KATILIM BANKACILIĞI

İLKELER - AKİTLER

DOÇ. DR. İSHAK EMİN AKTEPE

GİRİŞ2

Bankalara Duyulan İhtiyaç

Bankalar atıl durması muhtemel fonu, iktisadihayata katarak ticari aktiviteyi güçlü bir şekildedestekler. Bu açıdan başta istihdam olmak üzereinsanların temel ihtiyaçlarının karşılanabilmesindeçok önemli bir rol oynar. Üretime katkı sunarakinsanlığın gelişimini sürdürmesinde hiç deyadsınamayacak bir yer işgal eder. Hasılı insanlarınbankalara olan ihtiyacı izaha muhtaç değildir.

KATILIM BANKALARININ AKİTLERİ3

Karz – Tüketim Ödüncü Hizmet Sözleşmesi Vedia - Emanet

Mudarebe – Emek Sermaye Ortaklığı (Finansal Ortaklık) Alım Satım – Vadeli Satım

Murabaha – Finansal Alım satım Kira – Alt Kira

Finansal Kiralama Sarf – Para Ticareti

Vaade Dayalı Döviz İşlemleri Teverruk – Vadeli Al Peşin Sat

KATILIM BANKALARININ AKİTLERİ4

İstisna’ – Eser Sözleşmesi

Sale and leaseback – Sat Finansal Kirala

Vekalet – Yatırım Vekaleti

Rehin – Nakit Bloke

Kefalet – Aval

Sigorta – Tekafül

GİRİŞ5

Bankalar Faizle Çalışmak Zorunda Değil

Bankaların faizle çalışması zorunlu değildir. Çünkübankacılığa “ihtiyaç” duyulan temel noktalardaaslında ticari işlemler söz konusudur. İnsanlar,çoğunlukla ticari ihtiyaçları için bankalara müracaatederler. Nakit ihtiyaçları da önemli ölçüde ticari birgayeye matuftur.

İLKELER6

كم اتبعوا ما أنزل إليكم من رب

“Rabbinizden size indirilene uyun!”

(A’raf Suresi, 3)

İslamiyet’te asıl hüküm koyucu Allah Teala’dır.Hayatın kurallarını koyan O’dur.

İLKELER7

الر ب وي رب الص قداا يحق الل “Allah faizi yok eder, sadakaları artırır”

(Bakara Suresi, 276).

İslam, merhamet ve dayanışma dinidir.Müslümanlar sıkıntı ve meşakkat durumundayardımlaşmalıdır.

İLKELER8

من أخذ أموال الناس يريقد أداء ن ها أد الل “Kim geri ödemek üzere insanlardan borç alırsa

Allah onun borcuna yardımcı olur”

(Buhari, Sahih, III, 115).

Borç almak helaldir. Hatta ihtiyaç sahiplerine borçvermek teşvik edilmiştir.

İLKELER9

الب يع وحرم الر ب وأحل الل “Allah alım satımı helal, faizi haram kılmıştır”

(Bakara Suresi, 275).

Bu ayet, faiz ile alım satımın birbirine benzetilmesineverilen cevaptır. Bir anlamda faizi, ticaretten gelirsağlamaya benzeterek haklı kılmak isteyenler, muhatapalınarak onlara izah yapma gereği bile hissedilmemiştir.

İLKELER10

األصل يف األشياء اإلبحة “Eşyada aslolan mubahlıktır”.

ارض والتحرمي “Haramlık arızidir”.

Bir şeyin helal olduğunu söylemek için delile ihtiyaçyoktur ama bir şeyi dinen yasaklamak için delilgereklidir.

İLKELER11

رام وترمي اللل كتحليل ال “Helali haram kılmak haramı helal kılmakla aynıdır”.

Allah Teala büyük bir helal daire bırakmasınarağmen bunları haramlaştırma eğilimi taşımakuygun değildir.

İLKELER

األصل يف العققد رضى المت عااقدين “Akitte aslolan tarafların rızasıdır”.

İslam hukukunda insanların ihtiyaçlarını karşılamaküzere akitler yapmalarına ve şartlar koşmalarına geniş birhürriyet tanınmıştır.

12

İLKELER

األصل يف الشروط الصحة “Akitte yer alan şartlarda aslolan geçerliliktir”.

األصل محل العقود لى الصحة “Aslolan akitlerin geçerliliğine hükmetmektir”.

Haram olduğuna dair delil bulunmayan her şart, taraflarca kabulediliyorsa geçerlidir. Taraflar kabul ettikleri şartlara riayet etmekzorundadırlar.

13

İLKELER14

األصل يف املعامل التيسري

“Beşeri akitlerde aslolan kolaylaştırmadır”.

İLKELER15

ال ينكر تغري األحكام لتغري األزمان “Ezmanın tağayyuru ile ahkamın tağayyuru inkar

olunamaz”.

Ticari ilişkilerde değişmez kanunlar koymak uygungörülmez. İslam hukukunda da muamelatta farklıhal, yer ve zamanlar için mutlak bağlayıcı hükümlervazedilmekten kaçınılmıştır.

[1] Bakara Suresi (2), 29.[2] Lokman Suresi (31), 20.

İLKELER16

الضرورا تبيح احملظورا “Zaruretler mahzurlu şeyleri mubah kılar”.

İslamiyet’te insanlara ancak güçleri yetebilen emirlerve ödevler yüklenir. Allah insanlara güçyetiremeyecekleri şeyleri emretmez.

İLKELER17

األمور مبقاصقدها “Bir işten maksad ne ise hüküm ona göredir”.

İslam hukukunda niyet ve amaç, yapılan faaliyetlerinhükmü konusunda önem arzetmektedir. Niyet,amellerin ruhu ve özü kabul edilmektedir.

İLKELER18

Bununla birlikte bu kaide yukarıdan beri arzedilen diğerkaideler ışığında düşünülmeli ve yorumlanmalıdır.Müslümanlar hakkında faizciliği amaçladıkları ve faiz almakiçin hileler uydurdukları gibi bir suizanna girilmemelidir.Ticaretin helal olduğu, gelişebileceği, değişebileceği,yenilenebileceği, akitlerin farklılaşabileceği, kolaylaşabileceği,birleşebileceği, şartlarının güncellenebileceği, taraflarınrızasına bağlılığı, akit ve şart hürriyetinin tanındığıunutulmamalıdır. Ticaretin aktivitesinin sağlanması yoluylaortaya çıkan istihdam, üretim ve kalkınma akıldançıkarılmamalıdır. Hasılı büyük masraf ve emeklerle yapılan,muazzam risklerle karşı karşıya bulunan ve insanlığa devasakatkıları olan işlerin basitçe “amacı faizciliktir” denilipharama mahkum edilmesi kabul edilemez.

TEMEL BİLGİLER19

Vade Farkı Helaldir

Diyanet İşleri Başkanlığı:

“Bir malın taksit sayısına göre, farklı fiyatlarla satışasunulması câizdir. Mesela bir mal, peşin fiyatı binliradan, altı ay vadeli fiyatı bin beş yüz liradan, bir yılvadeli fiyatı da iki bin liradan olmak üzere değişikfiyat seçenekleriyle satışa sunulsa, müşteri de buseçeneklerden birini tercih edip kabul etse yapılan bualış-veriş câiz olur”.

TEMEL BİLGİLER20

Enflasyon Farkı Helaldir

Diyanet İşleri Başkanlığı:

“Vadesinde ödenmeyen alacaklarda olduğu gibi, kişininhak kazandığı tazminatı tahsil etmesinde de; paranınalım gücüne itibar edilerek, enflasyon oranında meydanagelen kaybın anaparaya ilave edilmesinde bir sakıncayoktur. Bu sebeple parada vuku bulacak değer kaybındandoğan zararı önlemek için borçlanmanın misliyle değilkıymetiyle (borçlanıldığı gündeki alım gücüyle) ödenmesiuygun olur. (Zeylai, Tebyinü’l-Hakaik, IV, 143-144)”.

TEMEL BİLGİLER21

Erken Ödeme İskontosu Helaldir

Diyanet İşleri Başkanlığı: “Borçlunun her hangi bir şart koşmadan borcunu

vadesinden önce ödemesi câiz olduğu gibi (İbn Âbidîn,Reddü’l-muhtâr, Beyrut, 1991, V, 82), alacaklının daherhangi bir şarta bağlı olmaksızın ödemenin erkenyapılmasından dolayı alacağından bir miktar indirimyapması câizdir (Merğinânî, el-Hidâye, III, 60-61). Zirasatıcı alacağının tamamından vazgeçebileceği gibi,indirim de yapabilir. Bu, müşteri lehine bir ikram olup,fâiz kapsamına girmez”.

TEMEL BİLGİLER22

Faizin Ne Olduğu Tartışmalıdır

Faizin, İslamiyet’te yasak olduğu muhakkaktır. Çünkü Kur’an-ı Kerim’de faiz konusundaki doğrudan ayetler faizi apaçıkyasaklamaktadır. Bu hususta şüphe duymak mümkündeğildir. Bununla birlikte faizin mahiyeti meselesi İslamalimleri arasında sürekli tartışılmış, bugün detartışılmaktadır. Yani faizin ne olup olmadığı İslamhukukunda içtihadi bir meseledir. Bu hususta nakledilenbilgiler ve haberler hem sübut hem de delalet açısındanzannidir. Onlara dayalı olarak geliştirilen yorumlardan kuşkuduymak, onları eleştirmek ve kabul etmemek mümkündür.

TEMEL BİLGİLER23

Aşırı Bilinmezlik Yasaktır

Garar, bilinmezlik demektir. İnsanlar arasındaanlaşmazlıklar oluşmasın ve haksız yere birbirlerininmallarını almasınlar diye aşırı garar içeren satışlarİslam hukukunda yasaklanmıştır. Fakat neyin akdinsıhhatine zarar verecek bilinmezlik olduğutartışılabilir.

TEMEL BİLGİLER24

Akit Sözlü de Yazılı da Olabilir

Akit, akde taraf olanların icap ve kabulüyle kurulur.İcap ve kabul tarafların akit yapma iradelerinigösterir. Bu irade beyanı sözlü de yazılı da olabilir.

Katılım bankaları yazılı akitlerini mer’i hukukauygun yaparlar. Ancak işlemlerinin dini meşruiyetinisağlamak için sözlü akitler yapmaları talep edilir.

AKİTLER25

Özel Cari Hesap

Özel cari hesap 5411 nolu Bankacılık Kanunu’ndaşöyle tanımlanmıştır: “Özel cari hesap: Katılımbankalarında açılabilen ve istenildiğinde kısmenveya tamamen her an geri çekilebilme özelliği taşıyanve karşılığında hesap sahibine herhangi bir getiriödenmeyen fonların oluşturduğu hesapları” ifadeeder.

AKİTLER26

Özel Cari Hesap

Bu hesapların açılmasında hesap sahipleri vebankalar farklı amaçlar taşımaktadırlar. Hesapsahiplerinin böylesi hesapları açması daha çok hempara güvenliğinin sağlanması hem de istediklerianda şube, internet ve bankamatik gibi vasıtalarlaparaya ulaşımın mümkün olmasına dayanmaktadır.

AKİTLER27

Özel Cari Hesap

Dolayısıyla bu hesapların hesap sahipleri açısındanaçılma amacı dikkate alınırsa hesapların hukukiniteliği emanet (vedia), hizmet alımı ya da nevişahsına münhasır yeni bir sözleşme kabul edilebilir.

AKİTLER28

Özel Cari Hesap

Bankalar ise bu tür hesapları bir finansman kaynağıgibi görürler. Bu hesaplardaki fonların büyükbölümü bankalar tarafından danışma kurullarınınuygun gördüğü alanlarda değerlendirilir. Buişlemlerden doğan kar ya da zarar bankaya aittir.Banka hesaplardaki fonu tazmin mükellefiyetialtındadır.

AKİTLER29

Özel Cari Hesap

Dolayısıyla bu açıdan bakıldığında hesaplar karzniteliği taşımaktadır. Bununla birlikte bankalar, buhesaplardaki fonların belli bir bölümünü hesapsahiplerince istendiklerinde geri ödeyebilsinleramacıyla ya da yasal zorunluluklar sebebiyle MerkezBankası’nda, dış muhabir bankalarında, şubelerde,bankamatiklerde ve kendi hazinesindetutmaktadırlar. Yani özel cari hesaplardaki fonuntamamı bankaların kullanımında değildir.

AKİTLER30

Kıymetli Maden Hesabı

Katılım bankaları müşterilerinin talepleridoğrultusunda altın ve gümüş hesaplarıaçabilmektedirler. Bu hesaplarda belirli ayarda altınve gümüş birikimi yapılabilmektedir. Müşterilerintalebi halinde bütünüyle veya belli ağırlığa ulaşmasıhalinde altın ve gümüşün fizîki teslimi yapılmakta yada talep edilen günün fiyatından altın ve gümüşündeğeri iade edilmektedir.

AKİTLER31

Kıymetli Maden Hesabı

Katılım bankalarında bu hesaplar için altın ve gümüşalım satımı peşin olarak yapılmakta ve İslamhukukunda sarf akdi (para ticareti) için belirlenenkurallara uyulmaktadır.

KARZ (TÜKETİM ÖDÜNCÜ)32

Karzın Meşruiyeti

Herhangi bir fazlalık beklemeksizin ödünç vermek ayet-ikerimelerde teşvik edilmekte ve bu erdemli davranışıgösterenlerin mükâfatlarının kat kat fazla olacağı beyanedilmektedir. Kur'an-ı Kerim’de altı ayette geçen “karz”kelimesi hep "hasen" sıfatı ile "karz-ı hasen" şeklindebeyan edilerek, ödünç verenlerin kazanacağı sevabaişaret edilmiştir. Hz. Peygamber (s.a.)'in, ödünç alanın veödünç verenin haklarını korumaya yönelik beyanları vesahabenin ödünç alıp vermesine izin vermesi de karzakdinin meşruiyetinin delillerindendir.

AKİTLER33

Katılma Hesabı

Katılma hesapları Bankacılık Kanunu’nda şöyletanımlanmıştır: “Katılma hesabı: Katılımbankalarına yatırılan fonların bu kurumlarcakullandırılmasından doğacak kâr veya zarara katılmasonucunu veren, karşılığında hesap sahibineönceden belirlenmiş herhangi bir getiri ödenmeyenve anaparanın aynen geri ödenmesi garantiedilmeyen fonların oluşturduğu hesapları” ifadeeder.

AKİTLER34

Katılma Hesabı

Bu hesaplara hesap sahiplerini sevkeden temel amilellerindeki tasarruflara faizsiz gelir sağlatmaktır.Böylece hem ellerindeki fonların enflasyonkarşısında değer kaybını önlemiş olacak hem de herne kadar başlangıçta miktarı belli olmasa da belkienflasyon üzerinde bir gelir sağlayacaklardır.

AKİTLER35

Katılma Hesabı

Katılım bankaları ise bu hesapları temel fon toplamayöntemi olarak görürler. Böylece tasarruf sahiplerinekar payı verebileceklerini bildirerek onlardanfonlarını alırlar. Fon sahipleriyle yaptıklarıanlaşmada kar oluşursa oluşacak karı yüzdelik olaraknasıl aralarında paylaşacaklarını kaydederler. Zararoluşması halinde de zarara ortaktırlar.

AKİTLER36

Katılma Hesabı

Bu açıdan bakılınca hesap sahipleri için katılmahesapları güvenilir bir mudarip (işletmeci) ileyapılan mudarebe (emek sermaye ortaklığı) akdidir.

KATILMA HESABI 37

MUDARABE (EMEK SERMAYE ORTAKLIĞI)

Sermaye sahibiyle işletme kabiliyetine sahiptarafın bir taraftan sermaye diğer taraftan işgücüolmak üzere ortaklık kurmasıdır. Bu ortaklıktandoğacak kâr tarafların aralarında yaptıklarısözleşmeye göre paylaşılır. Zarar ise işletmecininkasıt, kusur ve sözleşme şartına aykırı davranışıyoksa sermayeden karşılanır.

AKİTLER38

Finansal Alım Satım (Murabaha)

5411 nolu Bankacılık Kanunu’nda murabaha kavramı yeralmaz. Bu kanunda katılım bankalarının yaptığıfinansman işlemleri de kredi sayılır. İfade şöyledir: “…katılım bankalarının taşınır ve taşınmaz mal ve hizmetbedellerinin ödenmesi suretiyle veya kâr ve zararortaklığı yatırımları, taşınmaz, ekipman veya emtiatemini veya finansal kiralama, mal karşılığı vesaikinfinansmanı, ortak yatırımlar veya benzer yöntemlerlesağladıkları finansmanlar da bu Kanun uygulamasındakredi sayılır”.

AKİTLER39

Finansal Alım Satım (Murabaha)

Alım satım sözleşmelerinin peşin ya da vadeliolabilmesi ve peşin fiyat ile vadeli fiyat arasında farkbulunabilmesi mümkün olduğundan murâbaha akdi,peşin alınan bir malın vade farkıyla vadeli satımışeklinde de gerçekleşebilir.

FİNANSAL ALIM SATIM (MURABAHA)

40

Finansal Alım Satımın Meşruiyeti

Muhammed b. Hasan eş-Şeybani (ö. 189h)

“Bir adam bir başkasından bin dirheme ev almasınıistese; bunu yaparsa kendisi de ondan bin yüzdirheme alacağını bildirse , adam evi almak istese,ancak evi satın alma teklifinde bulunan kişininvaadini yerine getirmemesinden korksa, buradaçözüm ne olabilir? Adam evi muhayyerlik şartıylaalır ve böylece zararı def eder.”

AKİTLER41

Kira

Katılım bankaları müşterilerinden gelen taleplerüzerine peşin bedelle kiraladıkları varlıkları vadelibedelle müşterilerine kiralayabilmektedirler. Yinehizmet talebinde bulunan müşterileri için peşinbedelle hizmet alımı yapıp müşterilerine vadelibedelle hizmet sağlayabilmektedirler.

Kira akdi, Kitap, Sünnet ve icma ile caizdir.

AKİTLER42

Finansal Kiralama

Finansal kiralama akdinin adi kira mı, taksitli satımmı yoksa yeni bir akit türü mü olduğu İslamhukukçuları arasında tartışmalıdır. Her üç yorumdada finansal kiralama dinen meşrudur. Çünkü kira da,vadeli satım da yeni bir akit geliştirmek de İslamhukukunda caizdir. Kanaatimizce finansal kiralamayeni bir akittir ve şartları da tarafların hüriradeleriyle belirlenebilir.

AKİTLER43

Vadeli Al Peşin Sat (Teverruk) Katılım bankalarında teverruk iki amaçla yapılır. Çoğunlukla

normalde murabaha yapabilecekleri bir işlemi çeşitlisebeplerle normal murabaha olarak kaydedemedikleridurumlarda teverruk gibi göstermek için bu işlemebaşvurmaktadırlar. Yani bu tür teverruk işlemlerinde amaçmüşteriye nakit kredi sağlamak değil, işlemin kaydıyla ilgilibir sorunu çözmektir. Katılım bankalarının teverruk yapmaihtiyacı duydukları ikinci nokta ise teverruk yapıpmüşterilerine nakit temin etmedikleri takdirde müşterilerininzarar görme ihtimallerinin yüksek olduğu durumlardır. Hasılızaten caiz olan bir akit müşterilere nakit kredi vermekamacıyla değil müşterilerin mutlak zararını önlemek amacıylakısıtlı olarak kullanılmaktadır.

AKİTLER44

Spot Döviz İşlemi

İslâm hukukçuları sarf işleminde vade olmamasını(hulûl), bedellerin karşılıklı teslim tesellümünü(tekâbüz) ve aynı cinsten iki paranın eşit değişimini(tesâvi) şart koşmuşlardır. Dolayısıyla millî para yada bir yabancı para ile başka bir yabancı paranınspot olarak değişiminde vade olmadığından, bedellerakitle teslim edildiğinden ve farklı para cinslerindeeşitlik şartı bulunmadığından işlemin meşrûiyetikonusunda hiçbir kuşku bulunmamaktadır.

AKİTLER45

Vaade Dayalı Vadeli Döviz İşlemi

AAOIFI

“Para / döviz ticaretiyle ilgili olarak (ileri bir tarihtegerçekleştirmek üzere) her iki tarafı da bağlayanvaadleşme işlemleri kesinlikle yasaktır, haramdır.Böyle bir işlemin döviz kurlarındaki düşüşlerdenkorunma amacı taşıması bu hükmü değiştirmez.Ancak tek taraflı olarak verilen söz (vaad), söz verenkişiyi bağlayıcı olsa bile câizdir”.

46

TEŞEKKÜRLER