EDOMIR POPOV

GRAANSKA EVROPA

(1770-1871)

DRUGA KNJIGA

POLITIKA ISTORIJA EVROPE

1

Beki kongres 1814-1815.

U jesen 1814 god. u Beu se okupilo 216 predstavnika svih evropskih drava, osim

Osmanskog carstva. Sve do Konferencije mira u Versaju ovo e biti najvei meunarodni

diplomatski skup u historiji. Svi do jednog, raunajui tu i francuskog predstavnika, ministra

vanjskih poslova Talejrana, bili su odluni protivnici revolucije i eljeli su rekonstrukciju Evrope na

principima legitimizma, odnosno starog reima. Meutim, svi oni su znali da rekonstruisana i

restaurirana Evropa ne moe biti identina onoj od prije 1789 god.. Zato na Kongresu oni poinju

traiti neki vid ravnotee izmeu starog i novog. Polazei od principa legitimizma i ravnotee snaga,

prestavnici evropskih drava su u septembru 1814 god. otvorili raspravu o sudbini Kontinenta,

prekrajajui njegove granice i mjenjajui politike reime. Prvu rije na Kongresu vodili su ruski car

Aleksandar I, austrijski kancelar knez Meternih, pruski ministar grof Hardenberg, britanski ministar

vanjskih poslova Kestleri i francuski ministar Talejran. Rusija, Velika Britanija i Austrija su bile sile

od kojih su u najveoj mjeri zavisile kongresne odluke. Pruska je bila neto manje uticajan lan.

Uoavale su se i dvije oprene struje meu lanicama pobjednicama: rusko-pruska i

anglo-austrijska. Pomagan od Meterniha, a povremeno i od cara Aleksandra, okretni Talejran uspijet

e da jo u toku trajanja Kongresa izbori Francuskoj status pete velike sile, koja uestvuje gotovo

ravnopravno. Osim pet velikih drava, na rad i odluke Kongresa nijedna druga uesnica nije bitnije

uticala u bilo kojem pitanju.

Najvaniji interes ruske delegacije se sastojao u tome da se sprovede to potpunija

restauracija feudalnih odnosa i da se to vie proiri uticaj Rusije u Evropi. Zato je ona podravala i

prusko-austrijsko suparnitvo. Jo jedan Ruski plan je bio ouvanje moi Francuske, te na taj nain

kontrolisanje pretjerane moi Velike Britanije i Austrije. U teritorijalnom pogledu, pretenzije Rusije

su ile u nekoliko pravaca: prema Varavskom Vojvodstvu ( Poljskoj), prema Finskoj i Besarabiji.

Da bi pridobio naklonost poljske aristokratije, car Aleksandar I je toj zemlji podario novi ustav, te joj

sauvao autonomni status u okviru Ruskog Carstva.

Osnovni napor Velike Britanije na Bekom kongresu bio je usmjeren ka irenju njenog

kolonijalnog i pomorsko-trgovakog monopola. Kestleri je doao na Kongres s ciljem da za dugi niz

godina onemogui Francusku. U cilju to veeg ograniavanja njenih moi Englezi su traili da se

Francuskoj oduzme Belgija i da se oko nje obrazuju tampon drave.

Austrija je na Kongres dola s ciljem da radi na traenju efikasnog ouvanja feudalno-

apsolutistikog sistema. Na Evropskom planu, Meternihov zadatak je bio da omete jaanje pruskog i

ruskog uticaja. U Njemakoj, Austrija se zalagala za odravanje stanja politikog nejedinstva, kako

bi uveala svoj uticaj na male njemake drave. Slina joj je bila politika i prema Italiji. Na Balkanu

Austrija je eljela cijelu jadransku obalu, a u Poljskoj to vie teritorija na raun Rusije.

Kao predstavnik pobijeene sile, Talejran je na Kongres u Beu doao sa defanzivnim

planom, igrajui na kartu nesaglasnosti meu pobjednicima. Budui da su neslaganja bila esta, ta

njegova defanzivna politika je bila pretvorena u ofanzivnu, kojoj je cilj bio onemoguavanje

prevelikog jaanja Pruske, te odravanje to vee rascjepkanosti Njemake i Italije.

2

Iz straha od jaanja Rusije, Velika Britanija i Austrija su 3.januara 1815 god. zakljuile tajni

sporazum sa Francuskom o zajednikoj akciji protiv ruskih pretenzija na Poljsku i pruskih na

Saksoniju. Ovim sporazumom predviala se ak i mogunost zajednike vojne akcije protiv Rusije i

Pruske.

Dok se Beki kongres bliio kraju, Napoleon je vladao svojih zadnjih sto dana. Pred

njegovim novim prijetnjama, uesnici Kongresa su obnovili Somunski ugovor i obrazovali Sedmu

koaliciju protiv Francuske. Odlukama Bekog kongresa Francuska je trebala da bude vraena u

granice iz 1790 godine. U cilju odbrane od Francuza stvaraju se dravne barijere kojima je zadatak

da zadre eventualnu novu revolucionarnu ili bonapartistiku najedzu. U tom cilju Belgija je

pripojena Holandiji, pa je tako obrazovana Nizozemska Kraljevina sa Vilijamom Orleanskim kao

kraljem.

Njemaka je ostala politiki razjedinjena, ali je sada, umjesto nekadanjih 350, imala 38

samostalnih drava: 34 drave i 4 slobodna kraljevska grada (Hamburg, Bremen, Libek i Frankfurt).

Najmonija meu njima bila je Kraljevina Pruska. Zajedno sa Austrijom ove zemlje su ulazile u

sastav jedne organizacije drava Njemaki savez, kojim je zamjenjeno staro Sveto Rimsko Carstvo

Njemakog naroda. Ovaj Savez je imao samo jednu stalnu zajedniku Skuptinu (Bundestag), a na

elu saveza je bila Austrija.

Kao njemaka, i Italija je, odlukama Bekog kongresa ostala neorganizovana teritorija.

Njenu politiku kartu Kongres je krojio prema eljama Austrije. Ovoj sili pripao je cijeli

sjeveroistoni dio Apeninskog poluostrva. I u neke druge nezavisne italijanske drave na prijesto

su dovedeni habsburki prinevi i princeze. Stvarna nezavisna drava u sjeverozapasnoj Italiji je bila

Sardinska Kraljevina. Razne oblasti srednje Italije, zajedno sa Rimom i Rimskom oblasti, stavljene

su pod vlast pape. Na jugu Italije obnovljena je Napuljska Kraljevina, ili Kraljevina Obaju Sicilija,

kojom je vladala dinastija Burbona.

Uz najvei dio Poljske, Kongres je Rusiji priznao pravo na Finsku i Besarabiju, a to se tie

Engleza, oni su prisvojili Maltu i bive holandske i francuske kolonije Kap (u junoj Africi) i Cejlon

(u Indijskom okeanu), Trinidad (u Karipskom moru) i druge. Kao Napoleonova saveznica, Danska je

kanjena oduzimanjem Norveke, koja je predata vedskoj.

Sveta alijansa

Evropska politika prve polovine XIX st. nosi snane romantiarske naboje i zanose. I na

politikom planu dolazi do izraaja oba krila romantizma kako onog reakcionarnog, okrenutog

prolosti, tako i onog revolucionarnog, s pogledima u budunost. Prvo krilo sanjalo je restauraciju

moralnih, duhovnih i politikih vrijednosti feudalizma i apsolutizma, dok je drugo krilo uzdizalo

individualizam, nesputanu slobodu misli i osjeanja, prava linosti i sprijeavanje svake dravne

agresije i nasilja. U borbi protiv ovih naela, sile pobjedinice obrazuju Svetu alijansu.

Manifestom od 26.septembra 1815 god. one su postavile ideoloku osnovu svoje

organizacije: U ime Svetog i nedjeljivog trojstva. U formiranju Svete alijanse najznaajniju ulogu

su imali ruski car Aleksandar I i austrijski kancelar knez Meternih. U ovu ligu mogla je da se ukljui

svaka drava koja je prihvatala njena hrianska naela. Tu dolaze do izraaja ambicije ruskog cara

3

Aleksandra I da Rusiji obezbjedi vodeu ulogu u velikoj evropskoj politici. Ovakve ambicije ruskog

imperatora naile su na otpor i Habsburgovaca i Britanaca. Takvoj Aleksandrovoj politikoj

koncepciji knez Meternih suprotstavlja svoju koncepciju. Po Meternihovom miljenju velike sile

traba da obrazuju Direktorijum Evrope, koji bi bio pozvan da bdi nad buduom meunarodnom

ravnoteom unutar svake drave.

Britanska politika se zasnivala na kontroli Sredozemnog mora, kao i na otklanjanju svake

opasnosti sa Gibraltara, Bosfora i Dardanela i Malte. Oni su se zalagali za ouvanje ravnotee

kontinentalnih drava, kako bi oni imali to slobodnije ruke na morima i okeanima.

to se tie Francuske, njena prva briga i na Bekom kongresu i neposredno poslije

njega je bila da sebi olaka poloaj pobijeene zemlje. Francuski politiari su znali da je Francuska

teg na vagi u ravnotei evropskih drava i oni su pokuali maksimalno da iskoriste taj trenutak.

U historiografiji se dosta raspravljalo o tme kako je nastala Sveta alijansa i koje

meunarodne ugovore traba smatrati pravnim okvirom ovog saveza. Prihvaeno je miljenje da se

kao polazna taka za nastanak Svete Alijanse moe uzeti savezniki ugovor protiv Napoleona

zakljuen izmeu Rusije, Velike Britanije, Austrije i Pruske u omonu 1.marta 1814 god.. Ruski car

je poslije zavretka Bekog kongresa pokrenuo inicijativu za zakljuivanje jednog specijalnog

ugovora o savezu hrianskih vladara Evrope. U tom smislu sam car je napisao tekst jednog

Manifesta o stvaranju Svetog saveza. Ovom Manifestu su se ubrzo prikljuili i drugi evropski

vladari. Jedino Velika Britanija nije formalno prihvatila Manifest. Kada je na sve ovo doao Drugi

papski mir, potpisan sa Francuskom, naela Svete alijanse bila su uvrena. ta je sadrao i o emu

je govorio osnivaki akt Svete alijanse? Tu je bilo rijei o zatiti hrianske vjere, o svetoj dunosti

podanika da se bespogovorno potinjavaju volji svojih gospodara, o potrebi meunarodne pomoi i

podrke hrianskih vladara itd. Opredjeljujui se za hrianske ideoloke osnove osnivai Svete

alijanse su iz nje unaprijed iskljuili osmanskog sultana. To je bio rezultat Rusije i Austrije, da sebi

ne vezuju ruke u pogledu istonog pitanja. Meutim, unutar same Svete alijanse dolazi do podjele.

Rusi su nastojali da u nju ukljue i Francusku, dok su se na drugoj strani Britanci i Austrijanci

zadovoljavali stepenom postignute saglasnosti sa Francuskom.

Nesaglasnosti interesa lanica Svete alijanse dole su do izraaja jo u vrijeme njenog

nastajanja tj. u vrijeme potpisivanja Drugog parikog mira, a raskoraka izmeu njih e biti i kasnije.

Posljednji udarac koji e konano zbrisati Svetu alijansu kao faktor meunarodne politike e biti

julska revolucija u Francuskoj 1830 god..

Nacionalno-revolucionarni pokreti na Balkanu i istono pitanje

Nakon srpskog ustanka 1804 i 1815 i nakon napoleonovih ratova, krai predah i zatije

nastali su i u istonom pitanju. Novi period uznemirenja nastat e poetkom 20-ih godina. Potresi e

na Balkanu biti obnovljeni 1821 god. snanom nacionalnooslobodilakom borbom koju e predvoditi

grki narod. Ova borba e otvoriti i cijelo istono pitanje.

Praktino pripreme za otpoinjanje oslobodilake borbe u Grkoj su zapoele 1814 god.,

osnivanjem tajnog revolucionarnog udruenja Filiki heterija u Odesi. To udruenje bilo je

najmasovnije i s najirim poljem djelovanja. Uz grke patriote ukljuivalo je i Rumune, Srbe,

4

Bugare, Ruse. Drutvenu bazu lanstva Heteriju inili su trgovci, zanatlije, fanarioti, intelektualci,

svetenici, kao i borci nacionalnih pokreta drugih naroda. Meu ovim posljednjim je bio i Karaore

Petrovi, koji se upravo po zadatku Heterije 1817 god. tajno vratio u Srbiju i tu, po naredbi kneza

Miloa, bio ubijen.

I u samoj Heteriji postojale su dvije suprotne strateke koncepcije borbe za nezavisnost Grka i

drugih balkanskih naroda. Konzervativniji elementi su se zalagali za iskljuiv oslonac na strane sile i

njihovu pomo, dok su radikalniji traili samostalnu revolucionarnu akciju.

Heterija je vodstvo ponudila grofu Kapou d'Istriji, a kada je ovaj to odbio izabrala je u

proljee 1820 god. za svog vou kneza Aleksandra Ipsilantija, adulanta ruskog cara Aleksandra I.

Oktobra 1820 god u Ismailiji su se sastali svi efovi organizacije i izradili su program ustanka.

Pokret je trebao da zapone istovremeno na nekoliko krajeva Osmanskog carstva: na Peloponezu, u

Moldaviji i Vlakoj, te u samom Carigradu. Nakon toga bi se ustanak trebao proiriti i na Srbiju,

Bosnu Bugarsku,..

Ovaj plan e se samo djelimino ostvariti. Heteristi su uspjeli da zainteresuju vladare

Moldavije i Vlake. Naili su i na saradnju kod mnogih slojeva rumunskog drutva. Pokuaj Heterija

da zadobiju srpskog kneza Miloa za saradnju nije uspio. On je nastojao na uvrsti autonomni status

Srbije i da od Istanbula isposluje nasljednost kneevske loze. tavie, on je energino uguio pokuaj

dvojice starijeina poarevake nahije da podignu ustanak. Heterija nije uspijela ni u Bugara, kao ni

kod Crnogoraca. Tako e se cijela zamiljena optebalkanska revolucija iz 1821 god. ograniiti na

ustanke u Dunavskim kneevinama i u samoj Grkoj.

Akcija heterista je poela prelaskom odreda Aleksandra Ipsilantija preko rijeke Pruta u

Moldaviji krajem februara i poetkom marta 1821 god.. U to vrijeme, u Vlakoj je, u njenoj

pokrajini Oltenija, zapoeo ustanak, a podigao ga je Tudor Vladimiresku. Ovaj ustanak je imao

socijalnu notu. U njemu je masovno uee uzelo rumunsko seljatvo. Njega su pritiskivale dvije

vrste poreza: osmanskog sultana i domaih kneeva, koji su esto bili nezakoniti. Na to su dolazile

feudalne rente koje je seljatvo plaalo domaem plemstvu (bojarima). Iz redova te buroazije

potekao je i Tudor Vladimiresku, koji je nezavisno od Heterije u Vlakoj jo 1816 god. stvorio tajnu

oslobodilaku organizaciju. On je u januaru 1821 god. doao u oblast Olteniju da die ustanak, i

stupio je u vezu sa heteristikom eforijom. Uz njega je bila grupa emigranata iz balkanskih zemalja

Srba, Bugara, Makedonaca, Albanaca,...

Vladimiresku je formulisao sljedei nacionalno-socijalni program: proterivanje fanariotskih i

izbor domaih kneeva, sazivanje narodne skuptine, stvaranje nacionalne armije, poreska reforma i

trogodinji moratorijum svih poreza. I seljatvo i graanstvo s oduevljenjem je prihvatilo ovaj

program.

Ustanak u Vlakoj brzo je postigao vidljive uspjehe. Ve 26.marta Vladimiresku je uao u

Bukuret, a samo dan iza njega, sa 5000 ljudi, u grad stie i Ipsilanti. Vjerujui da iza Ipsilantija stoji

Rusija, Vladimiresku je prihvatio saradnju sa njim. Car Aleksandar je vrlo brzo rasprio sve iluzije

ustanika o pomoi. On je izjavio da ne moe pomoi buntovniki pokret, koji die protiv zakonskog

gospodara, te je Ipsilantiju oduzeo in fuskog oficira, a Vladimireskuu orden Sv. Vladimira i uskratio

5

im je svoju zatitu. Ovakav stav ruskog cara doveo je i do raskida saradnje izmeu heterista i pokreta

Tudora Vladimireskua. To je samo oslabilo oba pokreta.

Polovinom maja Osmanlije upadaju u Vlaku, da bi 29.maja uli i u Bukuret.

Vladimireskuov pokret se rasuo. Njega samog zarobili su heteristi i streljali. Ipsilantijevi odredi su

pokuali da prue otpor, ali su bili razbijeni. Sam Ipsilanti se spaio bjekstvom u Austriju, gdje je bio

uhapen i internisan. Ostat e u internaciji sve do svoje smrti 1828 god..

Tako je propao ovaj pokret u rumunskim zemljama, koji se sastojao iz dva pokreta:

heteristikog (optebalkanskog) i rumunskog nacionalnog i antifeudalnog. Njihovi odjeci nee

nestati bez traga: bit e podsticaj za novi velii pokret u samoj Grkoj.

U vrijeme pokreta u rumunskim kneevinama sazrijevala je i definitivna misao o otpoinjanju

borbe u Grkoj.

Nemiri u Grkoj otpoeli su u proljee 1821 god.. tada dolazi i do prvog sudara pobunjenika

sa Osmanskim odredima kod Kalavrata, a neto kasnije i dok Maine. Pobunjenici osvajaju gradi

Kalamat. Na opti ustanak protiv Osmanlija pozivao je i patrijarh Germanos. Do sredine aprila cijeli

Peloponez i dijelovi centralne Grke bili su zahvaeni ustankom. Ustanak se prenosi i na Tesalija, a

zatim i na Kandiju.

Od proljea do1821 do kraja 1829 god. nacionalna revolucija grkog naroda proi e kroz tri

faze: fazu uspona 1821-1825, razu krize 1825-1827 i fazu strane intervencije i pobijede 1827-1829.

Opta karakteristika svih ovih faza je izuzetna surovost u obraunu izmeu hriana i muslimana.

Najdrastiniji primjeri te vrste su ostrvo Hios i poluostrvo Peloponez. Na Peloponezu su Grci tokom

1821 god. pobili oko 15 000 muslimana, a na Hiosu je u proljee 1822 god. poklano oko 20 000

hriana, tako da je grko stanovnitvo gotovo nestalo sa ostrva. Masovne pokolje Osmanlije su

priredili i grkom stanovnitvu Male Azije, naroito Istanbula, a meu njihovim rtvama bio je i sam

patrijarh, koji je objeen na Uskrs 1821 god.

U januaru 1822 god. u Epidauru se sastala Narodna skuptina, koja je proglasila nezavisnost

Grke, usvojila ustav zemlje, proglasivi je republikom, i izabrala je Aleksandra Maurokordata za

prvog predsjednika drave. Osloboeni su Atina, Teba i Misolungi. Porta je u proljee 1822 god.

uspjela da pobijedi otpadnika Ali-pau Janjnskog i da pokori cijelu sjeverno Grku. Njihov pokuaj

da prodru u srednju Grku zavrava se neuspjeko.

Sve do 1825 god. trajala je izvjesna ravnotea snaga. Ustanici su uspjeno branili prlaze

srednjoj i junoj Grkoj, ali su zato Osmanlije onemoguavali da se ustanak proiri na sjever zemlje.

Odnos snaga je poremeen kad se Porta za pomo obratila sultanovom vazalu, egipatskom

pai Mehmed Aliji, On je prihvatio pozi i protiv Grka je 1825 god. opremio jaku vojsku i flotu pod

komandom svog sina Ibrahim-pae. Egipatski napad je zatekao Grke u estokom unutranjem

politikom sukobu. Ibrahim-paa je zapoeo intervenciju napadom na Krit. Poto je pokorio ostrvo,

iskrcao je trupe na Peloponez, ubijajui i palei sve pred sobom. Ustanici su se ilavo borili i branili

Misolungiju, koja je ipak u aprilu 1826 god. pala. U tim trenutcima ustanak i dio grke revolucije je

spasila inostrana intervencija.

6

Srpski narod i u Srbiji i u Crnoj Gori izraavao je solidarnost s borbom Grka za nezavisnost.

Ali se knez Milo vrsto drao ruskih savjeta da sjedi na miru i nije doputao direktno mjeanje

Srbije u dogaaje. Srbiju je ipak pretvorio u pravo utoite mnotva izbjeglica koje su se iz Vlake,

Moldavije, Bugarske i Grke sklanjale pred Osmanlijama.

Grki ustanak zatekao je vlade velikih evropskih sila u njihovom punom angaovanju na

suzbijanju revolucije ma gdje se ona pojavila. U Duhu te politike bilo je i Aleksandrovo energino

dezavuisanje revolucionarnog pokreta u Vlakoj i Moldaviji. Mrutim, zatita neokrnjenih

zakonitih prava osmanskog sultana nad hrianskim podanicima Balkana nije mogla biti trajna

politika Rusije. Aleksandar I je jo 1821 god. uputio ultimatum Porti, traei od nje da prekine sa

pokoljem hrianskog stanovnitva. Za ovu svoju akciju Rusija je zatraila podrku Svete alijanse.

Francuska i Pruska su bile spremna da joj je i daju, ali su se usprotivili Velika Britanija i Austrija.

Osjetivi to Porta je odbila ultimatum. Usamljena Rusija se ipak nije smjela osdluiti na otrije mjere

protiv Osmanlija, nego se upustila u duga pogaanja sa Austrijom i Britanijom. Prvi rezultat tih

pregovora bio je pritisak Bea i Londona na Portu da povue trupe iz Vlake i Moldavije, to je ova

1822 god. i uinila.

Pritisak javnosti u zapadnoj Evropi je postepeno inio svoje. Poslije smrti lorda Kestlerija,

krajem 1822 god., zamijenio ga je Kaning. Britanska vlada je odluila da ustanike prizna za ratujui

narod i da na taj nain potvrdi legalnosti njihove borbe. To je bio teak udarac Mehernihovoj politici

neokrnjenog statusa quo-a na Istoku. On tada pojaava napore da izmiri Ruse i Osmanlije, to mu

1824 god. i polazi za rukom. Potajno je savjetovao Portu da to prije zavri sa Grcima. Ovoj nita i

nije moglo biti milije od takvog savjeta, pa je to ubrzalo njen sporazum sa egipatskim paom, s tim

da poslije uguenja ustanka njegov sin Ibrahim dobije Krit i Peloponez na upravu. Rusi 1824 god.

sazivaju konferenciju velikih sila u Petrogradu, gdje predlagaju da se od grkih teritorija obrazuju tri

vazalne kneevine pod sizerenstvom sultana, ali i pod garancijom velikih sila. Takav prijedlog odbija

Porta, rijeena da silom lomi ustanak, ali ga odbije i Britanija, elei da preduprijedi svaku

mogunost ruskog mjeanja u poslove Grke. Tako se Petrogradska konferencija u decembru

rasturila bez ikakvog rezultata. U februaru 1825 god. ruski car je sazvao novu konferenciju, opet u

Petrogradu, ali sada bez Britanije. Ustvari, to je bio novi kongres Svete alijanse, ali bez tog naziva.

Rusi predloe tada da etri sile ponude Osmanlijama posredovanje u sukobu sa Grcima, a ako ova to

odbije, da sve s njom prekinu diplomatske odnose. Tome se energino suprotstavila Austrije,

oekujui skori slom grkog ustanka.

Kada je grki ustanak zaista doao na ivicu sloma, u stvar se odluno uplela Britanija. Ona

energino zatrai od osmanske vlade da digne opsadu Nauplije, posljednjeg uporita Grke vlade.

Zahvalni Grci odluie tada da se stave pod englesku zatitu. I Rusi podrae ovu akciju, a novi ruski

car Nikola I otpoe i vojne pripreme protiv Osmanlija. Godine 1826 Rusija predade novi ultimatum u

kojem se trailo: da se u Vlakoj i Moldaviji vrati stanje od prije 1821, da se srpskom narodu

obezbjede povlastice predviene 8. Takom Bukurekog ugovora iz 1812 god. i da se srpski delegati

odmah oslobode iz zatoenitva u koje su bili baeni. to se tie Grka, bilo je zatraeno da se Grcima

da iroka autonomija. Sultan Mahmud II je morao da poputa. Prihvatajui ruske zahtjeve, Porta je

7.oktobra 1826 god. pristala na zakljuenje Akermanske konvencije. To je znailo davanje Srbiji

autonomije, koja e u roku od 18 mjeseci biti potvrena posebnim carskim ukazom hatierifom.

7

Velika Britanija i Rusija pozivaju i Francusku da se pridrui njihovom sporazumu iz

Petrograda, te sve tri sile 6.jula 1827 god. napisae novi, Londonski ugovor, kojim se dogovore o

zajednikom pritisku na Portu u cilju iznuivanja primirja i pregovora o autonomiji Grke. Kada

Osmanlije i to osbie, onda flote triju zemalja blokirae grke obale. U tom poduhvatu doe i do

pomorskog sudara kod Navarina 20.oktobra 1827 god. gdje anglo-rusko-francuska flota potpuno

uniti egipatsku. Osmanlije i tada ne prihvatie uslove velikih sila za Grku. Nova vlada Britanije

pokazala je tada volju da se izmiri sa Osmanlijama, ali je Rusija postajala sve borbenija, u emu je

dobila i podrku Francuske. Razlog engleskom protivljenju je bio to to je u Grkoj za predsjednika

bio izabran ruski tienik general Kapodistrija. Francuzi se 1828 god. iskrcae na Peloponezu i

protjerae Ibrahim-pau, a Rusi objavie rat Osmanlijama. Blokirana unutranjim problemima

Engleska nije mogla da im se suprotstavi.

Ruske operacije na azijskom ratitu su dobro napredovale. U Evropi je, meutim, ilo teko.

General Dibi je rada predlagao caru da se sa drugim silama (Austrijom, Engleskom, Francuskom i

Pruskom) sporazume o konanoj diobio Osmanskog carstva. Car se ipak odluio za neposrednije

ratne ciljeve i zahtjeve. Ta je zahtjeve prihvatila i Porta, pa je 14.septembra 1829 god. izmeu Rusije

i Osmanlija zakljuen Jedrenski mir: Rusija je zadrala samo nekoliko manjih teritorija na Crnom

moru, juno od Kavkaza, sve ostale krajeve vraa Osmanlijama; Vlaka i Moldavija ostaju pod

zatitom Rusije; Srbiji e konano biti izdat hatierif o autonomiji i bit e joj predato est nahija;

Porta prihvata zahtjeve Britanije, Rusije i Francuske o Grkoj; Rusiji se prizaju privilegije iz

Kapitulacija u Osmanskom carstvu; Rusija e od Osmanskog carstva dobitivisoku ratnu odtetu.

Tako je Rusija oslabila Osmanlije i pojaala svoj uticaj na Balkanu.

Poslije Jedrenskog mira krenulo je ubrzano i rjeenje grkog pitanja. Na Londonskoj

konferenciji 1830 god. britanska vlada je predloila da se od june i centralne Grke obrazuje

potpuno nezavisna drava monarhijskog ureenja. Za kralja Grkoj je, po elji samih Grka bio

odreen princ Leopold Sakskoburki, a kada on odbi prijesto, izabran je Oton Bavarski. Sultanskim

hatierifom iz septambra 1830 god. Srbiji je konano priznata autonomija. Novim hatierifom

odreene su i osmansko-srpske granice.

POLITIKA EVOLUCIJA U VELIKOJ BRITANIJI

1815-1850

Poslije Napoleonovog sloma Veloka Britanija se, kao evropska i svijetska sila, nala na

vrhuncu snage. Njen unutranji ivot od tada pa nadalje, sve do polovine stoljea, protie u grevitim

naporima da se prilagode novonastalim drutvenim uslovima koje je stvorila industrijska revolucija.

Engleski parlamentariziam se razio do najvieg stepena kabinetskog sistema izvrne vlasti, u kojem

vladu sastavljaju predstavnici stranke koja u Donjem domu ima veinu. Ta vlada je samo Parlamentu

i odgovorna. Rapidno irenje upotrebe parnih maina, mehanizacija tekstilne industrije, razvoj

metalurgije i rudarstva, izgradnja eljeznica su samo osnovna obiljeja privrednog i drutvenog

preobraaja Britanije u prvoj polovini XIX stoljea. Ona su i temelj trgovake i kolonijalno-

8

pomorske prevlasti Velike Britanije u svijetu. Nju je omoguavala i nadmonost britanske trgovake

i ratne flote.

Privredni razvoj, meutim, nije pravolinijski i harmonian. Pun je kriza, zastoja i padova:

1815 god. izbila je kriza, 1819 god. nova kriza., 1825 god. prva kriza hiperprodukcije, 1845/46 god.

poljoprivredna (krompirska) kriza.

Klasna borba je bila otra i volila se, s jedne strane; izmeu buroazije i proleterijata, a s

druge, izmeu razliitih slojeva same buroazije.

Politika scena Britanije poslije Vaterloa

Poslije dugih iscrpljujuih napoleonovskih ratova, mir je u Britaniji doekan sa mnogo

optimizma. Mir je izazvao nagli pad potranje engleske industrijske robe (naroito proizvoda ratne

industrije). Uslijed demobilizacije, bez posla je ostao veliki broj vojnika i mornara. Izvoz je opao.

Privredne nepogodne su najtee pogodile siromanije slojeve stanovnitva: radnike u industriji i

poljoprivredi, sitne zanatlije i trgovce. Samo to je rat prestao, strana konkurencija je poela da obara

cijene ita. Sa 100-110 ilinga po kvarteru (oko250 kg) u vrijeme rata, cijene su pale na 50-60

ilinga. Landlordovi su koristei svoju izrazitu premo u Parlamentu, bre-bolje, ve 1815,

izdejstvovali donoenje famoznog Zakona o itu, ili tanije Zakona o zabrani uvoza ita im njegova

cijena na engleskom tritu padne ispod 66 ilinga po kvarteru. Zahvaljujui ovom zakonu, kao i

poreskoj politici torijevske vlade i parlamenda, politiko nezadovoljstvo u Britaniji postalo je veoma

iroko. Bilo je demonstracija, tua sa vojskom prolivanja krvi. U Notingemu su se oglasili ludist, koji

su razbili tridesetak maina, dok je u Dandiju opljakano stotinjak duana.

Vlada i torijevski Parlament nisu sjedili skrtenih ruku. Donijet je zakon o ograniavanju

slobode tampe, o zabrani politikih zborova i ugruenja. Ove mjere nisu stiale nezadovoljstva. U

manesteru su radikali pokuali da organizuju pohod gladi na London, ali ih je vojska u tome

sprijeila.

Do prvihnesuglasica u torijevskoj stranci dolo je neposredno poslije Napoleonovog pada,

kada je grupa elastinijih prvaka iznijela miljenje da treba olabaviti politike stege i liberalizovati

odnose u drutvu. Ova grupa je bila i protiv donoenja Zakona o itu. Nepopustljiva konzervativna

veina stranakog vostva odluno se usprotivila ovim gleditima, tvrdei da je i grancuska

revolucija poela umjerenim reformama. Predsjednik tadanje vlade lord Liverpul i lan njegovog

kabineta pil, i mali skloni liberalnijim shvatanjima, odigrali su ulogu pomiritelja izmeu sukobljenih

struja i spasili stranku od rascjepa. Liverpul i Pil su u vladi i Parlamentu izdejstvovali nekoliko

zakona kojima je cilj bio da se ogranii represija. Takav je bio novi Krivini zakonik. Njime je

rigorozzno smanjen broj delikata za koje se mogla izrei smrtna kazna. Do tada takvih delikata je

bilo preko 200. Svakako najznaajnija mjera je bila opozivanje Zakona o zabrani udruivanja iz 1824

god.. Zakon o udruenjima, koji je strogo branio stvaranje radnikih drutava i sindikalnih

organizacija, vie je tetio vlastima nego to im je pomogao. Odmah nakon donoenja novog Zakona

o udruenjima 1824 god. je dolo do stvaranja velikog broja profesionalnih (sindikalnih) saveza-

tredjuniona.

9

Izborna reforma 1832 god.

Godine 1830. Englesku je zahvatila nova ekonomska kriza, koja je dovela do zatvaranja niza

fabrika. Kriza je pogodila i selo, a pojaana je epidemijom ovije kuge. U Kentu je izbio seljaki

ustanak, ali on je bio brzo slomljen vojnom intervencijom. Raspoloenje radnike klase postajalo je

sve borbenije. Zapaalo se naoruanje radnika. Osnovni zahtijev pokreta temeljio se na reformi

izbornog sistema koji bi izmijenio raspored politike vlasti u Britaniji. Ovaj zahtjev je sadrao dvije

bitne take: preraspodjelu izbornih okruga i proirivanje izbornog prava. Ovoga puta pokret za

reformu je bio mnogo iri, masovniji i organizovaniji nego ranije. Svima je bilo zajedniko to to su

traili izbornu reformu. Ali, dok bi se buroazija zadovoljila i njenim ogranienim dometima,

radnika klasa je raunala na opte pravo glasa.

Usljed opteg uspona pokreta za reformu, u novembru 1830 god. je pala Velingtonova

konzervativna vlada, a Vilijam IV je povjerio vlast vigorskom kabinetu na elu sa Grejom i Raselom.

Ova vlada je u martu 1831 god. izala pred Parlament sa prijedlogom novog izbornog zakona. Taj

prijedlog je predviao da se ukine 56 trulih okruga, da se od jo 30 slabo naseljena okruga oduzme

po jedno poslaniko mjesto. Na taj nain dobijena, 142 poslanika mandata bila bi raspodjeljena

Londonu i drugim velikim gradovima. to se tie izbornog prava, glasa je mogao postati samo

graanin koji posjeduje nekretnine, sa kojih ostvaruje najmanje 10 funti istog prihoda godinje.

Takav uslov je najvei dio radnika i sitnih sopstvenika iskljuivao iz reda biraa.

U maju 1831 god. Donji dom je izglasao vigovski prijedlog Izbornog zakona, ali ga je u

oktobru odbacio Dom lordova. Ova odluka Doma lordova izazvala je buru negodovanja u zemlji.

Izbili su mnogi neredi. U takvoj atmosferi Donji dom je u decembru 1831 god i po drugi put izglasao

Zakon o izbornoj reformi, koji je aprila 1832 god. proao i u Domu lordova, ali sa nedovoljnom

veinom. Torijevci su se uhvatili za tu injenicu i osporili su Zakonu vanost. Kralj nije htio da ga

ratifikuje, pa je Grejova vlada podnijela ostavku. Vilijam IV je ponovo na vlast pozvao torijevce i

Velingtona. Velington nije mogao da sastavi vladu, pa je vratio kralju mandat. Ovaj ga je ponovo

ponudio vigorcima, ali je Grej sada postavio uslov: ratifikaciju Zakona. Kralj mu je obeao da e

proglasiti nove lordove kako bi Zakon dobio potrebnu veinu. Pred ovom prijetnjomlordovi su

obustavili otpor i proglasili su novi Izborni zakon. Reforma je bila sprovedena.

Izborna reforma 1832 god. je bila iznueni kompromis o podjeli vlasti izmeu

veleposjednike zemljine aristokratije i industrijske buroazije. Visok imovinski cenzus je uinio da

pravo glasa dobije samo 670 000 od ukupno 14 miliona punoljetnih britanskih graana. I pored toga,

posljedice reforme bit e pozitivne: vlast u zemlji prei e iz ruku veleposjedniko-finansijske

oligarhije u ruke industrijske buroazije.

Izborna reforma je imala i neke druge korisne posljedice: legalizovala je radikalni pokret

sitne buroazije, nije iskljuila zemljoposjedniku aristokratiju iz politike,... Reformom je

poremeena dotadanja ravnotea tri faktora zakonodavne vlasti u Britaniji: Donjeg doma, Doma

lordova i krune. Kao predstavnik cijele nacije je ojaao Donji dom, dok je uloga Doma lordova i

kralja oslabila.

10

Zakon o sirmanima i artistiki pokret

Prvi zakon koji su liberali izglasali bio je Zakon o ukidanju ropstva u kolonijama 1833 god..

Nakon ovog zakona donijet je Zakon o gradski optinama 1835 god.. Vigovci su u dijelo sproveli i

dva torijevska zakona iz 1822 i 1829 godine. Prvi je bio Zakon o ukidanju vjerske zakletve, dok je

drugi bio Zakon o osnivanju graanske policije.

Liberali su najprije eljeli da smire nezadovoljstvo radnika. Zato su 1833 god. donije Fabriki

zakon o zabrani rada djece ispod 9 godina, o ograniavanju djeijeg radnog dana na 12 sati i o

uvoenju fabrikih insprekcijaza kontrolu potovanja svih propisa. Ovaj zakon e se uskoro pokazati

kao vrijedna i korisna socijalna mjera. To se uopte ne moe rei za Zakon o siromanim, koji je bio

mjera sasvim suprotnog dejstva od oekivanog. Zakon o siromanim je umjesto raspodjele mizerne

novane pomoi najugroenijim porodicama predviao da se nezaposleni radnici smjetajuu posebne

domove radionice u kojima bi vlastitim radom obezbjeivali i opstanak domova i sopstvenu

egzistenciju. Taj zakon je bio potpuno promaaj, koji je izazvao ogorenje radnike klase.

Nezadovoljstvo zbog ovoga zakona zahvatilo je ne samo cjelokupnu radniku klasu nego i

sitnoburoazijske radikale. Ovaj zakon nije ublaio klasne sukobe u Britaniji.

artizam se javio kao direktna reakcija radnike klase na klasnu i politiku uskogrudnost

buroaziskih stranaka ispoljenu prilikom donoenja Zakona o siromanim 1834 god.. Nastao je na

jugoistoku (u Londonu) i na sjeveru (u Birmingemu). Poetak artistikog pokreta oznaen je

formiranjem Londonskog udruenja radnika koje je juna 1836 god. osnovao Robert Lovet.

Londonsko udruenje radnika osnovano je kao prosvjetna i politika organizacija u kojoj su se

preplitala dva idejna uticaja: ovenovski socijalutopizam i sitnoburoaziski radikalizam. Poslije duge

diskusije usvojen je tekst sa est radnikih zahtjeva: jednaki izborni okruzi, ukidanje imovinskog

cenzusa za sticanje birakog prava, ukidanje imovinskog cenzusa za pravo na izbor, izbori za

Parlament svake godine, tajno glasanje kuglicom, plaanje poslanike dunosti.

Peticija je upuena Parlamentu februara 1837 god.. Londonsko udruenje je pretvorilo ove

zahtjeve u svoj politiki osnov. Ukoliko bi Parlament odbio Peticiju, trebalo bi proglasiti generalni

trajk. irenje artistikog pokreta je bilo praeno i njegovom unutranjom diferencijacijom.

Prvi artistiki konvent se sastao u Londonu februara 1839 god.. Na njemu je prvi put dolo

do otvorene idejno-politike borbe meu strujama, i to na pitanju ta da se preduzme ako Parlament

odbije Peticiju. Vlada je prvih dana jula napravila prepad, te je izvrila mnogo hapenja, zabranila je

mitinge i demonstracije. U potpunoj nedoumici ta da preduzme, nemoni Konvent se 14. septembra

sam raziao. Potpuno zamro krajem 1839 god., artistiki pokret se od sredine naredne godine poeo

obnavljati. tavie, on se tada poeo pretvarati u dobro organizovanu politiku stranku. Do 1842 god.

ona je dostigla vrhunas razvoja. Brojala je oko 40 000 organizovanih lanova. Javlja se ideja da se

Parlamentu podnese Druga peticija, koja bi pored ve navedenih zahtjeva sadravala: povienje

nadnica, skraivanje radnog dana, donoenje novog Fabrikog zakona. Ovi zahtjevi su doprinjeli

jaanju popularnosti artistikog pokreta.

Vlada i Parlament su ostali nepopustljivi prema artistima. U maju 1842 god. odbijena je i

njihova Druga peticija. Rukovodstvo pokreta je ponovo stajalo neodluno. Dok se ono dvoumilo, u

11

cijelom Lankairu su buktili trajkovi. Prihvatili su ih tredjunioni Manestera, a zatim i Jorkira i

Midlendsa. Za kratko vrijeme uhapeno je 1 500 najaktivnijih artista. Do septembra sve se smirilo.

Ukidanje Zakona o itu

Suoen sa snanim nazadovoljstvima i radnike klase i sitne buroazije, Pil je od poetka bio

rijeen da poputa na onim pitanjima na kojima je jo 20 ih godina vjerovao da treba poputati. Prvo

to je uinio 1842 god. je bilo smanjivanje posrednih poreza i uvoenje poreza na dohodak. Sa

ukidanjem Zakona o zabrani uvoza ita bilo je ve znatno tee jer je na tom polju jo postojao ilav

otpor zemljine aristokratije. Nezadovoljstvo ovim zakonom je bilo sve snanije. Radikalni prvaci

Kodben i Brajt su 1838 god. formirali Ligu Zakona o itu.

Pilova vlada je samo ekala trenutak da izae sa prijedlogom za ukidanje Zakona o itu.

Takva prilika joj se ukazala 1846 u vrijeme strane gladi u Irskoj. Pil je tada izaao pred Parlament s

prijedlogom Zakona o ukidanju zabrane uzoza ita. Tako je 1846 god. pao ramozni Zakon o itu,

koji je oznaio i definitivni kraj politikog monopola zemljoposjednika u Volikoj britaniji.

Irski problem

Engleska politika prema Irskoj je bila jednostavna: potiskivanjem industrije i zanatstva

ouvati ovu zemlju kao sirovinsku bazu i otvoreno trite za englesku industriju. Irska poljoprivreda

je izloena viestrukoj eksploataciji. O tome kakvoj je eksploataciji bila izloena Irska lijepo govori

ovaj podatak: godine 1835 ukupna vrijednost poljoprivredne proizvodnje u Irskoj je iznoila 36,000

000 funti. Od toga je 10 miliona otilo u depove rentijera i zakupaca, 20 miliona odnijeli su dravni

porezi, crkveni desetak, bankarske kamate i drugo, dok je irskim seljacima proizvoaima ostalo

samo 6 miliona funti. Irska je plovila u moru bijede. Od poljoprivrede je ivjelo oko 90 %

stanovnitva.

Ovakav ekonomski poloaj je veoma zaotrio i klasne i nacionalno- vjerske sukobe u Irskoj.

Javljaju se i vojni pokreti koje su vodile dvije tajne organizacije: Bijeli momci (White boys) i Ljudi

sa zelenim trakama (Ribbornmed). Prva je bila teroristika organizacija. Druga je bila nacionalno-

politika organizacija za nezavisnost Irske. Pokret za ponitenje akta o ujedinjenju i za nezavisnost

Irske je imao i svoje graansko-liberalno krilo: pripadnici tog krila su se nazivali ripilerima.

etrdesetih godina javlja se jo jedan, neto borbeniji i radikalniji oslobodilaki pokret irskog

graanstva. Rije je o Pokretu Mlada Irska.

FRANCUSKA U DOBA RESTAURACIJR I JULSKE MONARHIJE

Period restauracije 1815 1830 god.

itavo razdoblje francuske historije od 1815 do 1848 god. sijeli se u dvije vremenske cjeline

doba restauracije (1815-1830) i doba julske monarhije (1830-1848). Pravno politiki osnov reima

su predstavljali Povelja i monarh. Politiki i pravni sadraj Povelje, kao ustavnog akta francuske

drave u doba restaurisane monarhistike vlasti dinastije Burbona, karakterie se injenicom da je u

12

ovom dokumentu sauvano nekoliko elementarnih tekovina buroaske revolucije: jednakost graana,

osnovne graanske slobode, administrativno ureenje i Graanski zakonik,..

Uz Povelju, kao uvar monarhistikog poretka, stoji kralj najistaknutiji otac domovine i

voa naroda. U doba restauracije u Francuskoj su vladali Luj XVIII i arl X. Njih dvojica nisu

uivali veliku reputaciju, te nisu bili ni neto pretjerano snane linosti. Luj XVIII je slabo poznavao

svoju zemlju i njen narod. Njegov brat; arl X, je bio ovijek od rijei i principa. Imao je vie

upornosti nego politike pameti i vladarske elastinosti.

Luj XVIII je izdao Povelju jo 1814 god., poslije svog prvog povratka u Francusku. Gomila

rojalista i reakcionara vraala se 1815 god u zemlju eljna osvete i svojih izgubljenih prava i

privilegija. U Francuskoj je zavladao reim terora i osvete, koji je bjesnio cijelu godinu dana. U

periodu terora (1815-1816) zamljom se irio talas progona, hapenja, pljaki, paljenja i ubistava. U

Marseju je, na Dan Lakrdije, ubijeno 200 ljudi; krvavih obrauna sa desetinamapremlaenih i

poklanih je bilo u Avinjonu, Nimu, Garu i Tuluzu. Odredi zelembaa i zlatne mladei juriali su

batinama i bodeima na nezatiene, goloruke ljude, bive revolucionare i bonapartiste. Vlada se na

ova grozna nasilja pravila nevjeta. Bili su uvedeni i prijeki sudovi protiv revolucionarnih pokreta.

Poslije toga je kontrarevolucionarni teror bar dobio nekakve zakonske okvire. Mnogo ljudi je bilo

strijeljano, a 153 biva lana Konventa, meu njima i Lazar Karno, su bila protjerana.

U atmosferi najeeg terora, u Francuskoj su, avgusta 1815, odrani izbori za Poslaniki

dom Skuptine. Pravo glasa je imalo samo 110 000 graana, pa i od toga broja na biralita je izalo

samo 41% biraa. Iz izbora proizilazi jedna reakcionarna Skuptina, pod imenom Besprimjerna

skuptina. U njoj su veinu imaliplemii, koji su nosili neutoljivu mrnju prema revolucionarima i

bonapartistima, koji su traili da se cjelokupna vlast vrati plemstvu, a obrazovanje crkvi. Ovo

posljednje je odmah i sprovedeno. Njihov ekstremizam poeo je da nervira i samog Luja XVIII, kao i

velike evropske sile. Zato je kralj 5.septembra 1816 god. raspustio Besprimjernu skuptinu.

Uoi izbora za novu Skuptinu povela se ustra politika borba izmeu ultrarojalista i

umjerenih monarhista, pristalica Ustava (otuda konstitucionalisti). Na izborima su pobijedili

konstitucionalisti, pa su vladu sastavili njihovi prvaci Rielje, Dekez, Lene i drugi.

Pobjeda konstitucionalista na izborima je oznaila zavoenje liberalnijeg politikog reima u

Francuskoj. To je omoguilo oivljavanje politike aktivnosti i organizovanje liberalnih politikoh

snaga, obnavljanje politike tampe,...

Liberali su u toku 1817 god u Francuskoj bili opoziciona stranka. Ono to ih je krasilo bila je

mrnja prema starom poretku i privrenost tekovinama revolucije.

Nasuprot njima stajali su nepomirljivi reakcionari, ultrarojalisti, koje predvodi grof od Aroa.

Oni se ne mire sa osvojenim pozicijama. U cilju vraanja apsolutizma, oni vre snaan pritisak na

Dvor i Dom perova.

Vlada vojvode Rieljea je pruala otpor ultraima, ali nije dobijala punu podrku liberala.

Neki od liberalnih prvaka ulaze i u tajnu saradnju sa zavjerenikom organizacijom Jedinstvo.

Vlada konstitucionalista poinje da se koleba i osipa. Iz nje izlazi i Rielje, a na elo joj je stao

Dekez. Godine 1820 sedlarski radnik Luvel izvodi atentat i ubija jednu od perjanica ultraa i

13

najistaknutiju linost Burbonske dinastije, vojvodu od Berija. Dogaaj je izazvao ogromno

uzbuenje meu svim monarhistima. Dekez je nazvan sauesnikom atentata. Njegova vlada je

morala da podnese ostavku. Novi kabinet je obrazovao opet Rielje, koji je izaao sa zakonom o

ograniavanju slobode. Desnicu ove mjere nisu zadovoljile. Rieljeov kabijen je u decembru 1821

god. bio primoran da podnese ostavku. Novu vladu sastavljaju ultrarojalisti, na elu sa Vilelom. Sa

politike pozornice tada de facto silazi i kralj Luj XVIII, a vlast u ruke uzima njegov brat grof od

Artoa, budui arl X.

Jedan od prvih znakova pobjede reakcije u Francuskoj je bilo naglo jaanje uloge crkve i

svetenstva u javnom i drutvenom ivotu. Za kratko vrijeme broj svetenika je povean sa 36 000 na

40 000, a rastao je i broj manastira.

Kada je osjetio da su pozicije zltrake vlade uvrene, Vilel je u decembru 1823 god.

raspustio Skuptinu, a nove izbore je zakazao za februar naredne godine. Sistemom posrednih izbora

postigao je da u Skuptinu bude izabrano samo 19 opozicionih poslanika. Bila je to tzv. opet naena

skuptina. Vrhunac reakcionarne aktivnosti Vilelove vlade i Opet naene skuptine bilo je

donoenje Zakona o naknadi tete izbjeglicama iz vremena revolucije. Obeteenje je izglasano u

visini od dvadesetogodinjeg prihoda, obraunatog prema vrijednostima iz 1790 god.. to je ukupno

proraunato na oko jednu milijardu zlatnih franaka.

Vilelova vlada je iza sebe ostavila i jednu pozitivnu tekovinu. Rije je o zakonima o ureenju

dravnih finansija. Vilel je ovim zakonima uravnoteio dravni budet, podvrgavi ga punom

nadzoru Glavne dravne kontrole i Narodne skuptine. Ovi uspjesi na finansijskom polju nisu

umanjili nezadovoljstvo iroke progresivne javnosti.

Protiv Vilelove vlade nastaje opoziciono strujanje i na samoj desnici. Pokreu ga tzv.

Otpadnici, grupa politiara okupljena oko Satobrijana, koju je Vilel grubo potisnuo sa vlasti. Ova

desniarska opozicija stupa u saradnju sa malobrojnim konstitucionalistima i liberalima u Skuptini,

pa atobrijan obrazuje blok od 130-140 poslanika. Vlada u takvoj situaciji 1827 god. rasputa

Skuptinu. U novu Skuptinu je izabrano 180 liberala, 75 otpadnika i 175 Vilelovih pristalica.

Vilel je morao da odstupi.

Kralj je vlast povjerio Martinjaku. Skromni Martinjakov liberalizam je izazvao bijes kralja.

Njegova vlada je u avgustu 1829 god. oborena. Nova vlada povjerena grofu Polinjaku. Dolazak

njegove vlade je izazvao opte ogorenje u zemlji. Mnogi funkcioneri demonstrativno su podnijeli

ostavke.

Sitna buroazija, omladina, radnici poinju sve otvorenije da govore o uvoenju republike. I u

redovima srednje buroazije poinje da se razmilja o svrgavanju arla X, ali ne radi proglaenja

republike, ve radi dovoenja na prijesto vojvode Orleanskog.

Na to kralj rasputa Skuptinu, ali na novim izborima opozicija stie izrazitu nadmo

u Skuptini. Kralj se tada odluuje da vlada bez zakona, pomou dekreta (ordonansi). On 25.jula

objavljuje etiri ordonanse, pripremljene u tajnosti: o uvoenju cenzure, o ponovnom rasputanju

Skuptine, o izmjeni Izbornog zakona i daljem smanjivanju broja biraa, o raspisivanju novih izbora.

To je bio dravni udar arla X.

14

Julska revolucija 1830 god.

Objavljivanje ordonansi nije obeavalo burnu reakciju javnosti. Kasno popodne 26.jula ipak

se u redakciji lista Le National sastalo 44 direktora i urednika raznih listova. Meu njima i Tjer.

Donijeli su odluku da sastave javni protest protiv ordonansi, da upute poziv Skuptini da se ne

razilazi i da sutradan izdaju svoje novine kao da ordnonanse nisu ni donijete. Sutradan, 27.jula,

policija je pokuala da zaposjedne redakcije i tamparije opozicionih listova s namjerom da uniti

njihove tirae, a ponegdje i da demolira maine. Novinari, radnici i slubenici im se suprotstavljaju

silom.

Pariki narod je ova politika uzbuenja doekao pun ogorenosti i borbenog duha. Mladi

republikanski agitatori rastrali su se sa pozivima na bunu protiv kralja i vlade. Industrijalci i

zanatlije su obustavili proizvodnju.

Prvo je krenulo predgrae Sen Marsko. Vlada proglaava opsadno stanje i imenuje

maralaMamnona za zapovjednika Pariza. U toku noi ustanak se proirio. Ustanici provaljuju u

skladita oruja. U tim asovima pobunjenim radnicima pridruuju se studenti, a prilazi im i Narodna

garda. 29.jula ustanak se iri i na lijevu obalu Sene, gdje pobunjeni narod zauzima Burbonsku palatu

i kasarnu Babilon. Dva puka redovne vojske prelaze na stranu ustanika. Ustanici poslije toga

napreduju prema Luvru i Tilerijama.u ranim popodnevnim satima prestaju oruane borbe. Narod je

ovladao Parizom. Tri slavna dana julske revolucije su okonana. Narod je pobijedio.

Za sve to vrijeme kralj arl X se nalazio u dvorcu Sen-Klu na 20 km od Pariza. Vjerujui da

moe umiriti revoluciju: povlai ordonanse i smijenjuje Polinjakovu vladu. Ali revolucionari se ne

obaziru na te kraljeve postupke. Obavjeten o tome, arl X se prebacuje najprije u Versaj, a zatim u

Rambuje, gdje je 2.avgusta potpisao akt o abdikaciji s prijestolja u korist svog unuka, vojvode od

Bordoa. Nakon toga arl X odlazi u Englesku, gdje e i umrijeti 1836 god.

Sloni u tome ta nee, revolucionari Pariza nisu bili sloni u tome ta hoe. Masa naroda

trai republiku. Ti zahtjevi su prepali krupnu buroaziju. Izabrana je gradska komisija, koja je trebala

da preuzme vlast u Parizu. Za komandanta Nacionalne garde imenovan je markiz Lafajet. Proglaeno

je bilo zbacivanje Burbona, a grupa republikanaca za predsjednika republike kandiduje Lafajeta.

Lafajet to odbija.

U redovima krupne buroazije priprema se drugaije rjeenje. Na prijedlog Talejrana trebalo

je sauvati monarhiju na taj nain to bi se na prijesto doveo vojvoda Orleanski Luj Filip. Buroazija

je bila oduevljena tom idejom. Zvanino podnose prijedlog Skuptini, koja to bez odlaganja

prihvata. Skuptina 31.jula izglasa izbor Luja Dilipa za namjesnika prijestolja, te zatrai od njega da

se striktno primjenjuje Povelja. Luj Filip se sa balkona optinske zgrade sveano zaklinje da e

uvati tekovine revolucije. Republikanci se time zadovoljie.

Da bi pridobili narod, iz Povelje je uklonjena preambula o boanskom porijeklu kraljevske

vlasti, ukida se cenzura, te se garantuje sloboda tampe. Povelja je ponovo dobila naziv Ustav.

Odmah poslije promjene Ustava, vojvoda od Orleana je 9.avgusta 1830 god. proglaen za kralja

Francuske pod imenom Luj Filip I, a on je pred Skuptinom poloio zakletvu na vjernost Ustavu.

15

Tako je zavrena julska revolucija, u kojoj je krupna buroazija iskoristila masovni pokret naroda da

bi se dokopala vlasti.

Julska monarhija (1830-1848)

Period Julske monarhije predstavlja razdoblje vidljivih transformacija u socijalno-

ekonomskom ivotu Francuske. To je razdoblje najdinaminijeg prirodnog prirataja stanovnitva u

Francuskoj.

Francuska je u tom periodu bila izrazito agrarna zemlja. Godine 1830 jo uvijek oko 75 %

stanovnitva ivi na selu i bavi se poljoprivredom. Poljoprivreda je i pored svega jo uvijek

primitivna i nerazvijena.

Poslije 1830 god. otpoinje bri razvoj industrije u Francuskoj. Taj razvoj e iz godine u

godinu biti sve dinaminiji. Najbre se razvijala tekstilna industrija, a zatim idu prehrambena

ihemijska industrija.

Osnovna injenica politikog ivota Francuske za vrijeme Julske monarhije jeste monopol

krupne buroazije na politiku vlast u zemlji. U to vrijeme restauracije tu vlast je drala malobrojna

veleposjednika aristokratija. Poraena 1830 god. revolucionarnom akcijom, ova aristokratija gubi

monopo. Birako pravo na poetku perioda Julske monarhije imalo je samo 167 000 graana, a da

bude birano za poslanika moglo je samo 15 000, jer je cenzura za sticanje aktivnog prava iznosila

300 franaka neposrednog poreza. Pri kraju ovog perioda, izbornom reformom, cenzus je smanjen na

200 franaka, to je povealo i broj stanovnitva sa pravom glasa.

Parlamentarnu opoziciju vodila je grupa intelektualaca pod vostvom Odilona Baroa. Ova

grupa se zalagala za striktno potovanje zakonitosti, za proirivanje parlamentarnog poretka, za

demokratizaciju i za decentralizaciju vlast. Snaga ove grupe u parlamentu nije mala, ali ni dovoljna

za samostalnu akciju. Dijelovanje ove parlamentarne opozicije samo po sebi nije bilo dovoljno da

vlade Julske monarhije iini nestabilnim. Ali, u Parlamentu su djelovale i druge grupacije. One su

nastale cijepanjem nekada jedinstvene Konzervativne stranke. Najjae su grupacije koje predvode, s

jedne strane, vojvoda Brolji i grof Mole, a s druge, Gizo, Tjer i general Sul.

Poslije prebroene privredne krize 1837-1839 god. reim Julske monarhije uplovio je u

sedmogodinje razdoblje svoje najvee stabilnosti i najpozitivnijih rezultata. Vlada je vodila mudru i

obazrivu finansijsku politiku pa je uspjevala da odri budetsku zavnoteu i da smanji dravne

dugove. Gizoova vlada je sprovodila i mjere radi unaprijeivanja prosvjete i obrazovanja. Taja je bio

donijet zakon da svaka optina mora imati bar po jednu dravnu osnovnu kolu.

Na politikom placu, meutim, Sul-Gizoov kabinet vlada konzervativno. Uporno odbija bilo

kakvu izbornu reformu. Gizo poruuje pristalicama reforme Obogatite se graani, pa ete postati

birai.

Jo manje popustljivosti vlada je pokazivala prema radnikom republikanskom pokretu.

16

NJEMAKE ZEMLJE 1815-1848

Drutveno-ekonomske prilike

Njemaku Konfederaciju stvorenu na Bekom kongresu sainjavalo je ukupno 39 drava

lanica: 34 drave, 4 slobodna kraljevska grada i njemaki dijelovi Austrije. Na podruju Njemakog

Saveza ivjelo je ukupno 33.5 miliona stanovnika, od kojih je 24 miliona bilo u njemakim

zemljama u uem smislu, a 9.5 miliona u Austriji. Brz demografski prirataj jedno je od prvih

obiljeja historije Njemake u periodu 1815-1848 god..

U privrednom pogledu Njemaka je do sredine XIX stoljea jo uvijke bila preteno agrarna

zemlja. Dvije treine stanovnitva bavilo se iskljuivo poljoprivredom, dok je na selu ivjelo ak tri

etvrtine stanovnitva. Gradovi su bili u veoj mjeri koncentrisani na jugu i na zapadu, nego na

sjeveru i istoku zemlje. Na istoku i sjeveroistoku preovladavao je krupni reudalni zemljposjed, a na

zapadu i sjeverozapadu kapitalistiki. Zemlja se jo uvijek obraivala preteno primjenom tropoljnog

sistema.

Za razvoj industrije i zanatstva bilo je od velikog znaaja ukidanje esnafa u Pruskoj i nekim

drugim manjim njemakim dravama. Mnogobrojne carinske barijere koe razmah trgovine i

privredne saradnje meu pojedinim njemakim oblastima. Sve u svemu, industrijski razovj

Njemake u prvoj polovini XIX stoljea bit e spor.

Ustavno pitanje i borbe za graanska prava 1815-1820

Poslije 1815 god. najvanije polotiko pitanje u njemakim dravama bilo je ustavno pitanje.

lanom 15. Akta o stvaranju Njemakog Saveza bila je predviena mogunost uvoenja ustavnog

ureenja u njemakim zemljama.

Prvi liberalni ustav u Njemakoj proklamovala je Bavarska. Njen kralj Maks-Jozef I

proglasio je 26.maja 1818 god. Ustav prema modelu Povelje Luja XVIII koja je predviala

ogranieno birako pravo dvodomni parlament. Za primjerom bavarske poao je i Baden u kojem je

proglaen slian Ustav. Po istom modelu pravljen je Ustav u Hesen-Darmtatu.

Sva tri ova ustavaafirmisala su monarhistiki princip i titila su velika prava kraljevske vlasti.

Najnapredniji meu svim tim Ustavima bio je Vitemberki, koji je isticao neka bitna graanska prava

i slobode. Taj e Ustav postati ideal liberalne buroazije u cijeloj Njemakoj.

Za razliku od drava june Njemake, srednjonjemake drave bile su ureene na

tradicionalan nain, u smislu restauracije starog reima.

Ustavno pitanje bilo je rijeeno samo u nekim dravama Njemakog Saveza. Veina drava,

meu kojima i dvije najvee (Austrija i Pruska) nisu dobile nikakvo ustavno rijeenje i ostale su

apsolutistike.

U svojoj borbi za ustav ideolozi njemake buroazije postavljali su konkretne politike

zahtjeve: ukidanje apsolutne vlasti monarha, oslanjanje na plemstvo, vojsku i policiju; garantovanje

slobode linosti, pravnog poretka i pravne jednakosti, slobodu kretanja i tampe,...

17

Meu nosiocima graanske liberalne ideologije istiu se Ernest Moric Arnet i Fridrih Ludvih

Jon, koji su vrili izvanredno jak uticaj na cijelu generaciju njemake omladine. Liberalne i

nacionalne ideje Firtea, Arnta i drugih nailazile su na najiri prijem meu njemakom intelektualnom

omladinom. Ove ideje predstavljale su osnov na kojem su se pormirale studentska udruenja poznata

pod imenom burenafti. Meu studentskim burentaftima onome koji su stvorili studenti u Jeni

pripada posebno mjesto. Osnovalo ga je juna 1815 god. sedam studenata, bivih dobrovoljaca u

oslobodilakom ratu protiv Napoleona. Pokret burenafta irio se brzo. Godine 1818 okupili su se

predstavnici burenafta sa etrnaest njemakih univerziteta i osnovali Opte sudentsko udruenje.

Kao program Udruenja usvojeni su Principi i Deklaracija od 18.oktobra.

Pruski dvor, plemstvo istonih oblasti, birokratija i vojska bili su prvi koji su skoili da se

suprotstave ovim pojavama. Na Univerzitetu u Jeni bio je otputen jedan profesor, dok su burenafti

stavljeni pod prismotru. Ali kada ruski car Aleksandar zatrai energinu intervenciju protiv

demagoga njemaki vladari odluie se na optiji postupak.

Da bi podstakao represivnu aktivnost svih njemakih vlada, austrijski kancelar Meternih

predloio je pruskom kralju organizovanje opte njemake akcije protiv ultra-liberalizma. Na bazi

tog dogovora sazvan je sastanak predstavnika drugih njemakih drava u Karlsbadu. Tu su donijete

sljedee odluke: uvodi se stroga cenzura svakog tampanog teksta, univerziteti i njihovi profesori

stavljaju se pod budnu kontrolu, burentafti se zbranjuju,... Te odluke su bile najvei trijumf

Meterniha i Austrije.

Sprovoenje Karlsbadskih odluka izazvalo je cijelo jedan val politike emigracije Njemaca u

pravcu Francuske, vajcarske i Amerike. Jedna od vanih posljedica ovog naleta reakcije u

Njemakoj je bio neuspjeh ustavnog preobraaja Pruske. Posljednje znaajne mjere ovog vremena

bile su finansijsko-privredne prirode. Najprije su 1818 god. u Pruskoj konano likvidirane sve

unutranje carine, a zatim je 1820 izvedena poreska reforma.

Carinski savez

Sredinom 30-ih godina dolazi do obrazovanja Njemakog carinskog saveza. Ova organizacija

e dati novi izuzetni doprinos ideji liberalizacije i ujedinjenja Njemake. Porijeklo Carinskog saveza

treba traiti u pruskom privrednom zakonodavstvu iz godina 1816-1818.

U tom periodu je ukinuto svih 67 carinskih sistema koji su postojali do tada na teritoriji

Pruske i cijelo njeno podruje pretvoreno je u jedinstveno trite; ujednaen je novac u opticaju

(talir); uvedene su jedinstvene mjere i tegovi; na svu robu koja dolazi iz drugih njemakih drava

udarena je jedinstvena carinska stopa od 10 % na njenu vrijednost,... Ove mjere e dati vrlo brzo

odline rezultate, tako to e unaprijediti trgovinu i saobraaj u Pruskoj, izgradnju puteva,...

Prvi ugovor o carinskom savezu Pruska je zakljuila sa malom kneevinom varcburg-

Zonderhauzen jo 1819 god.. U ovom ugovoru ve je bila naena formula koja e kasnije posluiti u

svim ostalim ugovorima: dvije drave ukidaju meusobne carine, prema treim zemljama uvode

jedinstvene carine i jedinstven carinski sistem, a carinske prihode dijele proporcijalno broju

stanovnika. Nakon to je ovom savezu pristupio i varcburg-Rudolftat, druge patuljaste drave su

18

traile Austrijsku pomo. U odgovoru na ovaj dogaaj dolo je do stvaranja Srednjonjemakog

trgovakog zaveza. Ovaj savez je bio uperen protiv Pruske.

Pruska vlada je preduzela korake da razbije Srednjonjemaki trgovaki savez. Najprije je

tirinkim dravicama Majningenu i Goti ponudila da preko njihove teritorije sama izgradi drumove

pogodne za trgovaki promet. Kada su ove to prihvatile, srednjonjemaki savez se raspao.

Pretvaranje trgovakog ugovora izmeu Pruske i Bavarsko-vitemberke grupacije u carinski

savez bio je poslije toga samo pitanje dana. Na novogodinju no 1833/34 god., pregovori su bili

okonani i bio je potpisan ugovor o carinskom savezu. Tako je stvoren Njemaki carinski savez.

Zaotravanje klasnih i politikih suprotnosti 40-ih godina

Poetkom 40-ih godina XIX stoljea borba za liberalne reforme i za ujedinjenje njemake

ulazi u novu fazu. Tome su doprinjele dvije vrijednosti: zaotravanje unutranjih drutvenih i

politikih suprotnosti u samoj Njemakoj i spoljnopolitiki podsticaj.

Krajem 30-ih godina, zbog protivrjenih pretenzija u istonom pitanju, dolo je do velike

zategnutosti izmeu Francuske i Velike Britanije. Rat je izbjegnut zahvaljujui popustljivosti

francuskog kralja Luja Filipa.

To je bilo vrijeme bujanja njemake nacionalne svijesti i osjeanja.

HABSBURKA MONARHIJA 1815-1818

Privredna struktura i drutveni odnosi

U prvoj polovini XIX stoljea Habsburka monarhija je bila preteno agrarna zemlja. Na

poetku XIX st. broj stanovnika ove carevine je iznosio 28 miliona, da bi se do sredine vijeka (1850)

poveao na 36 miliona. U Austriji sa ekom i Moravskom 70% stanovnitva je ivjelo od

poljoprivrede, a u Ugarskoj ak 90%. Vei dio seljatva je bio u kmetskoj zavisnosti. U samoj

Austriji i u nekim drugim pokrajinama klasini oblici feudalne zavisnosti zamjenjuju se ugovornim

odnosom plemia i seljaka, dok u Ugarskoj tee i dalje proces nasilnog zahvatanja seljake zemlje

od strane plemstva. Sloj bogatijeg seljatva bio je sklon da putem otkupa rastereti svoj posjed

feudalnih obaveza. Mase siromanog seljatva, koje nemaju novca za otkup, sanjaju o

revolucionarnom likvidiranju feudalizma. U Ugarskoj plemstvo je svjesno da i svoje vlastito

privredno zaostajanje moe prevazii samo prelaskom sa feudalnog na kapitalistiki nain

proizvodnje u poljoprivredi.

U tom periodu, predstavnik sitnog i srednjeg radikalnog plemstva je bio Lajo Kout. On se

zalae za svestrani razvoj kapitalistike privrede u Ugarskoj (industrije, trgovine, saobraaja), a do

novca za sve to smatra da se moe doi primjenom krajnjeg sredstva, kao to je obavezni otkup

seljatva. Polovinu otkupne sume plemstvu bi, na ime odtete, isplatila drava i to odmah, a drugu

polovinu bi u roku od 10-12 godina isplatilo samo seljatvo. Ovaj Koutov plan nee dati oekivane

rezultate.

19

I Austrija e u prvoj polovini XIX st. prolaziti kroz proces industrijske revolucije. Privredna

osnova za razvoj industrije je bila stvorena u XVIII st.. Ekonomska politika apsolutizma Marije

Terezije i Jozefa II dala je pozitivne rezultate, pa je u to vrijeme dolo do formiranja niza velikih

centara manufakturne proizvodnje. Polazei sa ovakve privredne osnove, Austrijsko carstvo je u

prvoj polovini XIX st. doivljavalo industrijski preobraaj. Najbri je bio industrijski preobraaj

tekstilne proizvodnje, koji je na mjesto manufakturnih radionica stvarao velike industrijske pogone s

parnom mainom kao pogonskom snagom. Meutim, neke industrijske grane (rudarstvo,metalna i

druga teka industrija, transport) su se razvijale sporije.

Razvoj pomorskog saobraaja na Jadranu i rijenog saobraaja na Dunavu ii e neto bre.

U razvoju pomorskog saobraaja najznaajniju ulogu igrao je Transki lojd, krupno pomorsko

preduzee osnovano 1833 god.. do 1846 god. Lojd e u eksploataciji ve imati 20 parobroda.

Iako je bio koen nizom ekonomskih i drutveno-politikih okolnosti, razvoj trgovine je

takoe iao naprijed. Tome je najvei doprinos dalo uklanjanje niza unutranjih carinskih barijera.

Cilj apsolutizma je bio da ouva odnos drutvenih snaga stvoren u XVIII st., a jo striktnije

da odbrani politiki monopol dvora, visokog klera, krupnog plemstva i vrhova drave. Industrijska i

trgovaka buroazija nije bila zadovoljna svojim drutvenim i politikim poloajem, ali jo

nedovoljno brojna, nije bila ni posebno borbena u zalaganju za svoja prava. Radnika klasa u raznim

austrijskim zemljama brojala je ve prije revolucije 1848 god. vie miliona pripadnika. Ona je bila

kulturno i politiki neobrazovana, bila je bez svojih profesionalnih i drugih organizacija, koje e se

prvi put pojaviti tek u revoluciji 1848 god..

Vrlo esti su tokom perioda 1815-1848 god. i seljaki pokreti manjeg ili veeg obima irom

Austrije: u ekoj, Ugarskoj, Galiciji, Volnoj granici itd. Naroito su esta bila odbijanja plaanja

dadbine.

Apsolutistiki sistem i graanska opozicija

Radniki otpori i seljaki pokreti nosili su sve do 1848 god. stihijski karakter u itavoj

Habsburkoj monarhiji. Graanska opozicija apsolutizmu i nacionalni pokreti razvijali su postepeno

ideoloku osnovu. Ove dvije pojave imale su izrazito politiki karakter.

Administrativni aparat na koji se vladar oslanjao i pomou kojeg je upravljao zemljom

sastojao se od jednog tijela najviih inovnika aristokrata. Ma koliko bio razvijen i glomazan, ovaj

aparat je bio trom,spor i neefikasan. Njegov najsnaniji ovjek je bio Meternih.

Osim centralnih dravnih organa, u pojedinim oblastima Carevine, u tzv. Krunisanim

zemljama, postojale su lokalne staleke skuptine. Nadlenosti ovih sabora bile su ograniene na

pitanja poreske politike. Uz finansijske probleme, jedina stalna briga vladajuegdravnog vrha su bili

pokreti opozicije i nastojanja da se ona suzbije i da se u korijenu zastre svaka klica revolucije.

Ma koliko Austrijska vlast pokuavala suzbiti opoziciju, ona to nije uspjevala. U opoziciji

prema reimu bili su, osim tankog sloja najkrupnijih kapitalista, svi slojevi buroazije: industrijalci,

trgovci, zanatlije, nie inovnitvo, pripadnici slobodnih profesija. Najradikalnija je bila opozicija

intelektualne omladine studenata i aka.

20

U samoj zemlji, na austrijskim univerzitetima i kolama, poevi od 1820 god. javljaju se

buntovni istupi omladine. Te istupe nije zaustavilo ni otputanje politiki nepodobnih profesora, niti

izbacivanje stotina studenata sa univerziteta, a ni stroga cenzura udbenika i literature. Odbacujui

apsolutizam i despotizam, pripadnici pokreta zalagali su se za liberalnu dravu slobode, pravde i

progresa.

Nacionalni pokreti

Dok je opozicija u njemakoj javnosti Habsburke carevine nosila graansko-liberalni

politiki karakter, u javnosti je poprimila sve jasniju i konkretniju nacionalnu i nacionalistiku

formu. Komplikovana etnika struktura i izmjeanost stanovnitva razliitih nacionalnih priipadnosti

nije jedini faktor koji e u prvoj polovini XIX st. odreivati karakter nacionalnog problema u

Habsburkoj monarhiji. U sistemu tih okolnosti ispoljavao se privilegovani poloaj njemakog

naroda u mnogim regionima Carstva.

Najvaniji pravno-politiki problem Habsburke monarhije, koji e upravo u periodu 1815-

1848 god. definitivno prerasti u najkrupnije nacionalno-politiko pitanje, bio je specifian poloaj

Ugarske u sastavu Carstva. Taj poloaj zasnivao se na odredbama Satmarskog mira iz 1711 god., da

bi u cjelini bio uoblien 1790 god.. specifinost poloaja Ugarske sastojala se u tome to je u njoj

politika vlast, bar formalno, bila podjeljena izmeu kralja (koji je austrijski car) i stalekog Sabora.

Nadlenost Sabora je da na teritoriji Ugarske podie vojsku, ali je njen vrhovni komandant kralj.

Sabor odluuje o porezima, ali kralju kao regalno legalno pravo pripadaju prihodi od carina, rudnika,

solana i slino. Izvrnu vlast u Ugarskoj vri Narodno vijee, koje iz reda ugarskih magnata imenuje

kralj. Kraljevsku vlast zastupaju upani, ali oni uglavnom ne sjede u provinciji, ve u Beu ili Peti.

Druga osobitost je da je Ugarska samo prividno drava u dravi

Poseban Sabor i svog bana, kao zastupnika kraljevske vlasti, imenuju i Hrvatska i Slavonija,

ali su iz sastava hrvatskih zemalja izuzetne Dalmacija i Vojna granica, koje su pod direktnom

kontrolom Bea. Izvjesne mjere posebnosti i specifinosti su imali i Srbi. Poloaj Rumuna u

Ugarskoj je bio najtei: bez ikakvih prava i zatite, oni su ak i u vjerskom pogledu bili stavljeni pod

jurisdikciju srpske crkvene organizacije Karlovake mitropolije.

U tako loenim, raznolikim i komplikovanim etnikim, ekonomskim, drutvenim i pravno-

politikim uslovima, koji su postojali u prostranom Hasburkom carstvu, krajem XVIII i poetkom

XIX st. poinju se buditi nacionalna svijest i nacionalni pokreti. Poinje se favorizovati njemaki

jezik. Njemaki jezik je smatran jezikom dravne slube, ali i jezikom kulture i obrazovanja. Politika

uvoenja njemakog jezika kao slubenog u sve oblasti javnog ivota irom Habsbuke monarhije

nije uspjela da se odri poslije smrti Jozefa II. U Ugarskoj, u banskoj Hrvatskoj, u Galiciji je vraen

latinski jezik u upotrebu; u Dalmaciji i nekim drugim krajevima je bio italijanski. Tenja ka

germanizaciji naii e na snaan otpor nenjemakog naroda.

Poslije smrti Jozefa II nacionalna svijest poinje da ulazi u politiki ivot i da se pretvara u

politiku pojavu. Rukovodioci Austrije, Meternih na prvom mjestu, odmah su ustali protiv svakog

nacionalizma, pa i njemakog.

21

Maarski nacionalni pokret je, kao i poetkom 90-ih godina XVIII st., bio najsnaniji i zato

najvea briga vladajuih vrhova Monarhije. Uz otpor bekom centralizmu, najvaniji zahtjevi

maarskog pokreta jedu: to vea samostalnost Ugarskog sabora i upanijskih organa u odnosu na

centralnu vlast i uvoenje maarskog jezika u itavu administraciju, u zakonodavstvo, sudstvo i

obrazovanje.

Borei se za buroaske reforme u Ugarskoj i za njeno preustrojstvo na nacionalno principu,

maarsko plemstvo povelo je jedan snaan antihabsburki pokret. Kao najdinaminija grupacija na

elu toga pokreta 40-ih godina nalo se srednje plemstvo, okupljeno oko Lajoa Kouta. Sa krupnim

plemstvom ono je postiglo saglasnost u dva osnovna pitanja: ouvat e se svi posjedi, materijalna

dobra i politike privilegije plemstva i ostvarit e se puna hegemonija Maara nad ostalim narodima

u okviru Ugarske. Po tu cijenu krupna aristokratija je prepustila Koutu vodeu ulogu u reformnom

pokretu.

Razvija se strah politiara od negativnih posljedica nasilne maarizacije.

estok otpor maarizaciji u Transilvaniji pruili su Saksonci, borei se za njemaki jezik i

svoj ravnopravan poloaj sa Maarima. U nezavidnijem poloaju od Rumuna bili su samo Ukrajinci,

meu kojima je unijatsko svetenstvo jedini branilac nacionalne posebnosti ovog naroda. Slovaki

nacionalni pokret je ve bio razvijen, te se snano opire maarskim pritiscima. U ovom vremenu, u

punom razovju je i njemaki nacionalizam u Austriji. U njenim politikim idejama sadrana je misao

da se sudbina Habsburke monarhije ne smije odvajati od sudbine njemakog naroda u cjelini.

Graanski demokrati su zamiljali Austriju kao njemaku republiku. Budui da je njemaki

nacionalizam u Austriji jo uvijek imao vie teorijski i ideoloki nego praktino politiki karakter,

njegov uticaj na formiranje nacionalnih pokreta kod drugih naroda je bio neto manji nego to je bio

uticaj maarskog nacionalizma u istonoj polovini Carevine.

eki nacionalni preporod u prvoj polovini XIX st., iako se i sam manifestovao u kulturnom

ivotu, nosio je u sebi mnoge izrazito politike crte. Opta karakteristika tog preporoda jeste njegov

buroaaki karakter. Kao privredno i drutveno razvijeno podruje Habsburke monarhije, eka je

imala i razvijenu graansku klasu, koja se ve dijeli u dva politika krila liberalno i radikalno.

Sasvim specifian je bio poljski nacionalni pokret u Austriji. Do 1830 god. on je jo

nerazvijen i pasivan. Meutim, 30-ih i 40-ih godina poinje jedan tajni, zavjereniki pokret koji

obuhvata ljude iz redova plemstva, svetenstva, studenata i intelektualaca, dok sitna buroazija i

seljatvo ostaju izvan njega. Ovako zapoet, poljski pokret u Austriji je eksplodirao nacionalnim

ustankom 1846 god..

Dvije pojave zasluuju da se pomenu kada je rije o kompleksu nacionalnog pitanja u

Habsburkoj monarhiji. Te pojave su ideje panslavizma i austroslavizma.

Rije panslavizam prvi put je upotrijebio Slovak Herkel 1826 god. s namjerom da oznai

postojanje svijesti o opteslovenskoj duhovnoj i kulturnoj pripadnosti. Od tada, meutim, taj termin

upotrebljavali su vie neprijatelji Slovena nego oni sami. Taj termin se koristio kada god se elio

suzbiti bilo koji nacionalni zahtjev bilo kojeg slovenskog naroda. Uvijek se tada tumailo da je rije

o panslavistikoj zavjeri dirigovanoj od ruske vlade, kojoj je krajnji cilj da sve slovenske zemlje i

22

narode pripoji svome carstvu. Panslavizam nije bio znaajan idejni osnov slovenskih nacionalnih

preporoda u Habsburkoj monarhiji, a na to ukazuje injenica da je meu austrijskim Slovenima u

prvoj polovini XIX st. bila rasprostranjenija svijest o potrebi uvanja Austrije.

Na drugoj strani ideja austroslavizma je smatrala da je za afirmaciju sopstvene nacionalne

ideje najpogodnija Austrija. Tu ideju susreemo kod eha, Slovaka, Slovenaca i Hrvata. Iz tih ideja

austroslavizma proizai e i misao o federativnom ustrojstvu Habsburke monarhije. Ipak, treba rei

da ni ideja austroslavizma, kao ni ideja panslavizma, nije nikada postala vladajua ideja slovenskih

nacionalnih pokreta u Habsburkoj monarhiji.

APENINSKO I PIRINEJSKO POLUOSTRVO 1815-1848

Italijanske drave

Politiki rascjepkana, podvrgnuta stranoj kontroli, Italija se u razdoblju 1815-1848 god. vrlo

usporeno ekonomski i drutveno razvijala. Privredni razvoj Italije bio je u znaajnoj mjeri koen

njenom politikom situacijom. Dokle je ilo parcelisanje italijanskog trita govori podatak da je

svaki tovar robe koji se prevozi od Torina do Jadranskom mora dolinom Poa morao biti 21 put

carinjen. Takvo stanje je od samog poetka pokazivalo trgovcima, industrijalcima i drugim

poslovnim ljudima koliko je neophodno vre politiko povezivanje Italije u jednu cjelinu. To je

naroito postalo jasno poslije stvaranja Njemakog carinskog saveza 1834 god.. Mjera za

unaprijeivanje privrede ipak je bilo. U lombardijsko-venecijanskoj oblasti su 20-ih godina ukinute

neke unutranje carine, a 30-ih godina je popravljana i proirivana drumska mrea.

Italija je i u prvoj polovini XIX st. bila izrazito agrarna zemlja. Kmetstvo je gotovo svugdje

pravno bilo ukinuto. Seljaci su u mnogim krajevima bili i dalje optereeni obavezama prema

krupnim vlasnicima zemlje.

Industrija je u Italiji zaostajala i sporo se razijala. ak i najrazvijenija tekstilna proizvodnja

zasniva se preteno na zanatstvu, manufakturi i kunoj radinosti. Siromana gvozdenom rudom,

Italija nije znatnije razvila industriju metala.

Finansijsko poslovanje u Italiji je ivou i dinamikom nadmaivalo poljoprivrednu i

industrijsku proizvodnju. U razdoblju o kojem govorimo osniva se niz novih banaka.

Veliki radovi na italijanskim saobraajnicama preduzeti za vrijeme Napoleona, poslije 1815

god. uglavnom su obustavljeni. Saobraaj se obavljao preteno pomorskim putevima. I prve

eljeznice se javljaju 30-ih godina. Italija do 1848 god. nee imati ni prostranu, ni povezanu

eljezniku mreu. Njihova ukupna duina e jedva prelaziti 200 km, a najznaajnije linije e biti

Milano-Monca u Lombardiji i Livorno-Firenca u Toskani.

Poslije pet godina reakcije iza Bekog kongresa naile su 1820-1821 god. karbonarske

revolucije u Napulju i Pijemontu. Naredna decenije je opet proticala u vladavini reima bijesne

reakcije, koji su su stegli sve italijanske drave i oblasti. Revolucionari su pruali samo sporadian

otpor individualnim atentatima. Reakcija je 20-ih godina sa zadovoljstvom mogla da istie kako red

23

vlada cijelom Italijom. Mir i red su, ipak, bili varljivi. Revolucionarne organizacije nisu bile

potpuno zatvorene ni u samoj Italiji, a masa italijanskih revolucionara djelovala je iz emigracije: iz

Francuske, vajcarske, Belgije i sa Malte. Jedna od revolucionarnih organizacija pokrenula se

ponovo 1828 god., podigavi ustanak u oblasti Salerna, koji je energinim i brutalnim mjerama vlasti

brzo bio uguen.

Poslije burnih dogaaja poetkom 30-ih godina, Italija je ponovo ula u razdoblje velikih

pritisaka politike i duhoovne reakcije. ampionima reakcije su se, ipak, smatrali modenski vojvoda

Franesko IV i papa Grgur XVI. Ali, upravo tu je bilo i najilavijih i najupornijih otpora vladajuim

reimima.

U redovima katolikog svetenstva bilo je i liberalnih duhova, ak revolucionara, lanova

karbonarskih zavjera i uesnika buna i ustanaka. Crkva kao institucija pruala je otpor svemu novom

i naprednom. Papa Pije VII je 1814 god. obnovio jezuitski red. Pripadnici tog pokreta nazivali su se

celanti. irom Italije celanti su izdavali listove, asopise, letke i broure u kojima su vodili svoju

religioznu i klerikalnu propagandu, a u istom cilju su osnivali i posebna religiozna udruenja. U

svojoj propagandi bezobzirno su napadali racionalizam. Celanti su bili protiv industrijalizacije,

protiv razvoja nauke, protiv eljeznica, a u Italiji posebno protiv pokreta za ujedinjenje.

Reakcija nije, ipak, u svim italijanskim dravama bila podjednako tvrda i nepopustljiva.

Njeto blae forme ona je imala u Vojvodstvu Parma.

Poslije brutalnog obrauna sa pokuajima ustanaka 1833-1834 god. do izvjesnog poputanja

stega dolo je i u Pijemontu. Zagonetni a, prije svega, kolebljivi kralj Karlo Alberto je ublaavao

reim i stao je sprovoditi neke liberalne mjere. Uklonio je najreakcionarnije ministre i poeo je

izgraivati veu i snaniju armiju. Kralj je ukinuo feudalne odnose i na Sardiniji, osavremenjivao je i

laicizirao kolstvo. U kolama je najvea panja poklonjena historiji, kao prvorazrednom vaspitnom

predmetu.

Novu orijentaciju pokazivala je i vanjska politika Karla Alberta, poevi sa probliavanjem

Francuskoj.

Polovine i ograniene, reforme Karla Alberta bit e dovoljne da ogore konzervativce irom

Italije, ali ne i da zadovolje liberale. Nade italijanski liberala i patriota naglo e razbuktati sredinom

1846 god. jedanneoekivan dogaaj u Papskoj dravi. Rije je o izboru episkopa Imole, kardinala

Mastaji-Feretija, za papu, koji je izvren u junu 1846 god.. Taj izbor je bio veliko iznenaenje, s

obzirom na politiku reputaciju koju je do tada uivao kardinal Mastaji-Fareti. Ta reputacija ga je

oznaavala kao naklonjenog liberalizmu. Uzeo je papsko ime Pijo IX. Tajne veze sa njim vrlo brzo

uspostavlja kralj Pijemonta Karlo Alberto. Ostali vladari italijanskih drava su bili mnogo manje

naklonjeni Piju IX.

24

RUSIJA U PRVOJ POLOVINI XIX STOLJEA

Plemika imperija

Tokom prve polovine XIX st. u Rusiji je vladao uglavnom onakav socijalno-ekonomski i

politiki sistem plemike imperije koju je izgradila carica Katarina II (1762-1796). Taj sistem

zasnivao se na feudalnom vlasnitvu, feudalnom nainu proizvodnje, te na najgrubljem

apsolutistikom politikom sistemu. Rusija je u to vrijeme imala oko 50 miliona stanovnika.

Polovinu od ovog broja inili su seljaci (muici). Sljedeih 20 miliona stanovnika pripada raznim

kategorijama zavisnog i poluzavisnog seljatva. Seljatvo je inilo 90 % ruskog drutva i gotovo

cjelokupno je podvrgnuto tekoj eskploataciji od strane plemstva, krune i drave.

Nasuprot ovom ogromnom moru seljatva stoje tri kategorije plemstva: krupno plemstvo sa

preko 1000 muika, srednje plemstvo sa 100-1000 muuika i sitno plemstvo sa manje od 100

muika. Plemstvo je inilo svega 1 % stanovnitva Rusije. Poloaj ruskog seljatva muika vrlo

malo se razlokovao od poloaja antikog roba. Spahija nema pravo da raspolae ivotima svojih

muika, ali je u svakom drugom pogledu njegova vlast nad muicima gotovo neograniena. Sam

spahija odreuje veliinu dadbine, kako naturalnih i novanih, tako i radnih. Spahija moe kmeta da

proda sa imanjem ili bez imanja, sa porodicom ili bez nje, na licitaciji radi isplate svojih duga i

slino. Imanje koje obrauje muik smatra se spahijskim i spahija moe da mu ga oduzme kad god

mu to zatreba. I sama linost muika nezatiena je od spahije koji moe da ga otjera sa posjeda i da

ga ostavi bez igdje iega, da ga oeni i rastavi od porodice, da ga surovo kanjava,...

itavo gradsko stanovnitvo svih profesija sainjavalo je samo 3-4% ruskog naroda. Veina

ruskih gradova ovog vremena imala je relativno mali broj stanovnika. Manufakturna proizvodnja je

po granama nejednako razvijena. Njeto bolje od manufakture bila je razvijena ruska trgovina. Ali,

najunosniju trgovinu sa Zapadom u svojim rukama drali su stranci. Ruski trgovci igrali su ulogu

posrednika u robnom prometu Evrope i Azije.

Arakejevtina

Poslije pobjede nad Napoleonom, ni caru Aleksandru, ni upravljakom krugu visokog

plemstva nije bilo do reformi. Poslije pobjede nad Bonapartom, svima njima inilo se da su rusko

samodravlje i feudalizam najbolji i najtrajniji poredak. Careva desna ruka i najvaniji saradnik u

voenju politike bio je general Arakejev, ije je ime postalo obiljeje despotizma, pod nazivom

arakejevtina. Sve reforme i promjene koje bi mogle prodrijeti u Rusiju trebale su biti

zaustavljene na granicama, jer bi mogle ugroziti carev despotizam. Osnovu reima arakejevtine

inila je svemo i sveprisutnost policijskih vlasti. Kmetovi su dovedeni u poniavajui poloaj, a

vojnici u stanje surove i krute discipline.

Reakcija cara Aleksandra i njegovog ministra Arakejeva dostigla je vrhunac oko 1820 god..

to je vrijeme najvee moi Svete alijanse, ali i prvog javnog otpora surovim stegama. Godine 1820

dolo je do protesta vojnika Semjonovskog puka. Car i Arakejev su reagovali strogo i brutalno,

tretirajui protest vojnika kao pobunu izazvanu razornim duhom liberalizma.

25

Sav intelektualni rad, od nauke do poezije, je bio podvrgnut najrigoroznijoj cenzuri i nasrtaju

religioznog duha.

Samo u jednom pitanju car Aleksandar I je pokazao odreenu mjeru liberalizma. Ruski car je,

kao poljski kralj, 1818 god. dao Poljskoj jedan relativno liberalan ustav, kojim je sauvana

autonomnost poljskog kraljevstva. Za svog namjesnika u ovom kraljevstvu, Aleksandar je imenovao

svog brata Konstantina. U drugim neruskim oblastima car je ispoljavao manju mjeru liberalizma i

tolerancije. Jedino je jo Finska, kao kneevina, sauvala autonomiju priblinu poljskoj.

Aleksandar I je otpoeo i borbe za osvajanje Zakavkazja. Na tom putu najprije je osvojena

Gruzija, a zatim su se Rusi sukobili sa Persijom i Osmanskim carstvom. Iz rata sa Osmanlijama

izdvojene su Ismailska oblast i Besarabija, a sa Persijom Azerbejdan.

Dekabristi

Prvo tajno politiko drutvo, po tipu njemakih tugebunta, osnovao je u Petrogradu 1816

god. pukovnik Aleksandar Muravjov. Dvije godine kasnije (1818) osnovano je u Petrogradu novo

tajno drutvo pod nazivom Savez blagostanja. Poto su se oba ova drutva brzo raspala, njihovi

lanovi obrazovali su dvije nove organizacije sa slinim ciljevima. Prvo je bilo osnovno u

Petrogradu, a drugo u Tulinu. Petrogradsko se zvalo Sjeverno drutvo, a tuluinsko Juno drutvo.

Meusobno su ova dritva bila povezana i saraivala su. Pored razlikovanja u programima, izmeu

dva drutva postojala je neusaglaenost i u pogledu izbora taktike i trenutka za revolucionarnu

akciju.

Do revolucionarnog istupa zavjerenikih drutava je dolo u denembru 1825 god. poslije

iznenadne smrti cara Aleksandra I. Car Aleksandar je umro bez mukog nasljednika, pa je kruna

trebalo da pree na njegovog mlaeg brata Konstantina, koji se, meutim, odrekao prava na prijesto

u korist treeg brata Nikolaja, ali, dokument o njegovom odricanju car Aleksandar je drao u tajnosti.

Prijestolonasljednik Nikola se u takvoj situaciji nije usuivao poroglasiti carem. Zbog toga je prijesto

ponudio bratu Konstantinu. Ovaj ga je mrzovoljno odbio, pozivajui se na svoju odluku iz 1820 god..

Dok su ove poruke putovale, u Petrogradu i oko njega vladala je velika zabuna. Upravo to su

eljeli da iskoriste zavjerenici iz Sjevernog drutva. Kada su stvari oko nasljea prijestolja postale

jasne, carska garda je 26.decembra 1825 god. izvedena na trg da novom caru poloi zakletvu.

Zavjerenici, kojima je na elu stajao pukovnik Trubecki, odluili su da stupe u akciju. Oni su pozvali

vojsku da odbije zakletvu i da zatrai uvoenje ustavnog ureenja u zemlji. Odmah im se odazvalo

oko 800 vojnika, da bi im u toku dana prilo preko 2000 vojnika. Nastupio je odluni trenutak

pobune. U tom trenutku na popritu dogaaja nije bilo komandanta pobunjenika Trubeckog. U

posljednjem trenutku on je posumljao u uspjeh, predomislio se i, umjesto na Senatorski trg, otiao da

je da se skloni u kuu austrijskog ambasadora. Obezglavljeni pobunjenici satima stoje neodluni. U

tom ekanju car nareuje artiljerijskim jedinicama da otvore vatru na pobunjenike. Poslije drugog

plutona meu njima nastade mete i rasulo. Do ponoi sve je bilo gotovo. Nekoliko stotina ustanika

je ubijeno ili ranjeno.

26

Tako je zavrena revolucionarna akcija ruskih dekabrista. Careve represalije nad njima bile su

estoke. Stotine zavjerenika i pobunjenika prolo je kroz zatvore, mnogi su lieni ina, a 120 ih je

poslano na robiju ili u sibirsko progonstvo, iz kojeg se dosta njih nee vratiti.

itav period vladavine cara Nikole I bit e posveen borbi protiv revolucije. Da bi nju

zaustavio, ovaj samodrac e velikom energijom koiti ukupan razvoj i drutveni preobraaj Rusije.

I u ovo vrijeme Rusija je gotovo iskljuivo agrarna zemlja. Poto su agrarni proizvodi postali

traeni na evropskim tritima, rusko plemstvo postaje zainteresovano za njihovo umnoavanje.

Industrijalizacija Rusije tee i dalje usporeno. Glavni investitori u industrijsku proizvodnju

vie nisu plemii, nego su to trgovci.

Tokom 30-ih i 40-ih godina uznapredovala je i ruska trgovina, kako unutranja, tako i

vanjska. Glavni predmet razmjene su agrarni proizvodi. Razvoj trgovine je imperativno postavljao i

pitanje izgradnje saobraajnica.

Ekonomske i drutvene promjene 30-ih i 40-ih godina

Iako spore, promjene u privrednom ivotu Rusije izazivale su i sve jasnija pomjeranja u

drutvenim odnosima. prije svega, broj stanovnika Rusije je ubrzano rastao. Najbre je raslo seosko

stanovnitvo. Nasuprot plemstvu, buroazija je u usponu. Raste i broj trgovakog sloja.

Tridesetih i 40-ih godina otpoeo je i stihijski pokret radnike klase. Godine 1834, 1842 i

1849 dolazi do prvih radnikih trajkova i demonstracija.

Nikolajevska politika reakcija

Politikim reimom cara Nikole I bila je do vrhunca dovedena samodravna forma politikog

ustrojstva zemlje, koja je izgraena u vrijeme Katarine II. Sam car je smatrao da je upravo takav

reim sasvim pravian i savren i da jedino on moe da odgovara potrebama drutva. Autokratija je

za njega jedna dogma, jedan poredak koji je sam Bog potvrdio i koji je iznad svakog ljduskoj

umovanja, te ne podlijeenikakvoj kritici. Nikola I je nastojao to je mogue vie centralizovati

svoju dravu.

Najbrutalnijoj prismotri bilo je podvrgnut cjelokupan intelektualni ivot: obrazovanje, nauka,

literatura, tampa. Sve je kontrolisano, cenzurisano, usmjeravano. Nenzura je bila nemilosrdna,

razorna, primitivna. Sam car se ponekad njome bavio: cenzurisao je, npr., Pukinovu poeziju.

Dvije reformne mjere, ipak, su ostavile rezultate. Prva je bila finansijska reforma koju je

izveo ministar finansija Kankrin. On je, najprije, rigoroznom tednjom, smanjivo dravne rashode, a

onda je 1839 god. uveo monetarni sistem i promet. Druga reforma zakonodavstva nikad nije izvrena

onako kako je zamiljana.

etrdesetih godina XIX st. zainje se ruska revolucionarno-demokratska misao, iji su

utemeljivai Hercen i Bjeljinski, koja u ruski drutveni ivot donosi ideje utopijskog socijalizma.

27

REVOLUCIJA

Poetak revolucije

Prva varnica u evropsko bure baruta baena je u Italiji. Nakon bunih novembarskih

demonstracija 1847 god., poslije kojih je kralj Ferdinand II doveo na vladu liberale, istaknuti

sicilijanski revolucionari La Maza i La Farina rijeili su da se ilegalno vrate i da 12.januara 1848

god. u Palermu podignu ustanak. Situacija na Siciliji je, me