básico aymar aru yatiqirin qilqasiñapa

126
2 Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa L�� A �/T� EAymara-TxtEstudio-2do.indd 3 03-07-15 12:41

Upload: phunglien

Post on 13-Feb-2017

374 views

Category:

Documents


14 download

TRANSCRIPT

Page 1: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

2Básico Aymar Aru

Yatiqirin Qilqasiñapa

L����� A�����/T���� �� E������

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 3 03-07-15 12:41

Page 2: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 1 03-07-15 12:41

Page 3: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

2

© PEIB, 2015 Programa de Educación Intercultural Bilingüe Ministerio de Educación Gobierno de Chile

Inscripción Registro de Propiedad Intelectual Nº 250.800

Autor de Propuesta Pedagógica: Magdalena Browne

Asesoría y Corrección de textos en Aymara: Felino García Choque Elsa Flores Huanca

Diseño: María José Garrido Bermúdez

Impresión: Trama Impresores S.A.

Tiraje: 2.500 Ejemplares

Todos los derechos reservados

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 2 03-07-15 12:41

Page 4: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

Unidad 1Escuchando a la naturaleza vivimos en armonía

Unidad 2 Yo aprendo en mi comunidad

Unidad 3 Desde mi familia conozco la cultura aymara

Unidad 4 Fábulas y otras expresiones culturales

Unidad 5 Aprendo de los sabios de mi pueblo

Unidad 6 La naturaleza, nuestra madre

Unidad 7 Crecer con el saber de mi familia y comunidad

Unidad 8 Relatos de mi pueblo

Índice

6

24

38

52

66

82

96

110

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 4 03-07-15 12:41

Page 5: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

Qalltawi

Maya YatiñaPachamama ist’asa suma qamapxtana

Pä Yatiña Naya Markanhana yatiñtanha

Kimsa Yatiña Wilamasinhata, aymara makanha uñt´asjta

Pusi YatiñaPacha qamasana jawarinajapa Phisqa Yatiña Markasana jiliri yatirinajata yatiqta

Suxta YatiñaPachamamasa

Paqalqu YatiñaAylluna, wila masina yatiñapanti jilaña

Kimsaqalqu YatiñaMarkanhana jawarinajapa

6

24

38

52

66

82

96

110

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 5 03-07-15 12:41

Page 6: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

Pachamama ist’asa suma qamapxtanaEscuchando a la naturalezavivimos en armonía

suxta

1

6

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 6 03-07-15 12:41

Page 7: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

• Kunsa uñjapxi, ist’apxi aka jaqinaka?• Jaqhapi ursana Pachamamana arupa ist’iritati? • Kunama Pachamamana arupa ist’irijta?

paqalqu 7

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 7 03-07-15 12:41

Page 8: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

8

Aymara marka jaqinakatayi Pachamama ist’asana muspa yatintañaji.Para el pueblo aymara la naturaleza es una fuente de sabiduría, muchas cosas podemos aprender de ella si sabemos escucharla.

T�������� O���Pachamama ist’añaEscuchar a la naturaleza

1. Pachamamana arupa, jamach’ina, umana kirkipa, thayana phusatapa katuqasana imaxama. Con una grabadora u otro elemento, graven los sonidos de la naturaleza: el canto de un ave, el sonido de un arroyo, el viento…

Yatichirimanti, masinajmanti katuqata arunaka qilqama. Con tu educador y compañeros(as) haz un listado de los sonidos grabados.

kimsaqalqu

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 8 03-07-15 12:41

Page 9: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

Unidad 1

9

Jaqhapi aka arunaka ist’iritati?¿Escuchaste alguno de los siguientes sonidos?

• Siqt’ama ist’ata arunaka . Marca los que escuchaste con un .

• Patxapachata arustama aka arunaka. Pronuncia en voz alta estas palabras.

Qillwa

Jallu

JawiraThaya

Kiwla

Q'ixu

Juku

üü

llatunka

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 9 03-07-15 12:41

Page 10: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

10

Jach’a tatanaja sapa qhalt’i Pachamama uñjatapxi suma sarnaqañataki.Los abuelos comienzan la mañana observando las señales de la naturaleza para tomar decisiones sobre sus labores

Qullunaka qinayatawa.

Qullu t’ulanaka panqaratawa.

Kumiri mistuwa.

Ch’ijipachawa janiwa qinaya utjisa.

Puquyanaja maq’achatawa.

2. Qilqama Pachamamana puriri arupa. Une cada señal con su predicción.

tunka

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 10 03-07-15 12:41

Page 11: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

Unidad 1

11

Xalluskaniwa.

Apthapipachawa.

Xalluskaniwa.

Puquyanaka chiwintaniwa.

Sataña qalltaña wakisiwa.

• Yaqha Pachamamana arupa uñt’ati? ¿Qué otros mensajes de la naturaleza conoces?

tunka mayani

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 11 03-07-15 12:41

Page 12: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

12

• Kunamañpajisa Pachamama xalluñpataki? ¿Qué elementos de la naturaleza indica que habrá lluvia?

• Kunamañpajisa Pachamama awtiwa marataki? ¿Qué elementos de la naturaleza indica año de sequía?

• Jach’a tataru chhikt’ama kunamasa Pachamamana arupa? Pregúntales a los abuelos qué otros mensajes nos entrega la naturaleza.

Jayapachana araxa thaya apanirina ch’ijunaja manqhapacharu aparpasa,

ukhamawa xallupachana wichhu khuyurpasa.

Yaqhapacha maransti manqha thaya ch’ijunaja apsunisana qhirwa chaqaru aparpayi, ukata kutsuni ch’ara xallupacha ch’ijunti.

Ukamawa pisi marana uywanajasa maq’ata jiwari, ch’ajanajasti wañari uma layku.

Llarita imaña wakisinwa uma junt’uchañatayi. Uka uru masuruma jamp’atu anchawa kirki. Uka marasti muspa xallusana jawiranajasa, chakanajasa kallatanwa.

3. Jach’a tata, jach’a mama jawsayasana jarawi ist’apxama. Invita a un jach’a tata y una jach’a mama y escucha el relato.

tunka payani

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 12 03-07-15 12:41

Page 13: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

Unidad 1

13

• Kunata Inti Pachamamataki ancha wakisiri? ¿Por qué es tan importante el sol para la Pachamama?

• Aymarata arustama kunamati urupacha sarasji. Nombra en aymara los momentos del ciclo diario.

0:05/2:19

Geoglifos en los cerros

1. Yatichirimanti uñjapxama uka "Pachamama" imaqata uñaqa. Mira el video “Pachamama” que te presentará tu educador(a).

C����������� O���Aymara uruna kutipaEl ciclo del día aymara

tunka kimsani

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 13 03-07-15 12:41

Page 14: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

14

• Yatiña utamana mä lawa chhuqt’ama ukata uñaqasana jamuqama kunamati Inti ch’ijucha muyuski. En el patio de tu escuela coloca una vara, observa y dibuja las posiciones de la sombra durante el día.

• Aymarata sutichama kunamati uru muyuski. Escribe los momentos del día en aymara.

• Jamuqama wila masina lurañanajapa qhantatina, taypi uruna, jayp’una. Dibuja actividades que realiza la familia al amanecer, el medio día y la tarde.

2. Yatichirimanti, masinajmanti lurapxama mä Inti Pacha sarayiri. Con tu profesor y compañeros realiza un reloj de sol.

tunka pusini

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 14 03-07-15 12:41

Page 15: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

Unidad 1

15

Aymara jaqinajatayi Pachaxa apthapi araxa pacha, aka pacha, manqha pacha.La cosmogonía del pueblo aymara está constituido por el espacio del universo, el espacio de la naturaleza, y el espacio del subsuelo.

3. Sutipata arustama sapa maya pacharu utjirinaka. Escucha y pronuncia los elementos que forman parte de la Pacha.

luna

estrellasganado

solsol

tunka phisqani

Wisk’acha

Phaxsi

Jaqinaka

Wara waraUywanaka

Ch'uxña t'ulanaka

Inti-wilka

luq’unaka

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 15 03-07-15 12:42

Page 16: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

16

Arax pacha

Aka pacha

Manqha pacha

4. Jamuqama sapa muyutaru. Dibuja un elemento de cada espacio.

tunka suxtani

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 16 03-07-15 12:42

Page 17: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

Unidad 1

17

Kunamasa yatiñaji pachana sarañapaxa, yattati?¿Sabes cómo se nombra el estado del tiempo?

Thayapacha Junt'upacha

Jisa Janiwa

Xallupacha Ch'ijipacha

• El mes de enero es xallupacha.

• En diciembre es junt’upacha.

• Thayapacha es en junio y julio.

• Ch’ijipacha es en febrero.

Siqt’ama (jisa) jani ukasti (janiwa). Marca (sí) o (no).

1. Pachamama ist’asana suma sarnaqama sunipachan. Escucha, lee y pronuncia el estado del tiempo en el norte andino.

C����������� E������Pachamama uñaqañaLectura lúdica de la naturaleza

tunka paqalquni

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 17 03-07-15 12:42

Page 18: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

18

• Khunusji, ancha ch’uñuriwa.

• Inti muspa junt’uchiriwa

• Yapu satatawa jichasti purjiwa

Pacha sutinti apxatama Completa la oración con el nombre del tiempo

tunka kimsaqalquni

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 18 03-07-15 12:42

Page 19: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

Unidad 1

19

Aymara jaqinaja qamiriwa taqi uraqinajana suni, qhirwa, quta uñxata.El pueblo aymara habita en distintos territorios: altiplano, precordillera y costa.

suni

quta uñxata

qhirwa

2. Qilqama kawki uraqiri qamiritasa juma. Nombra e indica en cuál de estos lugares vives tú.

tunka llatunkani

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 19 03-07-15 12:42

Page 20: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

20

Qarwanaka Chawllanaka

Ch’uñunaka

3. Sutipata arustama puquyañakati, uywanakati ukhamaraya utjañapa. Nombra los siguientes frutos o animales e identi�ica en qué piso ecológico se encuentran:

• Qilqama S suni maq’achanaja. Escribe S en los productos del altiplano.

• Qilqama QH qhirwa maq’achanaja. Escribe QH en los productos del valle.

• Qilqama QU quta uñxata maq’achanaja. Escribe QU en los productos de la costa.

pä tunka

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 20 03-07-15 12:42

Page 21: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

Unidad 1

21

• Yaqha uywanaka maq’achanaka uñt’ati? ¿Qué otros frutos o animales conoces?

• Kawkipachana jiqhatasi? En qué piso ecológico se encuentran?

Tunqunaka

Allpachunaka

Quta maq’achanaka

Wakanaka

T’ulanaka

Llaritanaka

Yareta

pä tunka mayani

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 21 03-07-15 12:42

Page 22: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

22

4. Yatichirimanti parlasima kunti jach’a tatanaka arusipxi: Escucha y conversa con tu educador lo que cuentan los abuelos:

T’ula phaxalli qhipha mistu ukasti qhipha

ch’aja/satawa.(siembra atrasada)

T’ula phaxalli layra mistu ukasti layra ch’aja/

satawa.(siembra anticipada)

T’ula phaxalli suma mistu, ukasti taypi

ch’aja/satawa.(siembra en el tiempo)

pä tunka payani

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 22 03-07-15 12:42

Page 23: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

Unidad 1

23

5. Pachamamana arupa jamuqama. Dibuja una señal o mensaje que da la naturaleza.

pä tunka kimsani

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 23 03-07-15 12:42

Page 24: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

2 Naya markanhana yatiñtanhaYo aprendo en mi comunidad

• Kuna uñxapxta aka jamuqatana? ¿Qué observas en las imágenes?

• Markamana utjiti aka lurañanaka? ¿En tu pueblo se realizan estas actividades?

• Kuna yaqha lurañanaja ayllumana utji? ¿Qué otras actividades realizan en tu comunidad?

pä tunka pusini24

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 24 03-07-15 12:42

Page 25: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

pä tunka phisqani 25

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 25 03-07-15 12:42

Page 26: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

26

Aymara marka jaqinaja qamapxi: araxsayana, manqhasayana, ukhamarayi ayllunajana.La territorialidad aymara está compuesto por un pueblo central y dos parcialidades, además de las comunidades.

1. Markanaka uñaqama, ayllunakanti apxatama, ukata phanachama araxsaya, manqhasaya. Observa e identi�ique los pueblos centrales en este mapa, completa con las comunidades y colorea los saya.

OCÉ

ANO P

ACÍ

FICO

T�������� O���Layra marka jaqinakana uraqipaTerritorio de pueblos antiguos

ARICA

IQUIQUE

ANTOFAGASTA

Tarapacá

Ollagüe

Calama

Toconce

BOLIVIA

PERÚ

Caspana

CupoAyquina

Codpa

Mamiña

CaquenaPutre

IslugaColchane

Visviri

Pica

Peine

pä tunka suxtani

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 26 03-07-15 12:42

Page 27: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

Unidad 2

27

Ayllu jaqinakaru chhikt’ama markama chaqa.Pregunta a personas de tu comunidad sobre el pueblo donde tú vives.

• Aka Marka sayaniti, aylluniti

• Kawkichaqankisa?

• Kunamasa ayllunakana sutinakapaxa?

• Kunamasa aka markachasi yattati?

pä tunka paqalquni

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 27 03-07-15 12:42

Page 28: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

28

• Marka jamuqama: ukata uñachayama, yatiña uta, tatitu uta, qullu mallku, phujunaka. Dibuja los principales lugares del pueblo: escuela, iglesia, cerro, vertientes.

• Uñaqayama ukata phanachama sayanaka, ayllunaka Identifica y pinta las comunidades y las sayas.

2. Masinajmanti jamuqama mä marka uraqi, ayllunakpanti sayanajpanti. Con tu grupo de trabajo, dibuja un plano que muestre un marka con sus sayas y ayllu.

pä tunka kimsaqalquni

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 28 03-07-15 12:42

Page 29: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

Unidad 2

29

Sapa marka, sapa ayllu pukaraniwa, ukasti wilanchaña uraqiwa, layra jaqinaja waxt’aña churapxi.Cada pueblo o comunidad tiene un sitio ceremonial de protección, donde los antiguos dejaban ofrendas.

Masinajmanti mä jak’a pukara uñjiri sarapxama, ukata jamuqapxama. Con tu curso visita un pukara cercano y dibújalo en tu cuaderno.

a) Markamana utjiti pukara? ¿En tu pueblo o comunidad hay pukara?

b) Kawki chaqanjisa? ¿En qué lugar se encuentra?

c) Kunatakisa lurapxi?, chhikhiqapxama. ¿Para qué se construyeron?, averigua.

3. Yatinima, ukata masinajmanti parlasipxam. Averigua y luego comenta en el curso:

pä tunka llatunkani

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 29 03-07-15 12:42

Page 30: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

30

• Khistinakasa aymara kasarañaru sarapxi? ¿Quiénes participan en un casamiento aymara?

• Kunamasa arunt’apxi saririnaja? ¿En que consiste el saludo de los asistentes?

1. Jawari ist’ama. Escucha el relato.

Aymara kasarañana taqpacha aylluwa jikhisipxi, ukasti

ma chacha warmi sarayapxi.

Y a q h a c h a c h a warminajasti iwxapxiwa suma qamañpataki.

Sapa aruntiriwa waxt’apxi taqi kuna wakisjirinaja qamaña qallantañataki.

Chachant i warm int i jikhisipxi, ukasti chacha warmiwa.

C����������� O���Marka sarnaqawina aruntañaSaludos en actividades culturales y sociales de la comunidad

kimsa tunka

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 30 03-07-15 12:42

Page 31: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

• Kuna lurañasa akaxa? ¿Qué ceremonia es ésta?

• Kunamasa arunt’añaxa? ¿En qué consiste el saludo?

• Kunata jani anatiñanaja waxt’añajisa? ¿Por qué los regalos no son juguetes?

Unidad 2

31

Juma sariritati rutucharu, lak’uta muruñaru?¿Has participado en una ceremonia del corte de pelo?

2. Aka jamuqanaja uñaqasana parlasipxama. Conversa sobre las siguientes imágenes:

kimsa tunka mayani

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 31 03-07-15 12:42

Page 32: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

3. Masinajmanti yatintapxama aylluna jach’a uruyanajana aruntaña. Con tu grupo de trabajo, preparen un saludo de una ceremonia típica de tu comunidad o marka.

32

Uruchana aruntaña

Urucha qalltaña

Uruchana thuqhuña,

kirkiña

kimsa tunka payani

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 32 03-07-15 12:42

Page 33: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

4. Sumapacha aylluna aruntaña yatintama. Practica los distintos saludos de las comunidades.

• Kunamasa markamana arunt’asipxi? ¿Cómo se saludan en tu pueblo o ciudad?

• Kunamasa uruchanajana arunt’añaji? ¿Cómo se saludan en una fiesta?

• Kunamasa jilirinaja arunt’añaji? ¿Cómo saludas a las autoridades?

Kunamastjasa jilalla.

Kamisarakijilata.

Walikiyri

Walikiyri

Waliki kullaka, jumasti.

Waliki kullalla jumasti.

Unidad 2

33

Aymara ayllunajana taqi manawa arunt’asipxi, kunamati yatipxi.En las comunidades aymara, el saludo es de distintas maneras debido a algunas características propias.

Colchane, Isluga, Cariquima, etc.

Visviri, Ancolacane, Tacora…

Aymara ayllunajana taqi manawa arunt’asipxi, kunamati yatipxi.En las comunidades aymara, el saludo es de distintas maneras debido a algunas características propias.

kimsa tunka kimsani

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 33 03-07-15 12:43

Page 34: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

34

1. Celinda Castro, aymara sawuri Arica markana uñjapxama, ukata qilqapxama. Mira en youtube el video "Celinda Castro, textilera aymara, Arica, Región de Arica" y responde:

• Celinda kuna luririsa? (¿Qué actividad realiza Celinda?).

• Kunanaja uñjta, qilqama (anota los elementos vistos).

• Celinda kuna lurañanaja apnaxjisa qilqama (anota las actividades que realiza Celinda).

C����������� E������Marka jaqinakana yatiñapaConocimiento de personas importantes

kimsa tunka pusini

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 34 03-07-15 12:43

Page 35: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

2. Arukipasana qilqhatama ayllumana lurañanajapa . Pronuncia y coloca un a los o�icios que se realizan en tu comunidad.

Unidad 2

35

ü

Awatiri Phuyiri

Yatichiri

Utachiri

Qapuri

Ch’ukuri

ü

kimsa tunka phisqani

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 35 03-07-15 12:43

Page 36: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

3. Mayachama qilqatanti jamuqatanti. Escribe junto al dibujo la letra de la oración que corresponda.

36

a) Markanhana utachirinaka utji

b) Awatiri uywa awatisji.

c) Nayana mamanha phuyiriwa.

d) Ayllunhana sawurinaka utji.

kimsa tunka suxtani

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 36 03-07-15 12:43

Page 37: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

4. Ayllumana yaqha lurañanaja uñaqama. Observa otros trabajos que se realizan en las comunidades aymara.

Unidad 2

37

• Kuna luraña munirijtasa? ¿Cuál trabajo te gustaría realizar?

• Wila masimana utjiti aka lurañanaja apnaqiri? ¿Hay alguien en tu familia que realice estos trabajos?

Uywachiri

Arusiri

Qulliri

Yapuchiri

Markachiri

kimsa tunka paqalquni

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 37 03-07-15 12:43

Page 38: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

3 Wilamasinhata, aymara markanha uñt’asjtaDesde mi familia conozco la cultura aymara

38

• Aka jamuqatana kun uñjtasa? ¿Qué ves en la imagen?

• Kunama ist’asitasa urucharu sarapxi? ¿De qué forman van vestidos en la �iesta?

• Kunanajasa qhanstayi aka markanajana? ¿Qué características especiales ves en estos pueblos?

kimsa tunka kimsaqalquni

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 38 03-07-15 12:43

Page 39: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

39kimsa tunka llatunkani

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 39 03-07-15 12:43

Page 40: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

1. Jamuqatanaja uñaqasana yatintama. Observa las imágenes y aprende de tus costumbres.

Sapa aymara ayllunajana maija maijawa, kirkiñapa, maq’añapa, ist’asiñapa, arupa, uruchanajapa.Cada territorio aymara se destaca por ciertas características especiales: canto, música, comida, vestimenta, lengua, celebraciones y ritos.

Isluwa markana isinaja ancha phanachatawa, ukhamarayi warminaja paja sumrirunti ist’asipxi.

Pä saltani jurkhunaja araxsaya Enquelga warminaja ist’asipxi, ukasti Isluwa markanjiwa.

40

T�������� O���Markachasiñana sawipa uñt’añaConociendo las expresiones propias de la identidad territorial

pusi tunka

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 40 03-07-15 12:43

Page 41: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

Uywa wayñu mayja mayjawa sapa markanajana. Mayjawa kirkipa, uywa sarsillunajapa.

Jichha aymara jaqinaja wakisiwa markaparu saraña, kunamati lurañanaja amtañaji.

Nayana qhipha sutinha

Qhanaki, ukasti qhanayañawa.

Nayana qhipha sutinha Choque, ukasti ch’uqita

puritawa.

Jaqi qhipha sutinaja uraqinajanti Pachamamanti sutichatawa.Los apellidos de las personas se relacionan con elementos de la naturaleza y el territorio.

Unidad 3

41pusi tunka mayani

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 41 03-07-15 12:43

Page 42: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

2. Jamuqama qhipa suti yatiñanajanti. Dibuja el signi�icado de los siguientes apellidos.

42

Ticona/ TikunaHombre nacido del calor del sol.

Mollo/ MulluPiedra roja que antiguamente se empleaba para hacer collares.

Yaqha aymara qhipha sutinaja chhikhiqama, ukata masinajmanti parlasipxama.Investiga el significado de otros apellidos aymara y comenta con tus compañeros.

pusi tunka payani

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 42 03-07-15 12:43

Page 43: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

1. Yatichirimanti ullama. Lee con tu educador(a):

Unidad 3

43

• Kuna yatiñanaja churawani tata Toribio allchhinajparu? ¿Qué enseñanzas crees tú que transmitirá don Toribio a sus propios nietos?

• Kunamasa aymaranaja sarnaqirina layrapachana? ¿Cómo viajaban antiguamente los aymara?

Sutinha Toribio Bartolo. Phisqa maranijasa mamanha yanapaña qallantta, yapuna, uywana. Anatxarajiritwa.

Uywa awatirina Puno markana, ukasti Titi qaqa quta jak’anjiwa.

Uywa awatirina Puno markana, ukasti Titi qaqa

Jach’a tatanha pataja jila marani jiwi, jani uqara suma sarnaqjawi.Jupha iwxitu suma qamaña taqpachanti.

Malimarca Mamani jach’a tatanha, kayunti Jaiñata Perú markaru sarxi, Callao quta marka uñt’aña munjana.

Chile markaru kutinisana, salitrera Valparaíso ukaruwa luraña wakinti.

Jach’a tatanha pataja jila marani jiwi, jani uqara suma sarnaqjawi.Jupha iwxitu suma qamaña taqpachanti.

Suxta maranijasa awtiwpachana tunqu

ch’iwintiwa. Mamanha ancha jachirina, nayasti

sata “Jilanhawa ukata waynattasana naya

yanapama”.

C����������� O���Wilamasina aruskipasiñanakapaRelatos de la familia

pusi tunka kimsani

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 43 03-07-15 12:43

Page 44: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

2. Ayllumana Jach’a tata jach’a mamanti jawarinakata yatiyasima. Pide a algunos abuelos y abuelas de tu comunidad que te cuenten relatos sobre la sabiduría aymara.

44

- Kawkichaqana akapacharu purta? - Kawki markanajaru qamiritasa?- Amtastati jawarinaka kunamati aka ayllunaka markachasi?- Amtastati mä wakisjiri qamatanaja?

pusi tunka pusini

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 44 03-07-15 12:43

Page 45: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

3. Uñachayaña wakintayama jach’a tatanajata yatiqatanti. Prepara una presentación de lo que te contaron los abuelos.

Jach’a tata yatichituwa……

Unidad 3

45pusi tunka phisqani

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 45 03-07-15 12:43

Page 46: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

C����������� E������

Inti thakhiRecorrido del sol

1. Phanachama aka uruchata jamuqanaja. Pinta los momentos del día.

46

Qhalt’iInti jalsu Taypi uru

Inti jalantaJayp’u Arama

C����������� E������Inti thakhiRecorrido del sol

pusi tunka suxtani

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 46 03-07-15 12:43

Page 47: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

2. Sapa jamuqatana qilqama kuna urasana lurasji. Escribe bajo la imagen el momento del día en que se realiza la actividad.

Unidad 3

47pusi tunka paqalquni

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 47 03-07-15 12:43

Page 48: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

3. Sapa jamuqata mayachayama uruna urasapanti. Une cada dibujo con su actividad según los momentos del día.

48

Inti jalsu

Qhalt’i

Jayp’u

Arama

pusi tunka kimsaqalquni

Chhaphu

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 48 03-07-15 12:44

Page 49: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

Unidad 3

49

Yatiqaña

Saltaña

Ikiña

Awatiña

Anataña

Phayaña

pusi tunka llatunkani

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 49 03-07-15 12:44

Page 50: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

4. Uruna sapa urasapa ullama. Lee y pronuncia los momentos del día.

Inti jalsu

Jayp’u

Qhalt’iArama

Chhaphu

50 phisqa tunka

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 50 03-07-15 12:44

Page 51: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

Aymara jaqinaja qamiriwa, suni patqana, qhirwana, quta uñxatana, ukana puquyanaja alxakipasisa.Las personas aymara que habitan en los distintos pisos ecológicos como el altiplano, precordillera y costa intercambian sus productos.

5. Qilqhatama jaqukipayaña maq’achanajanti. Completa las oraciones con los productos que intercambian.

Unidad 3

51

Naya yapuchirita, churirijta:

Naya uywachirita, churirijta:

Naya sawurita, churirijta:

Ikiñanaja/ka

phisqa tunka mayani

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 51 03-07-15 12:44

Page 52: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

Fábulas y otrasexpresiones culturalesFábulas y otras expresionesculturales

Pacha qamasana jawarinajapaFábulas y otras expresiones culturales

phisqa tunka payani

4

52

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 52 03-07-15 12:44

Page 53: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

Fábulas y otrasexpresiones culturalesFábulas y otras expresionesculturales

53phisqa tunka kimsani

• Kuna parliriji jach’a mama wila masiparu? ¿Qué le estará contando la abuela a la familia?

• Kunapacha jawarinaka ist’iritati? ¿Te han contado alguna vez fábulas o relatos?

• Kuna yaqha jawarinaka uñt’asa? ¿Qué fábula u otro relato conoces?

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 53 03-07-15 12:44

Page 54: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

1. Ist’asana ullama yatichirimanti “Larinti wallatanti” jawari. Escucha y lee con tu educador la fábula “El zorro y el ganso”.

—Qayqa uru jani maq’ata uthasjta… kamichanhasa

—Ancha sumawa uka qanqalanaja! Jichhapi maq’anha…..

—Uka qanqala musq’ajiwa

—Kuna maq’anhasa?

—Naya jisk’allata, janiwa maq'istasa!

—Jilallanajanha uñasima ukata kimsa jach’anaja maq’antanta.

—Tuyuña yatichama. Mistunima aka khulluru naya lukhurpama, jilanajanha puripana thuqtanta.

—Ah! Janiwa tuyuña yattsa! Uff, Uff… ancha ch’uñuriwa maq’a munasjta.

54 Phisqa tunka pusini

T�������� O���JawarinakaFábulas

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 54 03-07-15 12:44

Page 55: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

2. Siqt’ama kawkiti wakisji. Marca la alternativa correcta.

Unidad 4

55

• Kunata qanqala antutjayasiña muni:

• Lari qanqala antutjatatanwa:

• Lari qanqala jilallanaja maq’aña muniwa:

Usutajatanwa.

Ancha jisk’allatanwa.

Jach’arayi liqk’iraytanwa.

Taykapa maq’aña munasana.

Ancha jisk’awa qanqala uñji.

Juk’anti jach’a qanqalanaja maq’aña munasana.

Mich’i, munjana wakita jach’a qanqalanaja.

Ancha jink’a khulluru misturi.

Jayra, Janiwa ch’amt’aña munjansa.

Jupha yatiriya sarnaxi, janiwa tuyuña yatjansa.

Ancha p’iqini, yatiwa kunti lurji.

Ancha suma chimani, jisk’a qanqala antutjataña muni.

phisqa tunka phisqani

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 55 03-07-15 12:44

Page 56: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

3. Jamuqata uñaqasana yatichirimanti parlasima kunamati jawarinaja suma qamasiña yatichapxistu, ukata masinajmanti parlasima. Observa las imágenes y discute con tus compañeros la enseñanza que nos deja esta fábula.

Kunti lurañani, ukhamawa qhara kutinini.

Taqpachanti yanapasiña. Suma qamaña masinajanti, Pachamamanti.

56

Jawarinaja yatichiwa ayni, taypi, pachakuti.Los relatos transmiten valores como la reciprocidad, la búsqueda del equilibrio, y una mirada del tiempo cíclico.

Ayni Taypi

Pachakuti

phisqa tunka suxtani

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 56 03-07-15 12:44

Page 57: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

Mä uruna utjana

P’iqichata:

Aka yatichistuwa

4. Mä jawari jamuqata apaqasana yatichama suma qamaña. Dibuja un cómic sobre una fábula que enseñe un principio aymara.

Ukata

Unidad 4

57phisqa tunka paqalquni

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 57 03-07-15 12:44

Page 58: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

1. Yatichirimanti phult’iri sarama mä ayllu lurañaru, ukata sumapacha ist’ama, uñaqama, chhiqhixama kunamati lurji. Visita con tu educador a algún miembro de la comunidad que se encuentra haciendo una actividad tradicional. Escucha, pregunta y observa lo que hace.

58

Ayllunhana yatintapxta ist’jawi, ukhamarayi lurjawi.En mi comunidad aprendemos el conocimiento aymara a través de la escucha y la acción.

phisqa tunka paqalquni

C����������� O���Markana arupaExpresiones culturales

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 58 03-07-15 12:44

Page 59: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

2. Yatichirimanti amtasipxama kuna yaqha arunaja yatintapxta phultiri sarasana. Junto a tu educadora o educador, recuerda palabras importantes aprendidas en la visita y otras palabras conocidas.

Jach´_a _mamaJach’a tataW_ilka o _intiUraqiWiphalaUy� rimallkuPachamama

Unidad 4

59phisqa tunka llatunkani

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 59 03-07-15 12:44

Page 60: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

3. Jichha wakisiwa luraña mä aru pirwa yatintata machaxa arunajanti. Es hora de crear un diccionario ilustrado, a partir de lo que te contaron los abuelos.

Sapa mayni lurapxama:Maya qilqani, yaqhasti jamuqani.

Ch´uqiMamani

Yatichirimanti yanapayasita qilqama arunaka.

Jamuqanaja kuchurpasana llink’iyapxama arunajanti.

Aru pirwa lurapxañani:Tunka panka apthapisana ch’ankhanti chinthapipxama.

60 suxta tunka

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 60 03-07-15 12:44

Page 61: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

4. Masinajmaru aru pirwa ullama, ukata yatichama pä machaxa yatintata arunaja. Frente a tu curso, lee, pronuncia y explica dos palabras de tu diccionario que no conocías.

Unidad 4

61

Uraqi signifi ca territorio.

Marka signifi ca pueblo.

Uwijanaka, signifi ca ovejas.

suxta tunka mayani

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 61 03-07-15 12:44

Page 62: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

1. Mayachama arunaja ukata qilqama. Une las palabras y forma una frase.

62

Parlasiña

Wila masinti Allchhinti Yatichirinti

suxta tunka payani

C����������� E������Arunhana parlastaMe comunico en mi lengua

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 62 03-07-15 12:44

Page 63: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

Unidad 4

63

• Jamuqatanajana khistinti parlasipxi? ¿Con quiénes se conversa en las imágenes?

• Juk’anti khistinajantisa parlirijta? ¿Con quiénes más puedes dialogar o conversar?

Wila masinti parlasiñani

suxta tunka kimsani

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 63 03-07-15 12:44

Page 64: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

2. Ist’ama ukata ullama. Escucha y lee.

64

• Naya wila masinhanti parlasjta.

• Jach’a mama yuqallanti parlasji.

• Jach’a tata ayllu sarnaqata parlasji.

• Awatiri uywanti, Pachamamanti parlasji.

suxta tunka pusini

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 64 03-07-15 12:44

Page 65: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

3. Kimsa siqita qilqama parlasji arunti. Inventa tres oraciones con la palabra parlasi.

Unidad 4

65suxta tunka phisqani

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 65 03-07-15 12:44

Page 66: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

Markasana jiliri yatirinajata yatiqta Aprendo de los sabios de mi pueblo

suxta tunka suxtani

5

66

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 66 03-07-15 12:44

Page 67: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

suxta tunka paqalquni 67

• Aka jamuqatana kuna jiliri uñaqasta? ¿Qué persona mayor reconoces en esta imagen?

• Kuna lurapxisa? ¿Qué acciones realizan?

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 67 03-07-15 12:44

Page 68: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

1. Uñaqasana kutikipama. Observa y responde.

68

• Aka jamuqatana kuna yatirinaja uñjta? ¿Qué sabios o sabias aparecen en las imágenes?

• Aylluna kuna lurapxi. ¿Cuál es su misión en la comunidad?

QulliriYatiri

SawuriUsuyiri

suxta tunka kimsaqalquni

Aymara yatirinaja yatichapxistu kunama markasana sarnaqaña, kunama munaña.Los sabios del pueblo aymara contribuyen al conocimiento y valoración de nuestra cultura.

T�������� O���Yatirinaja ist´aña Escuchar a los sabios

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 68 03-07-15 12:45

Page 69: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

- Kunamasa yatirikiptañaji?

- Kunamasa yatiri sarnaxi?

- Qawqhapachansa

yatirikiptañaji

Unidad 5

69

• Janiwa armantasa yatiriru waxt’aña apaña No olviden dar un presente al yatiri para practicar el ayni.

• Masinajmanti parlapxama kunti yatiri arusi. Conversa en tu curso las respuestas del yatiri.

2. Masinajmanti mä yatiri phult’asana chhikt’apxama: Con tu curso, visita a un sabio y pregúntale:

suxta tunka llatunkani

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 69 03-07-15 12:45

Page 70: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

70

3. Istásana ullama yatichirimanti: Escucha y lee junto a tu educador:

paqalqu tunka

Junio phaxsina lurasiwa Machaq Mara mä pukara qulluna, ukana ayllu jaqinaja uñasipxiwa tata inti mistuniñapa, kunamati jaya thakhita kutinji.

En Junio se realiza la ceremonia del Machaq Mara (año nuevo) en un cerro ceremonial seleccionado por la comunidad. Se reciben los nuevos rayos del Sol, que vienen retornando de un largo viaje por el sistema solar.

Machaq Mara

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 70 03-07-15 12:45

Page 71: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

Unidad 5

71

• Aka lurañanaja uñjiritati?. Luririjtati? ¿Has participado de esta ceremonia? ¿Te gustaría hacerlo?

• Kuna waxt’asa Pachamamru churañaji? ¿Sabes qué ofrendas se le hacen a la Pachamama?

paqalqu tunka mayani

Aymaranaja waxt’apxi Mallku T’allanajaru musq’anaja, umañanaja ukata mayisiñatay: suma puquya, k’umara sarnaqaña, suma lurañanaja, suma munasiña.

Los aymara ofrendan a sus Mallkus y T’allas dulces y licores fi nos para pedirles por sus deseos: buena cosecha, trabajo, salud, estudios, amor.

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 71 03-07-15 12:45

Page 72: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

4. Siqt’ama kunanajati Pachamama phawt’asiñana wakisji. Marca con un los implementos que se usan en la ceremonia de agradecimiento a la Madre Naturaleza.

72

ü

paqalqu tunka payani

ü

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 72 03-07-15 12:45

Page 73: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

Unidad 5

73paqalqu tunka kimsani

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 73 03-07-15 12:45

Page 74: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

74 paqalqu tunka pusini

Layrapacha uma karruru apaniñanwa aylluru. Janiwa utjansa kunama apaniña.

Jiliri marka jaqi anthapisana ñiwi luraña wakintapxi uma apaniñatayi phujuta markaru.

Kimsa marapacha Peine jaqinaja ñiwi lurapxi. Ukasti qulqi apthapisipxi anatiñanaja lurjawi.

Yatiri jaqinakipana iwxiri, yapuchiri, irpiri, mallku t’alla, jichha marka jaqinaja umanipxi.

1. Aka jawari ist’ama. Escucha el siguiente relato.

• Jilirinaja kuna lurisa? ¿Qué labor cumplen las autoridades?

• Khistisa wali sarnaqiri jilirixa? ¿Qué autoridades han hecho un aporte importante en tu comunidad?

Peine uma kucha

C����������� O���Marka jiliri jaqinajaPersonajes mayores e importantes del pueblo

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 74 03-07-15 12:45

Page 75: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

2. Yatichirimanti masinajmanti ayllu sarnaqapxama, ukata uñaqapxama kunti jiliri jaqinaja luratapxi. Recorre tu comunidad junto a tu educador(a) y compañeros(as) para reconocer obras importantes impulsadas por las autoridades mayores.

Unidad 5

75

Chhikhiqama kistinakasa aka lurañanaja apnaqi, kunamasa lurapxi? Averigua quiénes dirigieron esas obras o construcciones y cómo lo hicieron.

paqalqu tunka phisqani

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 75 03-07-15 12:45

Page 76: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

SATAÑA

Jaqinaja ch’uqi satapxi.

CHHUKHUÑA

Qawranaja chhukhupxi .

LARUÑA

Imilla yuqallanaja larupxi.

JACHAÑA

Yuqalla jachji.

QILQAÑA

Tata misana qilqji.

76

1. Patxata arustama qilqatanaja. Ukata amuytama kunti jamuqana lurapxi. Pronuncia en voz alta las siguientes palabras. Intenta adivinar su signi�icado a partir de los dibujos y las oraciones.

paqalqu tunka suxtani

C����������� E������Lurañanaja/nakaAcciones

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 76 03-07-15 12:45

Page 77: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

Unidad 5

77

2. Kuna lurañanajantisa aka qilqatanaja phuqhayasma. ¿Con cuál de las anteriores acciones completarías estas oraciones?

paqalqu tunka paqalquni

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 77 03-07-15 12:45

Page 78: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

78

3. Masinajamanti parlasipxama. Conversa con tus compañeros.

• Kunsa Pachamama churapxistu? Jamuqama ¿Qué cosas nos da la naturaleza? Dibuja una.

Aymara jaqinaja yatiñanaja lurapxi suma qamañatayna.El pueblo aymara hace ritos para mantener el equilibrio entre las personas, la naturaleza y los espíritus.

paqalqu tunka kimsaqalquni

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 78 03-07-15 12:45

Page 79: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

Unidad 5

79

• Suma qamañatayna kunsa Pachamamaru churapxtana? Jamuqama maya. ¿Qué cosas damos nosotros a la naturaleza para mantener el equilibrio? Dibuja una.

paqalqu tunka llatunkani

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 79 03-07-15 12:45

Page 80: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

80

4. Uñt’ata arunajanti mä aruspacha qilqama. Uñaqasana lurama. Escribe una oración con las siguientes palabras que ya conoces. Guíate por el ejemplo.

Tanji Larupxi

Imilla anuqarapanti tanji.

kimsaqalqu tunka

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 80 03-07-15 12:45

Page 81: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

Unidad 5

81

Jachji Qilqji

kimsaqalqu tunka mayani

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 81 03-07-15 12:45

Page 82: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

PachamamasaLa Naturaleza, Nuestra Madre

• Kunata aymaranaka Pacharu mamanhawa sapxtana? ¿Por qué crees que los aymara consideramos a la naturaleza nuestra madre?

• Jani Pachamama jark’astana uka kamichisa? ¿Qué cosas pasan cuando no cuidamos la madre naturaleza?

• Kunamasa jani jaqinti Pachamama utjiriji? ¿Cómo crees que sería la naturaleza sin el hombre?

6

82 kimsaqalqu tunka payani

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 82 03-07-15 12:46

Page 83: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

kimsaqalqu tunka kimsani 83

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 83 03-07-15 12:46

Page 84: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

1. kuñtu ist’asana ullama. Escucha y lee el siguiente relato.

Aymara jaqinajataki pacha mamapawa, Ukata jaqixa juphanti sarnaqaña yatiwa.Para los aymara la naturaleza es la divinidad misma. Por esta razón su relación con ella es de respeto y veneración, sintiéndose parte de ésta, y no su dueño.

El Cóndor y la Doncella(Kunturinti imillanti)

Jaya maranajana awtiwa-pacha ancha ch’uñuri Ju-nio phaxsina, mä kuntu-

ri Mariano sata mistu tawaxu thaqhiri kasarañatayi. Ukapa-chana uraqisa samarasisjana ukata jaqinaja ancha waki-chasipxiwa kasarayiri sara-ñataki.

Ukhamawa, Mariano mä qullu patxaru jalsusana ayllu uñxati, ukana tawa-qunaja lak’utapa k’anasipxatana ukaru uñjati mä ancha suma kusisita tawaxu.

Jaltasana utapa jikhinaru t’ukjatasna parljayatana ancha suma ist’asita, ukhamawa Mariya tawaquru ancha suma wayna uñjatatayna.

Ukuruspachawa kasarxañani satayna, ukata siwa araxpacharu qamiri sarxañani, ukaru wawaniñaniwa, ancha suma maq’añani, inti, wara waranaj jak’ata uñjatañani.

Mariyasti janiwa munxisa yaqha waynanaja uñt’aña munasjana.Kunturi araxpacharu jaltasana janiwa utapa jist’arpisa uka jani wali imillaru.

El Cóndor y la Doncella

aya maranajana awtiwa-pacha ancha ch’uñuri Ju-

Fuente: Parlama Amawt’aña, Cuentos de la Madre Tierra. investigación y compilación de Bruno Serrano; Heddy Navarro y Tania Muñoz. Noviembre 2006, En http://biblioteca.serindigena.org/ Descargado el 27 de enero 2014.

84 kimsaqalqu tunka pusini

Para los aymara la naturaleza es la divinidad misma. Por esta razón su relación con ella es

T�������� O���Pachamamanti/ mpi sarnaqañaInteracción con la naturaleza

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 84 03-07-15 12:46

Page 85: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

Unidad 6

85kimsaqalqu tunka phisqani

2. Qilqama (janiwa) jani ukasti (jisa), ukata masinajmanti parlama. Marca (no) o (si) y luego conversa con tu curso.

• Ch’usapacha uraqi samarayasi.

• Mariano kuturi Mariyanti kasarapxiwa ukata suma qamapxi.

• Kunturi janiwa Mariya uñjaña munisa.

• Mariya larintiwa kasaraña munjana.

Jani Jisa

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 85 03-07-15 12:46

Page 86: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

86

3. ¿Kunamasa ayllumana aynjasiña lurapxta? ¿En qúe situación has visto poner en práctica el ayni?

Yatirinaja yatichapxiwa aynjasisa taypi thaqjawi qamaña.Los sabios enseñan que los problemas vienen cuando no se practica el equilibrio

kimsaqalqu tunka suxtani

Masinajmaru parlasima.Cuéntaselo a tu curso

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 86 03-07-15 12:46

Page 87: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

Unidad 6

87

4. Ayllu luraña katuqata uñaqam. Ukata masinajmanti chhikt’asipxama. Mira en Youtube el video “homenaje a la Pachamama” y luego conversa con tu curso sobre las siguientes preguntas.

kimsaqalqu tunka paqalquni

• Kunamasa Pachamama jumana utji? ¿Cómo se mani�iesta la naturaleza en tu cuerpo?

• Jumana uma utjiti, samaña utjiti, nina utjiti? ¿Dónde tienes agua en tu cuerpo?¿Dónde tienes aire?¿Dónde tienes fuego?

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 87 03-07-15 12:46

Page 88: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

88

1. Jamuqatanaja uñaqama. Observa las imágenes.

• Ayllu, wila masinaja kunsa lurapxi marapachana? ¿Qué actividades realizan las familias y comunidad durante el año?

• Kunata lurapxi jaqhapi pachanajana? ¿Por qué crees que realizan ciertas actividades en determinadas épocas?

Qullasuyu uraqina marapacha mayjawa Chile markata.En el norte andino, las estaciones del año son en meses distintos al resto de Chile.

kimsaqalqu tunka kimsaqalquni

C����������� O���Pachamamana pachakutipaTiempo cíclico de la Madre Naturaleza

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 88 03-07-15 12:46

Page 89: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

Ch’ijipacha o juyphipacha:Tiempo de helada o escarcha, comienza el frío y el viento.

Awtipacha o thayapacha:Tiempo de escasez o de mucho frío, hielo y nevada en la cordillera.

Ch’ajapacha/satapacha Lapakpacha:Tiempo de siembra y esquila, hace calor, se espera la lluvia.

Xallupacha:Tiempo de lluvia, apareamiento del ganado.

Unidad 6

89

2. Uñaqama kunamati qamasji aymaranaja. Observa el Calendario Agroganadero Aymara.

kimsaqalqu tunka llatunkani

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 89 03-07-15 12:46

Page 90: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

- Ch’ijipachana kuna lurañasa?

- Kunamasa urunaja ch’ajapachana?

- Kuna uruyañanajasa utji

xallupachana.- Kunamajisa Pachamama awtipachana?

• Chhikhixama kunamati uruyañanaja, uywachañanaja, ayllu jaqinaja qamapxi marapachana.

Consulten además sobre las actividades ganaderas, las �iestas patronales, el clima y el tipo de vida familiar que se realiza en cada época del año andino.

90

3. Taqpachani, chhikt’apxama jilirinajaru kunamati marapachana qamañaji. Pregúntenles a los yatiris y abuelos de tu comunidad sobre las distintas cosas que suceden en cada estación del año aymara. Pregúntales por ejemplo.

Qullasuyu uraqina marapacha mayjawa Chile markata.En el norte andino, las estaciones del año son en meses distintos al resto de Chile.

llatunka tunka

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 90 03-07-15 12:46

Page 91: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

Unidad 6

91

4. Taqpacha yatichirimanti yanapata, mä jach’a laphina pachakuti link’iyapxama. En grupo y con ayuda de tu educador, preparen en una hoja de block un collage sobre el Pachakuti.

llatunka tunka mayani

• Mä jach’a muruxu siqt’ama Dibujen un gran círculo al medio.

• Jaljama aymara mara ukhampacha Divídanlo en las partes del ciclo aymara

• Phuqhayama pakita t’ulanajanti, qalanaja, phana lapisanajanti kunamati pachanaja qamañaji. Rellenen cada estación con ramitas, piedras, lápices de colores, y otras formas para representar las distintas estaciones del calendario aymara.

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 91 03-07-15 12:46

Page 92: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

92

1. Qala qilqata uñaqasana arusima kunti yatichji. Observa estos glifos. ¿Qué crees que representan?

Layra jaqinaja qilqirina qalanajaru, qullunajaru, ukasti arusirina kunamati jaqinaja Pachamamanti parlasipxi.Los antiguos habitantes andinos se comunicaban a través de glifos. Los dibujos en los cerros se llaman geoglifos y en las piedras se llaman petroglifos. Los glifos muestran la relación de estos pueblos con la Pachamama.

Layra jaqinaja qilqirina qalanajaru, qullunajaru, ukasti arusirina kunamati jaqinaja Pachamamanti parlasipxi.Los antiguos habitantes andinos se comunicaban a través de glifos. Los dibujos en los cerros se llaman geoglifos y en las piedras se llaman petroglifos. Los glifos muestran la relación de estos pueblos con la Pachamama.

llatunka tunka payani

C����������� E������Pachamama uñaqañaLectura de la Naturaleza

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 92 03-07-15 12:46

Page 93: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

Unidad 6

93

2. ¿Kuna jamuqata uñjta? ¿Qué �iguras ves?

Jurkhu

Wak’a

Jawayu

Wistalla

llatunka tunka kimsani

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 93 03-07-15 12:46

Page 94: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

94

3. Uka Phik’a thuquri jaqinajana isipa kunsa yatichji. ¿Qué representan estas �iguras de las ropas de los danzantes de Pica?

llatunka tunka pusini

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 94 03-07-15 12:46

Page 95: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

Unidad 6

95

4. Aka sawinaja kunsa yatichapxistu. Arumanti yatichama. ¿Qué signi�icado tienen estos dichos? Explica con tus palabras.

llatunka tunka phisqani

Qhantati sartasinsa Willka/Inti tata yanapi.

Es bueno madrugar porqueTata Inti o Willka tata nos ayudará.

Mama sarxipana, tata inti wawataki mantasiwa.

Si la madre se va, el sol se oculta para el hijo.

Jawira qalaluxuni uka aru apaniwa.

Si el río suena es porque trae un mensaje.

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 95 03-07-15 12:46

Page 96: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

Aylluna, wila masina yatiñapanti jilañaCrecer con el saber de mi familia y comunidad

• Aka jamuqana jaqinaja kunamasa uthapxi? ¿Cómo se ven las personas en esta imagen?

• Sumati qamjapxi? ¿Crees que viven en armonía?

llatunka tunka suxtani96

7

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 96 03-07-15 12:46

Page 97: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

97llatunka tunka paqalquni

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 97 03-07-15 12:46

Page 98: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

98

1. “Suma qamaña” imqata uñjasana, kunamati yatiri Fernando Wanakuni yatichapxistu suma qamaña. Mira en youtube el video "Qué es el buen vivir", donde el yatiri Fernando Huanacuni nos explica que es el suma qamaña.

llatunka tunka kimsaqalquni

• Khistintisa suma qamañaji? ¿Con quién es necesario estar bien para lograr el Suma Qamaña?

• Jani suma qamañipana, Pachamama kamichisa? ¿Qué pasa con la naturaleza si rompemos el Suma Qamaña?

T�������� O���Marka jaqina yatipa uñt´añaConociendo el saber del pueblo

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 98 03-07-15 12:46

Page 99: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

Unidad 7

99

Sapa aymara ayllunaja mä qullu mallkuniwa. Ukasti suma qamaña yatichapxi jaqinajaru,

Pachamamanti, achachilanajanti.

Apachita samarasiña lujarawa, ukasti saraña thakhinajana utjapiniwa, uka qala muntuna jaqikiptata qaritanaja apaqiriwa, ukhamarayi suma saraña apaniri.

Phujunaja Pachamamana nayrapamawa, ukatpacha jakayiri uma jalajaski.Sumallata jak'achañawa ukasti phuju mallku jaqi ajayu katjiriwa.

Jawiranajana sirinu uthasji, ukasti suma kirkiña arunaja chuririwa, sikuranaja uma jaljiri ist'asana kirkiñanaja apsuriwa.

llatunka tunka llatunkani

2. Ist’asana ullama yatichirimanti. Escucha y lee con tu educador.

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 99 03-07-15 12:46

Page 100: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

• Masinajmanti, yatichirimanti mistupxama uñaqiri kunamati Pachamama allimuchuta uthasji. Con tus compañeros y educador(a) tradicional observen lugares donde se ha destruido la naturaleza.

• Uñaqatanaja Jamuqama. Dibuja lo observado.

100

3. Iñaqama kawkinti “suma qamaña” jani utji. Reconoce lugares donde se ha roto el “suma qamaña”.

Aymaranaja ayllunajpanti, Pachamamanti suma qamaña yatipxiwa. Los aymara siempre cultivan una relación de armonía con la naturaleza y su comunidad. Esto se conoce como suma qamaña, vivir en armonía.

pataja

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 100 03-07-15 12:46

Page 101: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

Antisuyu

Kuntisuyu

Qullasuyu

Chinchasuyu

Unidad 7

101

1. Aka mapa uñaqasana phanachama kawki uraqina aymaranaja qamapxi. Colorea los lugares donde habitan los aymara en este mapa de Sud América.

mä pataja mayani

Chinchasuyu

Antisuyu

Kuntisuyu

Qullasuyo

C����������� O���Kawkisa markanhaxa¿A qué pueblo pertenezco?

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 101 03-07-15 12:46

Page 102: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

Layra aymara jaqinaja Titiqaqa quta thi-yana Bolivia markana qamirina. Juphana-jasti tunka waranka maranajatpachawa qamaña yatipxi.

Jaya maranajatpachawa ayllunajana uthaña yatipxi, taqpachanti suma qa-mjawi.

Mä waranka pusi pataja maranajana, aymaranaja jach'a Tawantinsuyu sata ukanti sarayasirina, taqita jiliristi Tata Inka satanwa.

Qalanaja suma pirqipxirina, ukhamawa ancha suma jach'a pirqanaja lurapxirina.

102

2. Ist’ama, ullama ukata parlasima masinajmanti: “Layra markanaja: aymara”. Escucha, lee y conversa con tu curso: “Pueblos originarios de Chile: aymaras”.

mä pataja payani

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 102 03-07-15 12:46

Page 103: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

Sawutanaja ancha uñt'atawa, kunamati saltapasa, phanachapasa ancha sumawa.

Kirkinajpasa ancha suma kusisita thu-qhuyiriwa.

Jichhapachkamawa ch'ajapxi qhirwa q'awana pata pata yapunajana, ukana ch'ajapxi taqi mana maq'añanaja.

Ukhamarayi uywa awatiña yatipxi, qarwa, allpachu, uwija.

• Kawkita aymaranaja puritasa? ¿De dónde vienen los aymara?

• Kuna aymarana luratanajpasa qhanpachaji? ¿Por qué cosas se destacan los aymara?

• Aymaranaka jichha kuna lurapxisa? ¿En qué trabajan los aymara actualmente?

Unidad 7

103mä pataja kimsani

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 103 03-07-15 12:46

Page 104: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

104

2. Qutuchama kunamati apnaqañaji. Agrupa según su uso.

1. Utamana thaqhama aymara apnaqanaka. Recolecta en tu casa objetos o utensilios utilizados por los aymara.

3. Mä aymara “jakata museo” lurama. Arma un “Museo vivo” de la cultura aymara.

mä pataja pusini

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 104 03-07-15 12:47

Page 105: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

Unidad 7

105

3. Sapa mayaru jiqhatapxama kunapachati luratapxi Identi�ica cada objeto indicando su nombre, año de fabricación y uso.

4. Masinajmaru, wila masimaru uñachayapxama. Inviten y presenten su museo vivo a compañeros, profesores y familias de la comunidad.

mä pataja phisqani

Masinajmaru, wila masimaru

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 105 03-07-15 12:48

Page 106: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

106

1. Ist’asana arusima kunamati Alicia Choque jilataji. Escucha y nombra las distintas etapas de crecimiento de Alicia Choque.

Kunamati marata mara jiljaspacha jaqinaja apnaqaña tatintapxi, jaqikiptañkama. A medida que las personas crecemos vamos realizando distintas tareas, hasta llegar a ser una persona íntegra o jaqi.

mä pataja suxtani

ImillaWawa Tawaqu

Jach’a mamaMama

C����������� E������Wila masi jaqiParentesco

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 106 03-07-15 12:48

Page 107: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

Unidad 7

107

2. José Mamani jilatapacha qilqama. Escribe los nombres de las etapas de crecimiento de José Mamani.

W_awa

mä pataja paqalquni

Wawa

Yuqalla

Wayna

Tata

Jach’a tata

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 107 03-07-15 12:48

Page 108: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

108

3. Ullama qilqatanaja ukata qilqakipama kawkiru wakisji. Lee las oraciones y completa donde corresponde.

Tatanha yapu _luriri.

Mi padre se dedica a la agricultura.

Jiliri mamanha _t’_ant’a .

Mi tía se dedica a hacer pan.

Mi madre se dedica a tejer.

Mamanha _sa� ña .

Mi tío se dedica a construir casas.

Jiliri _tatanha _luriri.

mä pataja kimsaqalquni

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 108 03-07-15 12:48

Page 109: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

Unidad 7

109

4. Qilqatanaja phuqhayama awkimana luranajpanti. Completa las oraciones con las actividades que realizan tus padres.

mä pataja llatunkani

Otro

Tatanha _luriri.

Mamanha _luriri.

Jiliri _tatanha _luriri.

_luriri.

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 109 03-07-15 12:48

Page 110: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

Markanhana jawarinajapaRelatos de mi pueblo

• Kunata aymaranaja muspa uma munapxi? ¿Por qué es tan importante el agua para los aymara?

• Kuna achachilasa uma phuju jark’asi? ¿Qué deidad protege las fuentes de agua?

• Uma phuju jawarinaja yattati? ¿Conoces relatos en torno a las fuentes de agua?

mä pataja tunkani

8

110

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 110 03-07-15 12:48

Page 111: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

Markanhana jawarinajapaRelatos de mi pueblo

mä pataja tunka mayani 111

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 111 03-07-15 12:48

Page 112: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

112

1. Uñjama uka imaqata “layra suni amtawi”, kunamati jaqi Pachamamanti irnaqapxi, ukata kutikipama. Mira en youtube la primera parte del video “pensamiento ancestral andino”, donde se re�lexiona sobre la relación del hombre con la naturaleza y luego contesta.

mä pataja tunka payani

T�������� O���Aylluna qamaña jawarinajapaPequeñas historias de la vida en comunidad

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 112 03-07-15 12:48

Page 113: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

Unidad 8

113má pataja tunka kimsani

• Layra marka jaqinaja kawkiri qamirisa? ¿Dónde habitaban los pueblos antiguos de América?

• Kamichisa jiwiri jaqinaja? ¿Dónde quedaban los muertos?

• Kunama Pachamamanti sarnaxapxisa? ¿Cómo conviven con la naturaleza?

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 113 03-07-15 12:48

Page 114: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

114

2. Yatichirimanti yanapata, muyuntata chukurasana, amaytasisa chhikt’asipxama. Con ayuda de tu educador, organicen una mesa redonda y debatan sobre las siguientes preguntas.

• Khistisa, Pachamati jaqi munasji, jaqicha Pachamama munasji? ¿Es la naturaleza que necesita del hombre? O es el hombre quien necesita de la naturaleza?

• Jichhapachana jaqinaja yatipxiti Pachamamanti sarnaqaña? ¿Cuida hoy en día la humanidad a la naturaleza?

• Kunamasa yuqalla imillanaja Pachamamanti sarnaqaña yatintapxiriji? ¿De qué manera pueden aprender los niños a cuidar la Naturaleza?

mä pataja tunka pusini

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 114 03-07-15 12:48

Page 115: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

Unidad 8

115mä pataja tunka phisqani

• Kunata yuqalla phujuru sari? ¿Por qué el niño quería ir a la vertiente?

• Kunata Chuku sumallata sarnaqañpaji? ¿Por qué debía tener cuidado Chuku?

• Kunamasa qina q’asatti? ¿Cómo fue que finalmente su quena tocó una melodía?

3. Uñjapxama imaqata “Suninajana kirkipa”. Observa en YouTube el video “La música en las montañas”.

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 115 03-07-15 12:48

Page 116: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

116 mä pataja tunka suxtani

1. Ist’asana ullama “Wallata larinti” jawari. Escucha y lee junto a tu educador el siguiente cuento aymara.

LARINTI WALLATANTI

Quta thiyana mä wallata lap'a uñasisjatana. Wawanajpa larupana anatasjatana. Mä

apachi lari sarjaspacha uñjasana t'ukti ukata uñasiña wakinti.Juphasti wallata irpanaja maq'aña munasjatana kunama katuraña.-Ancha munata wallata warmi, chhikt'asiña munjsama - siwa lari jak'achasana.-Kunamasa wawallanajma ancha suma wila kayuninaja?.

Wallatasti yatjanwa kunamati lari jani suma chimani sarnaqjana, ukata k'arisxiwa:-Mä jurnu junt'uchasana wawanajanha anantta ukata "ch'is ch'is" sipana naya sata "pinta, pinta, pinta". Ukata apsusana kayullanajpa wila wilawa.Lari utaparu sari, ukata jurnu junt'uchasana wawallanajapa ananti. "Ancha suma wila kayullaniniwa wawanajnha" sajanwa, ukata ist'iwa "ch'iss-p'um, ch'iss-p'um". Lari kusisita

siwa "pinta, pinta, pinta". Ukata jurnuta wawanajapa apsusi suma jiwata lakharata.Lari muspa tiputawa wallata thaqhiri mistutayna. Ukata jiqhatiwa quta

Ancha munata wallata warmi, chhikt'asiña munjsama - siwa lari jak'achasana.

chimani sarnaqjana, ukata k'arisxiwa:-Mä jurnu junt'uchasana wawanajanha anantta ukata "ch'is ch'is" sipana naya sata "pinta, pinta, pinta". Ukata apsusana kayullanajpa wila wilawa.Lari utaparu sari, ukata jurnu junt'uchasana wawallanajapa ananti.

siwa "pinta, pinta, pinta". Ukata jurnuta

C����������� O���JawarinakaCuentos

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 116 03-07-15 12:48

Page 117: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

Unidad 8

117mä pataja tunka paqalquni

Recopilación en aymara de: Felino García Choque.

taypina tuyjiri irpanajapa anxarusita. Lari uñjati, ukata jani kuna luraña atisana ajutitana akhama sasa.-¡Qullu larinaja, pampa larinaja yanapiri puripxama!.Jayapachata pataja larinaja puripxi jach'a, jisk'a, urqu, qachu taqi chaqata, ukata siwa:-Jilallanaja, kullallanaja, uka wallata wawallanajanha lakharayasitu, aka uma

umantaña yanapapxita wañsuyaña kama, ukata naya katunha.

Taqpacha larinaja umaña wakintapxatay-na. Wallata lart'asisa satayna "janiwa taqpacha larinajasa aka quta wañsuyaña atjaspansa". Larinaja umanti p'usurasana mayata mayaru phallarapxi.Ukhamawa muspa larinaja jiwaratayna qayqati janiwa wakhuñamajansa.Wallatasti quta taypina larusawa uthasjana.

Taqpacha larinaja umaña wakintapxatay-na. Wallata lart'asisa satayna "janiwa taqpacha larinajasa aka quta wañsuyaña atjaspansa". Larinaja umanti p'usurasana

Ukhamawa muspa larinaja jiwaratayna

taypina tuyjiri irpanajapa anxarusita. Lari uñjati, ukata jani kuna luraña atisana ajutitana akhama sasa.-¡Qullu larinaja, pampa larinaja yanapiri puripxama!.Jayapachata pataja larinaja puripxi jach'a, jisk'a, urqu, qachu taqi chaqata, ukata siwa:-Jilallanaja, kullallanaja, uka wallata wawallanajanha lakharayasitu, aka uma

• Kuna chimantisa lari parljayi wallataru, ukata kamsasa aka arusxayi? -¿Con qué intensión habló el zorro a la wallata y qué respondió ésta?

• Kunata lari wallatana arupa katuqasi? -¿Por qué el zorro siguió el consejo de la wallata?

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 117 03-07-15 12:48

Page 118: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

118 mä pataja tunka kimsaqalquni

2. Uñjama uka imaqatanajana yaqha jawari “Larinti wallatanti” aymarana arusita, ukaru jiqhatantawa uñt’ata arunaja. Mira y escucha en youtube otra versión del cuento “La zorra y la wallata”, contado en aymara. Podrás identi�icar muchas palabras que ya conoces.

3. Masinajmanti kutikipama kunti uka imaqata uñjaña “Larinti wallatanti” yatichapxistu. Repite junto a tus compañeros el consejo que nos entrega el video “La zorra y la wallata” en aymara.

• Aymara aru katuqtati? Kawkchhapiri, patxata arustama, ukata qilqama. ¿Pudiste identi�icar alguna palabra? ¿Cuál? Repítela en voz alta y luego escríbela aquí.

Janiwa jaqinkiri munantasa No pretendas aspirar a lo ajeno

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 118 03-07-15 12:48

Page 119: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

Unidad 8

119mä pataja tunka llatunkani

4. Taqpachani, larinti wallatanti jawari lurapxama. Kunamaruti wakisini walisjaniwa. Akhama lurapxama: Entre todos, actúen la fábula del zorro y la wallata que ya conocen. Pueden hacerle las variaciones que quieran. Sigan los siguientes pasos:

1. Mä jisk'a laphiru siqt'apxama sapa jaqi, uywa suti kunamati Larinti wa-llatanti jarawina mistu. Sapa mayni jani uñjasana apsuni mä laphi, ukata arupa yatintañpaji.

2. Muyuntata chukurasana Larinti wa-llatanti jarawi ullapxama. Sapa may-ni p'iqiru yatiqasipxama kunamati arusiña wakisji. Janiwa armapxanta-sa suma arunti ullaña.

3. Jichhasti Larinri wallatanti jawari kikpapacha arusjawi sarnaqapxama.

4. Ukata Larinti wallatanti kikpapacha ist'asiña thaqhapxama.

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 119 03-07-15 12:48

Page 120: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

120

1. Uñjama jamuqanaja ukata ullama qilqatanaja. Mira las imágenes y lee las oraciones.

mä pataja pä tunkani

• Kuna arusa kutikipi? Akaru qilqama. ¿Qué palabra se repite? Escríbela aquí

• Ch’ijunaka uñaqta. Observo las nubes

• Qullu mallku uñaqta. Observo el cerro protector

• Inti jalsu uñaqta. Observo la salida del sol

C����������� E������Pachamama uñaqañaLectura de la Naturaleza

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 120 03-07-15 12:48

Page 121: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

Unidad 8

121

2. Qilqatanaja phuqhayama. Completa las oraciones.

mä pataja pä tunka mayani

P_acha .

Uywa .

Jamach’i .

• Observo la tierra

• Observo los animales

• Observo el pájaro

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 121 03-07-15 12:48

Page 122: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

122 mä pataja pä tunka payani

3. Aymarata qilqama aka qilqatanaja. Escribe las siguientes oraciones en aymara.

Phajalli _uñaqta

• Observo la �lor

• Observo el pájaro

• Observo a los animales

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 122 03-07-15 12:48

Page 123: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

Unidad 8

123mä pataja pä tunka kimsani

4. Kuna aymara arunakti aka marana yatinta ukanti kimsa aruspachanaja lurama. Amtasiñataki liwruma uñakipasima qhipha chaqaru. Inventa tres oraciones en aymara con las palabras que has aprendido a lo largo de este año. Revisa tu libro hacia atrás para recordar.

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 123 03-07-15 12:48

Page 124: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

Esperamos que este libro te haya servido para conocer más de tu cultura y lengua Aymara.

Te esperamos en tercero básico.

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 124 03-07-15 12:48

Page 125: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 125 03-07-15 12:48

Page 126: Básico Aymar Aru Yatiqirin Qilqasiñapa

Aymara-TxtEstudio-2do.indd 126 03-07-15 12:48