou

optree, as dit wel die geval sou wees.

• Markkragte is nie voldoende nie

Stone stem saam dat markkragte kapitaal verseker en arbeid- en ander produktiewe

bronne laat vloei na die sakeondernemings en industrieë wat hulle tot die mees

effektiewe gebruik kan inspan. Hy ontken egter dat markkragte ook doeltreffend

genoeg is om te verseker dat aktiwiteite van sakeondernemings sal dien om aan die

sosiale behoeftes van die samelewings te voorsien. Hierdie markmeganisme is gerig

GBE105 Bedryfsetiek


op ekonomiese effektiwiteit en is nie daarop gerig om sosiale behoeftes te bevredig

nie.

Stone is van die oortuiging dat in die komplekse wêreld van verbruikerswese, met sy

nimmereindigende vloed van nuwe verbruikersprodukte, is dit byna onmoontlik om

bewus te wees van gesondheids-, omgewings- en ander gevare wat nuwe

verbruikersgoedere mag inhou. Alhoewel verbruikers genoegsaam bewus is van

handelsname, is hulle nie goed genoeg ingelig oor watter sakeondernemings

aandele het in sekere handelsname nie. Sou die verbruiker aanstoot neem, is hy

glad nie in ŉ posisie om druk te plaas op die sakeonderneming wat aanstoot gee nie.

Stone waarsku ook dat dit naïef is om te glo dat die sakeondernemings hul gedrag

sal aanpas, indien druk wel toegepas word.

• Die wet is onvoldoende

Stone weerlê Friedman se aanspraak dat gehoorsaamheid aan die wet van ŉ land,

waarin die sakeonderneming bedryf word, sosiale verantwoordelikheid sal verseker.

Hy verwerp hierdie aanspraak op grond van drie aspekte:

1) Tydsbeperking

Die tydsbeperkingsprobleem sentreer rondom die feit dat ŉ wet gewoonlik

gemaak word in reaksie tot bestaande probleme. As gevolg van die reaktiewe

natuur van die wet, kan baie skade aangerig word in die tydgreep vanaf die nuwe

probleem ontstaan, totdat ŉ nuwe wet neergelê word om die probleem aan te

spreek. Sakeondernemings kan dus nie staatmaak op die wet om korporatiewe

sosiale gedrag te bevorder nie.

2) Die beperkings in die proses van wette maak

Die beperkings in die proses om ŉ wet te maak, sentreer rondom die rol wat

sakeondernemings speel in die proses van juis daardie spesifieke wet wat

geskep word om hulle te reguleer. Probleme wat veroorsaak word deur die

operasies van sakeondernemings is baie kompleks. Beleidmakers het soms

gebrekkige tegniese kundigheid om wette te formuleer om hierdie komplekse

probleme aan te spreek. Beleidmakers is ook baie versigtig wanneer hulle wette

formuleer wat hulle in botsing kan bring met industrieë wat hulle moet reguleer.

Stone is van die oortuiging dat die betrokkenheid van die sakeondernemings in

die proses van wette maak, ŉ praktiese onvermydelikheid is. Afhanklikheid van

die wet is onvoldoende en moet aangevul word deur die self-geïnisieerde sosiale

verantwoordelikhede van sakeondernemings.

GBE105 Bedryfsetiek


3) Die beperkings van die proses van implementering van wette

Die toenemende tegniese natuur van die samelewing, maak dit moeilik om die

wette effektiewelik te implementeer.


2.7.2 Korporatiewe Morele Agentskapsteorie

As ŉ regspersoon het sakeondernemings spesifieke regte en verpligtinge. Dit is wel nie

duidelik of sakeondernemings gereken moet word as morele persone wat morele

verantwoordelikhede het, anders as hul wetlike verantwoordelikhede nie.

� Peter French

French stem saam met Friedman dat sakeondernemings kunsmatige regspersone is, maar

hy stem egter nie saam dat dit sakeondernemings diskwalifiseer om morele persone te wees

nie. Sy argument vir die morele agentstatus van ŉ sakeonderneming, berus op die

onderskeid tussen die wetlike en morele menswees.

In die wetlike teorie word onderskeid getref tussen die “onderwerpe van regte” en die

“administrateurs van regte”. Die onderwerp van regte is enige entiteit, natuurlik of

kunsmatig, lewend of dood, waaraan regte toegeken word. Die onderwerp van regte sluit in

die natuurlike lewende mensdom, die ongebore mense, toekomstige generasies, dié wat

dood is en die kunsmatige regspersone, soos sakeondernemings. Die administrateurs van

regte se kategorieë word gereserveer vir die biologiese lewende mense, omdat die

administrateurs van regte, agente is wat spesifiek aksie kan neem om hulle regte te

beoefen.

French argumenteer dat, om ŉ biologiese lewende persoon te wees, is nie die definitiewe

kriteria om ŉ morele agent te wees nie. Die onderskeidende kriteria vir morele menswees lê

in die feit dat ŉ entiteit verantwoordelik gehou kan word vir sy aksies. Ten opsigte van

hierdie aspek, onderskei French tussen twee opvattings van verantwoordelikheid.

• Die eerste opvatting van verantwoordelikheid, staan bekend as die “wie-het-dit-

gedoen” tipe. Hierdie opvatting geld wanneer daar bepaal moet word wie blameer

moet word vir die aksies van ŉ spesifieke gebeurtenis.

• Die tweede opvatting van verantwoordelikheid is die konsep van

verantwoordingsaanspreeklikheid. Verantwoording word gevestig wanneer een party

homself in ŉ verantwoordelikheidsverhouding met ŉ ander party bevind en gevolglik

sy aksies regverdig teenoor die ander party.

GBE105 Bedryfsetiek


French is van die oortuiging dat morele verantwoordelikheid behoort tot die tweede kategorie

van verantwoordelikheid – as morele agente is die mens verantwoordbaar vir sy aksies

teenoor almal wat beïnvloed word deur sy aksies. Die vraag wat French stel is, of

sakeondernemings kwalifiseer vir morele verantwoordelikheid in die twee opvatting. Om

moreel verantwoordelik gehou te word vir jou aksies, moet ŉ agent se aksies gekoppel word

aan ŉ spesifieke gebeurtenis en die aksie of gebeurtenis moet ŉ intensie van die agent

wees. Dus, vir sakeondernemings om te kwalifiseer as morele agente, moet spesifieke

intensies lei tot spesifieke aksies. French is van die oortuiging dat daar ŉ spesifieke

meganisme binne die sakeonderneming is wat daartoe bydra dat hulle morele agente is.

Hierdie meganisme staan bekend as die “Korporatiewe Interne Besluit”-struktuur (KIB-

struktuur). Hierdie KIB-struktuur van ŉ sakeonderneming bestaan uit twee duidelike en

belangrike elemente.

• Die eerste is die organisatoriese vloeidiagram (organogram) wat spesifiseer wat die

rolle, vlakke en verantwoordelikhede van die verskillende lede van die

sakeonderneming is.

• Die tweede element is die korporatiewe besluitnemingsreëls en -beleide wat bepaal

wat en hoe besluite binne die sakeonderneming geneem word. Hierdie reëls en

beleide verseker dat besluite geneem word op ŉ manier wat die sakeonderneming

bystaan om sy doelwitte te bereik.

Indien individue, in die naam van die sakeonderneming, aksie sou neem wat nie gemagtig is

in terme van hul rol in die sakeonderneming of die sakeonderneming se beleid nie, tree hul

nie op volgens die KIB-struktuur nie en kan hul aksies nie gereken word as korporatiewe

aksies nie. Die KIB-struktuur van die sakeonderneming verander dus die besluite wat

namens die sakeonderneming geneem word in korporatiewe aksies, aangesien dit die

intensie van die sakeonderneming is om sy doelwitte en doelstellings te beskerm.


2.7.3 Die Belanghebbendes Teorie

Die Belanghebbendes Teorie bevraagteken die oortuiging dat sakeondernemings slegs

bestuur moet word tot voordeel van die aandeelhouers. Edward Freeman word die meeste

geassosieer met die Belanghebbendes Teorie van sakeondernemings.

� Edward Freeman

Edward Freeman se teenkanting teen die aandeelhouerteorie van sakeondernemings word

gebaseer op wetlike en ekonomiese argumente

GBE105 Bedryfsetiek


• Die wetlike argument

Die wetlike argument vir die verwerping van die idee dat sakeondernemings bestuur

moet word slegs tot voordeel van die aandeelhouers, word gebaseer op onlangse

regsbevindings. Die handboek verwys spesifiek na Evan en Freeman se bevindinge

waar wetgewing en die hofbevindinge sekere regte aan werknemers allokeer.

Bestuur van sakeondernemings moet dus hierdie regte van werknemers respekteer

en die najaag van die belange van die aandeelhouers moet gebalanseer word met

die belange van die werknemers. Werknemers het wetlike beskermde regte om

kollektief te beding wat deur bestuur gerespekteer moet word. Dieselfde argument

kan gemaak word oor die verskaffers, kliënte en plaaslike gemeenskappe.

• Die ekonomiese argument

Die klassieke regverdiging van die vryemarkkapitalisme is dat die najaag van die

belange van die aandeelhouers outomaties sal lei tot die “greatest good of the

greatest number of people”. Hierdie word na verwys as die “onsigbare hand

beginsel”.

Die realiteit egter van die moderne sakeonderneming en sy impak op die samelewing

het die kredietwaardigheid van die beginsel ondermyn. Een van die groot oorsake

hiervoor was die industriële revolusie wat die internalisering van voordele en

eksternalisering van die koste van hulle aksies teweeggebring het. Die eksternaliteite

verwys na die gevolge van korporatiewe aksies. Deur die najaag van hulle doelwitte,

besoedel sakeondernemings die omgewing, of steur hulle nie aan die

gemeenskappe nie. Die markmeganisme korrigeer nie outomaties hierdie negatiewe

gevolge van korporatiewe aktiwiteite nie. Die regulasies wat hierdie eksternaliteite

moet hanteer, bied dus verdere gronde vir die oortuiging dat sakeondernemings

beperk moet word en nie slegs aandeelhouersbelang moet najaag nie.

• Belanghebbendes

Die volgende twee aspekte dien as grondslag vir die Belanghebbendes Teorie:

o Die Beginsel van Korporatiewe Regte: Die sakeonderneming en die bestuurders

mag nie die wetlike regte van ander oortree om hul eie toekoms te bepaal nie.

o Die Beginsel van Korporatiewe Gevolge: Die sakeonderneming en sy

bestuurders is verantwoordelik vir die uitwerking wat hulle aksies op ander het.

GBE105 Bedryfsetiek


Om hierdie twee beginsels aan te neem, het tot gevolg dat die bestuur van

sakeondernemings morele verantwoordelikheid neem vir die gevolge van hulle

aksies op alle belanghebbendses van die sakeonderneming.

Binne die Belanghebbendes Teorie kan die belanghebbendes gedefinieer word as

die groepe wat nodig is vir die oorlewing en sukses van die sakeonderneming.

Verder kan die belanghebbendes ook beskryf word as die groepe wat regte en pligte

in die sakeonderneming het en wat voordeel kan trek of skade kan lei deur die

sakeonderneming. Tipiese groepe belanghebbendes is die werknemers, verskaffers,

kliënte, plaaslike gemeenskappe en die bestuurders.

o Aandelehouers het aandeel in die onderneming omdat hulle in die

sakeonderneming belê.

o Verskaffers bied grondstowwe aan die sakeonderneming, wat die kwaliteit en

prys van die sakeonderneming se produk of diens bepaal.

o Kliënte bied inkomste aan die sakeonderneming.

o Plaaslike gemeenskappe bied basiese infrastruktuur sowel as menslike en

natuurlike hulpbronne wat nodig is vir die sakeonderneming om te funksioneer.

Bestuurders word ook gesien as belanghebbendes aangesien hul deel in dieselfde

verwagting as die werknemers van die sakeonderneming deurdat hulle vergoeding

ontvang vir dienste gelewer en hulle bydra tot die oorlewing van die

sakeonderneming.

� Kenneth Goodpaster

Goodpaster is gekant teen Freeman se siening van die Belanghebbendes Teorie. Hy is

oortuig dat die teorie afbrekend kan wees tot die sakeonderneming en die gemeenskap. Hy

beskryf die teorie as ŉ multi-vertrouensplig (multi-fidusiêre) belanghebbende siening. In

hierdie siening het die bestuurders van sakeondernemings ŉ vertrouenspligverhouding

teenoor die aandeelhouers van die sakeonderneming. Hierdie situasie kan ondraaglik raak,

indien die eise van die belanghebbende groepe kontrasterend en onversoenbaar is.

Die teorie kan die natuur van die sakeonderneming ondermyn as ŉ privaat-besit entiteit met

spesifieke ekonomiese doelstellings. Dus loop sakeondernemings die risiko om in publieke

instansies te verander wat nie meer in staat sal wees om ekonomiese waarde te skep vir die

aandeelhouers nie. Sodoende word die vryheid ondermyn wat geassosieer word met die

private sakeonderneming.

GBE105 Bedryfsetiek


Goodpaster stem wel saam met Friedman dat sakeondernemings en hul bestuurders ŉ

spesiale verpligting het teenoor die aandeelhouers. As die agente van die aandeelhouers,

het bestuurders ŉ fidusiêre verpligting teenoor die aandeelhouers om winste te

maksimaliseer. Ten spyte van die spesiale vertrouenspligverhouding van bestuurders

teenoor aandeelhouers, het hulle ook ŉ morele verantwoordelikheid teenoor alle

belanghebbendes van die sakeonderneming en kan hierdie morele verpligting nooit die

aandeelhouersbelange oorskry nie.

Verwys na bl. 90 – 95 in die handboek vir ŉ meer volledige beskrywing van die

Belanghebbendes Teorie.

2.8 Samevatting

Die klassieke teorieë wat bespreek is in hierdie studie-eenheid beklemtoon dat daar slegs

van mense met goeie morele karakters verwag kan word om goed te doen; dat daar

duidelike kriteria moet wees rakende morele besluitneming en dat die praktiese gevolge van

aksies altyd in berekening gebring moet word tydens etiekonderhandelings. Die studie-

eenheid sluit af met die teorieë van die moderne sakeondernemings en demonstreer hoe

etiekverwagting wat die samelewing op die moderne ondernemings het, verander het met

die verloop van tyd. Ondernemings word dus meer gereken as integraal en sleutelspelers in

die welstand van die samelewing. Daar word ook van organisasies verwag om op te tree

met morele integriteit en morele verantwoordelikheid.

2.9 Selfevaluering

Aktiwiteit 2

Bestudeer die onderstaande gevallestudie:

Wal-Mart – Gebrek aan deernis

Wal-Mart is die No 1 sakeonderneming in die wêreld. Die sakeonderneming spog met ŉ

inkomste van $ 421 miljard per jaar, wat hoër is as enige ander sakeonderneming in die

wêreld. Sy rykdom kan egter gelykgestel word aan sy strydpunte. Die volgende verhaal is

waarskynlik die beste voorstelling van die onetiese behandeling van sy werkers.

In 2000 was daar ŉ sleepwa botsing wat veroorsaak het dat Deborah Shank (52), ŉ

werknemer van Wal-Mart, permanente breinskade opgedoen het wat haar permanent in ŉ

rolstoel geplaas het. Haar man en drie seuns het ŉ $ 700,000 ongelukskikking ontvang

van die vragmotormaatskappy. Na regskoste en ander uitgawes, is die oorblywende

GBE105 Bedryfsetiek


$ 417,000 in ŉ spesiale trust belê om om te sien na Shank. Na ses jaar het die

verskaffers van mev. Shank se gesondheidsplan, Wal-Mart, haar gedagvaar vir die

$ 470,000 wat Wal-Mart op haar mediese sorg bestee het.

Wal-Mart is ten volle geregtig op die geld omdat die fynskrif van mev. Shank se

dienskontrak stipuleer dat die geld van die skikking in die hofsaak vir skadevergoeding ná

ŉ ongeluk aan Wal-Mart behoort. ŉ Federale regter het ten gunste van Wal-Mart beslis,

en die familie van mev. Shank moes staatmaak op die mediese fonds en sosiale

sekuriteitsbetalings vir haar voltydse sorg.

Na baie publieke protes, is dit nog onder oorweging deur Wal-Mart om die besluit

moontlik te herroep.

1) Na aanleiding van die gevallestudie, watter modus van etiekbestuur

verteenwoordig Wal-Mart? Motiveer jou antwoord.

2) Na oorweging van die gevallestudie, wat is die grootste etiese uitdagings wat Wal-

Mart in die gesig staar?

3) Sou jy sê dat Wal-Mart eties reg of verkeerd opgetree het? Motiveer jou antwoord.

GBE105 Bedryfsetiek


Notas

GBE105 Bedryfsetiek

Studie-eenheid 3: Etiek in die sakeomgewing Bladsy 55

Studie-eenheid 3: Etiek in die sakeomgewing


Kennis en begrip



• Etiek in die sakeonderneming, die weerlegging van mites

• Etiek en korporatiewe reputasie

• Etiek en menslike potensiaal

• Etiek en vertroue

Vaardighede


• die verskeie mites rakende etiek in die sakeonderneming te ontleed en te weerlê.

• die verwantskap tussen etiek en korporatiewe reputasie te omskryf.

• die verwantskap tussen etiek en menslike potensiaal te verduidelik.

• die verwantskap tussen etiek en vertroue te bespreek.







Hoofstuk 10, bl. 123 – 137

Hoofstuk 11, bl. 138 – 151

GBE105 Bedryfsetiek





Belegger Iemand wat kapitaal verbind ten einde finansiële opbrengste

te verkry.

Etiese verwaarlosing Etiese verwaarlosing kom voor wanneer die organisasie die

gevolge ignoreer wat hul aksies kan hê op die legitieme regte

en verwagtinge van ander.

Globalisering Globalisering is die proses van internasionale integrasie wat

voortspruit uit die uitruiling van die wêreldsieninge, produkte,

idees, en ander aspekte van kultuur.

Mites ŉ Geloof of ŉ stel van oortuigings, dikwels nie bewys of vals

nie, rakende ŉ persoon, verskynsel of instansie.

Moraliteit Die onderskeid tussen goed en kwaad, reg en verkeerd, reg of

goeie gedrag.

Reputasie Die positiewe of negatiewe siening rakende ŉ organisasie, of

persoon as gevolg van hul gedrag of optrede.

Selfaktualisering ŉ Toestand waar mense werklik sielkundig gesond is en waar

hulle hul eie ware potensiaal bereik het.

Sielkundige kontrak Die stilswyende ooreenkoms wat dui op die verwagtinge wat

die onderneming van sy werknemers het en die verwagtinge

wat die werknemers van die onderneming het en wat die

onderneming bereid is om in ruil aan te bied.

Verbruiker ŉ Persoon of onderneming wat koop of gebruik maak van ŉ

kommoditeit of diens.

Wins Die monetêre surplus na die aftrekking van kostes.

3.4 Inleiding

Die doel van Studie-eenheid 3 is om te demonstreer dat bedryfsetiek van waarde is en dat

sommige ondernemings en hulle leiers tot hul eie nadeel die etiese dimensie van sake

ignoreer. Die mate waartoe etiek omhels word binne ŉ sakeonderneming beïnvloed beide

die persepsies van die belanghebbendes en die prestasie van die sakeonderneming. Die

GBE105 Bedryfsetiek


vertroue wat beleggers in ondernemings het, die lojaliteit van die kliënte teenoor

ondernemings het en die gewilligheid van die talentvolle individue om hulle vaardighede vir

die onderneming aan te bied, is almal faktore wat deur die etiek van die onderneming

beïnvloed word. Die erkenning en integrering van etiek binne ŉ sakeonderneming is ŉ

kritieke faktor wat die sukses en die volhoubaarheid van die onderneming bepaal.

Die grondslag vir die belang van etiek in sake word uiteengesit in Hoofstuk 8 in die

handboek. Dit word gedoen deur die bevordering van logiese argumente oor hoe om die

bekende mites rakende etiek in sake te weerlê.

Die simbiotiese natuur tussen etiek, die korporatiewe reputasie en die onderneming se

primêre belanghebbendes, sowel as die onderneming se finansiële prestasie word in

Hoofstuk 9 geïllustreer.

Hoofstuk 10 stel etiek voor as die sleutel om menslike potensiaal te ontsluit in die

onderneming. Verder word dit uitgewys hoe organisatoriese etiese ingestelhede menslike

welsyn, betekenis en sel-aktualisering kan fasiliteer. Daar word ook verwys na ŉ groot aantal

etiek-verwante faktore wat voorgestel word as voorvereistes om hierdie menslike potensiaal

in die onderneming te ontsluit.

Hoofstuk 11 sluit Studie-eenheid 3 af met ŉ bespreking oor die onderlinge verhouding

tussen etiek en vertroue in organisasies. Die aard van vertroue word voorgestel en die

hoofstuk eindig met ŉ verduideliking oor hoe etiek vertroue binne die organisasie kan

fasiliteer.

3.5 Etiek in die sakeonderneming, die weerlegging van mites



Daar bestaan steeds mense wat skepties is oor die moontlikheid van etiese optree in die

sakeonderneming. Hierdie skeptisisme kan twee vorms aanneem:

• Die eerste vorm van skeptisisme is die mense wat glo dat die aard van kapitalisme

sluit die oorweging van etiek heeltemal uit.

• Die tweede vorm van skeptisisme is die mense wat nie etiek buite rekening laat in

kapitalisme nie, maar wel skepties is of ŉ finansieel suksesvolle sakeonderneming

onderhou kan word, sonder om afbreek te doen aan etiese standaarde.

Hierdie tweede vorm van skeptisisme kan soms verander in ŉ vaste oortuiging. Hierdie

oortuiging kom dan na vore as ŉ mite wat onetiese sakepraktyke regverdig en volhou.

Wanneer gekonfronteer word met sulke mites, is dit nodig om ondersoek in te stel. Indien dit

GBE105 Bedryfsetiek


nie gedoen word nie en slegs aanvaar word as waarheid, lei sulke mites daarna om onetiese

sakepraktyke uit te beeld as “goeie sake” of die normale manier van sake doen.

Daar bestaan ses mites wat ŉ wig inslaan tussen sake bedryf en bedryfsetiek:

• Hond-eet-hond-wêreld

• Oorlewing van die sterkste

• Goeie mense eindig tweede

• Onetiese optrede is nie ernstig nie

• Wanneer in Rome, doen wat die Romeine doen

• Al wat saak maak is die wins – bottom line

3.5.1 Mite een: Hond-eet-hond-wêreld

Hierdie mite beeld die sakewêreld uit as ŉ eensame vyandige omgewing. Daar moet op

ander getrap word om te voorkom dat ander op jou trap. Om die belange van ander te

oorweeg, word gesien as ŉ fatale fout. Die rede hiervoor is, dat dit die individu kwesbaar laat

vir die ander “honde” in die “trop”. Dus om eties in sake te wees, is tot die verwoesting van

die individu se eie belange.

3.5.2 Mite twee: Oorlewing van die sterkste

Die sakeomgewing hou hoofsaaklik mededingende worsteling in, waar slegs die taaiste sal

oorleef. Om aandag te gee aan jou mededingers se belange kan eie oorlewing in gedrang

stel, dus moet die individu rateltaai wees en alles moontlik doen om mededingers te oorwin.

Etiek in sake is dus ŉ gevaar omdat dit die individu se mededingendheid kan ondermyn en

sodoende kanse op eie oorlewing in gedrang stel.

3.5.3 Mite drie: Goeie mense eindig tweede

Hierdie mite verklaar dat dit onmoontlik is om gelyktydig eties en suksesvol te wees in sake.

Etiek en sake word gesien as twee teenoorgesteldes van mekaar – die individu kan óf

oneties en suksesvol wees, óf eties en onsuksesvol. Etiek is dus nadelig vir sukses in sake.

3.5.4 Mite vier: Onetiese gedrag is nie ernstig nie

Paar aannames van hierdie mite:

• Die mite beweer dat, alhoewel onetiese gedrag verkeerd is, is dit nie skadelik vir die

samelewing nie.

GBE105 Bedryfsetiek


• Onetiese gedrag is nie heeltemal die regte ding om te doen nie, maar dis ook nie

heeltemal sleg nie.

• Dit mag dalk ongemak vir sommige mense veroorsaak, maar dit sal nie die

samelewing as ŉ geheel skade aanrig nie.

• Daar mag dalk selfs verskuilde voordele vir die samelewing wees, soos verspreiding

van rykdom, of die stimulasie van ekonomiese groei.

• Geld wat deur onetiese optrede verloor word, sal uiteindelik sy pad terugvind na die

ekonomie toe.

• Onetiese gedrag is nie so ŉ ernstige misdaad soos om iemand te beseer, of selfs te

vermoor nie.

3.5.5 Mite vyf: Wanneer in Rome, doen wat die Romeine doen

Hierdie mite regverdig onetiese gedrag deur te argumenteer dat dit nie help om teen die

stroom van onetiese gedrag te swem nie. Indien onetiese gedrag in sake die norm binne ŉ

spesifieke konteks of land is, moet dit aanvaar word as die algemeen aanvaarbare manier

om sake te doen. Dus, indien jy hulle nie kan wen nie, sluit by hulle aan, of dan soos die

mite se, wanneer in Rome, doen soos die romeine doen.

3.5.6 Mite ses: Al wat saak maak is die wins

Sake handel slegs oor een ding en dit is om wins te maak. Die wins in die rekeningstaat wat

wins of verlies aantoon, is die enigste maatstaf van sakesukses. Enige iets wat ŉ positiewe

impak op die wins het, moet nagejaag word, en enige iets wat aandag wegtrek moet vermy

word. As etiek nie primêr besorg is met die wins nie, moet sakeondernemings hul geensins

daaraan steur nie.

Verwys na bl. 99 – 108 in die handboek vir ŉ meer volledige beskrywing van elk van die

mites.

3.6 Etiek en die korporatiewe reputasie



Wanneer ŉ mens in berekening bring dat onetiese gedrag ŉ hoë risiko vir ŉ onderneming se

reputasie inhou, is dit van strategiese belang dat ondernemings die koste vermy wat met

immorele optrede geassosieer word. Die etiese dimensie van korporatiewe reputasie het net

so belangrik geword, soos alle ander dimensies wat bydra tot ŉ onderneming se reputasie,

GBE105 Bedryfsetiek


soos produkkwaliteit en finansiële prestasie. In hierdie aspek het ŉ reputasie van etiese

gedrag ŉ sake-imperatief geword en word etiek gesien as ŉ bron vir ŉ mededingende

voordeel.

3.6.1 Reputasie

Ondernemingsreputasie bepaal tot watter mate belanghebbendes gemaklik sal wees om

verhoudinge te bou met die onderneming. Wanneer sulke interaksie voortdurend gesien

word as positief en opreg, word ŉ vertrouensverhouding geskep. Ook bied dit die

onderneming ŉ mate van voorspelbaarheid deurdat diegene waarmee hulle handel, presies

weet wat om te verwag.

� Reputasie op nasionale vlak

Houdings teenoor korporatiewe bestuur en bedryfsetiekpraktyke beïnvloed individuele

onderneming se houdings teenoor bestuur en etiek. Die persepsies wat potensiële

beleggers en sakemense het teenoor ŉ land waarin hulle wil investeer, of sake wil doen

word grootliks bepaal deur die reputasie van die land as ŉ geheel. Die verskillende lande

regoor die wêreld is toenemend besorgd oor hul reputasie in verhouding met ander nasies,

en poog om aktief hul reputasie te meet en te bestuur. ŉ Land se reputasie, vanuit ŉ

ekonomiese perspektief, reflekteer die reputasies van al die sakeondernemings, ekonomiese

deelnemers en individue as ŉ geheel.

� Reputasie op korporatiewe vlak

Korporatiewe reputasie kan gedefinieer word as die kollektiewe opinie van die

belanghebbendes teenoor die onderneming. Hierdie reputasie is ŉ funksie van herhaalde

interaksies en ŉ refleksie van die onderneming, met die verloop van tyd, gesien deur die oë

van die belanghebbendes. ŉ Maatskappy se reputasie beïnvloed die beïnvloed se vermoë

om produkte te verkoop of dienste te lewer, om beleggers te trek, talentvolle werknemers

aan te stel en om ŉ invloed op politieke kringe te hê.


3.6.2 Reputasie en die belanghebbendes

Swak gedrag deur ŉ selektiewe groep in die onderneming bring die gedrag van almal in die

onderneming onder bedenking. Werknemers raak agterdogtig teenoor bestuur en teenoor

mekaar. Die reputasie van ŉ paar slegte appels, kan dus lei tot die persepsie dat die hele

houer sleg is. Beleggers, verbruikers en werknemers is die drie sleutel-belanghebbendes

wat ooglopend of onbewustelik die onderneming oordeel in terme van die etiese dimensie of

reputasie van die onderneming.

GBE105 Bedryfsetiek


� Beleggersvertroue

Met die globale mark wat al hoe sterker word, is ŉ situasie geskep wat die mobiliteit van

kapitaal tot onvoorspelbare hoogtes verhoog het. Beleggers het die vryheid en geleenthede

om kapitaal te investeer waar hulle oortuig is die hoogste opbrengs verkry sal word. Binne

hierdie globale beleggersmark word daar gereeld gesoek na ondernemings wat vertroue

inspireer. Om te weet dat ŉ onderneming op ŉ regverdige, verantwoordbare,

verantwoordelike en deursigtige manier bestuur word, genereer vertroue, wat presies is wat

beleggers vereis.

� Oordeelkundige verbruikers

Finansiële sukses word deur ondernemings gebruik om markbehoeftes te antisipeer,

potensiële verbruikers te identifiseer en ŉ hoë kwaliteit produk of diens te lewer. ŉ Blywende

verhouding van wedersydse respek en samewerking met kliënte is ŉ noodsaaklike

suksesfaktor in sake. Indien ŉ onderneming sy kliënte regverdig en konsekwent hanteer is

die kanse groot dat herhaalde sake natuurlik sal voortgaan. Die onderneming se reputasie

van regverdigheid en respek sal deurdring na die mark toe en nuwe verbruikers aantrek.

ŉ Belangrike dimensie wat ontstaan het binne die onderneming-kliënte mengsel is die

verbruikersbeweging genaamd, verbruikerswese. Verbruikerswese is ŉ refleksie van die

nuwe teenwigkrag vir kapitalisme.

Etiekverbruikerswese, wat ŉ versamelnaam is vir die potensiële voorkeur, besluite en aksies

van morele oordeelkundige verbruikers, kan ŉ reuse bepalende faktor wees van die

argitektuur rakende korporatiewe strategie. Die strategiese belangrikheid van die morele

oordeelkundige verbruikers is dus ŉ realiteit wat ondernemings nie kan ignoreer nie.

� Werknemers

Daar bestaan vier etiese dimensies van betroubaarheid, nl. openheid, bekwaamheid,

integriteit en welwillendheid. Reputasie word ten nouste met hierdie faktore geassosieer en

dit is heel duidelik dat etiese gedrag ŉ noemenswaardige rol speel in die reputasie wat

verkry word deur die individu.

Die appels en houers analogie bied ŉ waardevolle raamwerk om die mate te verstaan

waartoe werknemers hulle waardes met die waardes van die onderneming belyn.

Soos reeds genoem, dra etiek by tot ŉ gunstige reputasie, wat dit weer aanloklik maak vir

voornemende werknemers om te weet dat die ondernemings hulle met respek en

waardigheid sal hanteer.

GBE105 Bedryfsetiek


Die etiese reputasie van ŉ onderneming strek verder as slegs die reputasie van die

behandeling van werknemers en kliënte, dit strek tot by die inherente etiese natuur van die

produk of diens wat gelewer word.


3.6.3 Reputasie en finansiële prestasie

Navorsing het bevind dat ondernemings wat die hoogste gegradeer word in terme van

sosiale prestasie, het ook groter finansiële prestasie gelewer. Die sosiale prestasie bestaan

uit liefdadigheidsbydraes, gemeenskapsuitreikprogramme, omgewingsprestasie, die

bevordering van vroue en minderheidsgroepe. Die finansiële prestasie van hierdie

ondernemings was ook beter in terme van die bestuur van inkomstegroei, verkope-tot-bate-

verhouding, verkopegroei, opbrengs op ekwiteit, verdienste-tot-bate-groei, opbrengs op

belegging, opbrengs op bates en bategroei.

Daar bestaan dus ŉ simbiotiese verhouding tussen etiek, finansiële prestasie en reputasie.


3.7 Etiek en menslike potensiaal



Dit word al hoe meer erken dat dit die menslike hulpbronne van die onderneming is wat die

grootste waarskynlikheid het om die kernbevoegdhede te verskaf wat die primêre bron van

volhoubare mededingende voordeel en suksesvolle langtermyn finansiële prestasie sal

verskaf.

Deur baie navorsing is gevind en geïdentifiseer dat die effektiewe aanwending van mense, ŉ

sentrale kriteria vir uitmuntendheid is. Die manier waarop maatskappye dink oor hulle mense

en wat hulle kies om te doen, of nie te doen nie en om menslike potensiaal te ontsluit,

bepaal die toekomstige volhoubaarheid.

3.7.1 Etiese verwaarlosing

Etiese verwaarlosing kom voor wanneer die onderneming die effek wat hul aksies kan hê op

die wetlike regte en verwagtinge van die belanghebbendes om met vertroue, regverdigheid,

eerlikheid, empatie en konstantheid hanteer te word. Etiese verwaarlosing mag manifesteer

in werksontevredenheid, wat indirek die werknemers verhinder om te floreer en hul volle

potensiaal te bereik.

GBE105 Bedryfsetiek



3.7.2 Etiek as die sleutel om menslike potensiaal te ontsluit

In hierdie afdeling gaan gekyk word na etiek, nie as ŉ probleem om op te los nie, maar ŉ

geleentheid wat aangegryp moet word.

� Etiese organisatoriese ingesteldheid

ŉ Onderneming met ŉ etiese ingesteldheid het ŉ sterk etiese waardeoriëntasie en die

onderneming leef hierdie waardes uit wanneer hul betrokke raak by hulle belanghebbendes.

Hierdie tipe onderneming word gekarakteriseer deur ŉ effektiewe integrasie van etiek in die

doeleindes, missie en doelwitte van die onderneming. Etiek is dus integraal tot hoe die

onderneming homself definieer en verbind om dinge te doen. Ook het hierdie onderneming ŉ

goed ontwikkelde sin van ŉ etiese identiteit. ŉ Onderneming met ŉ etiese identiteit het ook ŉ

etiese kultuur wat ŉ integrale en natuurlike deel van die ondernemingskultuur is. Hierdie

kultuur ontlok die konsep van reëls, kodes, belonings, leierskap en stories wat as singewing

optree om gedrag te vorm.

Inherent tot die etiese kultuur, integraal tot ŉ etiese onderneming is morele gewete. Hierdie

gewete bied ŉ platform vir etiese ondernemings om ŉ optimale balans te vind tussen

strategiese, werks- en etiese waardes.

Etiese ondernemings word gekarakteriseer deur die respek wat hulle wys vir hulle

belanghebbendes. ŉ Onderneming se toewyding tot sy mense ontstaan uit die respek vir die

waarde en waardigheid van die individue wat hulle energie aan die sakeonderneming toewy

en afhanklik is van die sakeonderneming vir sy ekonomiese welstand.

Die vervulling van etiese verpligting skep ŉ konteks waarin mense samehangendheid,

voorspelbaarheid in besluitneming en betekenis in hul werk kan vind.

� Mens-verwante uitkomstes van organisatoriese etiese ingesteldhede

Drie paradigmas wat identifiseer word as aanwysers van die optimale vervulling van

menslike potensiaal:

• Menslike welstand

Menslike welstand kan gesien word as ŉ positiewe toestand wat bereik kan word, ŉ

betekenisvolle lewe waar die toepassing van die individu se eie sterkpunte en

deugsaamhede gekultiveer word in iets baie groter as die self.

GBE105 Bedryfsetiek


• Om betekenis te vind

ŉ Sentrale aspek om betekenis te vind, is om betekenis te vind in die individu se eie

werk en dit is juis in die werksplek waar die meeste mense die volste sin vir

betekenis vind.

Werk speel ŉ baie belangrike rol in mense se soeke na betekenis. Mense soek iets

om in te glo, om betekenisvolle werk te hê en te voel dat hulle bydra tot die

onderneming se missie, wat ŉ verskil maak vir ander. Die gevoel van gemeenskap

wanneer ondernemings hul rol erken as korporatiewe burgerskap en hierdie rolle

uitleef, bevorder die gevoel van vennootskap.

ŉ Onderneming se vervulling van sy eie verantwoordelikhede is om te verseker dat

volhoubare gemeenskap gesien word as organisatoriese burgerskap. Wanneer

werknemers betekenis vind deur ŉ verskil te maak ten opsigte van die gemeenskap,

sien hulle hulself as beoefening van individuele burgerskap binne die konteks van

organisatoriese burgerskap.

• Selfaktualisering

Volgens Maslow se hiërargie van menslike behoeftes, word selfaktualisering gesien

as ŉ hoë orde van menslike behoeftes wat vervulling nodig het. Selfaktualisering is ŉ

toestand waar mense werklik sielkundig gesond is en waar hulle hul eie ware

potensiaal bereik het. Selfaktualisering impliseer om in ooreenstemming te wees met

wie jy werklik is, dit word gesien as die hoogste toestand van menslike ontwikkeling.

Wanneer die individu homself daar bevind waar hy of sy toegelaat word om alles te

word waartoe hy/sy in staat is om te word, kan selfaktualisering manifesteer. Sulke

omgewings word gekarakteriseer deur voorspelbaarheid, sekuriteit, kreatiwiteit en

geleentheid om ŉ verskil te maak, vir die onderneming en sy belanghebbendes.

� Etiek-gebaseerde fasiliteerders vir die ontsluiting van menslike potensiaal

• Etiese waardesbestuur

Waardesbestuur impliseer dat almal in die beïnvloed die waardes verstaan,

verwelkom en voortdurend toepas. Die belyning van die onderneming en werknemer

waardes bied die verbinding met die self en ander wat ŉ gevoel van balans en orde

in die onderneming skep.

Die meeste werknemers het nodig om begelei te word deur leiers ten opsigte van

spesifieke interpretasies wat vereis word van sekere waardes in ŉ spesifieke werk in

ŉ spesifieke onderneming. Waardes moet betekenisvol en uitdruklik vertaal word in

spesifieke gedrag wat nodig is om die spesifieke waardes uit te leef.

GBE105 Bedryfsetiek


Etiese waardes, soos integriteit, verantwoordelikheid, regverdigheid, deursigtigheid

en respek moet geprioritiseer word deur ondernemings wat die beste uit hul

werknemers wil uitbring.

• Etiese leierskap

Waardegebaseerde bestuur impliseer dat leiers outentiek moet wees wanneer hul

met hul volgelinge handel. Outentieke leiers voeg mense saam rakende ŉ gedeelde

missie en waardes, en bemagtig dan hierdie mense om te lei deur hulle kliënte te

dien terwyl waarde vir belanghebbendes geskep word.

Wanneer leiers outentiek en waarde-gebaseerd georiënteerd is, help hulle

werknemers om betekenis te vind en skep hulle ŉ gemeenskaplike betekenis onder

mekaar en met ander.

• Die sielkundige kontrak

Die stilswyende ooreenkoms wat dui op die verwagtinge wat die onderneming van sy

werknemers het en die verwagtinge wat die werknemers van die onderneming het en

wat die onderneming bereid is om in ruil aan te bied.

• Die bemagtiging en instaatstelling

Bemagtiging handel oor die vertroue wat ondernemings in hulle werknemers plaas,

waar ondernemings hulle werknemers beskou as ŉ bron van kreatiwiteit, individue

wat optree op ŉ selfregulerende manier en die waardes en kultuur van die

onderneming aanvaar. Verder behels bemagtiging dat ondernemings toestemming

gee vir vryheid aan deelname, motivering van werknemers om bydraes lewer,

innovasie te gebruik en opinie te lewer. Hierdie tipe organisatoriese leierskap skep ŉ

klimaat van vertroue wat werknemers toelaat om verantwoordelikheid te neem,

besluite kan neem en verantwoordbaarheid te aanvaar.

Bemagtiging word gefasiliteer deur opleiding en ontwikkelingsgeleenthede,

mentorskap, opleiding en leiding.

• Etiese menslike hulpbronbestuurspraktyke

Menslike hulpbronpraktisyne moet in ŉ vennootskap met die operasionele

bestuurders van die onderneming wees om finansiële sukses te optimaliseer en

terselfdertyd as advokate optree, namens die werknemers.

Menslike hulpbronbestuur word gesien as ŉ korporatiewe funksie wat homself

bemoei met die verkryging, koestering, beskerming, behoud en ontwikkeling van

GBE105 Bedryfsetiek


mense. Die hoof verantwoordelikheid van menslike hulpbronbestuur is die belyning

van menslike bestuurstrategieë met die onderneming se visie, missie en doelwitte.

Om menslike hulpbronne te bestuur wat daarop gerig is om die etiese konkrete

strategieë en sisteme (wat menslike potensiaal kan ontsluit) te ontwerp en te

implementeer, skep ŉ rentmeesterskap vir die vervulling van etiese organisatoriese

verpligting teenoor die onderneming en sy werksmag.


3.8 Etiek en vertroue


Edition. bl. 138 – 151

Sakeleiers regoor die spektrum erken dat die herstel van vertroue in sakeondernemings en

hulle leiers, een van hul grootste uitdagings is. Sonder ŉ basiese vlak van vertroue word dit

bykans onmoontlik om te saam te werk en te onderhandel met ander mense. In hierdie

afdeling word die rol wat etiek speel in die bou van verhoudings in die bedryf van sake

ondersoek.

3.8.1 Die verlies van vertroue

Daar is verskeie faktore wat bydra tot die afname in die vertroue in sake:

� Globalisering

Globalisering het die ontstaan van globale virtuele spanne tot gevolg. Hierdie is spanne wat

nooit fisies met mekaar kontak maak om langtermyn vertrouensbande te smee nie. Sonder ŉ

geskiedenis van gedeelde ervarings, ŉ basis van bekendheid en gemeenskaplike toekoms

om vertroue op te baseer, word die potensiaal vir vertroue verminder.

� Minder werksekerheid

Die afname in werksekuriteit oor die aflope paar dekades, het ŉ verlies aan vertroue

teweeggebring. Hierdie afname in werksekuriteit is weens die volgende faktore:

• Globalisering

• Korporatiewe oornames

• Herstrukturering in sakeondernemings

GBE105 Bedryfsetiek


� Afplatting van organisasiestrukture

Om mededingend in die globale ekonomie te bly, het ondernemings al hoe meer buigsaam

geraak in terme van verbruikerseise en die fluktuasie in die mark. Hierdie het tot ŉ drastiese

herstrukturering van die hiërargiese en burokratiese ondernemings gelei. Afgeplatte

ondernemings met minder vlakke van outoriteit en buigsaamheid in werksbeskrywings, het

die norm geword. Die wisselvallige natuur van hierdie werkstoestande kan die vertroue wat

deur langtermyn, stabiele werkstoestande binne hiërargiese ondernemings gevestig was,

ondermyn.

� Korporatiewe skandale

Skandale en mislukkings in groot ondernemings het die persepsies van wantroue oor

ondernemings aangevuur en die stigma dat ondernemings almal dieselfde is,

teweeggebring.


3.8.2 Hoekom sakeondernemings vertroue nodig het

� Wantroue is duur

Wanneer ŉ beïnvloed beskou word as onbetroubaar, rig dit geweldige skade aan sy

reputasie, en die koste om te herstel is geweldig hoog. Om vertroue in die onderneming te

beskerm, maak dus goeie sakesin.

� Vertroue fasiliteer samewerking

Vertroue is ŉ vereiste vir spanwerk. Die afwesigheid van vertroue, vertraag die vorming van

spanne en belemmer spanprestasie.

� Vertroue ontsluit kennis

Kennis is die nuwe kapitaal van sakeondernemings. Die vermoë van ŉ onderneming om

mense aan te trek en te behou wat deskundiges is, het noodsaaklik geword vir

ondernemings. ŉ Omgewing van vertroue, is vir werknemers nodig om gewillig te wees om

hulle kundigheid met ander te deel.

� Vertroue bevorder lojaliteit

Vertroue bevorder lojaliteit binne ŉ onderneming en tussen ŉ onderneming en sy eksterne

belanghebbendes. Die aard van vertroue is so dat dit ŉ verhouding tussen twee partye

vereis. Deur ŉ ander party te vertrou, maak die een party staat op die ander party vir die

bereiking van die doelwitte. Waar tweerigting, of wedersydse vertroue bestaan, word

samewerkende alliansies gevorm rondom spesifieke doelwitte. Dit dra dan by tot die sosiale

GBE105 Bedryfsetiek


kohesie binne die onderneming en tussen die onderneming en sy eksterne

belanghebbendes. Indien bestuurders daarin kan slaag om die vertroue van hulle

ondergeskiktes te wen, kan hulle van die ondergeskiktes verwag om meer lojaal te wees

teenoor die bestuursdoelwitte. Dieselfde geld vir die verhouding tussen die onderneming en

sy belanghebbendes, kliënte, verskaffers en eksterne belanghebbendes.


3.8.3 Wat is vertroue?

Vertroue kan gedefinieer word as ŉ optimistiese ingesteldheid van ŉ persoon wat ŉ doelwit

najaag en ŉ risiko neem om op ŉ ander persoon staat te maak om die doelwit te bereik.

� Vertroue is ŉ sosiale verskynsel

Vertroue vind plaas tydens menslike interaksie. Twee partye betrokke in ŉ

vertrouensverhouding word genoem die trustor (die een wat vertrou) en die trustee

(vertroueling). Eersgenoemde is die persoon of party wat vertroue verleen en die

vertroueling is die persoon waarop staatgemaak word om gunstig te reageer op die vertroue

wat belê word.

� Vertroue is ŉ proses

Vertroue is nie ŉ enkele gebeurtenis nie. Voor die belegging van vertroue gemaak word,

moet die risiko bereken word. Indien die verhouding volhard, word die belegging voortdurend

gemoniteer. Gegrond op ervaring, sal die persoon besluit of hy/sy dit kan waag om meer

vertroue te belê. Dus word vertroue gewoonlik gegrond op ŉ geskiedenis van interaksies wat

die toekoms van ŉ vertrouensverhouding bepaal.

� Vertroue kan varieer in sterkte

Vertroue kan óf tentatief, óf volhoudend wees. Wanneer vertrouelinge optree op maniere wat

vertroue in hulle kan bevestig, word vertroue versterk. Indien die vertroue misbruik word,

word vertroue vervang met wantroue, gepaardgaande met gevoelens van wraak.

� Vertrou is altyd ŉ risiko

ŉ Kerneienskap van vertroue is kwesbaarheid. Deur ŉ ander persoon te vertrou, word die

een party onder die genade van ŉ ander party geplaas. Juis om hierdie rede verteenwoordig

vertroue altyd ŉ risiko vir die een wat vertrou.

� Vertroue kan vinnig gebou word

Die ontstaan van virtuele spanne as gevolg van globalisering, het die behoefte van spanlede

om spoedig in ŉ vertrouensverhouding te staan, beklemtoon. Dei spoedige bou van

GBE105 Bedryfsetiek


vertrouensverhoudinge word gegrond op verwagtinge, gefokus op rolle, spesiale kategorieë,

stereotipering, derdeparty inligting en reëls. Ten opsigte van hierdie aspek, is reputasie

belangriker as aangesig-tot-aangesig interaksies.

� Vertroue verskil van persoon tot persoon

Vertroue is ŉ persoonlike saak. Dit hang van ŉ gevoel van optimisme of pessimisme af


3.8.4 Vertroue teenoor betroubaarheid

Vertroue is ŉ aksie. Waar vertroue ŉ aksie is wat geneem word deur die persoon wat

vertrou, is betroubaarheid die karaktereienskap van die vertroueling. Dit is ŉ evaluasie van

die kwaliteit van ŉ persoon as vertroueling. ŉ Betroubare persoon is iemand wat beoordeel

word, as waardig die vertroue wat in hom/haar belê word.

3.8.5 Persoonlike en onpersoonlike vertroue

Onpersoonlike vertroue verwys na vertroue in instansies of sosiale praktyke.

Persoonlike vertroue verwys na die vertroue in verhoudinge tussen mense. Binne die

kategorie van persoonlike vertroue kan onderskei word tussen eenrigting-vertroue en

tweerigting-vertroue.


3.8.6 Die etiese dimensie van vertroue

Om vertroue te eerbiedig, moet die vertroueling die belange van die persoon wat die

vertroue stel, oorweeg. Hierdie oorweging is die ekwivalent van morele gedrag, juis omdat

die oorweging van ŉ ander persoon se belange ŉ sleutel-element tot etiese gedrag is. Om

sin te maak van die moraliteit van vertroue, is dit handig om tussen die interne en eksterne

moraliteit van vertroue te onderskei.

� Die interne moraliteit van vertroue

Die interne moraliteit van vertroue lê in die morele aard van die interaksie tussen die een wat

vertrou en die vertroueling. Om in hierdie geval vertroue te eerbiedig, moet die vertroueling

positief reageer op die belange wat die ander persoon op die vertroueling geplaas het, die

vertroueling moet die persoon wat vertrou bystaan om sy/haar doelwitte te bereik. Om wel

net vertroue te eerbiedig, beteken nie dat dit sal lei tot etiese gedrag nie. Dus is ŉ eksterne

moraliteit nodig, voordat vertroue as eties oorweeg kan word.

GBE105 Bedryfsetiek


� Die eksterne moraliteit van vertroue

Die eksterne moraliteit van vertroue verwys na die impak wat ŉ vertrouensverhouding het op

die mense buite die verhouding. Vertroue kan nie gereken word as moreel, indien dit

betrokke is by die najaag van onetiese doelwitte nie. Wanneer vertroue gebruik word in die

najaag van onetiese doelwitte, dui dit op ŉ morele misbruik van vertroue. Dit is die geval

waar dit gebruik word om die belange van ŉ bepaalde groep te beskerm, ten koste van ŉ

ander groep. Nepotisme, rassisme, baantjies vir boeties, voortrekkery en seksisme is

voorbeelde van vertroue wat misbruik word tot nadeel van daardie wat uitgesluit word van

die vertrouensverhouding.

Die blote aard van vertroue is dat dit voortreflikheid bevorder ten koste van selfbelang.

Vertroue verhoog dus die vermoë tot aktiewe sosiale gedrag, wat ŉ integrale deel is van

morele gedrag. Vertrouensverhoudings bied nuwe geleenthede vir samewerking, harmonie,

en sosiale kohesie.


3.8.7 Die rol van etiek in die bou van vertroue

Die volgende faktore het ŉ noemenswaardige impak op hoe betroubare bestuurders deur hul

ondergeskiktes gesien word:

• Oopheid

• Bevoegdheid

• Integriteit

• Welwillendheid

• Reputasie

Hierdie faktore kan deurgetrek word tot die bestuurders van ondernemings om hulle

betroubaarheid te bepaal. Aangesien hierdie faktore almal morele faktore is, word

geïmpliseer dat spesifieke etiese gedrag ŉ positiewe effek kan hê op die vestiging van die

betroubaarheid van bestuurders in die onderneming.


3.9 Samevatting

In hierdie studie-eenheid is ŉ paar populêre mites rakende etiek en sake in diepte

ondersoek. Deur hierdie mites te bestudeer, raak dit al hoe duideliker, hoe ŉ groot rol etiek

in sake speel. Verder is daar gekyk na hoe die verwaarlosing van etiek, menslike potensiaal

kan ondermyn en dus deur die ontsluiting van menslike potensiaal en deur die skepping van

betekenis en selfaktualisering in die werksplek, kan ondernemings die mededingende

GBE105 Bedryfsetiek


voordeel verkry. Ter afsluiting, is die belangrikheid van vertroue in sake uitgelig en hoe

etiese gedrag die vlakke van vertroue kan verhoog en kan bydra tot al die voordele wat

geassosieer word met vertroue. Vir vertroue om volhoubaar te wees in sake, moet ŉ

gebalanseerde benadering geneem word, waar die onderneming se interne en eksterne

belanghebbendes voordeel uit hierdie vertrouensverhouding trek.

3.10 Selfevaluering

Aktiwiteit 3

JPMorgan Chase is ŉ Amerikaanse multinasionale bank wat verskillende finansiële dienste

verskaf aan mense. Alhoewel die maatskappy in 2012 gereken was as die grootste bank ter

wêreld in terme van sy bates, het die maatskappy ŉ baie slegte reputasie gekry weens

onetiese en onwettige optredes in die verlede. Stel ondersoek in oor die maatskappy en

beantwoord die volgende vrae:

1) Bespreek hoe JPMorgan Chase se slegte reputasie die maatskappy se

beleggersvertroue geskaad het?


verbruikersvertroue beïnvloed het?


werknemersvertroue beïnvloed het?

4) Bespreek hoe JPMorgan Chase se slegte reputasie die maatskappy se finansiële

prestasie beïnvloed het?

5) Volgens jou mening hoe kan JPMorgan Chase sy reputasie verbeter en die vertroue van

die samelewing terugwen?

GBE105 Bedryfsetiek


Notas

GBE105 Bedryfsetiek

Studie-eenheid 4: Etiese besluitneming in sake Bladsy 73

Studie-eenheid 4: Etiese besluitneming in sake


Kennis en begrip



• Die neem van etiese sakebesluite

• Om etiese dilemmas op te los

• Etiese dilemmas in sake: Werknemersgelykheid (Employment Equity)

Vaardighede


• die etiese besluitnemingsproses in die sakeonderneming te beskryf en toe te pas.

• aan die hand van die RIMS-strategieë, in staat te wees om etiese dilemmas op te

los.

• regstellende aksie te bespreek.

• etiese dilemmas in die sakeonderneming en die hantering daarvan te bespreek.





Hoofstuk 12, bl. 155 – 162

Hoofstuk 14, bl. 173 – 181

Hoofstuk 15, bl. 182 – 198

GBE105 Bedryfsetiek





Regstellende aksie ŉ Beleid wat ontwerp is met die doel om diskriminasie teen

vroue en minderheidsgroepe in die verlede reg te stel deur

middel van maatreëls om ekonomiese en opvoedkundige

geleenthede te skep.

RIMS-strategie Rasionele Interaksie vir Morele Sensitiwiteitstrategie is

ontwerp as ŉ strategie wat gebruik word vir die oplos van

sosiale en persoonlike dilemmas in die werksplek.

4.4 Inleiding

Wanneer aandag aan die etiek van ŉ onderneming geskenk word, is dit belangrik om te

verseker dat spesifieke etiese besluite geneem word deur dié wat namens die onderneming

optree.

In hierdie studie-eenheid word daar onderskeid getref tussen twee tipes etiese besluite wat

in sake gemaak word.

• Die eerste tipe etiese besluitneming handel oor die versekering dat sakebesluite

eties verantwoordbaar is. Die fokus is dus op die etiese implikasies van sakebesluite,

sowel as om te verseker dat die etiese implikasies van die besluite deeglik verstaan

en oorweeg is.

• Die tweede tipe etiese besluitneming fokus spesifiek op etiese kwessies wat in sake

voorkom in die vorm van etiese dilemmas en hoe hierdie dilemmas opgelos kan

word.

In Hoofstuk 12 word etiese besluitneming aangebied wat fokus op die versekering dat

sakebesluite eties verantwoordbaar is. Vier kriteria wat toegepas kan word op sakebesluite

word identifiseer om seker te maak dat die etiese implikasies oorweeg is.

In Hoofstuk 14 verskuif die fokus na die oplos van etiese dilemmas in sake. Die RIMS-

strategie word bekendgestel met die drie basiese stappe om morele dilemmas op te los.

Ter afsluiting van Studie-eenheid 4 fokus Hoofstuk 15 oor hoe om die RIMS- strategie toe te

pas op ŉ spesifieke gevallestudie.

GBE105 Bedryfsetiek


4.5 Die neem van etiese sakebesluite

Bestudeer die handboek: Rossouw, D. & Van Vuuren, L. 2010. Business Ethics. 4th


In die sakeomgewing bestaan daar onderskeie etiese dilemmas wat opgelos moet word deur

middel van etiese beraadslaging. Ook bestaan daar etiese dag tot dag besluite wat gemaak

moet word oor aankope, verkope, bemarking, vergoeding, kliëntediens, aanstellings, ens.,

wat almal etiese implikasies inhou. Hierdie besluite moet op ŉ etiese wyse aangespreek

word.

Sekere ondernemings kan maklik die fout begaan om die etiese implikasies van dag tot dag

take te verontagsaam. Aangesien daar dus ŉ gevaar bestaan dat ondernemings onetiese

blinde kolle kan hê, is dit goeie praktyk om ŉ benadering te ontwikkel rakende

besluitneming, wat verseker dat sakebesluite eties verantwoordbaar is.

Om te evalueer of sakebesluitneming voldoen aan ŉ stel normatiewe kriteria, moet die

volgende vrae gevra word:

• Is dit wettig?

• Voldoen dit aan ondernemingstandaarde?

• Is dit regverdig teenoor belanghebbendes?

• Kan dit openbaar gemaak word?

4.5.1 Is dit wettig?

Die eerste kriterium waaraan die sakeonderneming moet voldoen om as eties

verantwoordbaar gesien te word, is om te bepaal of die besluit wettig is.

In die geval waar wetlike standaarde duidelik is en algemeen aanvaar word as regverdig, sal

besluitneming wat die wet oortree, gesien word as eties onaanvaarbaar. In die gevalle waar

daar nie duidelike wetlike standaarde is nie, of ervaar word as onregverdig, is die regstoets

nie voldoende kriteria om te bepaal of besluitneming eties korrek is nie en moet die ander

drie kriteria oorweeg word vir etiese besluitneming.

Verwys na bl. 157-158 in die handboek vir ŉ meer volledige beskrywing.

4.5.2 Voldoen dit aan ondernemingstandaarde?

Die tweede kriteria meet besluitneming teen die standaarde van die onderneming. Die etiese

standaarde van ŉ onderneming word gewoonlik geformuleer in ŉ etiese kode of ŉ beleid wat

oor spesifieke etiese kwessies handel.

GBE105 Bedryfsetiek


Daar geld twee benaderings rakende hierdie kriteria, nl. die reël-gebaseerde benadering,

wat handel oor die gedetailleerde kodes en beleidsdokumentasie, en die waarde-

gebaseerde benadering.

• Die reël-gebaseerde benadering tot etiek het die voordeel dat dit baie spesifiek en

duidelik is, en duidelike begeleiding bied tydens etiese sakebesluitneming. Wanneer

ondernemings hierdie benadering volg is daar wel die risiko dat werknemers se

gevoel van persoonlike verantwoordelikheid ondermyn word.

• Die waarde-gebaseerde benadering doen ŉ beroep op persoonlike etiese diskresie

en verantwoordelikheid lê by die werknemers van ŉ sakeonderneming. Die nadeel

van hierdie benadering lê in die veralgemening wat nie genoegsame leiding voorsien

in spesifieke situasies nie.

Dieselfde nadele kan van toepassing wees op ondernemingstandaarde:

• Ondernemingstandaarde kan onvolledig wees indien dit nie gereeld opgedateer word

volgens nuwe ontwikkelinge nie.

• Ondernemingstandaarde kan eties gebrekkig wees en kan sodoende aanleiding gee

tot onetiese besluitneming.


4.5.3 Is dit regverdig teenoor belanghebbendes?

Om die regverdigheidstoets toe te pas, beteken daar moet bepaal word hoe die besluit

beskou en ervaar sal word deur die partye wat deur die besluit beïnvloed sal word. Daar

bestaan twee maniere om te onderskei wat die moontlike impak van besluite op ander sal

wees, morele verbeelding en belanghebbendesbetrokkenheid.

• Morele verbeelding verwys na die vermoë om verby die individu se perspektief te

dink en te spekuleer oor hoe die besluit beskou en ervaar sal word deur die ander

partye wat moontlik deur die besluit beïnvloed sal word.

• Belanghebbendesbetrokkenheid, binne die konteks van die geldigheidstoets, verwys

na die proses van interaksie met persone en partye wat moontlik beïnvloed kan word

deur die besluit, ten einde te bepaal hoe hulle voorsien watter impak die besluit op

hulle sal hê.

Albei hierdie metodes poog om die individu te help om verby selfbelang te kyk en te ervaar

hoe ander deur korporatiewe besluite beïnvloed kan word.


GBE105 Bedryfsetiek


4.5.4 Kan dit openbaar gemaak word?

Hierdie kriteria evalueer die individu se gemaklikheid om in die publiek verantwoordbaar te

wees vir die besluit wat geneem is. Indien wel, is dit ŉ goeie aanduiding dat die besluit eties

verantwoordbaar en regverdigbaar is.

Hierdie toets kan op twee maniere toegepas word.

• Die eerste is die publieke bekendmaking, waar die individu hom- of haarself moet vra

of hulle moreel gemaklik is met die besluit en dit aan die publiek sal openbaar.

• Die tweede weergawe van bekendmaking is die private toets. Dit heg meer

persoonlike en emosionele elemente aan die bekendmakingstoets. In hierdie

weergawe vra die individu hom- of haarself of hulle gemaklik voel om die inligting aan

die mees belangrike mense in hulle lewens te openbaar.


4.6 Om etiese dilemmas op te los



In hierdie afdeling word die Rasionele Interaksie vir Morele Sensitiwiteit (RIMS) strategie vir

die oplos van morele dilemmas bekendgestel. Die RIMS-benadering is ontwerp as ŉ

dilemma-oplossingstrategie wat gebruik kan word vir sosiale en persoonlike etiese

dilemmas in die werksplek.

• Sosiale dilemmas ontstaan wanneer verskillende mense ŉ teenstrydige oordeel vel

oor wat hulle beweer is moreel reg rakende ŉ spesifieke situasie.

• Persoonlike dilemmas ontstaan wanneer ŉ persoon ŉ teenstrydige standpunt het oor

wat die mees gepaste morele besluit sal wees in ŉ spesifieke situasie.

Die doel van die RIMS-strategie is om ŉ proses te struktureer van rasionele interaksies

tussen teenstrydige standpunte in ŉ morele dispuut, wat sal lei tot ŉ moreel sensitiewe

besluit.

4.6.1 Morele meningsverskille

Die huidige wydverspreide meningsverskille oor morele sake kan teruggedateer word na die

15de eeu, die era wat gereken kan word as die begin van die Moderne Era. In die

Middeleeue (van die vyfde tot die 14de eeu) was morele meningsverskille nie net ongewoon

nie, maar ook gereken as ŉ gevaarlike afwyking. Die Middeleeue was gekarakteriseer deur

GBE105 Bedryfsetiek


twee kenmerkende aspekte. Die eerste was die dominante posisie van die kerk, en

tweedens was die rol wat rasionele denke gespeel het om ŉ rasionele grondslag te bied vir

die oortuigings van die kerk. Daar is van die rede verwag om versoening te bewerkstellig

tussen die verskillende teologiese dogmas ten einde ŉ teologiese sisteem tot stand te bring

wat rasioneel koherent sal wees. Enige menslike idee wat nie volgens die dogma van die

kerk was nie, was gediskrediteer en die lewe van die denker was in gevaar.

Teen die 12de eeu was Aristotle se skema van etiek dominant. Hierdie skema was

drievoudig en bestaan uit die volgende

• Menslike natuur in sy natuurlike en ongekultiveerde toestand.

• Etiese riglyne wat die menslike natuur kan transformeer en kultiveer.

• Menslike natuur in sy vervulde en gekultiveerde stadium.

Die funksie van die morele riglyne binne die skema was om individue te transformeer van

hul ongeskoolde toestand na ŉ moreel gekultiveerde toestand.

Hierdie skema is radikaal verander vanaf die Renaissance (laat 14de en 15de eeu) as ŉ

nuwe ideaal van rede wat dominant geraak het. Na die Hervorming in die 16de eeu, het

onder andere, die Protestante begin aandring daarop dat slegs die rede, nie die ware sin

van die mensdom kan begryp nie. Die teologiese doktrine van die oorspronklike sonde het

gekonstateer dat elke aspek van menslike natuur, insluitend die rede, deur sonde korrup

gemaak is. Aristotle se skema was verwerp omdat dit gebaseer was op rasionele denke en

nie op teologiese openbaring nie.

Die ondergang van Aristotle se skema is verder geneem gedurende die Verligting van die

18de eeu. Die dominante filosofie van die wetenskap het ŉ nuwe funksie aan die rede

toegeskryf. Volgens hierdie nuwe filosofie van die wetenskap was die funksie van die rede

nie om die sin van menslik lewe te bepaal nie, maar om waarheid en wiskundige

verhoudinge te evalueer en niks meer nie. Dus, was die resultaat van die nuwe standpunt

dat die rede beperk was om uitsprake te maak oor, “wat is”, en om geen uitsprake te maak

oor, “wat moet wees”, nie.

Die nuwe manier van dink oor etiek was dus gebaseer op wat beskou kan word as die

gepaste rol wat die rede moet speel. Die sleutel eienskappe van hierdie nuwe standaard van

rasionaliteit was subjektiwiteit en universaliteit: kennis moenie meer gegrond wees op die

outoriteit van die kerk nie, maar op die rasionele insigte van die individu (subjektiwiteit). Die

rasionele eise van die individu moes gekontroleer word deur ander onafhanklike en

rasionele individue, ten einde te bepaal wat universeel geld.

GBE105 Bedryfsetiek


Filosowe van die Moderne Era het die uitdaging opgeneem om ŉ nuwe konsep van etiek te

ontwikkel, binne die beperkinge wat deur moderne rasionaliteit daargestel is. Kant se

Deontologie etiekteorie is ŉ goeie voorbeeld van hierdie tipe benadering, omdat dit poog om

aan die twee kriteria te voldoen wat daargestel is deur die moderne konsep van rasionaliteit,

nl. subjektiwiteit en universaliteit. Terwyl Kant die rasionele vermoë van individue as

uitgangspunt gebruik tot sy benadering, gebruik Mill die plesier wat individue ervaar as sy

uitgangspunt. Mill baseer sy teorie op wat hy sien as ŉ empiriese feit – alle mense streef

daarna om maksimale plesier te ervaar.

Volgens MacIntyre het hierdie uiteenlopende uitgangspunte tot ŉ groot probleem gelei.

Volgens hom is daar geen manier waarop die teenstrydige aansprake van die verskillende

teorieë versoen kon word nie, omdat almal aan die eise van die moderne rasionaliteit

voldoen. Daar is geen gedeelde objektiewe norme waarteen die meriete van die

teenstrydige etiekteorieë beoordeel kon word nie. Die Moderne Era het dus aanleiding

gegee tot morele teenstrydighede sonder die moontlikheid van ŉ oplossing.

� Hantering van morele meningsverskille

Die Duitse filosoof, Jurgen Habermas, stel voor dat konsensus gevind kan word in die ideal

speech situation as kriteria vir etiese kennis. Volgens hierdie alternatiewe konsep van

rasionaliteit, word kennis geskep deur die gespreksooreenkoms in die interaksie van

rasionele deelnemers. Habermas se teorie fokus op die proses waardeur etiese besluite

gemaak word.

Die voor die hand liggende beswaar teen sy konsep van rasionaliteit, is dat dit die deur

oopmaak vir relativisme en kan dus nie gesien word as ŉ ernstige plaasvervanger vir die

moderne wetenskaplike rasionaliteit nie.

Habermas se ideal speech situation bied die konteks vir die proses van die daarstelling van

kennis. Dit verwys nie na die persoonlikhede of vermoëns van die deelnemers nie, maar na

die strukturele funksies van die bespreking. Dus word alle deelnemers in die gesprek

behandel asof hulle werklik gelyk is in alle vorme van samewerking. Die enigste kragte wat

in hierdie situasie toegelaat word, is die krag van die beste rasionele argument. Die basiese

reëls van die proses van kennisvorming, is soos volg:

• Die enigste bewyse wat die deelnemers mag bekendstel in die gesprek, is empiriese

ervaring wat objektief toeganklik is.

• Die proses van kommunikatiewe interaksie word alleenlik gedryf deur die krag van

die sterkste rasionele argument.

GBE105 Bedryfsetiek


• Slegs daardie ervaringe, argumente en norme waaroor konsensus bereik word, kan

beskou word as kennis.

• Enige kennis gevorm op hierdie wyse, is altyd oop vir toekomstige hersiening.

Die duidelike voordeel van Habermas se teorie is die hertoelating tot die domein van kennis

van die meeste van die areas wat uitgesluit word deur die moderne rasionaliteit.

Habermas se morele teorie bied waardevolle insigte wat aangewend kan word in die

ontwikkeling van ŉ strategie vir morele besluitneming in die bedryf van sake. Een beswaar

teen sy teorie is dat sy ideal speech situation ŉ onbereikbare droom in die korporatiewe

omgewing is. Besigheid word tradisioneel georganiseer in hiërargieë wat mense van bo tot

onder skei ten opsigte van magsverdeling. Hierdie teorie doen egter ŉ etiese beroep op

deelnemers om op te tree asof hulle gelykes is. Dus, binne die sakeomgewing, moet

deelnemers in morele dispute gevra word om hulle magsverhouding eenkant te plaas

wanneer hulle ŉ morele besluitnemingsproses betree.


4.6.2 Aannames rakende die RIMS-strategie

Habermas se morele teorie vorm die ruggraat van die RIMS-strategie. Dit bied die breë

buitelyne wat meer vleis moet kry, deur middel van ŉ verdere stel aannames:

• Aanname een: Morele meningsverskille is ŉ gegewe.

• Aanname twee: Morele meningsverskille is nie gelykstaande aan etiese relativisme

nie.

• Aanname drie: Dialoog kan oplossings lewer.

• Aanname vier: Om te fokus op motiewe is nutteloos.

• Aanname vyf: Slegs morele argument word toegelaat.


4.6.3 Die RIMS-strategie

Die RIMS-strategie begin met die rasionele interaksie. Dit is ŉ rasionele debat tussen twee

of meer teenstrydige sieninge van die morele kwessie onder bespreking. In so ŉ debat word

die teenstrydige sieninge aangebied, ontleed en bespreek in ŉ rasionele en verdraagsame

wyse. “Rasioneel” in hierdie konteks verwys daarna dat standpunte gebaseer is op redes

wat dit verstaanbaar sal maak vir ander en is nie beperk tot empiriese bewyse nie, maar sluit

in waardes, kultuur, godsdiens en emosies wat bewyse kan lewer tot die spesifieke

GBE105 Bedryfsetiek


standpunt. Verdraagsaamheid word vereis sodat alle standpunte gerespekteer kan word en

erken kan word as geldige perspektiewe wat ŉ bydrae kan lewer om ŉ oplossing vir die

probleem te vind. Deelnemers moet mekaar die vryheid gun om hulle standpunte te staaf en

die geleentheid gebied word om teenstrydig en krities teenoor die standpunte van ander te

wees.

� Stappe in die RIMS-strategie

Die RIMS-strategie vir morele besluitneming kan in drie stappe opgesom word:

• Stap een: Genereer en evalueer al die standpunte

• Stap twee: Identifiseer die implikasies

• Stap drie: Vind oplossings

Die bogenoemde stappe kan gebruik word om sosiale en persoonlike dilemmas op te los.


4.6.4 Besware teen die RIMS-strategie

Twee van die belangrikste besware teen die RIMS-strategie:

• Dit is tydrowend

• Niemand kan gedwing word om dit te gebruik nie


4.7 Etiese dilemmas in die sakeonderneming: Werknemergelykheid (Employment

Equity)



Morele dilemmas ontstaan in die werksplek wanneer twee of meer partye moreel

teenstrydige standpunte het oor ŉ kwessie, beleid of praktyk. ŉ Kwessie wat gereeld konflik

uitlok, is die teenstrydige standpunt in die werksplek rakende werknemersgelykheid. Die

teenstrydigheid wat ontstaan is dat, hoewel werknemersgelykheid geleenthede skep vir

sommige mense, dit ander uitsluit van geleenthede vir aanstelling of bevordering.

Regstellende aksie het die vermoë om potensiaal in die werksplek te ontsluit, maar ook die

vermoë om die werksmag te demoraliseer en te verdeel, indien dit nie met morele

sensitiwiteit geïmplementeer word nie. ŉ Konkrete strategie is nodig om ŉ potensiële ramp te

GBE105 Bedryfsetiek


voorkom. In hierdie afdeling word die RIMS-strategie toegepas op die morele kwessies wat

opduik weens die beleid van werknemersgelykheid.

4.7.1 Hoekom regstellende aksie

In Suid-Afrika het die apartheidsbewind vooroordeel en onregverdigheid bevorder ten

opsigte van swart Suid-Afrikaners. Die diskriminasie teen swart Suid-Afrikaners het

saamgeval met die reeds uitgebreide diskriminasie teen vroue. Die geslagsdiskriminasie

was en is steeds as gevolg van kulture geloofsoortuigings en stereotipes. Toe die eerste

demokratiese verkose regering aan bewind gekom het in 1994, het hulle die opdrag gehad

om ongelykhede van die verlede weens diskriminerende praktyke, te herstel. Hulle het

besluit om ŉ beleid van regstellende aksie in te stel om die diskriminasie van die verlede reg

te stel. Hierdie beleid is vervat in wet met die proklamering van die Wet op Gelyke

Indiensneming van 1998. Hierdie Wet bepaal uitdruklik dat die doel is om gelykheid in die

werksplek te vermag deur:

“(a) billikheid in die werksplek te vestig, gelyke geleenthede en billike behandeling by

indiensneming te bevorder deur onbillike diskriminasie uit te skakel,

(b) regstellende aksiemaatreëls te implementeer om diensonregverdighede te herstel wat

deur aangewese groepe ervaar word en billike verteenwoordiging in alle beroepskategorieë

en vlakke in die werksmag te verseker.”


4.7.2 Onderskei regstellende aksie van verwante konsepte

Regstellende aksie maak slegs sin teen die agtergrond van die verlengde onreg waar

diskriminasie sekere groepe mense benadeel het. ŉ Gevolg van hierdie diskriminasie is die

grootskaalse ongelykhede tussen die wat die vrugte gepluk het van die diskriminasie en die

wat dit ontneem is.

Regstellende aksie is ŉ intervensie met die intensie om die nalatenskap van ongelykheid te

oorkom, soos wat dit in die werksplek manifesteer. Hierdie aspek moet duidelik onderskei

word van die twee verwante praktyke, waarmee dit gereeld verwar word, nl. ongelyke

geleenthede en omgekeerde diskriminasie.

� Gelyke geleenthede teenoor regstellende aksie

Regstellende aksie word gesien as die meganisme wat die gaping tussen die situasie van

ongelykheid, veroorsaak deur die verlede, en die ideale situasie van gelyke geleenthede

oorkom. So ŉ tydelike intervensie is slegs bedoel om die transformasie van die situasie van

ernstige en onregverdige ongelykheid te fasiliteer tot ŉ situasie waar die ongelykhede

GBE105 Bedryfsetiek


reggestel is tot die mate waar almal op gelyke voet kan meeding. Sou regstellende aksie die

verander van ŉ tydelike oorgansmeganisme na ŉ permanente beleid van begunstiging van

die voorheen-benadeeldes, verander dit in omgekeerde diskriminasie.

� Omgekeerde diskriminasie teenoor regstellende aksie

Die huidige tendens in die toepassing van regstellende aksie is dat een vorm van

onregverdige diskriminasie vervang is met ŉ ander vorm van onregverdige diskriminasie. Die

enigste verskil tussen die situasie voor en na die omgekeerde diskriminasie, is die teiken

van die diskriminasie. Die groepe wat voordeel uit die aanvanklike diskriminasie getrek het,

het nou slagoffers geword en die vorige slagoffers het nou die bevoordeeldes geword. ŉ

Element van wraak is duidelik in die beleid van omgekeerde diskriminasie. Hierdie is nie wat

regstellende aksie poog om te bereik nie.


4.7.3 Definisie van regstellende aksie

Regstellende aksie kan gedefinieer word as ŉ tydelike intervensie van voorkeurbehandeling

om die gevolge van diskriminasie te herstel om mense in staat te stel om as gelykes mee te

ding vir geleenthede. Hierdie beskrywende definisie is ook normatief in die opsig dat dit

sekere kriteria daarstel wat bevredig moet word tydens regstellende aksieprogramme.

Daar is vier komponente van hierdie definisie wat verdere verduideliking vereis:

• Tydelike intervensie

• Voorkeurbehandeling

• Gevolge van diskriminasie

• Om as gelykes mee te ding


4.7.4 Besware teen regstellende aksie

Indien die implementering van regstellende aksie nie bestuur word met sorg en morele

sensitiwiteit nie, kan dit lei tot ŉ morele mynveld wat die goeie intensie van regstellende

aksie kan vernietig.

Die mees algemene besware teen regstellende aksie:

• Regstellende aksie kan negatiewe gevoelens genereer.

• Regstellende aksie kan diegene wie eintlik bevoordeel moet word, benadeel.

GBE105 Bedryfsetiek


• Regstellende aksie aanstellings word gestigmatiseer.

• Regstellende aksie kan veroorsaak dat die standaarde verlaag.

• Regstellende aksie vererger stereotipes.

Verwys na bl. 186-188 in die handboek vir ŉ meer volledige beskrywing.

4.7.5 Toepassing van die RIMS-strategie tot regstellende aksie

Drie basiese stappe om die RIMS-strategie toe te pas om morele dilemmas op te los:

� Stap een: Genereer en evalueer al die standpunte

Enige morele standpunt wat aan die volgende drie kriteria voldoen, moet in berekening

geneem word tydens die besluitnemingsproses:

• Dit moet ŉ morele argument wees en nie ŉ selfsugtige een nie.

• Dit moet duidelik en verstaanbaar wees vir almal.

• Dit moet feitelik korrek wees.

� Stap twee: Identifiseer die implikasies

Die fokus moenie wees op die motiewe agter die verskeie standpunte nie, maar om die

positiewe en negatiewe implikasies in al die verskillende standpunte te verwoord.

� Stap drie: Vind oplossings

Deelnemers moet aktief poog om oplossings te vind wat negatiewe implikasies tot ŉ

minimum kan beperk, terwyl positiewe implikasies behou word.

Verwys na bl. 190 – 198 in die handboek vir ŉ meer volledige beskrywing en toepassing van

hierdie stappe.

4.7.6 Samevatting

Om sakebesluite op wettige, ondernemingstandaarde, regverdigheid en

bekendmakingstoetse te baseer is ŉ goeie manier om te verseker dat sakebesluite eties

verantwoordbaar is. Wanneer etiese dilemmas rakende sakebesluite opduik, is ŉ goeie

benadering om die RIMS-strategie toe te pas as ŉ instrument om die proses van dilemma-

oplossing te begelei. Die instrument het ook geweldig bygedra in die herontwerp van die

moreel sensitiewe kwessie van regstellende aksie deur die negatiewe uitkomstes te

minimaliseer, terwyl die positiewe uitkomste behoue gebly het.

GBE105 Bedryfsetiek


4.7.7 Selfevaluering

Aktiwiteit 4

Lees die onderstaande artikels oor SAL se beleid oor regstellende aksie en beantwoord

die onderstaande vrae:

• http://www.fin24.com/Companies/TravelAndLeisure/SAA-cadet-programme-faces-

probe-union-20131008

• https://solidariteit.co.za/mrk-gaan-sal-se-kadetprogram-ondersoek/

• http://www.beeld.com/nuus/2013-06-17-solidariteit-wil-wittes-help-vlieg

• http://www.beeld.com/nuus/2013-06-12-sal-kies-nie-wit-mans

• http://www.beeld.com/nuus/2013-10-08-saa-menseregtekommissie-ondersoek-

diskriminasie

1) Met oorweging van die definisie van regstellende aksie, sou jy sê dat regstellende

aksie in Suid-Afrika suksesvol toegepas word?

2) Met verwysing na die artikels, pas die drie stappe van die RIMS-strategie toe om die

morele dilemma op los rakende die posisie waarin SAL homself bevind.

3) Na jou mening, is die algemene besware teenoor regstellende aksie relevant tot die

SAL kadetprogram? Motiveer jou antwoord.

GBE105 Bedryfsetiek


Notas

GBE105 Bedryfsetiek

Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese sake Bladsy 87

Studie-eenheid 5: Die bestuur van etiese prestasie


Kennis en begrip



• Korporatiewe bestuur en etiek

• Die bepaling van etiese risiko

• Etiese kode

• Institusionalisering van etiek

• Etiese prestasieverslagdoening

• Etiese leierskap en organisatoriese kultuur

Vaardighede


• die verskillende korporatiewe bestuursbenaderings te onderskei.

• die belangrikheid van etiese korporatiewe bestuur te verduidelik.

• etiese risiko’s te bepaal.

• ŉ etiese kode in die sakeonderneming te formuleer en te implementeer.

• om etiek op strategiese, sistemiese, operasionele vlak te implementeer en die rol van

bestuur in hierdie proses te beskryf.

• verslag te doen rakende etiese prestasie.

• etiese leierskap en die skep van ŉ etiese organisatoriese kultuur te bespreek.




GBE105 Bedryfsetiek



Hoofstuk 16, bl. 201 – 216

Hoofstuk 17, bl. 217 – 234

Hoofstuk 18, bl. 235 – 248

Hoofstuk 19, bl. 249 – 273

Hoofstuk 20, bl. 274 – 284

Hoofstuk 21, bl. 285 – 298




Aktivisme Neem aksie om ŉ spesifieke resultaat te bereik.

Institusionalisering Die instelling van ŉ praktyk as ŉ norm.

Prominensie Die toestand van relatiewe belang of bekendheid.

Risikobestuur Die proses van identifisering, assessering en die beheer van

risiko's wat voortspruit uit operasionele faktore. Om besluite te

neem wat risikokoste met die missievoordele balanseer.

Sanksies Gesaghebbende wet wat geproklameer word as straf vir die

oortreding van ŉ reël of wet.

Volhoubaarheid Die vermoë om die nodige vlak en duur van operasionele

aktiwiteite en doelwitte te bereik en in stand te hou.

5.4 Inleiding

Korporatiewe bestuur verwys na die beheer wat uitgeoefen word oor maatskappye. Hierdie

beheer kan uitgeoefen word deur reguleerders, of ander magte buite die maatskappye soos

die staat of plaaslike gemeenskappe. Maatskappye kan egter ook hulle bedryfsaktiwiteite

intern beheer. In hierdie geval word verwys na die ondernemingsvlak van korporatiewe

bestuur. In hierdie gedeelte van die begeleidingsgids word gefokus op die proses van die

bestuur van etiek op ondernemingsvlak.

In Hoofstuk 16 in die handboek word daar onderskeid getref tussen die etiek van bestuur en

die bestuur van etiek. Die etiek van bestuur verwys na die fundamentele etiese verpligtinge

GBE105 Bedryfsetiek


van ondernemings om verantwoordelik, verantwoordbaar, regverdig en deursigtig te wees in

al hulle handelinge en bedryfsaktiwiteite. Die bestuur van etiek, andersyds, verwys na die

proses van die bestuur van die etiek van die onderneming. In ooreenstemming met die

King III-verslag oor korporatiewe bestuur vir Suid-Afrika, word ŉ vier-stapproses vir die

bestuur van korporatiewe etiek uiteengesit.

In Hoofstuk 17 in die handboek word ŉ gestruktureerde benadering tot die analise van etiese

risiko’s en geleenthede voorgestel. Hoe die belanghebbendes se persepsies en verwagtinge

in ŉ onderneming gemeet moet word en die onderneming bemagtig moet word om ŉ etiese

risikoprofiel op te stel en die onderneming se stand van etiese besluitneming word ook

aangespreek.

In Hoofstuk 18 word die aard en dimensies van kodes van etiek bespreek as ŉ koppelvlak

tussen organisatoriese etiese waardes en etiese gedrag.

In Hoofstuk 19 word die institusionalisering van etiek op strategiese, sistemiese en

oprasionele vlakke in die onderneming bespreek.

Die beginsels en prosesse van etiekrapportering word in Hoofstuk 20 bespreek.

Studie-eenheid 5 sluit af deur die rolle en verantwoordelikhede van leierskap en etiese

organisatoriese kultuur in die bestuur van etiek te bespreek.

5.5 Korporatiewe bestuur en etiek



5.5.1 Korporatiewe bestuursonderskeidings

Om die verskillende persepsies en benaderings rakende korporatiewe bestuur te verstaan,

moet ŉ paar belangrike onderskeidings gemaak word rakende hierdie veld.

� Interne en eksterne korporatiewe bestuur

Die onderskeid tussen interne en eksterne korporatiewe bestuur handel oor waar die lokus

van beheer in die sakeonderneming geposisioneer is.

Indien die lokus van korporatiewe beheer in die sakeonderneming lê, by die direkteure en

uitvoerende bestuur van die onderneming, word daarna verwys as die interne lokus van

beheer en dus interne korporatiewe bestuur.

Indien die lokus van beheer buite die sakeonderneming is, nl. die owerheid en ander

regulatoriese instansies, word daarna verwys as eksterne korporatiewe bestuur. Die

GBE105 Bedryfsetiek


eksterne lokus van beheer word uitgevoer deur regulatoriese instansies, sosiale norme of

deur die mark.

� Aandeelhouer- en belanghebbende benadering tot korporatiewe bestuur

Die onderskeid tussen die aandeelhouer- en belanghebbende benadering tot korporatiewe

bestuur word getref deur te bepaal tot wie se voordeel die sakeonderneming bestuur word.

Indien korporatiewe bestuur slegs fokus op die belange van die aandeelhouer, kan interne of

eksterne korporatiewe bestuur gekarakteriseer word as aandeelhouer-georiënteerd. Hierdie

fokus op die belange van die aandeelhouers dui op ŉ eksklusiewe benadering tot

korporatiewe bestuur. Hierdie benadering word geassosieer met die agentskapsteorie.

Hierdie teorie gaan van die standpunt uit dat bestuurders agente is van aandeelhouers en

dus verplig is om op te tree in die beste finansiële belange van die aandeelhouers van die

onderneming.

Indien die benadering van korporatiewe bestuur nie uitsluitlik gefokus is op die belange van

die aandeelhouers nie, maar ook op die belange van die ander belanghebbendes, kan dit

gekategoriseer word as die belanghebbende benadering tot korporatiewe bestuur, of die

inklusiewe model van korporatiewe bestuur. Hierdie belanghebbende model word gebaseer

op die aandeelhouersteorie en beskryf die sakeonderneming as ŉ sosiale instansie waar die

belange van verskeie belanghebbende groepe beskerm en versterk word.

� Verpligte en vrywillige korporatiewe bestuur

Verpligte en vrywillige korporatiewe bestuursbenaderinge tot korporatiewe bestuur kan ook

onderskei word op grond van maatskappye se verpligte of vrywillige gehoorsaamheid aan

korporatiewe bestuurstandaarde.

Wanneer ondernemings verplig word om gehoorsaam te wees aan korporatiewe

bestuurstandaarde, is die standaarde in wette en regulasies omskryf en versuiming om aan

hierdie standaarde te voldoen, kan lei tot boetes, tronkstraf of weerhouding van notering of

verhandeling op die aandelemark.

In vrywillige korporatiewe bestuur neem standaarde die vorm aan van aanbevelings ten

opsigte van beginsels en praktyke wat die onderneming aanspoor om aan te voldoen. Dit

bestaan dus uit ŉ self-regulerende benadering waar maatskappye hul eie diskresie gebruik,

of hulle die voorgestelde beginsels of beleide wil toepas.


GBE105 Bedryfsetiek


5.5.2 Die etiek van bestuur en die bestuur van etiek

Etiek hou verband met korporatiewe bestuur op twee maniere:

• Die etiese waardes en beginsels wat ŉ spesifiek korporatiewe bewind ondersteun.

Hierdie dimensie staan bekend as die etiek van bestuur

• Die manier waarop daar van organisasies verwag word om hul etiese belange te

bestuur. Hierdie dimensie word na verwys as die bestuur van etiek.


5.5.3 Die prominensie van korporatiewe bestuur

Belangrike faktore wat bygedra het tot die toename in die prominensie van korporatiewe

bestuur:

� Vertroue in die sakeondernemings

Daar bestaan ŉ duidelike verwantskap tussen vertroue in sakebedrywighede en die

korporatiewe bestuurshervorming. Korporatiewe bestuurshervorming volg gewoonlik in die

nasleep tot ŉ reuse skandaal wat die vertroue van die samelewing in die sakeonderneming

vernietig het. Korporatiewe bestuurshervorming kan dus gesien word as ŉ poging om te

verseker dat ondernemings hulle sake op ŉ verantwoordelike, verantwoordbare, regverdige

en deursigtige manier uitvoer. Dit is juis die toewyding van ondernemings tot hierdie etiese

waardes wat die potensiaal het om vertroue in besigheid te herstel.

� Beleggerseise

Die ontstaan van die globale mark het dit vir beleggers moontlik gemaak om beter voordeel

te trek uit internasionale beleggingsgeleenthede en die mobiliteit van kapitaal het drasties

verhoog. Alhoewel beleggers baie gewillig is om voordeel te trek uit geleenthede regoor die

spektrum, is daar ŉ paar oorwegings wat hul besluit rondom beleggings beïnvloed:

• Die visie en strategie van die sakeonderneming.

• Die betroubaarheid en vermoëns van die bestuurspan.

• Die toegang tot betroubare inligting oor die huidige en toekomstige ontwikkelinge van

die onderneming.

• Beroep op kompensasie in die geval van wanbestuur.

• Versekering dat die sakeonderneming in so ŉ hoedanigheid sal optree dat dit nie tot

die verleentheid vir die beleggers sal wees nie.

GBE105 Bedryfsetiek


� Belanghebbende aktivisme

Onlangs het die tendens van aandeelhouersbetrokkenheid verander na ŉ meer aktiewe rol.

In plaas daarvan dat beleggers hulle aandele onttrek en uittree uit die sakeonderneming,

gebruik hulle hul invloed om druk uit te oefen op die direkteure en uitvoerende bestuur om

hulle korporatiewe bestuurstandaarde te verhoog.

Ander belanghebbende groepe het ook hervorm en meer sigbaar geraak. ŉ Verskeidenheid

groepe soos die verbruikersorganisasies, menseregteaktiviste, omgewingsbewustes,

regverdige-handel bevorderaars, arbeidsunies en anti-globaliseringsaktiviste plaas druk op

sakeondernemings om met verantwoordelikheid en regverdigheid op te tree.

� Sosiale mag

Soos wat ondernemings toeneem in grootte en globale mobiliteit het hulle al hoe meer

sosiale invloed verkry. Die sakeonderneming het ŉ geweldige invloed op die ekonomie,

samelewing en omgewing waarin hulle bedryf word.

Die groei van die moderne sakeonderneming gaan gepaard met geweldige sosiale invloed,

dikwels sonder verantwoordbaarheid teenoor die publiek. Hierdie teenstrydigheid tussen

groeiende korporatiewe sosiale invloed en die tekort aan publieke verantwoordbaarheid is

een van die faktore wat aanleiding gegee het korporatiewe bestuurshervorming. Dit is dan

juis hier waar die staat strenger korporatiewe beheer toepas. Die mag van die staat kan dus

gebruik word om te verseker dat sakeondernemings nie hulle sosiale mag misbruik nie en

meer sosiaal verantwoordelik optree. Nog ŉ manier om die sosiale invloed van

sakeondernemings te beheer, is deur spesiale belangegroep wat hulself mobiliseer rondom

spesifieke kwessies rakende sakeondernemings se impak op die omgewing.

� Risikobestuur

Die huidige prominensie van korporatiewe bestuur, kan toegeskryf word aan die behoefte

aan beskerming van korporatiewe bates. Die raad van direkteure is onder geweldige druk en

verplig om te verseker dat sisteme van bestuur ontwerp en ingestel word om die bates van

die onderneming te beskerm.

Die moderne inligtingstegnologie is onontbeerlik vir die bedryf van ŉ mededingende

onderneming, maar dit stel ondernemings ook bloot aan ŉ reeks nuwe risiko’s. Die risiko wat

geassosieer word met die inligtingstegnologie het nie sodanig betrekking op die fisiese of

finansiële bates van ondernemings nie, maar hul simboliese bates in die vorm van die

publieke reputasie van die onderneming. Die nuwe risiko wat deur die inligtings- en

kommunikasietegnologie veroorsaak word, is dus ŉ verdere aansporing vir maatskappye en

industrieë om hulle korporatiewe bestuurstandaarde te verhoog.

GBE105 Bedryfsetiek


� Volhoubaarheid

Daar tipes volhoubaarheid kan onderskei word, nl. globale volhoubaarheid en

ondernemingsvolhoubaarheid.

Globale volhoubaarheid handel oor die besef dat die huidige manier van menslike produksie

en verbruik nie volhoubaar is nie. Die verantwoordelikheid van die raad van direkteure is dus

om die bedryfsaktiwiteite van die onderneming so te struktureer en te beheer om sodoende

hul rol te vervul in die versekering van die volhoubaarheid van die planeet.

Die konsep van ondernemingsvolhoubaarheid het na vore gekom weens die besef watter

groot impak die mislukking van ŉ onderneming op alle belanghebbendes, insluitend die

werknemers, aandeelhouers, individue en die samelewing het.

Ondernemingsvolhoubaarheid sluit nie slegs finansiële prestasie in nie, maar ook die nie-

finansiële kwessies wat uiteindelik finansiële gevolge vir ŉ sakeonderneming inhou. Hierdie

nie-finansiële kwessies is die etiese, sosiale en omgewingsprestasie van die onderneming.


5.5.4 Korporatiewe bestuur in Suid-Afrika

Die geskiedenis van korporatiewe bestuur in Suid-Afrika is te nouste verweef met die

King III-verslag wat handel oor korporatiewe bestuur in Suid-Afrika.

� Korporatiewe bestuur in die King III-verslag

Die King III-verslag fokus op die interne vlak van korporatiewe bestuur. Die verslag maak

voorstelle oor beste praktyke in korporatiewe bestuur vir alle entiteite, ongeag die manier en

vorm van sakeondernemings of organisasies, en, of in die publieke, private sektor, of nie-

winsgewende sektore.

Die verslag spreek veral die diskresionêre gebied binne ondernemings waar die raad van

direkteure kan besluit oor hoe ŉ maatskappy bestuur en beheer moet word. Die verslag

beskou die eksterne en interne vlakke van korporatiewe bestuur as komplimenterende

dimensies van die korporatiewe bestuursbewind.

Van meet af het die King III-verslag dit duidelik gemaak dat ŉ vrywillige en nie ŉ verpligtende

benadering tot korporatiewe bestuur gevolg word. Die motivering vir hierdie benadering is

dat ŉ te sterk fokus op die nakoming van die beginsels in die verslag, die hoof doelwit van

die raad van direkteure, nl. om die prestasie van die onderneming te verbeter, sal ondermyn.

� Die etiek van bestuur

Volgens die King III-verslag is etiek die grondslag en rede vir korporatiewe bestuur. Alle

aspekte van die verslae, bv. die rolle en verantwoordelikhede van die raad, ouditkomitees,

GBE105 Bedryfsetiek


risikobestuurders en interne oudit moet gesien word as manifestasies van die intensie van

die onderneming om sy werk op ŉ etiese manier te doen.

Aangehaal uit die Derde King III-verslag:

“14 Die etiek van korporatiewe bestuur vereis dat alle beraadslagings, besluite en aksies

van die raad en uitvoerende bestuur gebaseer word op die volgende vier etiese waardes

wat onderliggend aan goeie korporatiewe bestuur is:

14.1 Verantwoordelikheid: Die raad moet verantwoordelikheid aanvaar vir die bates en

aksies van die maatskappy en gewillig wees om korrektiewe aksies te neem om die

maatskappy op ŉ strategiese pad te hou wat eties en volhoubaar is.

14.2 Verantwoordbaarheid: Die raad moet in staat wees om die besluite en aksies te

regverdig teenoor die aandeelhouers en die ander belanghebbendes.

14.3 Regverdigheid: Die raad moet verseker dat dit regverdige oorweging gee aan die

wettige belange en verwagtinge van al die belanghebbendes van die maatskappy.

14.4 Deursigtigheid: Die raad moet inligting op so ŉ wyse verklaar dat belanghebbendes

ingeligte evaluerings kan maak van die onderneming se prestasie en volhoubaarheid.”

(King Report on Corporate Governance for South Africa, 2009)

In die verslae word ŉ hele paar konsepte gebruik om uitdrukking te gee aan die inklusiewe

verpligtinge van die raad. Hierdie konsepte is soos volg: morele verpligtinge van die

direkteure, korporatiewe burgerskap en korporatiewe volhoubarheid.

Ten opsigte van die morele verpligtinge van die direkteure, beklemtoon die verslae dat die

eerste verpligting van die direkteure is om te dien volgens die beste belange van die

maatskappy. Hierdie pligte is gewete, inklusiwiteit, bevoegdheid, toewyding en moed.

Hierdie pligte word in die King III-verslag soos volg verduidelik:

“15. As ŉ rentmeester van die maatskappy, het elke direkteur die volgende vyf morele

pligte:

15.1 Gewete: ŉ Direkteur moet optree met ŉ intellektuele eerlikheid en onafhanklikheid

van verstand in die beste belange van die maatskappy en sy belanghebbendes, in

ooreenstemming met die inklusiewe belanghebbende benadering tot korporatiewe

bestuurder. Belangebotsings moet ten alle tye vermy word.

15.2 Inklusiwiteit: Inklusiwiteit van belanghebbendes is van die uiterste belang om

GBE105 Bedryfsetiek


volhoubaarheid te bereik en die wettige belange en verwagtinge van die

belanghebbendes moet in ag geneem word tydens besluitneming en strategie.

15.3 Bevoegdheid: ŉ Direkteur moet die kennis en vaardighede hê wat nodig is om die

maatskappy effektief te bestuur. Hierdie bevoegdheid moet deurlopend ontwikkel word.

15.4 Toewyding: ŉ Direkteur moet ywerig wees in die nakoming van sy pligte en

genoegsame tyd aan die maatskappy se belange afstaan. Om ondernemingsprestasie en

nakoming van die voorskrifte te verseker, vereis onwrikbare toewyding en die toepaslike

inspanning.

15.5 Moed: ŉ Direkteur moet die moed hê om die risiko te neem wat geassosieer word

met leiding en beheer van ŉ suksesvolle volhoubare sakeonderneming, en ook die moed

hê om op te tree met integriteit in alle raadsbesluite en aktiwiteite.”

(King Report on Corporate Governance for South Africa, 2009)

Die verslae beklemtoon die konsep van korporatiewe burgerskap wat dui op die etiese

verhouding van verantwoordelikheid tussen ŉ maatskappy en die gemeenskap waarin dit

bedryf word. ŉ Maatskappy moet dus hulle rol vervul in die bevordering van menseregte,

sosiale en menslike kapitaal, veiligheid, gesondheid, sowel as bekamping van

klimaatveranderinge en die uitputting van nie-vervangbare natuurlike hulpbronne.

Die gebruik van die term volhoubaarheid in die verslae verwys na die verantwoordelikheid

van die maatskappye om te verseker dat hulle sake doen op ŉ manier wat nie die

ekonomiese, sosiale en omgewingswelstand van die gemeenskap en die planeet in gedrang

bring nie.

� Die bestuur van etiek

Die King III-verslae beklemtoon dat dit die raad se verantwoordelikheid is om te verseker dat

die maatskappy intern voldoen aan sy etiese waardes en optree in ŉ verantwoordelike

manier teenoor die samelewing en die omgewing. Die raad moet die etiese toon stel deur

sigbare etiese leierskap, en die voorsitter moet die voorbeeld stel vir die raad. Die etiese

kultuur van die onderneming moet deurdring na elke dimensie van die onderneming,

insluitend die visie, doelwitte en bedryfsaktiwiteite.

Volgens die King III-verslae moet daar ŉ proses van etiese bestuur vasgestel word. Hierdie

proses van etiese bestuur bestaan uit die volgende vier aspekte:

1) Bepaal die etiese risiko- en geleentheidsprofiel van die onderneming

2) Gedragskode

GBE105 Bedryfsetiek


3) Die integrering van etiek

4) Etiese prestasieverslaggewing en bekendmaking


5.6 Die bepaling van etiese risiko’s



5.6.1 Risikobestuur

Risiko in die algemeen kan gedefinieer word as omstandighede of gedrag wat ŉ

onderneming voordelig of nadelig kan beïnvloed. Risiko handel oor die ware of moontlike

gebeure wat die waarskynlikheid om sakedoelwitte te bereik, verlaag, en die waarskynlikheid

vir verliese verhoog. Die King III-verslag oor korporatiewe bestuur vereis van direkteure om

verantwoordelikheid te neem vir die bestuur van risiko. Ondernemingsrisiko kan gewoonlik

gekategoriseer word ooreenkomstig die aard of bron, waarvan die mees algemene sake- en

finansiële risiko’s is.

• Sakerisiko’s het betrekking op mededinging, effektiwiteit van produksiefaktore, vraag

en aanbod kwessies en ekonomiese faktore.

• Finansiële risiko’s sluit in risiko’s wat verwant is aan krediet, buitelandse valuta,

rentekoerse, kontantvloei, hefboomfinansiering en likwiditeit.


5.6.2 Etiese risiko’s

Die raad se verantwoordelikhede rakende risiko het aansienlik uitgebrei met die verskuiwing

van die enkele (finansiële) winsrapportering na driedubbele verslagdoening (triple bottom-

line reporting). Hierdie driedubbele verslagdoening vereis van die raad om verslag te doen

van die onderneming se ekonomiese, sosiale en omgewingsvisie en prestasie. Die raad

moenie slegs verslag doen aan die aandeelhouers nie, maar aan al die belanghebbendes,

oor wat hulle beskou as die belangrikste risiko’s in al drie hierdie areas. Ook moet die raad

verslag doen oor al die strategieë wat hulle volg om hierdie risiko’s te verminder. Etiese

risiko is dus ŉ integrale deel van die tweede aspek van rapportering, nl. sosiale rapportering.

Drie dimensies van sosiale rapportering kan onderskei word, nl. interne sosiale rapportering,

eksterne rapportering en etiekrapportering.

GBE105 Bedryfsetiek


Interne rapportering verwys na die maatskappye met sosiale kwessies soos veiligheid,

gesondheid en menslike kapitaal. Eksterne sosiale rapportering verwys na hoe maatskappye

handel met eksterne sosiale kwessies, soos korporatiewe sosiale verantwoordelikheid

(KSV), korporatiewe sosiale investering (KSI) en sosiale transformasie. Etiekrapportering

fokus op die etiese prestasie van ŉ sakeonderneming, wat soms ook bekend staan as die

organisatoriese integriteit.

Verwys na Figuur 17.1, bl. 219 in die handboek, vir die voorstelling van etiek as ŉ

komponent van driedubbele verslagdoening.

Vir ŉ onderneming om volledig verslag te kan lewer op die etiese prestasie, moet die

onderneming deur interne en eksterne verslagdoeningsaksies kan bewys dat die etiese

risiko’s voldoende geëvalueer is.

Risiko word ook geassosieer met verkryging. Die oortuiging dat om risiko’s te neem, word

beloon met finansiële wins, is die kern van entrepreneurskap en kapitalisme. Om

korporatiewe risiko’s gevolglik te bestuur, beteken om omstandighede of gedrag te vermy

wat die onderneming nadelig kan beïnvloed en terselfdertyd die omstandighede of gedrag

na te jaag wat tot voordeel van die onderneming kan wees.


5.6.3 Die waarde van etiek risikobestuur

Die bestuur van etiese risiko’s begin met ŉ volledige begrip van die gevare en voordele van

etiese prestasie of die tekort daaraan vir ondernemings.

� Etiese risiko en reputasie

Die effektiewe bestuur van etiese risiko’s verhoog die onderneming se potensiaal om

gereken te word as ŉ verantwoordelike korporatiewe burger. Die King III-verslag definieer

goeie korporatiewe burgerskap as die vestiging van ŉ etiese verhouding van

verantwoordelikheid tussen die onderneming en die gemeenskap waarin dit bedryf word.

As ŉ goeie korporatiewe burger, kan ŉ onderneming ŉ gunstige reputasie verkry wat eties-

georiënteerde belanghebbendes lok en twyfelagtige belanghebbendes afstoot.

Tabel 17.1, op bl. 221 in die handboek, stel die positiewe en negatiewe risiko’s voor wat die

onderneming se reputasie kan beïnvloed.

� Ander voordele van etiese risiko-evaluering

Wanneer ŉ onderneming bewus is van die tipe en omvang van etiese bedreigings en

geleenthede wat die onderneming in die gesig staar, kan die onderneming hierdie inligting

GBE105 Bedryfsetiek


gebruik om etiese bestuurstrategieë te formuleer, etiese bestuurstrukture te skep, etiese

standaarde te ontwikkel en etiese bestuursisteme te ontwerp.


5.6.4 Identifisering van etiese risiko’s

Die hoof aspekte in die identifisering van etiese risiko’s handel rondom die Wie-? Wat-?

Hoe-vraag?

� Die rolspelers verantwoordelik vir die identifisering van etiese risiko’s

Die verantwoordelikheid vir die bestuur van etiese risiko’s berus by die raad van direkteure

van die onderneming. Die raad moet dus verseker dat etiese risiko geëvalueer, bestuur en

oor verslag gedoen word. Die proses van risiko-identifisering word gewoonlik gedelegeer na

die raad se sub-komitee.

� Tipes etiese risiko wat identifiseer moet word

Risiko is gesetel in omstandighede en optredes. Beide omstandighede en optredes kan

intern en ekstern wees tot die onderneming.

� Benaderings tot die identifisering van etiese risiko’s

Daar bestaan twee breë benaderings tot die identifisering van etiese risiko’s, unilaterale

benadering (eensydige) en die multilaterale benadering.

� Belanghebbende betrokkenheid

ŉ Multilaterale benadering tot belanghebbende betrokkenheid vereis dat die ondernemings

se belanghebbendes hul mening gee oor:

(a) die organisasie se etiese prestasie in die verlede, en

(b) die verwagtinge wat hulle het rakende die onderneming se toekomstige etiese

oriëntasie en prestasie.

Belanghebbendes betrokkenheid is ŉ proaktiewe benadering om betekenisvolle en

konstruktiewe dialoog te verseker rondom etiese kwessies wat belangrik is vir die

onderneming en dié wat daardeur geraak word.

Hierdie omvattende belanghebbende betrokkenheidstrategie behels drie relatief duidelike

fases (Kyk Figuur 17.2, bl. 266 in die handboek):

• Belanghebbende identifikasie

• Beplanning van belanghebbende interaksie

GBE105 Bedryfsetiek


• Implementering

� Metodes om inligting te verkry oor etiese risiko’s

Die proses van risiko-identifisering word hoofsaaklik gereken as ŉ navorsingsproses. Dus

moet hierdie proses voldoen aan die aanvaarde kriteria van navorsing, nl. betroubaarheid en

objektiwiteit. ŉ Aantal kwantitatiewe en kwalitatiewe instrumente kan gebruik word om die

perspektief van die interne en eksterne belanghebbendes te bepaal.

Die keuse van navorsingsmetode hang af van die volgende faktore:

• Hoe ernstig die onderneming is om iets te doen rakende etiek.

• Die toewyding, tyd en hulpbronne beskikbaar om risiko’s te identifiseer.

• Die grootte van die onderneming.

• Die diverse aard van die onderneming se mense, produkte, prosesse en markte.

• Die hoeveelheid prioriteitsbelanghebbendes wat ondervra moet word

• Die kompleksiteit van die belanghebbendes se verwagtinge.

• Die potensieel-sensitiwiteit van die inligting wat verkry mag word.

Daar bestaan vyf metodes wat gebruik kan word:

• Persoonlike onderhoude

• Vraelyste

• Fokusgroepe

• Dokumentanalise

• Standaardstelling (benchmarking)

• Waarderende ondersoek (appreciative inquiry)

� Etiese risikoprofiel

Nadat die navorsingmetodes toegepas is, moet die inligting wat versamel is vergelyk,

gekodeer, geïntegreer, ontleed, en waar van toepassing, onderwerp word aan statistiese

analise. Verslae oor bevindinge moet dan saamgestel en aangebied word, tesame met

aanbevelings aan die raad en ander relevante partye. Bevindinge moet ook aangebied word

aan ander belanghebbendes vir kommentaar en om voorstelle vir aanpassings te bekom.

Hierdie kommentaar en voorstelle moet met die finale verslae geïntegreer word. Sodoende

kan ŉ omvattende organisatoriese etiese risikoprofiel saamgestel word.

GBE105 Bedryfsetiek



5.7 Etiese kode



5.7.1 Die belangrikheid van etiese kodes

In die afgelope paar jaar was daar ŉ geweldige toename in korporatiewe kodes. Die drie

mees bekende redes hiervoor:

• Die toename in korporatiewe bestuurshervorming

• Die verandering in organisatoriese strukture

• Die globale impak van inligtings- en kommunikasietegnologie

� Korporatiewe bestuurshervorming

Die globale golf van korporatiewe bestuurshervorming het bygedra tot die toename in die

hoeveelheid korporatiewe kodes van etiek. Die rede hiervoor is om vertroue in die

sakeonderneming te herstel en so het etiek in sakeondernemings ŉ baie belangrike

fokuspunt in korporatiewe bestuurshervorming geword.

In Suid-Afrika, het die eerste King-verslag oor korporatiewe bestuur, in 1994, voorgestel dat

sakeondernemings hul eie etiese kodes moet hê. Die tweede King-verslag het daarop

uitgebrei en die derde King-verslag het voorgestel dat maatskappye hul eie kode van etiek

as ŉ integrale deel van hul etiekbestuursprogramme moet hê.

� Organisatoriese strukture

In die afgelope paar jaar was daar in die markomgewing ŉ verskuiwing van die hiërargiese

organisatoriese strukture na platter organisatoriese strukture met projekspanne, aanpasbare

netwerke en buigsame produksie- en diensskedules. Maatskappye moes sentrale

organisatoriese beheer inboet en moes al hoe meer staatmaak op die samewerking en

verantwoordelikhede van die werknemers in verskeie spanne en netwerke. Die oplossing vir

hierdie probleem lê in die gedeelde waardes.

Die toename in die belangrikheid van korporatiewe kodes van etiek kan gedeeltelik

verduidelik word deur die verwagtinge dat die kodes van etiek as ŉ meganisme kan optree

om te verseker dat alle lede van die werksmag toegewy is om gehoor te gee aan die

standaarde en gedrag, geartikuleer in die kode van etiek.

GBE105 Bedryfsetiek


� Inligtings- en kommunikasietegnologie (IKT)

Die geweldige groei in inligtings- en kommunikasietegnologie (IKT) het die vloei van inligting

bespoedig en vergemaklik. Maklike en bekostigbare toegang tot IKT beteken dat die impak

van korporatiewe aktiwiteite op individue, gemeenskappe en die natuurlike omgewing,

globaal, maklik en bekostigbaar gekommunikeer kan word.


5.7.2 Wat is ŉ kode van etiek?

ŉ Kode van etiek is ŉ dokument of ooreenkoms wat die standaard stel vir eties-aanvaarbare

gedrag in en deur die onderneming. Dit definieer die etiese standaarde of riglyne wat deur al

die lede van die onderneming gerespekteer moet word rakende besluitneming en aksies.

Sommige terme wat gebruik word om te verwys na ŉ kode van etiek is soos volg:

• Korporatiewe Credo

• Verklaring van sakebeginsels

• Waardeverklaring

• Kode van sakepraktyk

• Standaard van gedrag

• Riglyne vir gedrag

• Kode vir gedrag


5.7.3 Die doelwit van ŉ kode

Die eerste besluit wat geneem moet word in die ontwerp of hersiening van ŉ kode van etiek,

is om te bepaal wat die doelwit is wat die kode moet dien. Die groot verskeidenheid doelwitte

wat die kode kan dien, kan verdeel word in interne doelwitte en eksterne doelwitte. Interne

doelwitte verwys na die doelwitte intern tot die onderneming, terwyl die eksterne doelwitte

verwys na die doelwitte wat die onderneming wil bereik met betrekking tot sy eksterne

belanghebbendes in die sosiale omgewing.

� ŉ Kode van etiek vir die interne doelwitte

ŉ Kode van etiek kan ontwerp word om een of meer van die volgende intra-organisatoriese

doelwitte te bereik:

GBE105 Bedryfsetiek


• Om onetiese praktyke in die onderneming te voorkom deur duidelik uiteen te sit wat

as onaanvaarbare optredes of praktyke in die onderneming gesien sal word.

• Om etiese verantwoordelikheid te bevorder deur etiese waardes en standaarde te

verwoord wat die hele onderneming moet nastreef om aan te voldoen.

• Om riglyne te bied vir besluitneming rakende etiese kwessies, wat lede van die

onderneming dalk mag teëkom.

• Om ŉ proses van kultuurverandering te bevorder deur die werksmag rondom etiese

waardes te mobiliseer.

• Om ŉ verandering in leierskapsoriëntasie aan te dui.

• Om die moraal van die onderneming ŉ hupstoot te gee en aan die personeel te

kommunikeer dat bestuur op hul staatmaak en hulle vertrou.

� ŉ Kode van etiek vir eksterne doelwitte

ŉ Kode van etiek kan ook ontwikkel word in ŉ poging om die eksterne belanghebbendes van

die onderneming te lei, te bevredig en tevrede te stel. In sommige gevalle is die kode van

etiek nie bedoel vir die personeel van die onderneming nie, maar eksklusief vir eksterne

doelwitte. Die doelwitte van so ŉ kode van etiek kan moontlik wees:

• Om die boodskap aan die eksterne belanghebbendes te stuur dat die onderneming

vertrou kan word.

• Om die onderneming se reputasie onder die eksterne belanghebbendes te bevorder.

• Om eksterne belanghebbendes tevrede te stel rakende kommer oor spesifieke

organisatoriese praktyke.

• Om regulasies voor te spring deur vrywillig standaarde aan te neem wat eksterne

outoriteite se verwagtinge kan bevredig.

• Om standaarde van gedrag te stel wat die onderneming van die waardeketting en

industriële eweknieë verwag.

• Om te voldoen aan die wetlike standaarde of om die maatskappy te beskerm teen

potensiële regsgedinge.


5.7.4 Die proses van kode-ontwikkeling

Die proses om ŉ algemene stel waardes daar te stel, moet toelaat vir persoonlike

identifisering met, en toewyding aan die spesifieke waardes. ŉ Deelnemende proses van

GBE105 Bedryfsetiek


kode-ontwikkeling is noodsaaklik tot die uiteindelike sukses van die kode. In die proses van

kode-ontwikkeling moet daar reeds ondersteuning verkry word vir die etiese waardes,

standaarde en riglyne wat uiteindelik daarin vervat gaan word.


5.7.5 Die formaat van die kode

Daar kan onderskeid getref word tussen aspirasie kodes en rigtinggewende kodes. kodes

van Etiek kan in terme van hulle formaat geplaas word op ŉ spektrum wat strek van die

ekstreem suiwer aspirasie kodes tot die ekstreem suiwer rigtinggewende kodes.

� Aspirasie kodes (aspirational codes)

ŉ Aspirasie kode is gewoonlik ŉ kort dokument wat die etiese waardes, beginsels en

standaarde uitspel. Die aspirasie kodes stel ŉ standaard vir etiek waarna alle lede van die

onderneming kan streef – dus etiese ideale waarna die onderneming kan aspireer.

Voordele geassosieer met die aspirasie kodes van etiek:

• Herroepbaarheid

• Diskresie

• Inklusiwiteit

Die beperkings van aspirasie kodes:

• Vaagheid

• Toepassing

� Rigtinggewende kodes

Rigtinggewende kodes is ŉ meer uitgebreide dokument wat spesifieke riglyne neerlê oor wat

verwag word van die lede van die onderneming in spesifieke omstandighede. Die

rigtinggewende kode het ŉ definitiewe direksionele doelwit.

Voordele van die rigtinggewende kode:

• Spesifiek

• Afdwingbaar

• Sanksies

Tekortkominge van die rigtinggewende kode:

• Herroepbaarheid

GBE105 Bedryfsetiek


• Diskresie

Daar bestaan ook goeie redes om ŉ kode te ontwikkel wat aspirasie en rigtinggewende

elemente bevat. In hierdie geval sal die kode algemene etiese waardes, beginsels en

standaarde bevat, maar ook beskrywende direktiewe van wat hierdie etiese standaarde

beteken in sekere gevalle, sonder om alle moontlike scenario’s wat in die onderneming mag

voorkom, te dek.


5.7.6 Die inhoud van die kode

Die besluit oor die formaat van die kode het ŉ direkte betrekking op wat die inhoud sal

behels. Oor die algemeen kan die volgende kategorieë in die kode van etiek gevind word:

� Rasionaal vir die kode

Die regverdiging vir die bestaan van die kode. Dit verduidelik hoekom die kode ontwikkel is

en wat die doelwit is wat dit binne die onderneming moet dien.

� Etiese waardes, beginsels of standaarde

Bied norme wat die ondernemingsgedrag lei en dien as die ruggraat vir die kode van etiek.

� Riglyne vir gedrag

Spesifiseer wat is eties onaanvaarbaar in die onderneming en gee duidelike rigting oor wat

verwag word van die werknemers van die onderneming binne spesifieke situasies.

� Riglyne vir etiese besluitneming

Riglyne oor hoe om etiese waardes, beginsels en standaarde van etiek in die onderneming

toe te pas, word aangedui.

� Sanksies

Stipuleer die gevolge van oortredings van die kode. Die dissiplinêre prosedures wat gevolg

moet word, in die gevalle van oortreding van die etiese kode, word aangedui.

� Verwysing van hulpbronne

Verwys die lesers na die spesifieke ondersteuningshulpbronne wat gebruik kan word tydens

die implementering van die kode. Verwysings kan ook gemaak word na ander beleide en

dokumente wat geraadpleeg kan word.


GBE105 Bedryfsetiek


5.7.7 Die gees van die kode

Die gees van die kode van etiek kan ŉ merkbare invloed op die effektiwiteit van die kode hê.

Oor die algemeen het die kode van etiek ten doel om etiese wanpraktyke te elimineer deur

die daarstelling van sanksies. Hoewel hierdie aanslag as negatief ervaar kan word, is die

doel van die kode om lede te inspireer om die etiese waardes na te streef en as sodanig het

dit ŉ meer positiewe en ondersteunende toon.

In die onderstaande tabel word ŉ onderskeid getref tussen die retoriese dimensies van

organisatoriese kommunikasie i.t.v. verhoudings-, transformasionele, inligtings- en

instruksionele kommunikasie.

(Verwys Tabel op bl. 245 in die handboek)

Verhouding

(vertroue)

Transformasie

(verandering)

Informasie

(feite)

Instruksie

(aksie)

Wanneer die tabel op die kodes van etiek toegepas word, kan die model help om die

dominante toon van die kode te identifiseer. Belangrik om kennis te neem dat die vier modes

van kommunikasie in ŉ mededingende verhouding teenoor mekaar staan. Volgens die

model het elk van die kwadrante ŉ teenoorgestelde. Wat hiermee bedoel word is dat, indien

die toon van die kode oorwegend in een kwadrant val, kan verwag word dat die kode swak

sal presteer ten opsigte van die teenoorgestelde kwadrant.


5.7.8 Implementering van die kode

Wanneer die kode gefinaliseer is, moet dit gereeld en op verskeie wyses gekommunikeer

word sodat dit deur herhaling versterk kan word. Hierdie kommunikasie kan op direkte wyse

geskied, of via besprekings van morele dilemmas of gevallestudies.

Maatstawwe om die kode af te dwing moet wel vooraf geneem word. Daar moet duidelikheid

bestaan oor wat sal gebeur, indien ŉ lid van die onderneming die kode oortree. Spesiale

strukture moet geskep word om sulke oortredings te hanteer.


GBE105 Bedryfsetiek


5.7.9 Beperkinge van die kodes van etiek

Dit is veral die volgende:

• Kodes van etiek kan morele outonomie inhibeer.

• Die individu het vaardighede nodig om die kode van etiek toe te pas.

• Kodes van etiek kan ander standpunte stilmaak.

• Kodes van etiek kan teenproduktief wees.


5.8 Institusionalisering van etiek



Wanneer die onderneming bewus is van wat hulle wil bereik met verloop van tyd, kan die

onderneming se etiek institusionaliseer word op strategiese, sistemiese en operasionele

vlakke.

5.8.1 Institusionalisering op ŉ strategiese vlak

Etiese sakeondernemings bestuur etiek op ŉ doelgerigte manier. Dit word gedoen deur ŉ

visie vir etiek te formuleer. Hierdie etiese visie bestaan uit die uiteindelike stand van die

etiese identiteit wat die onderneming poog om te bereik oor ŉ sekere tydperk.

ŉ Strategie vir etiek impliseer dat wanneer die onderneming bedryfsetiek as strategies

belangrik omhels en besluit om etiek deel te maak van hoe die onderneming gedefinieer

word, moet daar op ŉ toepaslike etiekbestuurstrategie besluit word.

Vir etiek om geïnstitusionaliseer te word, moet etiese waardes deel gemaak word van die

bedryfsbewussyn van die onderneming. ŉ Korporatiewe gewete moet dus

geïnstitusionaliseer word.

Dit is die raad se verantwoordelikheid om te besluit op ŉ gepaste strategie vir die bestuur

van die etiese prestasie van die onderneming. Die strategie wat gekies word om etiese

risiko’s te bestuur word bepaal deur ŉ behoefte om die ondernemings te beskerm van etiese

mislukking of die onderneming se behoefte om voordeel te trek uit goeie etiese prestasie.

Daar bestaan vier breë strategieë vir etiese prestasiebestuur:

GBE105 Bedryfsetiek


� Die reaktiewe strategie

Die reaktiewe strategie is ŉ verdedigende benadering om etiese risiko’s te bestuur. Die

benadering kan gesien word as ŉ reaksie tot iets rakende etiek, uit vrees of skandale.

ŉ Reaktiewe strategie hou sekere gevare in:

• Kredietwaardigheid

• Vatbaarheid vir skandale

• Nie-bevredigend vir institusionele beleggers, verbruikers en talentvolle werknemers.

� Die nakomingstrategie

Ondernemings wat die nakomingstrategie aanneem, neem gewoonlik ook ŉ rigtinggewende

kode van etiek aan. Die kode skryf etiese standaarde van gedrag voor met klem op gedrag

wat verbied word. Die doelwit van hierdie strategie is om onetiese gedrag in ondernemings

te voorkom deur ŉ verbintenis tot die monitering en bestuur van etiese prestasie. Die

nakomingstrategie is ŉ reël-gebaseerde benadering tot etiek bestuur.

Newe-effekte van die nakomingstrategie:

• Kweek ŉ mentaliteit van “wat nie verbode is nie, word toegelaat”.

• Ontneem werknemers die vermoë om eie diskresie te gebruik om etiese besluite te

neem en lei tot die blindelingse gehoorsaming van reëls.

• Vermenigvuldiging van etiese reëls vir optrede.

� Die integriteitstrategie

Die integriteitstrategie is ŉ waarde gebaseerde benadering wat gewoonlik bestaan uit ŉ

beperkte aantal breë en aspirasieriglyne wat die grense stel vir korporatiewe etiese optrede.

Die newe-effekte van die integriteitstrategie:

• Die diskresie wat aan die werknemers toegestaan word, kan misbruik word.

• Die strategie is grootliks afhanklik van die leierskap van die maatskappy om die

voorbeeld te stel en rigting aan te dui vir etiese gedrag.

• Die strategie veronderstel ŉ duidelike gevoel van korporatiewe identiteit en prioriteit.

� Die algehele belynde strategie

Ondernemings wat die algehele belynde strategie aanneem, poog om moeiteloos etiek te

integreer in die doel, missie en doelwitte van die onderneming. Hierdie strategie stel voor dat

ŉ onderneming wat hierdie strategie gebruik, ŉ goed-ontwikkelde gevoel van identiteit en

GBE105 Bedryfsetiek


doelwitte, gebaseer op nie-onderhandelbare etiese standaarde sal hê in sy interaksie met

interne en eksterne belanghebbendes.


5.8.2 Institusionalisering op sistemiese vlak

Die uitdaging vir die sleutel rolspelers betrokke in etiekbestuur is om die etiekstrategie te

integreer binne ŉ betekenisvolle etiekbestuurstelsel. Die sisteme moet voorsiening maak vir

die bekendstelling van ŉ etiese dimensie binne die volgende aspekte van die onderneming:

• Kommunikasie

• Werwing

• Seleksie

• Oriëntasie

• Prestasiebestuur

• Opleiding in dissiplinêre prosedures

• Monitering en evaluering

� Kommunikasie

Kommunikasie oor etiek vorm die rugsteun van die implementering van ŉ etiekstrategie. ŉ

Goeie twee-rigting kommunikasiestrategie moet geïmplementeer word wat die onderneming

in staat stel om die etiese verwagtinge oor te dra wat die belanghebbendes, en spesifiek, die

werknemers, die geleentheid bied om die onderneming in te lig oor hulle etiese ervaringe.

Spesifieke intervensies wat gebruik kan word:

• Bewusmaking programme

• Etiek praat

• Etiek hulptoonbank

• Vertroulike rapporteringstelsel

• Etiek nuusbriewe

� Werwing

By die ontwerp van werwingstrategieë moet die onderneming duidelik aandui dat hulle

mense wil aantrek wat hulle etiese oriëntasie inooreenstemming kan bring met die etiek van

die onderneming. Hierdie benadering rakende werwing bou op die onderneming se

GBE105 Bedryfsetiek


reputasie en stel die onderneming is staat om talent te werf en dra ook by tot die

werknemers se etiek bewustheid.

� Seleksie

Indien die aanname gemaak kan word dat integriteit meetbaar is in ŉ kwantitatiewe of

kwalitatiewe manier, kan dit ingesluit word as ŉ dimensie wat geassesseer kan word deur

middel van bepaalde metodes:

• Seleksie onderhoude

• Kontrolering van verwysings

• Die psigometriese assessering van integriteit

• Assesseringsentrumtegnologie

� Oriëntasie van nuwe werknemers

Die oriëntasie of induksie van nuwe werknemers kan ŉ besondere kragtige intervensie wees

om ŉ tydige etiese bewustheid te skep onder nuwelinge. Werknemers wat die onderneming

betree is baie ontvanklik om die nuwe ondernemingskultuur aan te neem. Indien hierdie

kultuur gekarakteriseer word met ŉ sterk etiese dimensie, word nuwe werknemers van die

begin af bewus van die onderneming se verwagtinge rakende etiese gedrag. Hierdie is dan

ook die tyd om die kode van etiek te verduidelik en hoe om die gedragsriglyne toe te pas.

� Prestasiebestuur en beloning

Vir die doelwit van die prestasiebestuur van die werknemers het die meeste ondernemings

prestasie-evaluering wat deel uitmaak van hulle groter prestasiebestuurstelsel. Die

prestasie-evaluering is gewoonlik gebaseer op ŉ aantal sleutel prestasie areas van die werk.

Werknemers word dan geëvalueer in watter mate hulle die vereistes voltooi wat deur die

sleutel prestasie areas gedefinieer word.

Die beloning van prestasie is gewoonlik ŉ belangrike komponent van ŉ onderneming se

omvattende prestasiebestuurstelsel. Wanneer werknemers beloon word vir prestasie in die

verskeie sleutel prestasie areas (wat etiese prestasie insluit as ŉ onafhanklike sleutel

prestasie area), word hulle indirek beloon vir hulle etiese prestasie.

� Opleiding

ŉ Voordeel van etiekopleidingsintervensies, is dat die werknemer blootgestel word aan ŉ

gestruktureerde leeromgewing. Dit fasiliteer spontane besprekings oor etiek wat die leerder

bemagtig om beslis te wees wanneer etiese besluite geneem word.

GBE105 Bedryfsetiek


ŉ Sleutel fokusarea van die onderneming se etiekopleiding is die begrip, interpretasie en

toepassing van die etiese kode. Bestuurders in ondernemings het drie belangrike rolle met

betrekking tot ondernemingsetiek:

• Om veranderingsagente te wees vir die toepassing van ondernemingsetiek

• Om etiekbestuurders te wees

• Om eties in hulle eie werk te wees

Om hierdie rolle te vervul, moet bestuurders oor drie tipes bevoegdhede beskik:

• Kognitiewe bevoegdheid

• Gedragsbevoegdheid

• Bestuursbevoegdheid

� Dissiplinêre prosedures

Ondernemings moet terugval op afskrikmiddels wanneer met onetiese gedrag gehandel

moet word. Organisatoriese dissiplinêre strukture en prosedures is gewoonlik voldoende en

goed geposisioneer om met etiese oortredinge te handel. Dissiplinêre prosedure moet

gebaseer word op beginsels van substantiewe en prosedurele regverdigheid om te verseker

dat regverdige ondersoeke, verhore, uitsprake en strawwe uitgevoer word.

� Monitering en evaluering

Daar bestaan ŉ aantal maatstawwe wat gebruik kan word in die monitering en evaluering

van sisteme.

• Deurlopende betrokkenheid by belanghebbendes kan waardevolle terugvoering bied

rakende die etiese verwagtinge oor die onderneming.

• Veranderinge in belanghebbende verwagtinge kan gemeet word op kwalitatiewe of

kwantitatiewe maniere.

• Nog bronne wat terugvoering verskaf is die insidentverslae oor die onderneming se

etiekprestasie, sowel as die volhoubaarheid van etiekpraatjies in die onderneming.

Terugvoering op etiese prestasie dien twee doelwitte vir die onderneming.

• Eerstens, bied dit inligting benodig vir verdere etiekbestuursintervensies.

• Tweedens, bied dit data benodig om verslag te doen op die etiese prestasie van die

onderneming.


GBE105 Bedryfsetiek


5.8.3 Institusionalisering op operasionele vlak

Werknemers moet bemagtig en in staat gestel word om etiek in die onderneming uit te leef.

Hierdie kan vermag word deur gebruik te maak van lynbestuurders wat as etiese rolmodelle

optree om werknemers te mentor en op te lei om eties bewus te wees, etiese kwessies te

kan identifiseer, basiese etiese probleme te kan oplos en hulle te versterk om etiese besluite

te neem wanneer nodig.

Die meeste werknemers moet begelei word deur die leiers om te verstaan wat die waardes

beteken wat in ŉ spesifiek taak in ŉ spesifieke onderneming nagestreef word. Waardes moet

betekenisvol en ondubbelsinnig vertaal word tot spesifieke gedrag wat vereis word om die

waarde uit te leef.

ŉ Verdere operasionele toepassing van die institusionalisering van etiek hou verband met

die manier waarop ondernemings hul etiese helde as rolmodelle gebruik vir etiese denke en

aksies. Etiese helde is daardie individue wat hoë kredietwaardigheid as etiese leiers en

rolmodelle het en dikwels etiese besluite wat ŉ uitdrukking is van die etiese waardes wat

nagestreef word.


5.8.4 Etiekbestuur rolspelers

Dit is nodig om te verstaan wie die rolspelers in etiekbestuur is. Die sleutel rolspelers is die

raad van direkteure, die hoof uitvoerende beampte (CEO – Chief Executive Officer), die

etiekborg, die etiekkampioen, die etiekkomitee, die etiekbestuurder en die lynbestuurder.

� Die hoof uitvoerende beampte (CEO) en etiek

Die rol van die CEO is dié van ŉ morele leier van die onderneming, nie net as die simbool

van etiek vir eksterne belanghebbendes nie, maar ook vir die interne belanghebbendes. Die

CEO is ŉ direkte vertolking van die etiese karakter, reputasie en kredietwaardigheid van die

onderneming vir die meeste van die belanghebbendes van die onderneming, maar veral vir

die huidige en potensiële aandeelhouers, beleggers en werknemers.

� Etiekborg

Die teenwoordigheid van ŉ sterk borg wat hulpbronne vir grootskaalse

veranderingsintervensies kan inisieer, allokeer en regverdig, is noodsaaklik vir die etiese

intervensievolhoubaarheid. Borge moet op alle vlakke maar ook op hoë vlakke funksioneer

in die onderneming om toegang en beheer van gepaste hulpbronne te verseker. Borge moet

ook sigbaar wees en die mag hê om toe te sien dat intervensies haalbaar bly.

GBE105 Bedryfsetiek


Die rol van ŉ etiekborg is ŉ rol wat in werking tree wanneer die onderneming van die

standpunt uitgaan dat etiek belangrik genoeg is om fondse en hulpbronne te allokeer op ŉ

gestruktureerde en doelgerigte manier. Die borg is ook ŉ persoon in die onderneming wat

hulpbronne voorsien wat nodig is om etiekbestuursinisiatiewe te ontwerp en te

implementeer.

� Etiekkampioen

Die ware projekkampioen is die individue wat so sterk glo in ŉ idee dat hulle dit najaag ten

spyte van alle teenkanting en soms alle logika. Kampioene glo passievol dat die

onderneming moet aanpas en hulle is selfs gewillig om op te tree sonder die ondersteuning

van die topbestuur. Kampioene tree op binne die omvang van wat hulle kan bereik en soms

buite die normale grense van hulle outoriteit.

Die mees belangrike rol van die etiekkampioen is om aanvanklike stukrag te bied vir die

etiekbestuursinisiatief en om te verseker dat die inisiatief momentum behou vir solank as wat

dit nodig is.

� Die etiekkomitee

Die sleutel doelwit van hierdie komitee is die bevordering van korporatiewe etiese gedrag.

Die komitee het ŉ sterk simboliese waarde deurdat dit die boodskap oordra dat die

onderneming eerlik verbind is tot etiese optrede.

Die komitee bestaan gewoonlik uit ŉ aantal organisatoriese bestuurders op uitvoerende vlak.

Die CEO, etiekborg of etiekkampioen kan optree as koördineerder van die komitee. Dit is

wenslik dat daar ten minste een raadslid op die komitee dien. Die funksionele areas wat

verteenwoordig moet word op die komitee, is die maatskappysekretariaat, nakoming,

finansies, risikobestuur, interne oudit, korporatiewe kommunikasie, menslike

hulpbronbestuur, menslike hulpbronontwikkeling, organisasieontwikkeling,

werknemer/industriële verhoudinge en die etiekbestuurder.

Die primêre rolle van die etiekkomitee is tweeledig:

• Bied strategiese rigting vir die onderneming se langtermyn etiekinisiatief

• Oorsig oor die strategie-implementering

� Etiekbestuurder

Die etiekbestuurder is die individu wat die institusionalisering van etiek in die onderneming

bestuur. Die verantwoordelikhede van die etiekbestuurder word bepaal deur die

etiekkomitee. Die primêre rol is om die uitvoerende hoof en bestuurder van die onderneming

se etiek te wees. Dit behels die beplanning, koördinering, implementering en beheer van die

GBE105 Bedryfsetiek


strategie, strukture en sisteme wat vereis word om te institusionaliseer, te moniteer en

verslag te doen oor die etiese prestasie van die onderneming.

� Die lynbestuurder

Etiese leierskap deur lynbestuurders verseker konsekwentheid tussen organisatoriese

waardes en aksies. Sy/haar rol is dus om seker te maak dat etiese waardes en gedrag, soos

gedefinieer deur die kode van etiek, duidelik is vir alle werknemers. Om lynbestuurders se

verbintenis te verkry, is dit nodig om hulle te betrek by die kodifisering en implementering

van die kode van etiek.

Lynbestuurders se etiese verantwoordelikhede begin deur ondergeskiktes te oorreed om op

etiese wyse op te tree, deur die waarde van etiese gedrag en die risiko’s verbonde aan die

nie-gehoorsaamheid aan etiese kodes, te verduidelik.

� Die skakel tussen rolspelers

Al die rolspeler is dus individueel en kollektief verantwoordelik vir die formele en informele

bestuur van korporatiewe etiek.

Die CEO, raad van direkteure, etiekkomitee, etiekkampioen en etiekborg is verantwoordelik

vir etiekbestuur op strategiese vlak. Op hierdie vlak word etieksisteme ingebed in die

korporatiewe doelwitte en waardes, sowel as die strategiese beplanningspogings. Ook word

die etiese identiteit op hierdie vlak gevestig.

Die etiekbestuurder, as koördineerder van die organisatoriese etiese funksies, is spesifiek

verantwoordelik op die sistemiese vlak. Op hierdie vlak word spesifieke sisteme, soos

gekonsepsualiseer deur die etiekkomitee op strategiese vlak, ontwerp, geformaliseer,

geïmplementeer en belyn met die onderneming se kode van etiek om etiese gedrag te

verseker.

Die lynbestuurder het dus die sleutel verantwoordelikheid vir die toepassing van etiese

kodes op die operasionele vlak. Dit is op hierdie vlak wat etiese prestasiebestuur en

organisatoriese etiese waardes praktiese betekenis kry. Dus is die lynbestuurders

verantwoordelik vir die operasionalisering van etiese waardes en standaarde, vervat in die

kode van etiek.

Die aard van die verhouding tussen die rolspelers en vlakke van etiekbestuursintervensies

word uitgebeeld deur Figuur 19.1 op bl. 272 in die handboek.


GBE105 Bedryfsetiek


5.9 Etiek prestasieverslagdoening



Die finale fase in die proses van etiekbestuur is die akkurate meting en verslagdoening oor

etiekprestasie. Hierdie deel van die korporatiewe bestuursraamwerk behels refleksies op al

die dimensies, bepaling van etiese risiko’s, kodifisering en institusionalisering van etiese

standaarde.

Die huidige tendens om rapportering te integreer met etiese prestasie, geskied op sosiale,

ekonomiese en die omgewingsprestasie van die onderneming, sowel as die

volhoubaarheidsverslagdoening of driedubbele verslagdoening, ook bekend as korporatiewe

verantwoordelikheidsverslagdoening.

5.9.1 Standaarde

Die AccountAbility 1000 Process Model (AA1000) is ŉ model ontwikkel met formele

standaarde, ŉ versekeringstandaard en ŉ belanghebbende betrokkenheidstandaard. Die

AA1000 bestaan uit drie fundamentele beginsels

• Die grondbeginsel van inklusiwiteit

• Die beginsel van wesenlikheid

• Die beginsel van responsiwiteit

Die AA1000 model begelei die proses van belanghebbendesbetrokkenheid in die volgende

areas:

• Identifikasie van kwessies en prioriteite.

• Definisie van prestasiestatistieke en mikpunte

• Proses van verantwoordbaarheid/aanspreeklikheid, oudit en verslagdoening

Die raamwerk bestaan uit beginsels van kwaliteit en prosesstandaarde wat beplanning,

verantwoordbaarheid, oudit, verslagdoening en inbedding (embedding) dek. Die AA1000

standaard was bedoel om twee verwante doelwitte te dien:

• As ŉ gemene verwysingspunt om die kwaliteit van gespesialiseerde

aanspreeklikheidsriglyne en standaarde te ondersteun,

• As ŉ alleenstaande stelsel vir die bestuur en kommunikering van sosiale en etiese

aanspreeklikheid en prestasie.

GBE105 Bedryfsetiek


Verwys na die AA1000 model, Figuur 20.1 op bladsy 277 in die handboek vir ŉ duidelike

oorsig.

5.9.2 Rasionaal vir verslagdoening

Die doelwit van etiese prestasiemeting is om te bepaal of ŉ bestaande etiekprogram

suksesvol is of nie. Die doelwit van etiekverslagdoening is om kommunikasie te verseker

met belanghebbendes, interne en ekstern.

In Suid-Afrika stel die King III-verslag voor dat maatskappye op ŉ gereelde basis verslag

doen oor die aard en mate van sosiale, transformasionele, etiese, veiligheids-, gesondheids-

en omgewingsbestuursbeleide en praktyke.


5.9.3 Teikengroep

ŉ Etiek verslag word voorberei tot voordeel van al die belanghebbendes van ŉ maatskappy.

Die belanghebbendes moet gekonsulteer en betrokke gemaak word op so ŉ manier dat hulle

as medeskrywers gesien word van die etiekverslae.


5.9.4 Die proses van etiekverslagdoening

In hierdie afdeling word die hoof aktiwiteite van etiekverslagdoening bespreek i.t.v die

AA 1000 prosesmodel.

� Beplanning

Die eerste aktiwiteit behels om die hele proses te beplan en te verseker dat die basiese

vereistes vir ŉ suksesvolle verslagdoeningsproses in plek gestel is. Die AA1000 stel voor dat

een van die vroeë stappe moet wees om die belanghebbendes te identifiseer van die

onderneming oor wie verslag gedoen word.

Om die konsekwentheid tussen huidige waardes te verseker, word daar van die

verslagdoeningsonderneming verwag om te bepaal of die waardes van die onderneming in

ooreenstemming is met die onderneming se etiese doelwitte.

� Boekhouding

Die etiekboekhoudingsproses het ŉ logiese volgorde van gebeure:

• Die identifisering van die kwessies waarop verslag gedoen gaan word.

• Bepaling van die omvang van die verslag.

GBE105 Bedryfsetiek


• Identifisering van die indikators wat gebruik gaan word.

• Versameling van inligting.

• Analisering van die inligting.

• Opstel van mikpunte.

• Ontwikkeling en implementering van ŉ plan.

� Rapportering

Volgens die AA1000, moet die Global Reporting Initiative (GRI) uitgebrei word om spesifieke

indikators van die ondernemingsintegriteit in te sluit. Ondernemings moet ŉ kode van etiek

ontwikkel en sy verbintenis tot die kode demonstreer deur die volgende:

• Die skep van sisteme en prosedures om die kode bekend te stel, te moniteer en af te

dwing.

• Om hoëvlak individue die verantwoordelikheid te gee om toesig te hou oor die

gehoorsaamheid aan die kode.

• Gebruik te maak van seleksie- en bevorderingsprosedures wat die integriteit van

nuwe werknemers assesseer.

• Die uitoefening van behoorlike sorg rakende die delegering van diskresionêre

outoriteit.

• Kommunikasie en opleiding van alle werknemers rakende die

ondernemingswaardes, standaarde en nakomingsprosedures.

• Die verskaffing, monitering en oudit van veilige sisteme vir die rapportering van

etiese of risikogedrag.

• Toepaslike dissipline konsekwent af te dwing.

• Reageer op oortredings en die voorkoming van herhaling.

Deur verslag te doen oor al hierdie aspekte, in kombinasie met die voorstelle van die GRI-

riglyne, behoort ŉ billike aanduiding te gee van die etiese prestasie van die maatskappy.

� Oudit

Onafhanklike bevestiging of oudit, is die proses van evaluering van die inhoud van ŉ verslag,

sowel as die prosesse en sisteme wat die voorbereiding van die verslag ondersteun.

Daar bestaan drie verskillende doelwitte vir die versekeringproses:

• Eenvoudige bevestiging

GBE105 Bedryfsetiek


• Gedetailleerde advies te voorsien t.o.v. bestuurskwessies en sisteme.

• Verslagdoening aan die algemene publiek en kleinhandelkliënte.

� Ingebed (embedded)

Die metingsproses moet ingebed wees binne die onderneming en gekoppel word met

bestaande bestuursinligtingsisteme. Hierdie sal nie daartoe lei dat skeptici in die proses

inkoop nie, maar ook lei tot ŉ toename in die waarde en relevansie van die inligting wat

gegenereer is.

� Belanghebbende betrokkenheid

Deur belanghebbendes betrokke te hou regdeur die proses, verseker die onderneming dat

belanghebbendes reeds vanaf die vroeë fases in die proses inkoop en versterk dit die

kredietwaardigheid van die verslagdoeningsproses, sowel as die uiteindelike verslag.


5.10 Etiese leierskap en ondernemingskultuur



Die King III-verslag beklemtoon die behoefte aan diepgaande verandering rondom etiek en

stel dit dat goeie korporatiewe bestuur vereis dat die raad verantwoordelikheid neem vir die

bou en handhawing van ŉ etiese korporatiewe kultuur in die onderneming. Die nuwe klem op

organisatoriese etiese kultuur spoor ondernemings aan om verby etiekbestuursprogramme

te beweeg en om spesifiek aandag te gee aan die ondernemingskultuur wat

etiekbestuursprogramme ondersteun. Leiers op alle vlakke van die onderneming het ŉ

belangrike rol om te speel in die ontwikkeling en aansporing van ŉ deurlopende etiese

kultuur in die onderneming.

5.10.1 Bestuur, leierskap en kultuur

Leierskapsrolle stem nie noodwendig ooreen met die hiërargiese posisies in die

onderneming nie. Leierskapsrolle kan uitgevoer word deur die formele bestuursposisies,

maar ook deur dié wat nie hoë rangposisies binne die onderneming beklee nie. Ongeag

waar leierskapsrolle vervul word, hou dit altyd ten nouste verband met die vermoë om ŉ

ideale toekoms te kan visualiseer en die kapasiteit om ander se toewyding en samewerking

te werf om hierdie visie na te jaag.

Verskeie benaderings tot leierskap:

GBE105 Bedryfsetiek


• Die eienskapsbenadering fokus op die karaktereienskappe wat die individu moet

besit om effektief as leier te wees.

• Die gedagsbenadering fokus op die sosiale vermoëns, vaardighede en

oorredingsvermoë waaroor ŉ leier moet beskik.

• Die situasionele benadering tot leierskap sentreer rondom die passing tussen die

persoon en die uitdaging voorgestel deur die spesifieke situasie.

• Die verhoudingsbenadering verwys na ŉ meer sistemiese perspektief, waarin

leierskap gesien word binne die proses van sosiale interaksie en samewerking.

Om ŉ etiese korporatiewe kultuur te kweek, vereis ŉ netwerk van etiese verhoudinge in die

onderneming waar die lede kan saamwerk om die etiese kultuur te vorm en te handhaaf.

Korporatiewe kultuur kan gedefinieer word as ŉ patroon van gedeelde aannames wat ŉ

groep aangeleer het, soos probleme opduik in eksterne aanpassing en interne integrasie –

aannames en gedrag wat tot sover goed genoeg gewerk het om gereken te word as geldig,

en dus aan nuwe lede gekommunikeer word as die korrekte manier om probleme te

evalueer en te hanteer.


5.10.2 Etiese leierskap

Dit is belangrik vir ondernemingsleiers om te verstaan dat hulle deur persoonlike en

institusionele aksies kan bydra tot die ontwikkeling of afbreek van die samelewing.

Die ontwikkeling van ŉ gesonde en volhoubare omgewing vereis van sakeleiers om

gebalanseerde verhoudings te bou regoor samelewingsgrense. Hierdie grense verwys na

private, publieke en burgerlike samelewingsektore en die natuurlike omgewing.

Om verder te bou op die idee van onderlinge verbondenheid as ŉ etiese bindingsfaktor,

moet die leiers beide die konteks en die kompleksiteit integreer.

• Die kontekstuele relevansie impliseer dat leiers daarin slaag om hulle besluite in

verhouding tot spesifieke aspekte van die omgewing te evalueer.

• Die kompleksiteitsdimensie verwys na die vermoë van leiers om te reflekteer oor

hierdie dimensies binne die groter geheel.

� Definiëring van verantwoordelike leierskap

Verantwoordelike leiers glo in deurlopende persoonlike en ondernemingsrefleksie oor die

kort- en langtermynimpak van hulle persoonlike en ondernemingsbesluite op die

gemeenskap en die omgewing as ŉ geheel.

GBE105 Bedryfsetiek


Die voorvereiste vir verantwoordelike leierskap is ŉ etiese ingesteldheid.

� Karaktereienskappe van etiese leiers

Etiese leiers besit kwaliteite wat hulle in staat sal stel om die bewaarders te wees van ŉ

samelewing waar daar ŉ balans is tussen ekonomiese en gemeenskapsvordering en

ekologiese volhoubaarheid.

Leiers moet dus die kwaliteite besit van visie, buigsaamheid t.o.v. verandering en openheid

vir betrokkenheid as die drie sleutel-suksesfaktore om ŉ volhoubare wêreld te help bereik.

Kyk Tabel 21.1 op bl. 290 vir die karaktereienskappe en rigtinggewende beginsels vir

verantwoordelike leiers.

� Die rolle van verantwoordelike leiers

Die rolle van verantwoordelike leiers is te nouste verwant aan die komplekse multi-

belanghebbende omgewing binne ŉ hulpbronbeperkte ekosisteem.

Die spesifieke rolle en verantwoordelikhede wat vervul moet word deur leiers in hierdie

komplekse omgewing, is soos volg:

• Definieer die rolle van die sakeonderneming in die samelewing

• Skep nuwe vorme van waarde

• Weef waardenetwerke

• Bou aan die toekoms van die sakeomgewing

• Tree op met korporatiewe staatsmanskap (corporate statesmanship)


5.10.3 Etiese ondernemingskultuur

� Karaktereienskappe van etiese ondernemingskultuur

Ondernemings met sterk etiese kulture het ŉ organisatoriese ingesteldheid wat gebaseer is

op ŉ sterk etiese waardekettingoriëntasie. Binne sulke kulture is daar ŉ kollektiewe morele

gewete, of kollektiewe bewustheid. Die onderneming het ŉ sterk etiese identiteit en etiek is

integraal tot hoe die onderneming homself definieer. Etiese waardes word deelgemaak van

die operasionele bewussyn en is geïntegreer binne die organisatoriese filosofieë, praktyke

en gedrag.

GBE105 Bedryfsetiek


� Diep etiese kultuur

Etiese waardes word nie net aangehang nie, maar daar word daaroor gepraat en dit word

uitgeleef deur die lede van die onderneming. Die etiese pilare van verantwoordelikheid,

verantwoordbaarheid, regverdigheid en deursigtigheid is naatloos geïntegreer binne die

organisatoriese praktyke en gedrag.

Etiese norme en standaarde, en die voortspruitende gedrag, word gevorm deur diep

kulturele elemente wat na vore kom in verhale, totems, tradisies en taboes.

• Verhale of organisatoriese verhale verwys na die rekord van vorige etiese

voorbeeldige gedrag in die onderneming. Die historiese rekord van aksies deur die

onderneming se etiese rolmodelle word vertel en oorvertel binne etiese kulture.

• Totems is mense of onsigbare objekte wat amper bygelowige respek afdwing by die

belanghebbendes en dien so as die grondslag van ŉ sosiale stelsel van verpligting

en beperking.

• Tradisies, as leerstellings, gebruike, oortuigings, rituele en praktyke is net so ŉ sterk

fondasie van etiese kulture omdat dit van generasie na generasie binne die

onderneming oorhandig word.

• Taboes dien as ondernemingsreëls om ongewenste gedrag uit te skakel.

� Die vestiging van ŉ diep etiese kultuur

Om ŉ diep kultuur te verander of te beïnvloed vereis langtermyn paradigma

veranderingsintervensies. Die onuitgesproke gevoel van wat morele behoorlike gedrag is,

ontwikkel nie skielik nie, maar met verloop van tyd. Die manier waarop ondernemings ŉ

etiese kultuur, kan bekom is deur die:

• vestiging van morele gewete.

• erkenning en uitleef van die etiese kultuur as ŉ sosiale konstruk.

• aanhang van verhoudingsleierskap.

• proses van osmose tussen die sigbare en die onsigbare dimensies van etiese

kultuur.


5.11 Samevatting

Die eerste gedeelte van hierdie studie-eenheid is ŉ bekendstelling aan

etiekbestuursprogramme as ŉ belangrike element van die bestuur van etiese prestasie in die

GBE105 Bedryfsetiek


onderneming. Om die effektiwiteit van hierdie etiekbestuursprogramme te verseker, moet

daar duidelike ondersteuning wees van verantwoordelike leiers wat besorg is oor die etiek in

die onderneming, sodat ŉ vertrouensverhouding gebou kan word met die interne en

eksterne belanghebbendes van die onderneming. Ook is dit belangrik dat hierdie

etiekprogramme binne ŉ etiese ondernemingskultuur geïntegreer word, waar etiese

bewustheid die doen en late van al die lede van die onderneming voorskryf.

5.12 Selfevaluering

Aktiwiteit 5

BP se oliestorting van 20 April 2010 in die Golf van Mexiko het tot gevolg gehad dat hulle

in 2011 die reputasie gekry het as die "Slegste sakeonderneming in Amerika". Sedertdien

het BP aktief en sigbaar ŉ veldtog geloods om die publiek bewus te maak dat hulle

eienaarskap neem van wat gebeur het en probeer om die skade te herstel. Kyk die

onderstaande artikel oor BP se ekonomiese en omgewingsherstelprojek.

http://www.bp.com/en/global/corporate/gulf-of-mexico-restoration.html

1) Na jou mening, watter strategie het BP gevolg in etiekprestasiebestuur nadat die

ramp van 20 April 2010 plaasgevind het? Motiveer jou antwoord.

2) Watter prosedures het BP gebruik om etiek op sistemiese vlak te institusionaliseer?

3) Hoe het BP te werk gegaan om etiek op operasionele vlak te institusionaliseer?

GBE105 Bedryfsetiek


Bronne

• http://listverse.com/2011/09/13/top-10-unethical-business-actions/

• http://www.fin24.com/Companies/TravelAndLeisure/SAA-cadet-programme-faces-

probe-union-20131008

• https://solidariteit.co.za/mrk-gaan-sal-se-kadetprogram-ondersoek/

• http://www.beeld.com/nuus/2013-06-17-solidariteit-wil-wittes-help-vlieg

• http://www.beeld.com/nuus/2013-06-12-sal-kies-nie-wit-mans

• http://www.beeld.com/nuus/2013-10-08-saa-menseregtekommissie-ondersoek-

diskriminasie

• http://www.bp.com/en/global/corporate/gulf-of-mexico-restoration.html

GBE105 Bedryfsetiek


Afrikaans/Engels woordelys

Afrikaans Engels

Aandeelhouerswaarde dominansie Shareholder value dominance

Amorele Bestuurders Amoral Managers

Bedryfsetiek Business ethics

Bekendmaking Disclosed

Belanghebbendes Stakeholders

Beleggersvertroue Investor confidence

Beleid Policy

Bemagtiging Empowerment, enablement

Bestuur Governance

Betroubaarheid Trustworthiness

Bevelstelsel Command system

Bevoegdheid Competence

Demokratiese Democratic

Deugde Virtue

Die gesamentlike-aandele, beperkte

aanspreeklikheid sakeonderneming

The joint-stock, limited liability corporation

Die samewerkende aard van die werk The co-operative nature of work

Die verhoudingsaard van sake The relational nature of business

Doelbewuste Deliberate

Eiendomsreg Property rights

Ekonomiese verantwoordelikheid Economic responsibility

Etiek hulptoonbank Ethics helpdesk

GBE105 Bedryfsetiek


Etiese verpligtinge Ethical obligations

Formele verpligtinge Formal obligations

Gebruikswaarde Utilitarian

Gemiddeld Mean

Geregtigheid en regverdigheid Justice and fairness

Gevolge/Implikasies Ramifications

Hoof Uitvoerende Beampte Chief Executive Officer (CEO)

Institusionalisering Institutionalisation

Kategoriese imperatief Categorical imperative

Kliënte Customers

Legitimiteitsoorwegings Legitimacy considerations

Mededingers Competitors

Mededinging Competition

Menslike welstand Human wellness

Mite Myth

Morele gewete Moral conscience

Morele meningsverskille Moral disagreements

Nakomingstrategie Compliance strategy

Nalatigheid Neglect

Onderskeidings Distinctions

Ondoeltreffendheid Inefficiency

Ononderskeibaar Indistinguishable

Oordeelkundige verbruikers Discerning consumers

Osmose Osmosis

GBE105 Bedryfsetiek


Psigometriese assessering Psychometric assessment

Rasionaal Rationale

Regulasie/Wetgewing Regulation

Sakeonderneming Business/Enterprises

Sanksies Sanctions

Selfaktualisering Self-actualisation

Sosiale investering en filantropie Social investment and philanthropy

Sosiale ontwikkeling Social development

Sosiale verwagtinge Social expectations

Sosio-politieke Socio-political

Standaardstelling Benchmarking

Strategiese oorwegings Strategic considerations

Swart Ekonomiese Bemagtiging Black Economic Empowerment

Teenstrydighede Discrepancies

Teikengroep Target audience

Toewyding en kwaliteit van werk Commitment and quality of work

Tweeledig Dual

Uitkeer Endowment

Verantwoordbaarheid Accountability

Verbruik Consumption

Verskaffers Suppliers

Volhoubaarheid Sustainability

Vraelyste Questionnaires

Vryemarkstelsel Free-market system

GBE105 Bedryfsetiek


Waarderende ondersoek Appreciative inquiry

Waardes Values

Welwillendheid Benevolence

Wet op Gelyke Indiensneming Employee Equity Act

GBE105 Bedryfsetiek


Selfevalueringsriglyne

Riglyne: Aktiwiteit 1

1) Verwys na bl. 14 in die handboek, paragraaf 1.6 in hierdie begeleidingsgids wat

handel oor die verskeie ekonomiese sisteme.

2) Verwys na bl. 20 in die handboek, paragraaf 1.6 in hierdie begeleidingsgids, gee

spesifiek aandag aan die billikheid en gelyke behandeling, gebruikswaarde en

geregtigheid as regverdigheid wanneer hierdie vraag beantwoord word.

3) Verwys na bl. 25 in die handboek, paragraaf 1.6 in hierdie begeleidingsgids oor die

vernaamste kritiek rondom die verskeie ekonomiese sisteme.


1) Verwys na bl. 55 – 65 in die handboek, paragraaf 2.5 in hierdie begeleidingsgids vir

die verskillende modusse van etiekbestuur.

2) Verwys na bl. 55 – 65 in die handboek, paragraaf 2.5 in hierdie begeleidingsgids vir

die verskillende uitdagings waarmee die modusse van etiekbestuur gekonfronteer

word.

3) Verwys na Studie-eenheid 1, paragraaf 1.5.4 se konsepte oor eties reg en eties

verkeerd en bl. 6 in die handboek, as ŉ riglyn vir die toepassing van die konsepte.


1) Verwys na bl. 115 – 117 in die handboek, afdeling 3.6 in hierdie begeleidingsgids wat

handel oor reputasie en beleggersvertroue.


handel oor reputasie en verbruikersvertroue.


handel oor reputasie en werknemersvertroue.


handel oor reputasie en die finansiële prestasie van die onderneming.

5) Gee jou eie mening.

GBE105 Bedryfsetiek



1) Verwys na bl. 184 – 186 in die handboek en paragraaf 4.7.3 in hierdie

begeleidingsgids vir die definisie van regstellende aksie.


begeleidingsgids as riglyn om die RIMS-strategie toe te pas.


begeleidingsgids vir die mees algemene besware teen regstellende aksie.


1) Verwys na bl. 249 – 254 in die handboek, paragraaf 5.8.1 in hierdie begeleidingsgids

vir riglyne oor institusionalisering op strategiese vlak.


vir riglyne oor institusionalisering op sistemiese vlak.


vir riglyne oor institusionalisering op operasionele vlak.

Bedryfsetiek (GBE105)Handboek: Rossouw, D. & Van Vuuren, L. 2010. Business Ethics. 4th Edition. Kaapstad: OxfordUniversity Press Southern Africa (Pty) Ltd.

Bedryfsetiek handel oor die identifisering en implementering van standaarde van optrede, in endeur middel van sake, wat verseker dat die belange van alle belanghebbendes gerespekteer word.Hierdie waardes en standaarde is ’n bepalende faktor in die interaksie tussen die sakeondernemingen sy belanghebbendes.

Dit is belangrik om onderskeid te tref tussen die smal definisie van bedryfsetiek, sowel as die breëbegrip van bedryfsetiek. Die vakgebied van Bedryfsetiek fokus spesifiek op die breër begrip vanbedryfsetiek.

Daar kan onderskeid getref word tussen drie dimensies van die breë begrip van bedryfsetiek, nl. diemakro- of sistematiese dimensie, die organisatoriese dimensie, sowel as die mikro- of individueledimensie en elk word ondersoek rakende etiek in sake in hierdie vakgebied.

Hierdie begeleidingsgids word verdeel in vyf studie-eenhede.

Die eerste studie-eenheid maak kennis met ’n paar belangrike konsepte en onderskeidings inbedryfsetiek. Duidelikheid oor die betekenis van hierdie konsepte help om misverstande in latereverduidelikings in die handboek uit te klaar. Verder in hierdie studie-eenheid word daar gefokus opdie etiese dimensie van sake en die verskeie maniere waarop etiek binne sake geïntegreer is opmakro-ekonomiese vlak, die organisatoriese vlak wat die verhouding tussen die sakeondernemingen die samelewing insluit, sowel as die intra-organisatoriese en individuele vlak van sake.

In die tweede studie-eenheid word daar gefokus op die klassieke en kontemporêre etiekteorieë.Hierdie teorieë varieer van die diagnostiese teorieë op verskeie metodes van etiekbestuur inorganisasies, tot by die klassieke etiekteorieë wat ’n meer filosofiese natuur aanneem tot die teorieëwat handel oor die morele status en verpligtinge van die moderne sakeonderneming.

Die derde studie-eenheid fokus op die belangrikheid van etiek in sake. Verder word die fouteuitgewys rakende populêre oortuigings van etiek in sake.

Studie-eenheid vier handel oor etiese besluitneming in sake en ’n besluitnemingstrategie wordvoorgestel met ’n gevallestudie-toepassing. Daarna word die RIMS-strategie toegepas op moreledilemmas en spesifiek gefokus op werknemersgelykheid.

Ter afsluiting word die bestuur van etiek in sakeondernemings ondersoek in studie-eenheid vyf. Dienoue verhouding tussen etiek en korporatiewe bestuur word uitgewys en die proses vanetiekbestuur word verduidelik. Om die studie-eenheid af te sluit, word die belang vanverantwoordelike leierskap en etiese korporatiewe kultuur uitgewys in die etiekbestuurproses.

a k a d e m i aAkademia MSW (Maatskappyregistrasienommer: 2005/024616/08) is voorwaardelik by die Departement van Hoër Onderwys en Opleiding tot

31 Desember 2016 as privaat hoëronderwysinstelling geregistreer ingevolge die Wet op Hoër Onderwys, 1997, Registrasienommer: 2011/HE08/005.

Akademia is deel van die Solidariteit Beweging

w w w. a k a d e m i a . a c . z a

bedryfsetiek gbe105 (b.com)

Documents