básico aymar aru yatiqirin qilqasiñapa
TRANSCRIPT
2Básico Aymar Aru
Yatiqirin Qilqasiñapa
L����� A�����/T���� �� E������
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 3 03-07-15 12:41
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 1 03-07-15 12:41
2
© PEIB, 2015 Programa de Educación Intercultural Bilingüe Ministerio de Educación Gobierno de Chile
Inscripción Registro de Propiedad Intelectual Nº 250.800
Autor de Propuesta Pedagógica: Magdalena Browne
Asesoría y Corrección de textos en Aymara: Felino García Choque Elsa Flores Huanca
Diseño: María José Garrido Bermúdez
Impresión: Trama Impresores S.A.
Tiraje: 2.500 Ejemplares
Todos los derechos reservados
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 2 03-07-15 12:41
Unidad 1Escuchando a la naturaleza vivimos en armonía
Unidad 2 Yo aprendo en mi comunidad
Unidad 3 Desde mi familia conozco la cultura aymara
Unidad 4 Fábulas y otras expresiones culturales
Unidad 5 Aprendo de los sabios de mi pueblo
Unidad 6 La naturaleza, nuestra madre
Unidad 7 Crecer con el saber de mi familia y comunidad
Unidad 8 Relatos de mi pueblo
Índice
6
24
38
52
66
82
96
110
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 4 03-07-15 12:41
Qalltawi
Maya YatiñaPachamama ist’asa suma qamapxtana
Pä Yatiña Naya Markanhana yatiñtanha
Kimsa Yatiña Wilamasinhata, aymara makanha uñt´asjta
Pusi YatiñaPacha qamasana jawarinajapa Phisqa Yatiña Markasana jiliri yatirinajata yatiqta
Suxta YatiñaPachamamasa
Paqalqu YatiñaAylluna, wila masina yatiñapanti jilaña
Kimsaqalqu YatiñaMarkanhana jawarinajapa
6
24
38
52
66
82
96
110
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 5 03-07-15 12:41
Pachamama ist’asa suma qamapxtanaEscuchando a la naturalezavivimos en armonía
suxta
1
6
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 6 03-07-15 12:41
• Kunsa uñjapxi, ist’apxi aka jaqinaka?• Jaqhapi ursana Pachamamana arupa ist’iritati? • Kunama Pachamamana arupa ist’irijta?
paqalqu 7
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 7 03-07-15 12:41
8
Aymara marka jaqinakatayi Pachamama ist’asana muspa yatintañaji.Para el pueblo aymara la naturaleza es una fuente de sabiduría, muchas cosas podemos aprender de ella si sabemos escucharla.
T�������� O���Pachamama ist’añaEscuchar a la naturaleza
1. Pachamamana arupa, jamach’ina, umana kirkipa, thayana phusatapa katuqasana imaxama. Con una grabadora u otro elemento, graven los sonidos de la naturaleza: el canto de un ave, el sonido de un arroyo, el viento…
Yatichirimanti, masinajmanti katuqata arunaka qilqama. Con tu educador y compañeros(as) haz un listado de los sonidos grabados.
kimsaqalqu
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 8 03-07-15 12:41
Unidad 1
9
Jaqhapi aka arunaka ist’iritati?¿Escuchaste alguno de los siguientes sonidos?
• Siqt’ama ist’ata arunaka . Marca los que escuchaste con un .
• Patxapachata arustama aka arunaka. Pronuncia en voz alta estas palabras.
Qillwa
Jallu
JawiraThaya
Kiwla
Q'ixu
Juku
üü
llatunka
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 9 03-07-15 12:41
10
Jach’a tatanaja sapa qhalt’i Pachamama uñjatapxi suma sarnaqañataki.Los abuelos comienzan la mañana observando las señales de la naturaleza para tomar decisiones sobre sus labores
Qullunaka qinayatawa.
Qullu t’ulanaka panqaratawa.
Kumiri mistuwa.
Ch’ijipachawa janiwa qinaya utjisa.
Puquyanaja maq’achatawa.
2. Qilqama Pachamamana puriri arupa. Une cada señal con su predicción.
tunka
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 10 03-07-15 12:41
Unidad 1
11
Xalluskaniwa.
Apthapipachawa.
Xalluskaniwa.
Puquyanaka chiwintaniwa.
Sataña qalltaña wakisiwa.
• Yaqha Pachamamana arupa uñt’ati? ¿Qué otros mensajes de la naturaleza conoces?
tunka mayani
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 11 03-07-15 12:41
12
• Kunamañpajisa Pachamama xalluñpataki? ¿Qué elementos de la naturaleza indica que habrá lluvia?
• Kunamañpajisa Pachamama awtiwa marataki? ¿Qué elementos de la naturaleza indica año de sequía?
• Jach’a tataru chhikt’ama kunamasa Pachamamana arupa? Pregúntales a los abuelos qué otros mensajes nos entrega la naturaleza.
Jayapachana araxa thaya apanirina ch’ijunaja manqhapacharu aparpasa,
ukhamawa xallupachana wichhu khuyurpasa.
Yaqhapacha maransti manqha thaya ch’ijunaja apsunisana qhirwa chaqaru aparpayi, ukata kutsuni ch’ara xallupacha ch’ijunti.
Ukamawa pisi marana uywanajasa maq’ata jiwari, ch’ajanajasti wañari uma layku.
Llarita imaña wakisinwa uma junt’uchañatayi. Uka uru masuruma jamp’atu anchawa kirki. Uka marasti muspa xallusana jawiranajasa, chakanajasa kallatanwa.
3. Jach’a tata, jach’a mama jawsayasana jarawi ist’apxama. Invita a un jach’a tata y una jach’a mama y escucha el relato.
tunka payani
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 12 03-07-15 12:41
Unidad 1
13
• Kunata Inti Pachamamataki ancha wakisiri? ¿Por qué es tan importante el sol para la Pachamama?
• Aymarata arustama kunamati urupacha sarasji. Nombra en aymara los momentos del ciclo diario.
0:05/2:19
Geoglifos en los cerros
1. Yatichirimanti uñjapxama uka "Pachamama" imaqata uñaqa. Mira el video “Pachamama” que te presentará tu educador(a).
C����������� O���Aymara uruna kutipaEl ciclo del día aymara
tunka kimsani
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 13 03-07-15 12:41
14
• Yatiña utamana mä lawa chhuqt’ama ukata uñaqasana jamuqama kunamati Inti ch’ijucha muyuski. En el patio de tu escuela coloca una vara, observa y dibuja las posiciones de la sombra durante el día.
• Aymarata sutichama kunamati uru muyuski. Escribe los momentos del día en aymara.
• Jamuqama wila masina lurañanajapa qhantatina, taypi uruna, jayp’una. Dibuja actividades que realiza la familia al amanecer, el medio día y la tarde.
2. Yatichirimanti, masinajmanti lurapxama mä Inti Pacha sarayiri. Con tu profesor y compañeros realiza un reloj de sol.
tunka pusini
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 14 03-07-15 12:41
Unidad 1
15
Aymara jaqinajatayi Pachaxa apthapi araxa pacha, aka pacha, manqha pacha.La cosmogonía del pueblo aymara está constituido por el espacio del universo, el espacio de la naturaleza, y el espacio del subsuelo.
3. Sutipata arustama sapa maya pacharu utjirinaka. Escucha y pronuncia los elementos que forman parte de la Pacha.
luna
estrellasganado
solsol
tunka phisqani
Wisk’acha
Phaxsi
Jaqinaka
Wara waraUywanaka
Ch'uxña t'ulanaka
Inti-wilka
luq’unaka
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 15 03-07-15 12:42
16
Arax pacha
Aka pacha
Manqha pacha
4. Jamuqama sapa muyutaru. Dibuja un elemento de cada espacio.
tunka suxtani
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 16 03-07-15 12:42
Unidad 1
17
Kunamasa yatiñaji pachana sarañapaxa, yattati?¿Sabes cómo se nombra el estado del tiempo?
Thayapacha Junt'upacha
Jisa Janiwa
Xallupacha Ch'ijipacha
• El mes de enero es xallupacha.
• En diciembre es junt’upacha.
• Thayapacha es en junio y julio.
• Ch’ijipacha es en febrero.
Siqt’ama (jisa) jani ukasti (janiwa). Marca (sí) o (no).
1. Pachamama ist’asana suma sarnaqama sunipachan. Escucha, lee y pronuncia el estado del tiempo en el norte andino.
C����������� E������Pachamama uñaqañaLectura lúdica de la naturaleza
tunka paqalquni
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 17 03-07-15 12:42
18
• Khunusji, ancha ch’uñuriwa.
• Inti muspa junt’uchiriwa
• Yapu satatawa jichasti purjiwa
Pacha sutinti apxatama Completa la oración con el nombre del tiempo
tunka kimsaqalquni
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 18 03-07-15 12:42
Unidad 1
19
Aymara jaqinaja qamiriwa taqi uraqinajana suni, qhirwa, quta uñxata.El pueblo aymara habita en distintos territorios: altiplano, precordillera y costa.
suni
quta uñxata
qhirwa
2. Qilqama kawki uraqiri qamiritasa juma. Nombra e indica en cuál de estos lugares vives tú.
tunka llatunkani
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 19 03-07-15 12:42
20
Qarwanaka Chawllanaka
Ch’uñunaka
3. Sutipata arustama puquyañakati, uywanakati ukhamaraya utjañapa. Nombra los siguientes frutos o animales e identi�ica en qué piso ecológico se encuentran:
• Qilqama S suni maq’achanaja. Escribe S en los productos del altiplano.
• Qilqama QH qhirwa maq’achanaja. Escribe QH en los productos del valle.
• Qilqama QU quta uñxata maq’achanaja. Escribe QU en los productos de la costa.
pä tunka
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 20 03-07-15 12:42
Unidad 1
21
• Yaqha uywanaka maq’achanaka uñt’ati? ¿Qué otros frutos o animales conoces?
• Kawkipachana jiqhatasi? En qué piso ecológico se encuentran?
Tunqunaka
Allpachunaka
Quta maq’achanaka
Wakanaka
T’ulanaka
Llaritanaka
Yareta
pä tunka mayani
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 21 03-07-15 12:42
22
4. Yatichirimanti parlasima kunti jach’a tatanaka arusipxi: Escucha y conversa con tu educador lo que cuentan los abuelos:
T’ula phaxalli qhipha mistu ukasti qhipha
ch’aja/satawa.(siembra atrasada)
T’ula phaxalli layra mistu ukasti layra ch’aja/
satawa.(siembra anticipada)
T’ula phaxalli suma mistu, ukasti taypi
ch’aja/satawa.(siembra en el tiempo)
pä tunka payani
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 22 03-07-15 12:42
Unidad 1
23
5. Pachamamana arupa jamuqama. Dibuja una señal o mensaje que da la naturaleza.
pä tunka kimsani
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 23 03-07-15 12:42
2 Naya markanhana yatiñtanhaYo aprendo en mi comunidad
• Kuna uñxapxta aka jamuqatana? ¿Qué observas en las imágenes?
• Markamana utjiti aka lurañanaka? ¿En tu pueblo se realizan estas actividades?
• Kuna yaqha lurañanaja ayllumana utji? ¿Qué otras actividades realizan en tu comunidad?
pä tunka pusini24
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 24 03-07-15 12:42
pä tunka phisqani 25
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 25 03-07-15 12:42
26
Aymara marka jaqinaja qamapxi: araxsayana, manqhasayana, ukhamarayi ayllunajana.La territorialidad aymara está compuesto por un pueblo central y dos parcialidades, además de las comunidades.
1. Markanaka uñaqama, ayllunakanti apxatama, ukata phanachama araxsaya, manqhasaya. Observa e identi�ique los pueblos centrales en este mapa, completa con las comunidades y colorea los saya.
OCÉ
ANO P
ACÍ
FICO
T�������� O���Layra marka jaqinakana uraqipaTerritorio de pueblos antiguos
ARICA
IQUIQUE
ANTOFAGASTA
Tarapacá
Ollagüe
Calama
Toconce
BOLIVIA
PERÚ
Caspana
CupoAyquina
Codpa
Mamiña
CaquenaPutre
IslugaColchane
Visviri
Pica
Peine
pä tunka suxtani
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 26 03-07-15 12:42
Unidad 2
27
Ayllu jaqinakaru chhikt’ama markama chaqa.Pregunta a personas de tu comunidad sobre el pueblo donde tú vives.
• Aka Marka sayaniti, aylluniti
• Kawkichaqankisa?
• Kunamasa ayllunakana sutinakapaxa?
• Kunamasa aka markachasi yattati?
pä tunka paqalquni
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 27 03-07-15 12:42
28
• Marka jamuqama: ukata uñachayama, yatiña uta, tatitu uta, qullu mallku, phujunaka. Dibuja los principales lugares del pueblo: escuela, iglesia, cerro, vertientes.
• Uñaqayama ukata phanachama sayanaka, ayllunaka Identifica y pinta las comunidades y las sayas.
2. Masinajmanti jamuqama mä marka uraqi, ayllunakpanti sayanajpanti. Con tu grupo de trabajo, dibuja un plano que muestre un marka con sus sayas y ayllu.
pä tunka kimsaqalquni
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 28 03-07-15 12:42
Unidad 2
29
Sapa marka, sapa ayllu pukaraniwa, ukasti wilanchaña uraqiwa, layra jaqinaja waxt’aña churapxi.Cada pueblo o comunidad tiene un sitio ceremonial de protección, donde los antiguos dejaban ofrendas.
Masinajmanti mä jak’a pukara uñjiri sarapxama, ukata jamuqapxama. Con tu curso visita un pukara cercano y dibújalo en tu cuaderno.
a) Markamana utjiti pukara? ¿En tu pueblo o comunidad hay pukara?
b) Kawki chaqanjisa? ¿En qué lugar se encuentra?
c) Kunatakisa lurapxi?, chhikhiqapxama. ¿Para qué se construyeron?, averigua.
3. Yatinima, ukata masinajmanti parlasipxam. Averigua y luego comenta en el curso:
pä tunka llatunkani
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 29 03-07-15 12:42
30
• Khistinakasa aymara kasarañaru sarapxi? ¿Quiénes participan en un casamiento aymara?
• Kunamasa arunt’apxi saririnaja? ¿En que consiste el saludo de los asistentes?
1. Jawari ist’ama. Escucha el relato.
Aymara kasarañana taqpacha aylluwa jikhisipxi, ukasti
ma chacha warmi sarayapxi.
Y a q h a c h a c h a warminajasti iwxapxiwa suma qamañpataki.
Sapa aruntiriwa waxt’apxi taqi kuna wakisjirinaja qamaña qallantañataki.
Chachant i warm int i jikhisipxi, ukasti chacha warmiwa.
C����������� O���Marka sarnaqawina aruntañaSaludos en actividades culturales y sociales de la comunidad
kimsa tunka
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 30 03-07-15 12:42
• Kuna lurañasa akaxa? ¿Qué ceremonia es ésta?
• Kunamasa arunt’añaxa? ¿En qué consiste el saludo?
• Kunata jani anatiñanaja waxt’añajisa? ¿Por qué los regalos no son juguetes?
Unidad 2
31
Juma sariritati rutucharu, lak’uta muruñaru?¿Has participado en una ceremonia del corte de pelo?
2. Aka jamuqanaja uñaqasana parlasipxama. Conversa sobre las siguientes imágenes:
kimsa tunka mayani
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 31 03-07-15 12:42
3. Masinajmanti yatintapxama aylluna jach’a uruyanajana aruntaña. Con tu grupo de trabajo, preparen un saludo de una ceremonia típica de tu comunidad o marka.
32
Uruchana aruntaña
Urucha qalltaña
Uruchana thuqhuña,
kirkiña
kimsa tunka payani
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 32 03-07-15 12:42
4. Sumapacha aylluna aruntaña yatintama. Practica los distintos saludos de las comunidades.
• Kunamasa markamana arunt’asipxi? ¿Cómo se saludan en tu pueblo o ciudad?
• Kunamasa uruchanajana arunt’añaji? ¿Cómo se saludan en una fiesta?
• Kunamasa jilirinaja arunt’añaji? ¿Cómo saludas a las autoridades?
Kunamastjasa jilalla.
Kamisarakijilata.
Walikiyri
Walikiyri
Waliki kullaka, jumasti.
Waliki kullalla jumasti.
Unidad 2
33
Aymara ayllunajana taqi manawa arunt’asipxi, kunamati yatipxi.En las comunidades aymara, el saludo es de distintas maneras debido a algunas características propias.
Colchane, Isluga, Cariquima, etc.
Visviri, Ancolacane, Tacora…
Aymara ayllunajana taqi manawa arunt’asipxi, kunamati yatipxi.En las comunidades aymara, el saludo es de distintas maneras debido a algunas características propias.
kimsa tunka kimsani
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 33 03-07-15 12:43
34
1. Celinda Castro, aymara sawuri Arica markana uñjapxama, ukata qilqapxama. Mira en youtube el video "Celinda Castro, textilera aymara, Arica, Región de Arica" y responde:
• Celinda kuna luririsa? (¿Qué actividad realiza Celinda?).
• Kunanaja uñjta, qilqama (anota los elementos vistos).
• Celinda kuna lurañanaja apnaxjisa qilqama (anota las actividades que realiza Celinda).
C����������� E������Marka jaqinakana yatiñapaConocimiento de personas importantes
kimsa tunka pusini
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 34 03-07-15 12:43
2. Arukipasana qilqhatama ayllumana lurañanajapa . Pronuncia y coloca un a los o�icios que se realizan en tu comunidad.
Unidad 2
35
ü
Awatiri Phuyiri
Yatichiri
Utachiri
Qapuri
Ch’ukuri
ü
kimsa tunka phisqani
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 35 03-07-15 12:43
3. Mayachama qilqatanti jamuqatanti. Escribe junto al dibujo la letra de la oración que corresponda.
36
a) Markanhana utachirinaka utji
b) Awatiri uywa awatisji.
c) Nayana mamanha phuyiriwa.
d) Ayllunhana sawurinaka utji.
kimsa tunka suxtani
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 36 03-07-15 12:43
4. Ayllumana yaqha lurañanaja uñaqama. Observa otros trabajos que se realizan en las comunidades aymara.
Unidad 2
37
• Kuna luraña munirijtasa? ¿Cuál trabajo te gustaría realizar?
• Wila masimana utjiti aka lurañanaja apnaqiri? ¿Hay alguien en tu familia que realice estos trabajos?
Uywachiri
Arusiri
Qulliri
Yapuchiri
Markachiri
kimsa tunka paqalquni
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 37 03-07-15 12:43
3 Wilamasinhata, aymara markanha uñt’asjtaDesde mi familia conozco la cultura aymara
38
• Aka jamuqatana kun uñjtasa? ¿Qué ves en la imagen?
• Kunama ist’asitasa urucharu sarapxi? ¿De qué forman van vestidos en la �iesta?
• Kunanajasa qhanstayi aka markanajana? ¿Qué características especiales ves en estos pueblos?
kimsa tunka kimsaqalquni
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 38 03-07-15 12:43
39kimsa tunka llatunkani
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 39 03-07-15 12:43
1. Jamuqatanaja uñaqasana yatintama. Observa las imágenes y aprende de tus costumbres.
Sapa aymara ayllunajana maija maijawa, kirkiñapa, maq’añapa, ist’asiñapa, arupa, uruchanajapa.Cada territorio aymara se destaca por ciertas características especiales: canto, música, comida, vestimenta, lengua, celebraciones y ritos.
Isluwa markana isinaja ancha phanachatawa, ukhamarayi warminaja paja sumrirunti ist’asipxi.
Pä saltani jurkhunaja araxsaya Enquelga warminaja ist’asipxi, ukasti Isluwa markanjiwa.
40
T�������� O���Markachasiñana sawipa uñt’añaConociendo las expresiones propias de la identidad territorial
pusi tunka
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 40 03-07-15 12:43
Uywa wayñu mayja mayjawa sapa markanajana. Mayjawa kirkipa, uywa sarsillunajapa.
Jichha aymara jaqinaja wakisiwa markaparu saraña, kunamati lurañanaja amtañaji.
Nayana qhipha sutinha
Qhanaki, ukasti qhanayañawa.
Nayana qhipha sutinha Choque, ukasti ch’uqita
puritawa.
Jaqi qhipha sutinaja uraqinajanti Pachamamanti sutichatawa.Los apellidos de las personas se relacionan con elementos de la naturaleza y el territorio.
Unidad 3
41pusi tunka mayani
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 41 03-07-15 12:43
2. Jamuqama qhipa suti yatiñanajanti. Dibuja el signi�icado de los siguientes apellidos.
42
Ticona/ TikunaHombre nacido del calor del sol.
Mollo/ MulluPiedra roja que antiguamente se empleaba para hacer collares.
Yaqha aymara qhipha sutinaja chhikhiqama, ukata masinajmanti parlasipxama.Investiga el significado de otros apellidos aymara y comenta con tus compañeros.
pusi tunka payani
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 42 03-07-15 12:43
1. Yatichirimanti ullama. Lee con tu educador(a):
Unidad 3
43
• Kuna yatiñanaja churawani tata Toribio allchhinajparu? ¿Qué enseñanzas crees tú que transmitirá don Toribio a sus propios nietos?
• Kunamasa aymaranaja sarnaqirina layrapachana? ¿Cómo viajaban antiguamente los aymara?
Sutinha Toribio Bartolo. Phisqa maranijasa mamanha yanapaña qallantta, yapuna, uywana. Anatxarajiritwa.
Uywa awatirina Puno markana, ukasti Titi qaqa quta jak’anjiwa.
Uywa awatirina Puno markana, ukasti Titi qaqa
Jach’a tatanha pataja jila marani jiwi, jani uqara suma sarnaqjawi.Jupha iwxitu suma qamaña taqpachanti.
Malimarca Mamani jach’a tatanha, kayunti Jaiñata Perú markaru sarxi, Callao quta marka uñt’aña munjana.
Chile markaru kutinisana, salitrera Valparaíso ukaruwa luraña wakinti.
Jach’a tatanha pataja jila marani jiwi, jani uqara suma sarnaqjawi.Jupha iwxitu suma qamaña taqpachanti.
Suxta maranijasa awtiwpachana tunqu
ch’iwintiwa. Mamanha ancha jachirina, nayasti
sata “Jilanhawa ukata waynattasana naya
yanapama”.
C����������� O���Wilamasina aruskipasiñanakapaRelatos de la familia
pusi tunka kimsani
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 43 03-07-15 12:43
2. Ayllumana Jach’a tata jach’a mamanti jawarinakata yatiyasima. Pide a algunos abuelos y abuelas de tu comunidad que te cuenten relatos sobre la sabiduría aymara.
44
- Kawkichaqana akapacharu purta? - Kawki markanajaru qamiritasa?- Amtastati jawarinaka kunamati aka ayllunaka markachasi?- Amtastati mä wakisjiri qamatanaja?
pusi tunka pusini
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 44 03-07-15 12:43
3. Uñachayaña wakintayama jach’a tatanajata yatiqatanti. Prepara una presentación de lo que te contaron los abuelos.
Jach’a tata yatichituwa……
Unidad 3
45pusi tunka phisqani
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 45 03-07-15 12:43
C����������� E������
Inti thakhiRecorrido del sol
1. Phanachama aka uruchata jamuqanaja. Pinta los momentos del día.
46
Qhalt’iInti jalsu Taypi uru
Inti jalantaJayp’u Arama
C����������� E������Inti thakhiRecorrido del sol
pusi tunka suxtani
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 46 03-07-15 12:43
2. Sapa jamuqatana qilqama kuna urasana lurasji. Escribe bajo la imagen el momento del día en que se realiza la actividad.
Unidad 3
47pusi tunka paqalquni
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 47 03-07-15 12:43
3. Sapa jamuqata mayachayama uruna urasapanti. Une cada dibujo con su actividad según los momentos del día.
48
Inti jalsu
Qhalt’i
Jayp’u
Arama
pusi tunka kimsaqalquni
Chhaphu
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 48 03-07-15 12:44
Unidad 3
49
Yatiqaña
Saltaña
Ikiña
Awatiña
Anataña
Phayaña
pusi tunka llatunkani
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 49 03-07-15 12:44
4. Uruna sapa urasapa ullama. Lee y pronuncia los momentos del día.
Inti jalsu
Jayp’u
Qhalt’iArama
Chhaphu
50 phisqa tunka
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 50 03-07-15 12:44
Aymara jaqinaja qamiriwa, suni patqana, qhirwana, quta uñxatana, ukana puquyanaja alxakipasisa.Las personas aymara que habitan en los distintos pisos ecológicos como el altiplano, precordillera y costa intercambian sus productos.
5. Qilqhatama jaqukipayaña maq’achanajanti. Completa las oraciones con los productos que intercambian.
Unidad 3
51
Naya yapuchirita, churirijta:
Naya uywachirita, churirijta:
Naya sawurita, churirijta:
Ikiñanaja/ka
phisqa tunka mayani
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 51 03-07-15 12:44
Fábulas y otrasexpresiones culturalesFábulas y otras expresionesculturales
Pacha qamasana jawarinajapaFábulas y otras expresiones culturales
phisqa tunka payani
4
52
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 52 03-07-15 12:44
Fábulas y otrasexpresiones culturalesFábulas y otras expresionesculturales
53phisqa tunka kimsani
• Kuna parliriji jach’a mama wila masiparu? ¿Qué le estará contando la abuela a la familia?
• Kunapacha jawarinaka ist’iritati? ¿Te han contado alguna vez fábulas o relatos?
• Kuna yaqha jawarinaka uñt’asa? ¿Qué fábula u otro relato conoces?
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 53 03-07-15 12:44
1. Ist’asana ullama yatichirimanti “Larinti wallatanti” jawari. Escucha y lee con tu educador la fábula “El zorro y el ganso”.
—Qayqa uru jani maq’ata uthasjta… kamichanhasa
—Ancha sumawa uka qanqalanaja! Jichhapi maq’anha…..
—Uka qanqala musq’ajiwa
—Kuna maq’anhasa?
—Naya jisk’allata, janiwa maq'istasa!
—Jilallanajanha uñasima ukata kimsa jach’anaja maq’antanta.
—Tuyuña yatichama. Mistunima aka khulluru naya lukhurpama, jilanajanha puripana thuqtanta.
—Ah! Janiwa tuyuña yattsa! Uff, Uff… ancha ch’uñuriwa maq’a munasjta.
54 Phisqa tunka pusini
T�������� O���JawarinakaFábulas
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 54 03-07-15 12:44
2. Siqt’ama kawkiti wakisji. Marca la alternativa correcta.
Unidad 4
55
• Kunata qanqala antutjayasiña muni:
• Lari qanqala antutjatatanwa:
• Lari qanqala jilallanaja maq’aña muniwa:
Usutajatanwa.
Ancha jisk’allatanwa.
Jach’arayi liqk’iraytanwa.
Taykapa maq’aña munasana.
Ancha jisk’awa qanqala uñji.
Juk’anti jach’a qanqalanaja maq’aña munasana.
Mich’i, munjana wakita jach’a qanqalanaja.
Ancha jink’a khulluru misturi.
Jayra, Janiwa ch’amt’aña munjansa.
Jupha yatiriya sarnaxi, janiwa tuyuña yatjansa.
Ancha p’iqini, yatiwa kunti lurji.
Ancha suma chimani, jisk’a qanqala antutjataña muni.
phisqa tunka phisqani
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 55 03-07-15 12:44
3. Jamuqata uñaqasana yatichirimanti parlasima kunamati jawarinaja suma qamasiña yatichapxistu, ukata masinajmanti parlasima. Observa las imágenes y discute con tus compañeros la enseñanza que nos deja esta fábula.
Kunti lurañani, ukhamawa qhara kutinini.
Taqpachanti yanapasiña. Suma qamaña masinajanti, Pachamamanti.
56
Jawarinaja yatichiwa ayni, taypi, pachakuti.Los relatos transmiten valores como la reciprocidad, la búsqueda del equilibrio, y una mirada del tiempo cíclico.
Ayni Taypi
Pachakuti
phisqa tunka suxtani
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 56 03-07-15 12:44
Mä uruna utjana
P’iqichata:
Aka yatichistuwa
4. Mä jawari jamuqata apaqasana yatichama suma qamaña. Dibuja un cómic sobre una fábula que enseñe un principio aymara.
Ukata
Unidad 4
57phisqa tunka paqalquni
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 57 03-07-15 12:44
1. Yatichirimanti phult’iri sarama mä ayllu lurañaru, ukata sumapacha ist’ama, uñaqama, chhiqhixama kunamati lurji. Visita con tu educador a algún miembro de la comunidad que se encuentra haciendo una actividad tradicional. Escucha, pregunta y observa lo que hace.
58
Ayllunhana yatintapxta ist’jawi, ukhamarayi lurjawi.En mi comunidad aprendemos el conocimiento aymara a través de la escucha y la acción.
phisqa tunka paqalquni
C����������� O���Markana arupaExpresiones culturales
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 58 03-07-15 12:44
2. Yatichirimanti amtasipxama kuna yaqha arunaja yatintapxta phultiri sarasana. Junto a tu educadora o educador, recuerda palabras importantes aprendidas en la visita y otras palabras conocidas.
Jach´_a _mamaJach’a tataW_ilka o _intiUraqiWiphalaUy� rimallkuPachamama
Unidad 4
59phisqa tunka llatunkani
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 59 03-07-15 12:44
3. Jichha wakisiwa luraña mä aru pirwa yatintata machaxa arunajanti. Es hora de crear un diccionario ilustrado, a partir de lo que te contaron los abuelos.
Sapa mayni lurapxama:Maya qilqani, yaqhasti jamuqani.
Ch´uqiMamani
Yatichirimanti yanapayasita qilqama arunaka.
Jamuqanaja kuchurpasana llink’iyapxama arunajanti.
Aru pirwa lurapxañani:Tunka panka apthapisana ch’ankhanti chinthapipxama.
60 suxta tunka
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 60 03-07-15 12:44
4. Masinajmaru aru pirwa ullama, ukata yatichama pä machaxa yatintata arunaja. Frente a tu curso, lee, pronuncia y explica dos palabras de tu diccionario que no conocías.
Unidad 4
61
Uraqi signifi ca territorio.
Marka signifi ca pueblo.
Uwijanaka, signifi ca ovejas.
suxta tunka mayani
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 61 03-07-15 12:44
1. Mayachama arunaja ukata qilqama. Une las palabras y forma una frase.
62
Parlasiña
Wila masinti Allchhinti Yatichirinti
suxta tunka payani
C����������� E������Arunhana parlastaMe comunico en mi lengua
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 62 03-07-15 12:44
Unidad 4
63
• Jamuqatanajana khistinti parlasipxi? ¿Con quiénes se conversa en las imágenes?
• Juk’anti khistinajantisa parlirijta? ¿Con quiénes más puedes dialogar o conversar?
Wila masinti parlasiñani
suxta tunka kimsani
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 63 03-07-15 12:44
2. Ist’ama ukata ullama. Escucha y lee.
64
• Naya wila masinhanti parlasjta.
• Jach’a mama yuqallanti parlasji.
• Jach’a tata ayllu sarnaqata parlasji.
• Awatiri uywanti, Pachamamanti parlasji.
suxta tunka pusini
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 64 03-07-15 12:44
3. Kimsa siqita qilqama parlasji arunti. Inventa tres oraciones con la palabra parlasi.
Unidad 4
65suxta tunka phisqani
•
•
•
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 65 03-07-15 12:44
Markasana jiliri yatirinajata yatiqta Aprendo de los sabios de mi pueblo
suxta tunka suxtani
5
66
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 66 03-07-15 12:44
suxta tunka paqalquni 67
• Aka jamuqatana kuna jiliri uñaqasta? ¿Qué persona mayor reconoces en esta imagen?
• Kuna lurapxisa? ¿Qué acciones realizan?
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 67 03-07-15 12:44
1. Uñaqasana kutikipama. Observa y responde.
68
• Aka jamuqatana kuna yatirinaja uñjta? ¿Qué sabios o sabias aparecen en las imágenes?
• Aylluna kuna lurapxi. ¿Cuál es su misión en la comunidad?
QulliriYatiri
SawuriUsuyiri
suxta tunka kimsaqalquni
Aymara yatirinaja yatichapxistu kunama markasana sarnaqaña, kunama munaña.Los sabios del pueblo aymara contribuyen al conocimiento y valoración de nuestra cultura.
T�������� O���Yatirinaja ist´aña Escuchar a los sabios
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 68 03-07-15 12:45
- Kunamasa yatirikiptañaji?
- Kunamasa yatiri sarnaxi?
- Qawqhapachansa
yatirikiptañaji
Unidad 5
69
• Janiwa armantasa yatiriru waxt’aña apaña No olviden dar un presente al yatiri para practicar el ayni.
• Masinajmanti parlapxama kunti yatiri arusi. Conversa en tu curso las respuestas del yatiri.
2. Masinajmanti mä yatiri phult’asana chhikt’apxama: Con tu curso, visita a un sabio y pregúntale:
suxta tunka llatunkani
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 69 03-07-15 12:45
70
3. Istásana ullama yatichirimanti: Escucha y lee junto a tu educador:
paqalqu tunka
Junio phaxsina lurasiwa Machaq Mara mä pukara qulluna, ukana ayllu jaqinaja uñasipxiwa tata inti mistuniñapa, kunamati jaya thakhita kutinji.
En Junio se realiza la ceremonia del Machaq Mara (año nuevo) en un cerro ceremonial seleccionado por la comunidad. Se reciben los nuevos rayos del Sol, que vienen retornando de un largo viaje por el sistema solar.
Machaq Mara
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 70 03-07-15 12:45
Unidad 5
71
• Aka lurañanaja uñjiritati?. Luririjtati? ¿Has participado de esta ceremonia? ¿Te gustaría hacerlo?
• Kuna waxt’asa Pachamamru churañaji? ¿Sabes qué ofrendas se le hacen a la Pachamama?
paqalqu tunka mayani
Aymaranaja waxt’apxi Mallku T’allanajaru musq’anaja, umañanaja ukata mayisiñatay: suma puquya, k’umara sarnaqaña, suma lurañanaja, suma munasiña.
Los aymara ofrendan a sus Mallkus y T’allas dulces y licores fi nos para pedirles por sus deseos: buena cosecha, trabajo, salud, estudios, amor.
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 71 03-07-15 12:45
4. Siqt’ama kunanajati Pachamama phawt’asiñana wakisji. Marca con un los implementos que se usan en la ceremonia de agradecimiento a la Madre Naturaleza.
72
ü
paqalqu tunka payani
ü
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 72 03-07-15 12:45
Unidad 5
73paqalqu tunka kimsani
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 73 03-07-15 12:45
74 paqalqu tunka pusini
Layrapacha uma karruru apaniñanwa aylluru. Janiwa utjansa kunama apaniña.
Jiliri marka jaqi anthapisana ñiwi luraña wakintapxi uma apaniñatayi phujuta markaru.
Kimsa marapacha Peine jaqinaja ñiwi lurapxi. Ukasti qulqi apthapisipxi anatiñanaja lurjawi.
Yatiri jaqinakipana iwxiri, yapuchiri, irpiri, mallku t’alla, jichha marka jaqinaja umanipxi.
1. Aka jawari ist’ama. Escucha el siguiente relato.
• Jilirinaja kuna lurisa? ¿Qué labor cumplen las autoridades?
• Khistisa wali sarnaqiri jilirixa? ¿Qué autoridades han hecho un aporte importante en tu comunidad?
Peine uma kucha
C����������� O���Marka jiliri jaqinajaPersonajes mayores e importantes del pueblo
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 74 03-07-15 12:45
2. Yatichirimanti masinajmanti ayllu sarnaqapxama, ukata uñaqapxama kunti jiliri jaqinaja luratapxi. Recorre tu comunidad junto a tu educador(a) y compañeros(as) para reconocer obras importantes impulsadas por las autoridades mayores.
Unidad 5
75
Chhikhiqama kistinakasa aka lurañanaja apnaqi, kunamasa lurapxi? Averigua quiénes dirigieron esas obras o construcciones y cómo lo hicieron.
paqalqu tunka phisqani
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 75 03-07-15 12:45
SATAÑA
Jaqinaja ch’uqi satapxi.
CHHUKHUÑA
Qawranaja chhukhupxi .
LARUÑA
Imilla yuqallanaja larupxi.
JACHAÑA
Yuqalla jachji.
QILQAÑA
Tata misana qilqji.
76
1. Patxata arustama qilqatanaja. Ukata amuytama kunti jamuqana lurapxi. Pronuncia en voz alta las siguientes palabras. Intenta adivinar su signi�icado a partir de los dibujos y las oraciones.
paqalqu tunka suxtani
C����������� E������Lurañanaja/nakaAcciones
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 76 03-07-15 12:45
Unidad 5
77
2. Kuna lurañanajantisa aka qilqatanaja phuqhayasma. ¿Con cuál de las anteriores acciones completarías estas oraciones?
paqalqu tunka paqalquni
•
•
•
•
•
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 77 03-07-15 12:45
78
3. Masinajamanti parlasipxama. Conversa con tus compañeros.
• Kunsa Pachamama churapxistu? Jamuqama ¿Qué cosas nos da la naturaleza? Dibuja una.
Aymara jaqinaja yatiñanaja lurapxi suma qamañatayna.El pueblo aymara hace ritos para mantener el equilibrio entre las personas, la naturaleza y los espíritus.
paqalqu tunka kimsaqalquni
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 78 03-07-15 12:45
Unidad 5
79
• Suma qamañatayna kunsa Pachamamaru churapxtana? Jamuqama maya. ¿Qué cosas damos nosotros a la naturaleza para mantener el equilibrio? Dibuja una.
paqalqu tunka llatunkani
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 79 03-07-15 12:45
80
4. Uñt’ata arunajanti mä aruspacha qilqama. Uñaqasana lurama. Escribe una oración con las siguientes palabras que ya conoces. Guíate por el ejemplo.
Tanji Larupxi
Imilla anuqarapanti tanji.
kimsaqalqu tunka
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 80 03-07-15 12:45
Unidad 5
81
Jachji Qilqji
kimsaqalqu tunka mayani
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 81 03-07-15 12:45
PachamamasaLa Naturaleza, Nuestra Madre
• Kunata aymaranaka Pacharu mamanhawa sapxtana? ¿Por qué crees que los aymara consideramos a la naturaleza nuestra madre?
• Jani Pachamama jark’astana uka kamichisa? ¿Qué cosas pasan cuando no cuidamos la madre naturaleza?
• Kunamasa jani jaqinti Pachamama utjiriji? ¿Cómo crees que sería la naturaleza sin el hombre?
6
82 kimsaqalqu tunka payani
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 82 03-07-15 12:46
kimsaqalqu tunka kimsani 83
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 83 03-07-15 12:46
1. kuñtu ist’asana ullama. Escucha y lee el siguiente relato.
Aymara jaqinajataki pacha mamapawa, Ukata jaqixa juphanti sarnaqaña yatiwa.Para los aymara la naturaleza es la divinidad misma. Por esta razón su relación con ella es de respeto y veneración, sintiéndose parte de ésta, y no su dueño.
El Cóndor y la Doncella(Kunturinti imillanti)
Jaya maranajana awtiwa-pacha ancha ch’uñuri Ju-nio phaxsina, mä kuntu-
ri Mariano sata mistu tawaxu thaqhiri kasarañatayi. Ukapa-chana uraqisa samarasisjana ukata jaqinaja ancha waki-chasipxiwa kasarayiri sara-ñataki.
Ukhamawa, Mariano mä qullu patxaru jalsusana ayllu uñxati, ukana tawa-qunaja lak’utapa k’anasipxatana ukaru uñjati mä ancha suma kusisita tawaxu.
Jaltasana utapa jikhinaru t’ukjatasna parljayatana ancha suma ist’asita, ukhamawa Mariya tawaquru ancha suma wayna uñjatatayna.
Ukuruspachawa kasarxañani satayna, ukata siwa araxpacharu qamiri sarxañani, ukaru wawaniñaniwa, ancha suma maq’añani, inti, wara waranaj jak’ata uñjatañani.
Mariyasti janiwa munxisa yaqha waynanaja uñt’aña munasjana.Kunturi araxpacharu jaltasana janiwa utapa jist’arpisa uka jani wali imillaru.
El Cóndor y la Doncella
aya maranajana awtiwa-pacha ancha ch’uñuri Ju-
Fuente: Parlama Amawt’aña, Cuentos de la Madre Tierra. investigación y compilación de Bruno Serrano; Heddy Navarro y Tania Muñoz. Noviembre 2006, En http://biblioteca.serindigena.org/ Descargado el 27 de enero 2014.
84 kimsaqalqu tunka pusini
Para los aymara la naturaleza es la divinidad misma. Por esta razón su relación con ella es
T�������� O���Pachamamanti/ mpi sarnaqañaInteracción con la naturaleza
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 84 03-07-15 12:46
Unidad 6
85kimsaqalqu tunka phisqani
2. Qilqama (janiwa) jani ukasti (jisa), ukata masinajmanti parlama. Marca (no) o (si) y luego conversa con tu curso.
• Ch’usapacha uraqi samarayasi.
• Mariano kuturi Mariyanti kasarapxiwa ukata suma qamapxi.
• Kunturi janiwa Mariya uñjaña munisa.
• Mariya larintiwa kasaraña munjana.
Jani Jisa
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 85 03-07-15 12:46
86
3. ¿Kunamasa ayllumana aynjasiña lurapxta? ¿En qúe situación has visto poner en práctica el ayni?
Yatirinaja yatichapxiwa aynjasisa taypi thaqjawi qamaña.Los sabios enseñan que los problemas vienen cuando no se practica el equilibrio
kimsaqalqu tunka suxtani
Masinajmaru parlasima.Cuéntaselo a tu curso
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 86 03-07-15 12:46
Unidad 6
87
4. Ayllu luraña katuqata uñaqam. Ukata masinajmanti chhikt’asipxama. Mira en Youtube el video “homenaje a la Pachamama” y luego conversa con tu curso sobre las siguientes preguntas.
kimsaqalqu tunka paqalquni
• Kunamasa Pachamama jumana utji? ¿Cómo se mani�iesta la naturaleza en tu cuerpo?
• Jumana uma utjiti, samaña utjiti, nina utjiti? ¿Dónde tienes agua en tu cuerpo?¿Dónde tienes aire?¿Dónde tienes fuego?
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 87 03-07-15 12:46
88
1. Jamuqatanaja uñaqama. Observa las imágenes.
• Ayllu, wila masinaja kunsa lurapxi marapachana? ¿Qué actividades realizan las familias y comunidad durante el año?
• Kunata lurapxi jaqhapi pachanajana? ¿Por qué crees que realizan ciertas actividades en determinadas épocas?
Qullasuyu uraqina marapacha mayjawa Chile markata.En el norte andino, las estaciones del año son en meses distintos al resto de Chile.
kimsaqalqu tunka kimsaqalquni
C����������� O���Pachamamana pachakutipaTiempo cíclico de la Madre Naturaleza
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 88 03-07-15 12:46
Ch’ijipacha o juyphipacha:Tiempo de helada o escarcha, comienza el frío y el viento.
Awtipacha o thayapacha:Tiempo de escasez o de mucho frío, hielo y nevada en la cordillera.
Ch’ajapacha/satapacha Lapakpacha:Tiempo de siembra y esquila, hace calor, se espera la lluvia.
Xallupacha:Tiempo de lluvia, apareamiento del ganado.
Unidad 6
89
2. Uñaqama kunamati qamasji aymaranaja. Observa el Calendario Agroganadero Aymara.
kimsaqalqu tunka llatunkani
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 89 03-07-15 12:46
- Ch’ijipachana kuna lurañasa?
- Kunamasa urunaja ch’ajapachana?
- Kuna uruyañanajasa utji
xallupachana.- Kunamajisa Pachamama awtipachana?
• Chhikhixama kunamati uruyañanaja, uywachañanaja, ayllu jaqinaja qamapxi marapachana.
Consulten además sobre las actividades ganaderas, las �iestas patronales, el clima y el tipo de vida familiar que se realiza en cada época del año andino.
90
3. Taqpachani, chhikt’apxama jilirinajaru kunamati marapachana qamañaji. Pregúntenles a los yatiris y abuelos de tu comunidad sobre las distintas cosas que suceden en cada estación del año aymara. Pregúntales por ejemplo.
Qullasuyu uraqina marapacha mayjawa Chile markata.En el norte andino, las estaciones del año son en meses distintos al resto de Chile.
llatunka tunka
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 90 03-07-15 12:46
Unidad 6
91
4. Taqpacha yatichirimanti yanapata, mä jach’a laphina pachakuti link’iyapxama. En grupo y con ayuda de tu educador, preparen en una hoja de block un collage sobre el Pachakuti.
llatunka tunka mayani
• Mä jach’a muruxu siqt’ama Dibujen un gran círculo al medio.
• Jaljama aymara mara ukhampacha Divídanlo en las partes del ciclo aymara
• Phuqhayama pakita t’ulanajanti, qalanaja, phana lapisanajanti kunamati pachanaja qamañaji. Rellenen cada estación con ramitas, piedras, lápices de colores, y otras formas para representar las distintas estaciones del calendario aymara.
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 91 03-07-15 12:46
92
1. Qala qilqata uñaqasana arusima kunti yatichji. Observa estos glifos. ¿Qué crees que representan?
Layra jaqinaja qilqirina qalanajaru, qullunajaru, ukasti arusirina kunamati jaqinaja Pachamamanti parlasipxi.Los antiguos habitantes andinos se comunicaban a través de glifos. Los dibujos en los cerros se llaman geoglifos y en las piedras se llaman petroglifos. Los glifos muestran la relación de estos pueblos con la Pachamama.
Layra jaqinaja qilqirina qalanajaru, qullunajaru, ukasti arusirina kunamati jaqinaja Pachamamanti parlasipxi.Los antiguos habitantes andinos se comunicaban a través de glifos. Los dibujos en los cerros se llaman geoglifos y en las piedras se llaman petroglifos. Los glifos muestran la relación de estos pueblos con la Pachamama.
llatunka tunka payani
C����������� E������Pachamama uñaqañaLectura de la Naturaleza
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 92 03-07-15 12:46
Unidad 6
93
2. ¿Kuna jamuqata uñjta? ¿Qué �iguras ves?
Jurkhu
Wak’a
Jawayu
Wistalla
llatunka tunka kimsani
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 93 03-07-15 12:46
94
3. Uka Phik’a thuquri jaqinajana isipa kunsa yatichji. ¿Qué representan estas �iguras de las ropas de los danzantes de Pica?
llatunka tunka pusini
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 94 03-07-15 12:46
Unidad 6
95
4. Aka sawinaja kunsa yatichapxistu. Arumanti yatichama. ¿Qué signi�icado tienen estos dichos? Explica con tus palabras.
llatunka tunka phisqani
Qhantati sartasinsa Willka/Inti tata yanapi.
Es bueno madrugar porqueTata Inti o Willka tata nos ayudará.
Mama sarxipana, tata inti wawataki mantasiwa.
Si la madre se va, el sol se oculta para el hijo.
Jawira qalaluxuni uka aru apaniwa.
Si el río suena es porque trae un mensaje.
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 95 03-07-15 12:46
Aylluna, wila masina yatiñapanti jilañaCrecer con el saber de mi familia y comunidad
• Aka jamuqana jaqinaja kunamasa uthapxi? ¿Cómo se ven las personas en esta imagen?
• Sumati qamjapxi? ¿Crees que viven en armonía?
llatunka tunka suxtani96
7
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 96 03-07-15 12:46
97llatunka tunka paqalquni
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 97 03-07-15 12:46
98
1. “Suma qamaña” imqata uñjasana, kunamati yatiri Fernando Wanakuni yatichapxistu suma qamaña. Mira en youtube el video "Qué es el buen vivir", donde el yatiri Fernando Huanacuni nos explica que es el suma qamaña.
llatunka tunka kimsaqalquni
• Khistintisa suma qamañaji? ¿Con quién es necesario estar bien para lograr el Suma Qamaña?
• Jani suma qamañipana, Pachamama kamichisa? ¿Qué pasa con la naturaleza si rompemos el Suma Qamaña?
T�������� O���Marka jaqina yatipa uñt´añaConociendo el saber del pueblo
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 98 03-07-15 12:46
Unidad 7
99
Sapa aymara ayllunaja mä qullu mallkuniwa. Ukasti suma qamaña yatichapxi jaqinajaru,
Pachamamanti, achachilanajanti.
Apachita samarasiña lujarawa, ukasti saraña thakhinajana utjapiniwa, uka qala muntuna jaqikiptata qaritanaja apaqiriwa, ukhamarayi suma saraña apaniri.
Phujunaja Pachamamana nayrapamawa, ukatpacha jakayiri uma jalajaski.Sumallata jak'achañawa ukasti phuju mallku jaqi ajayu katjiriwa.
Jawiranajana sirinu uthasji, ukasti suma kirkiña arunaja chuririwa, sikuranaja uma jaljiri ist'asana kirkiñanaja apsuriwa.
llatunka tunka llatunkani
2. Ist’asana ullama yatichirimanti. Escucha y lee con tu educador.
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 99 03-07-15 12:46
• Masinajmanti, yatichirimanti mistupxama uñaqiri kunamati Pachamama allimuchuta uthasji. Con tus compañeros y educador(a) tradicional observen lugares donde se ha destruido la naturaleza.
• Uñaqatanaja Jamuqama. Dibuja lo observado.
100
3. Iñaqama kawkinti “suma qamaña” jani utji. Reconoce lugares donde se ha roto el “suma qamaña”.
Aymaranaja ayllunajpanti, Pachamamanti suma qamaña yatipxiwa. Los aymara siempre cultivan una relación de armonía con la naturaleza y su comunidad. Esto se conoce como suma qamaña, vivir en armonía.
pataja
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 100 03-07-15 12:46
Antisuyu
Kuntisuyu
Qullasuyu
Chinchasuyu
Unidad 7
101
1. Aka mapa uñaqasana phanachama kawki uraqina aymaranaja qamapxi. Colorea los lugares donde habitan los aymara en este mapa de Sud América.
mä pataja mayani
Chinchasuyu
Antisuyu
Kuntisuyu
Qullasuyo
C����������� O���Kawkisa markanhaxa¿A qué pueblo pertenezco?
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 101 03-07-15 12:46
Layra aymara jaqinaja Titiqaqa quta thi-yana Bolivia markana qamirina. Juphana-jasti tunka waranka maranajatpachawa qamaña yatipxi.
Jaya maranajatpachawa ayllunajana uthaña yatipxi, taqpachanti suma qa-mjawi.
Mä waranka pusi pataja maranajana, aymaranaja jach'a Tawantinsuyu sata ukanti sarayasirina, taqita jiliristi Tata Inka satanwa.
Qalanaja suma pirqipxirina, ukhamawa ancha suma jach'a pirqanaja lurapxirina.
102
2. Ist’ama, ullama ukata parlasima masinajmanti: “Layra markanaja: aymara”. Escucha, lee y conversa con tu curso: “Pueblos originarios de Chile: aymaras”.
mä pataja payani
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 102 03-07-15 12:46
Sawutanaja ancha uñt'atawa, kunamati saltapasa, phanachapasa ancha sumawa.
Kirkinajpasa ancha suma kusisita thu-qhuyiriwa.
Jichhapachkamawa ch'ajapxi qhirwa q'awana pata pata yapunajana, ukana ch'ajapxi taqi mana maq'añanaja.
Ukhamarayi uywa awatiña yatipxi, qarwa, allpachu, uwija.
• Kawkita aymaranaja puritasa? ¿De dónde vienen los aymara?
• Kuna aymarana luratanajpasa qhanpachaji? ¿Por qué cosas se destacan los aymara?
• Aymaranaka jichha kuna lurapxisa? ¿En qué trabajan los aymara actualmente?
Unidad 7
103mä pataja kimsani
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 103 03-07-15 12:46
104
2. Qutuchama kunamati apnaqañaji. Agrupa según su uso.
1. Utamana thaqhama aymara apnaqanaka. Recolecta en tu casa objetos o utensilios utilizados por los aymara.
3. Mä aymara “jakata museo” lurama. Arma un “Museo vivo” de la cultura aymara.
mä pataja pusini
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 104 03-07-15 12:47
Unidad 7
105
3. Sapa mayaru jiqhatapxama kunapachati luratapxi Identi�ica cada objeto indicando su nombre, año de fabricación y uso.
4. Masinajmaru, wila masimaru uñachayapxama. Inviten y presenten su museo vivo a compañeros, profesores y familias de la comunidad.
mä pataja phisqani
Masinajmaru, wila masimaru
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 105 03-07-15 12:48
106
1. Ist’asana arusima kunamati Alicia Choque jilataji. Escucha y nombra las distintas etapas de crecimiento de Alicia Choque.
Kunamati marata mara jiljaspacha jaqinaja apnaqaña tatintapxi, jaqikiptañkama. A medida que las personas crecemos vamos realizando distintas tareas, hasta llegar a ser una persona íntegra o jaqi.
mä pataja suxtani
ImillaWawa Tawaqu
Jach’a mamaMama
C����������� E������Wila masi jaqiParentesco
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 106 03-07-15 12:48
Unidad 7
107
2. José Mamani jilatapacha qilqama. Escribe los nombres de las etapas de crecimiento de José Mamani.
W_awa
mä pataja paqalquni
Wawa
Yuqalla
Wayna
Tata
Jach’a tata
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 107 03-07-15 12:48
108
3. Ullama qilqatanaja ukata qilqakipama kawkiru wakisji. Lee las oraciones y completa donde corresponde.
Tatanha yapu _luriri.
Mi padre se dedica a la agricultura.
Jiliri mamanha _t’_ant’a .
Mi tía se dedica a hacer pan.
Mi madre se dedica a tejer.
Mamanha _sa� ña .
Mi tío se dedica a construir casas.
Jiliri _tatanha _luriri.
mä pataja kimsaqalquni
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 108 03-07-15 12:48
Unidad 7
109
4. Qilqatanaja phuqhayama awkimana luranajpanti. Completa las oraciones con las actividades que realizan tus padres.
mä pataja llatunkani
Otro
Tatanha _luriri.
Mamanha _luriri.
Jiliri _tatanha _luriri.
_luriri.
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 109 03-07-15 12:48
Markanhana jawarinajapaRelatos de mi pueblo
• Kunata aymaranaja muspa uma munapxi? ¿Por qué es tan importante el agua para los aymara?
• Kuna achachilasa uma phuju jark’asi? ¿Qué deidad protege las fuentes de agua?
• Uma phuju jawarinaja yattati? ¿Conoces relatos en torno a las fuentes de agua?
mä pataja tunkani
8
110
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 110 03-07-15 12:48
Markanhana jawarinajapaRelatos de mi pueblo
mä pataja tunka mayani 111
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 111 03-07-15 12:48
112
1. Uñjama uka imaqata “layra suni amtawi”, kunamati jaqi Pachamamanti irnaqapxi, ukata kutikipama. Mira en youtube la primera parte del video “pensamiento ancestral andino”, donde se re�lexiona sobre la relación del hombre con la naturaleza y luego contesta.
mä pataja tunka payani
T�������� O���Aylluna qamaña jawarinajapaPequeñas historias de la vida en comunidad
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 112 03-07-15 12:48
Unidad 8
113má pataja tunka kimsani
• Layra marka jaqinaja kawkiri qamirisa? ¿Dónde habitaban los pueblos antiguos de América?
• Kamichisa jiwiri jaqinaja? ¿Dónde quedaban los muertos?
• Kunama Pachamamanti sarnaxapxisa? ¿Cómo conviven con la naturaleza?
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 113 03-07-15 12:48
114
2. Yatichirimanti yanapata, muyuntata chukurasana, amaytasisa chhikt’asipxama. Con ayuda de tu educador, organicen una mesa redonda y debatan sobre las siguientes preguntas.
• Khistisa, Pachamati jaqi munasji, jaqicha Pachamama munasji? ¿Es la naturaleza que necesita del hombre? O es el hombre quien necesita de la naturaleza?
• Jichhapachana jaqinaja yatipxiti Pachamamanti sarnaqaña? ¿Cuida hoy en día la humanidad a la naturaleza?
• Kunamasa yuqalla imillanaja Pachamamanti sarnaqaña yatintapxiriji? ¿De qué manera pueden aprender los niños a cuidar la Naturaleza?
mä pataja tunka pusini
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 114 03-07-15 12:48
Unidad 8
115mä pataja tunka phisqani
• Kunata yuqalla phujuru sari? ¿Por qué el niño quería ir a la vertiente?
• Kunata Chuku sumallata sarnaqañpaji? ¿Por qué debía tener cuidado Chuku?
• Kunamasa qina q’asatti? ¿Cómo fue que finalmente su quena tocó una melodía?
3. Uñjapxama imaqata “Suninajana kirkipa”. Observa en YouTube el video “La música en las montañas”.
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 115 03-07-15 12:48
116 mä pataja tunka suxtani
1. Ist’asana ullama “Wallata larinti” jawari. Escucha y lee junto a tu educador el siguiente cuento aymara.
LARINTI WALLATANTI
Quta thiyana mä wallata lap'a uñasisjatana. Wawanajpa larupana anatasjatana. Mä
apachi lari sarjaspacha uñjasana t'ukti ukata uñasiña wakinti.Juphasti wallata irpanaja maq'aña munasjatana kunama katuraña.-Ancha munata wallata warmi, chhikt'asiña munjsama - siwa lari jak'achasana.-Kunamasa wawallanajma ancha suma wila kayuninaja?.
Wallatasti yatjanwa kunamati lari jani suma chimani sarnaqjana, ukata k'arisxiwa:-Mä jurnu junt'uchasana wawanajanha anantta ukata "ch'is ch'is" sipana naya sata "pinta, pinta, pinta". Ukata apsusana kayullanajpa wila wilawa.Lari utaparu sari, ukata jurnu junt'uchasana wawallanajapa ananti. "Ancha suma wila kayullaniniwa wawanajnha" sajanwa, ukata ist'iwa "ch'iss-p'um, ch'iss-p'um". Lari kusisita
siwa "pinta, pinta, pinta". Ukata jurnuta wawanajapa apsusi suma jiwata lakharata.Lari muspa tiputawa wallata thaqhiri mistutayna. Ukata jiqhatiwa quta
Ancha munata wallata warmi, chhikt'asiña munjsama - siwa lari jak'achasana.
chimani sarnaqjana, ukata k'arisxiwa:-Mä jurnu junt'uchasana wawanajanha anantta ukata "ch'is ch'is" sipana naya sata "pinta, pinta, pinta". Ukata apsusana kayullanajpa wila wilawa.Lari utaparu sari, ukata jurnu junt'uchasana wawallanajapa ananti.
siwa "pinta, pinta, pinta". Ukata jurnuta
C����������� O���JawarinakaCuentos
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 116 03-07-15 12:48
Unidad 8
117mä pataja tunka paqalquni
Recopilación en aymara de: Felino García Choque.
taypina tuyjiri irpanajapa anxarusita. Lari uñjati, ukata jani kuna luraña atisana ajutitana akhama sasa.-¡Qullu larinaja, pampa larinaja yanapiri puripxama!.Jayapachata pataja larinaja puripxi jach'a, jisk'a, urqu, qachu taqi chaqata, ukata siwa:-Jilallanaja, kullallanaja, uka wallata wawallanajanha lakharayasitu, aka uma
umantaña yanapapxita wañsuyaña kama, ukata naya katunha.
Taqpacha larinaja umaña wakintapxatay-na. Wallata lart'asisa satayna "janiwa taqpacha larinajasa aka quta wañsuyaña atjaspansa". Larinaja umanti p'usurasana mayata mayaru phallarapxi.Ukhamawa muspa larinaja jiwaratayna qayqati janiwa wakhuñamajansa.Wallatasti quta taypina larusawa uthasjana.
Taqpacha larinaja umaña wakintapxatay-na. Wallata lart'asisa satayna "janiwa taqpacha larinajasa aka quta wañsuyaña atjaspansa". Larinaja umanti p'usurasana
Ukhamawa muspa larinaja jiwaratayna
taypina tuyjiri irpanajapa anxarusita. Lari uñjati, ukata jani kuna luraña atisana ajutitana akhama sasa.-¡Qullu larinaja, pampa larinaja yanapiri puripxama!.Jayapachata pataja larinaja puripxi jach'a, jisk'a, urqu, qachu taqi chaqata, ukata siwa:-Jilallanaja, kullallanaja, uka wallata wawallanajanha lakharayasitu, aka uma
• Kuna chimantisa lari parljayi wallataru, ukata kamsasa aka arusxayi? -¿Con qué intensión habló el zorro a la wallata y qué respondió ésta?
• Kunata lari wallatana arupa katuqasi? -¿Por qué el zorro siguió el consejo de la wallata?
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 117 03-07-15 12:48
118 mä pataja tunka kimsaqalquni
2. Uñjama uka imaqatanajana yaqha jawari “Larinti wallatanti” aymarana arusita, ukaru jiqhatantawa uñt’ata arunaja. Mira y escucha en youtube otra versión del cuento “La zorra y la wallata”, contado en aymara. Podrás identi�icar muchas palabras que ya conoces.
3. Masinajmanti kutikipama kunti uka imaqata uñjaña “Larinti wallatanti” yatichapxistu. Repite junto a tus compañeros el consejo que nos entrega el video “La zorra y la wallata” en aymara.
• Aymara aru katuqtati? Kawkchhapiri, patxata arustama, ukata qilqama. ¿Pudiste identi�icar alguna palabra? ¿Cuál? Repítela en voz alta y luego escríbela aquí.
Janiwa jaqinkiri munantasa No pretendas aspirar a lo ajeno
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 118 03-07-15 12:48
Unidad 8
119mä pataja tunka llatunkani
4. Taqpachani, larinti wallatanti jawari lurapxama. Kunamaruti wakisini walisjaniwa. Akhama lurapxama: Entre todos, actúen la fábula del zorro y la wallata que ya conocen. Pueden hacerle las variaciones que quieran. Sigan los siguientes pasos:
1. Mä jisk'a laphiru siqt'apxama sapa jaqi, uywa suti kunamati Larinti wa-llatanti jarawina mistu. Sapa mayni jani uñjasana apsuni mä laphi, ukata arupa yatintañpaji.
2. Muyuntata chukurasana Larinti wa-llatanti jarawi ullapxama. Sapa may-ni p'iqiru yatiqasipxama kunamati arusiña wakisji. Janiwa armapxanta-sa suma arunti ullaña.
3. Jichhasti Larinri wallatanti jawari kikpapacha arusjawi sarnaqapxama.
4. Ukata Larinti wallatanti kikpapacha ist'asiña thaqhapxama.
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 119 03-07-15 12:48
120
1. Uñjama jamuqanaja ukata ullama qilqatanaja. Mira las imágenes y lee las oraciones.
mä pataja pä tunkani
• Kuna arusa kutikipi? Akaru qilqama. ¿Qué palabra se repite? Escríbela aquí
• Ch’ijunaka uñaqta. Observo las nubes
• Qullu mallku uñaqta. Observo el cerro protector
• Inti jalsu uñaqta. Observo la salida del sol
C����������� E������Pachamama uñaqañaLectura de la Naturaleza
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 120 03-07-15 12:48
Unidad 8
121
2. Qilqatanaja phuqhayama. Completa las oraciones.
mä pataja pä tunka mayani
P_acha .
Uywa .
Jamach’i .
• Observo la tierra
• Observo los animales
• Observo el pájaro
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 121 03-07-15 12:48
122 mä pataja pä tunka payani
3. Aymarata qilqama aka qilqatanaja. Escribe las siguientes oraciones en aymara.
Phajalli _uñaqta
• Observo la �lor
• Observo el pájaro
• Observo a los animales
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 122 03-07-15 12:48
Unidad 8
123mä pataja pä tunka kimsani
4. Kuna aymara arunakti aka marana yatinta ukanti kimsa aruspachanaja lurama. Amtasiñataki liwruma uñakipasima qhipha chaqaru. Inventa tres oraciones en aymara con las palabras que has aprendido a lo largo de este año. Revisa tu libro hacia atrás para recordar.
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 123 03-07-15 12:48
Esperamos que este libro te haya servido para conocer más de tu cultura y lengua Aymara.
Te esperamos en tercero básico.
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 124 03-07-15 12:48
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 125 03-07-15 12:48
Aymara-TxtEstudio-2do.indd 126 03-07-15 12:48