T SCH SOS2

Kornai Jnos

BNG SC MNH T DUY

Tiu s t thut c bit

Kornai Jnos

BNG SC MNH T DUY

Tiu s t thut c bit

Ngi dch: Nguyn Quang A

Kornai Jnos

A GONDOLAT EREJVEL

Rendhagy nletrajz

OSIRIS KIAD BUDAPEST / 2005

Tng nh Muny

Mc lc

LI GII THIU.........................................................................................15

LI NI U..............................................................................................17

1. GIA NH, TUI NIN THIU/ 1928-1944

Cha ti ..........................................................................................................25 Gia nh ........................................................................................................29 Trng ch c ......................................................................................32 Tm con ng tinh thn ..............................................................................34 1944: s phn ca cha ti .............................................................................36 1944: s thot cht ca ti............................................................................38

2. TI TR THNH NGI CNG SN NH TH NO?/ 1945-1947

Cc cp thuc v ng cng sn..............................................................47 Phn ng vi tn thng ca nm 1944.......................................................49 Chuyn bin t tng, chp nhn cc t tng chnh tr cng sn ..............53 Cc nhn vt c sc li cun........................................................................59 Thuc v cng ng .....................................................................................61 Cc tc ng ngu nhin v nhng nng khiu............................................63

3. TRONG BAN BIN TP T SZABAD NP/ 1947-1955

Con ng s nghip dng ng .................................................................66 Nhng thi thc............................................................................................69 Cuc sng ca chng ti to son .............................................................73 Ci ti cm nhn c t hot ng ca nn kinh t ...................................74 S ngho nn tr tu......................................................................................78 Quyt ton o c.......................................................................................81

4. BT U THC TNH/ 1953-1955

Giai on mi ...........................................................................................82 Gp ng nghip c th khi nh t.........................................................84 Cc cuc tr chuyn v cc bi c lm sng t ..........................................87 S t chi tun lnh u tin ....................................................................90 im sch ca Nagy Imre ............................................................................91 Szabad Np ni lon .................................................................................93 Kt thc thi k Szabad Np.........................................................................94

5. BT U CON NG NGHIN CU/ 1955-10/1956 S tp trung qu mc ca ch o kinh t

Tin ..........................................................................................................98 Cc xung lc tinh thn................................................................................101 T b chnh tr kinh t hc Marxian...........................................................106 Ti bt u nghin cu ...............................................................................110 Nhng khng nh chnh ca lun vn .......................................................115 S tip n ln u ca cun sch..............................................................120 Hu trng chnh tr ...................................................................................123

6. CCH MNG V CI XY RA SAU / 23/10/1956-1959

Cng lnh chnh ph mi ca Nagy Imre.................................................128 T Magyar Szabadsg (Quyn T do Hungary) ........................................132 Nhng ngy phin mun, cc nm ln n ................................................135 S Tp trung Qu mc tip tc cuc sng ca n......................................136 H ui ti ra khi vin..............................................................................140 c t do, trong ci bng ca nh t .......................................................144 Tnh bn v tnh on kt ...........................................................................151

7. CC TRNG I HC CA TI/ 1957-1959

T o to...................................................................................................154 Tranh lun Lange-Hayek............................................................................156 Tip tc nghin cu ngnh cng nghip nh..............................................158 Tch mnh khi .......................................................................................160 Ng ct .......................................................................................................162 Nhng quyt nh cho c cuc i .............................................................164

8. NG DNG KINH T CA CC PHNG PHP

TON HC/ 1957-1968 K hoch ha hai mc

Lm quen vi Liptk Tams.......................................................................167 Kho st ton hc ca phn hng li nhun.............................................169 Quy hoch cng nghip t ........................................................................173 K hoch ho hai mc ................................................................................176 M hnh l tng ca k hoch ho tp trung.............................................178 Quy hoch kinh t quc dn: vi nguyn l xut pht ................................181 Nhng tnh ton..........................................................................................184 C ng khng?..........................................................................................187 Hp tc vi cc nh ton hc .....................................................................193

9. HNH TRNH SANG PHNG TY/ 1963-

Cc tin ..................................................................................................195 Cambridge, nc Anh ................................................................................196 London School of Economics (Trng Kinh t hc London)....................198 Cng ci , vi con mt ca nhng k ch im v nhn vin phn gin200 Vi nhn xt chung v cc chuyn i v nhng cng b nc ngoi .....207 Mt v n dn dng tht bi ...................................................................210

10. BI NGC DNG/ 1967-1970

Anti-equilibrium Lai lch cun sch.......................................................................................216 Ci g thc y ti vit cun sch ny? ......................................................218 Nhng s ging nhau ng suy ngm ........................................................220 Ci c th mong i v ci khng th mong i t l thuyt tng qut .....222 Ngi ra quyt nh duy l .........................................................................225 Cc tn hiu khng mang tnh gi c ..........................................................229 Cn bng, th trng ca nhng ngi mua v nhng ngi bn..............229 Gii ngha l thuyt cn bng chung t quan im chnh tr ......................232 Ci cch hay cch mng trong khoa hc ....................................................233 S tip nhn u tin, tc ng di hn......................................................234 C b cng vit khng?..............................................................................237 Vi nhn xt kt thc ch quan ..................................................................239

11. VIN, I HC, VIN HN LM/ 1967-

Ngi ch o s mt ca khoa hc kinh t chnh thng ...........................241 C nh chng c g xy ra c ................................................................242 S tin cy v s kin nhn..........................................................................244 Cuc ci cch vin b sy ...........................................................................249 H cm ti vn dy.............................................................................252 Ti tr thnh vin s th no? .....................................................................255 Nhng c n ca vin s............................................................................259

12. TM NG V CHUN B/ 1971-1976

S tng trng cng p, iu tit khng c tn hiu gi Tng trng cng p hay hi ho.............................................................262 Li mi n Cambridge Anh......................................................................263 B bt n tht lng Keynes v Hirschman............................................264 Dy hc Princeton ...................................................................................266

Tip tc Stanford v Washington.........................................................269 iu tit thc vt ........................................................................................272 B my thch nghi cc cch .......................................................................277 Chng ti xy nh mi ...............................................................................279 Ci cch theo hng th trng - vi con mt ca cc Maoist Calcutta .281

13. BC TRANH HNH THNH/ 1976-1980

S thiu ht Mi trng gy cm hng ..........................................................................283 Thng ip ca cun sch ..........................................................................286 T kim duyt.............................................................................................289 Hiu nh-Phn bin...................................................................................291 Nhng nh hng u tin .........................................................................294 Tranh lun vi trng phi disequilibrium.............................................295 Tranh lun vi mt nh kinh t hc soviet chnh thng .............................297 ng gp vo s lm xi mn h thng.....................................................298 Mt ln na v th lng nan chnh tr v o c ca vic cng b........301

14. S T PH/1979-

Rng buc ngn sch mm ngha v tm quan trng ca khi nim..................................................305 Cc tin ..................................................................................................307 S chng thc kinh nghim........................................................................311 M hnh ho ton hc ca hin tng ........................................................312 Cu chuyn v bi bo tng kt u tin....................................................314 v vi bi hc ca cu chuyn ...............................................................317

15. VI S PH PHN THN THIN,

GI KHONG CCH/ 1968-1989 Qu trnh ci cch Hungary: Nhng o nh, hi vng v thc t

Cc hi vng c thc hin mt na, b tht bi mt na .........................324 T nh ci cch ngy th thnh nh phn tch ph phn............................327 ng l ra anh ta phi bo, chng ta hy lm g.................................332 Tnh hiu qu v o c x hi ch ngha................................................335 Tm quan trng ca cc quyn s hu .......................................................337 M hnh-Lange v s tht ca ci cch Hungary .......................................339 R ngang: mt mu khc ca s tht Hungary...........................................340 Nhn li vi con mt hm nay ....................................................................342

16. HARVARD/ 1984-2002 Princton, Institute for Advanced Study ......................................................345 Ngi ta b nhim cc gio s ca i hc Harvard th no? ..................349 Chng ti chuyn v Cambridge ................................................................354 Nim vui v nhng kh khn ca dy hc .................................................357 Tnh mun hnh mun v v s khoan dung ..............................................360 Tnh nghim khc o c .........................................................................361

17. TRONG NC TI HUNGARY, NH KHP THIN H/1985-

Ci gn b vi Hungary..............................................................................364 Nhng so snh: cuc sng thng nht Cambridge v Budapest ........367 Ti mt trong nhng trung tm ca vn ho th gii .................................370 Nhng mi dy bn b ...............................................................................372 Tham gia vo cng ng cc nh kinh t hc chu u v th gii ............377 i Trung Quc............................................................................................380 T m ni u?........................................................................................383

18. TNG HP/ 1988-1993

H thng X hi Ch ngha Cun sch c hon thnh th no? .........................................................389 nh tng kt ...........................................................................................392 Phn tch thc chng v cc gi tr.............................................................395 Cc m hnh tng qut................................................................................396 B mun? Qu sm? ...................................................................................399 S tha nhn t Phng Ty v Phng ng......................................400 v s bc b, t cnh hu v cnh t..........................................................401 Mt tnh tit k cc .....................................................................................403

19. BC NGOT I I/ 1989-1992

Con ng Cc gii hn ca d on ...........................................................................405 Nhng quyt nh trong vn ca Business School v trn ni Gellrt ....407 Con ng c hon thnh th no? ........................................................409 Nhng phn ng u tin ...........................................................................411 Gi v th l ri!....................................................................................413 V s pht trin lnh mnh ca khu vc t nhn........................................416 Trch nhim v tin chung..........................................................................419 Phu thut n nh......................................................................................420 Cn cn .......................................................................................................423

20. TRN RANH GII CA KHOA HC V CHNH TR/ 1990-

Tm ng, vt ln v hi vng, v ci cch y t

By t lp trng v nhng cng vic ca chnh sch kinh t v m Hungary....................................................................................................................428 V ci cch y t...........................................................................................433 H c hi cu? C nghe cu hay khng?................................................437 Tc dng tht s .........................................................................................441 Tham gia vo hnh thnh chnh sch tin t ...............................................444 Nhng gp cho s chuyn i ca cc nc khc ..................................446

21. TIP TC CI TI LM N NAY/ 1990-

Thay i ch c ngha l g v khng c ngha l g Gii ngha s thay i ch .....................................................................449 Nhng mong i v tht vng, ch ngha bi quan v ch ngha lc quan .452 Collegium Budapest ...................................................................................458 Mt khc trung gian, intermezzo p: sinh nht th 70.............................461 i hc Harvard: ging dy v chia tay .....................................................463 Trong mi trng trong nc.....................................................................468 Cu lm vic sng to g?...........................................................................470

CH GII ..................................................................................................472

DN CHIU ..............................................................................................486

DANH MC TI LIU THAM KHO ...................................................491

CH MC ...................................................................................................501

CC NH ..................................................................................................515

LI GII THIU

Bn c cm trn tay cun th mi lm+ ca t sch SOS2, cun Bng Sc mnh T duy - tiu s t thut c bit ca Kornai Jnos. y l cun sch th t ca Kornai trong t sch ny v l cun th nm ca Kornai bng ting Vit. Hi k ca Kornai c bit theo nhiu ngha: n ni v bn thn tc gi, nh mi hi k khc, song ch ni v cc cng trnh chnh ca ng; v qu trnh chuyn bin t duy qua tng thi k, qua tng tc phm ca ng; v cm nhn ca ng vi thi cuc lin quan n cc vn m ng nghin cu, n nhng s kin m ng tri qua, n nhng ni m ng n; v vic nghin cu chnh ni tm ca ng, nh gi li cc cng trnh ca ng mt cch ph phn.

Nhng ai c Kornai, c th c nhiu thng tin b ch khc lin quan n cc cng trnh ca ng, m khi vit cc cng trnh ng khng th trnh by (v t kim duyt, v khng hp vi th loi, v v cc l do khc). Nhng ngi cha c Kornai c th c c bc tranh khi qut v ton b s nghip nghin cu khoa hc v hot ng x hi ca ng, v con ngi ng, v sau c th c hng th tm c cc tc phm chuyn mn su hn ca ng.

L ngi sut i nghin cu h thng x hi ch ngha v kinh t hc so snh, ng hiu rt k h thng ny. Hn 15 nm qua ng nghin cu v chuyn i hu x hi ch ngha. ng tng lm bo ca ng cng sn 6 nm, sau ng chuyn hn lm khoa hc, lm nh gio. ng l ngi trong cuc, chnh v th cc tc phm ca ng rt gn gi vi nhng ngi tng sng trong cc nc x hi ch ngha trc kia, hay ang cn sng trong cc nc x hi ch ngha chuyn i. V nh th i vi c ngi Vit Nam chng ta na. Qua hi k ca ng nhiu tr thc Vit Nam c th cng nhn thy mt no ca tnh cnh tri ngc ca chnh mnh

+ Cc quyn trc gm: 1. J. Kornai: Con ng dn ti nn kinh t th trng, Hi Tin hc Vit Nam 2001, Nh Xut bn

Vn ho Thng tin (NXB VHTT) 2002. 2. J. Kornai: H thng X hi ch ngha, NXB Vn ho Thng tin 2002 3. J. Kornai- K. Eggleston: Chm sc sc kho cng ng, NXB VHTT 2002 4. G. Soros: Gi kim thut ti chnh, sp xut bn 5. H. de Soto: S b n ca t bn, NXB Chnh tr Quc gia, 2006 [S b n ca Vn] 6. J. E. Stiglitz: Ch ngha x hi i v u? sp xut bn 7. F.A. Hayek: Con ng dn ti ch nng n, sp xut bn 8. G. Soros: X hi M, sp xut bn 9. K. Popper: S Khn cng ca Ch ngha lch s, sp xut bn. 10. K. Popper: X hi m v nhng k th ca n, I, Plato 11. K. Popper: X hi m v nhng k th ca n, II, Hegel v Marx 12. Thomas S. Kuhn: Cu trc ca cc cuc Cch mng Khoa hc, NXB Tr thc 2006 13. Thomas L. Friedman: Th gii phng, Nh xut bn Tr, 2006 14. Mt nm Hi ngh Din Hng Hungary do Nguyn Quang A tuyn, dch, bin son

na. y l nhng ci lm cho cun sch hp dn, l ci khin ti dch cun hi k ny n c th n tay bn c Vit Nam. Nguyn bn ting Hungary, m bn ting Vit da vo, c xut bn nm 2005, bn ting Anh vi nhan By Force of Thought. Irregular Memoirs of an Intellectual Journey. Cambridge: The MIT Press, s ra trong nm nay, 2006, bn ting Nga cng ang c hon thnh. Tc gi c bn sa (8-2006) bng ting Hungary, bn ting Vit ny cng a ra nhng sa cha tng ng.

Ti ngh cun sch rt b ch cho cc nh chnh tr, cc nh kinh t hc, cc nh nghin cu khoa hc x hi ni chung, cc nh gio, cc nh bo, cc sinh vin v tt c nhng ai quan tm n h thng x hi ch ngha v chuyn i hu x hi ch ngha, n nghin cu khoa hc, n gio dc o to, n ngh bo, nhng ngi c hay cha c cc cng trnh khc ca Kornai.

Ngi dch c ht sc lm cho bn dch c chnh xc v d c, song do hiu bit c hn nn kh th trnh khi sai st.

Mi ch thch cui sch ca tc gi c nh bng s. Cc ch thch cui trang c tc gi nh du *. V th ngc vi truyn thng ca t sch SOS2, ngi dch khng cn th dng du * ch cc ch thch ca mnh trong cun sch ny. Tt c cc ch thch nh cng (+) cui trang l ca ngi dch. Bn dch chc cn nhiu thiu st mong bn c thng cm, lng th, v ch bo; xin lin h theo a ch Tp ch Tin hc v i sng, 66 Kim M Thng H Ni, hoc qua in th thds@hn.vnn.vn hay nqa@netnam.vn

9-2006

Nguyn Quang A

mailto:thds@hn.vnn.vnmailto:nqa@netnam.vn

17

LI NI U Trong khi vit hi k ca mnh c kh nhiu, ht ln ny n ln khc ti t hi: thc ra v sao ti li lm vic ny? Ci g khin ti hi tng li? Cun sch ny dnh cho nhng ai?

Ti l ngi e thn v kh lm l, n nay ti him khi v t ni v cuc i t ca mnh. Trong nhng ngy thay i h thng hi hp nht, mt nh bo quen thc gic ti cho mt phng vn di v cuc i. Anh ta lp lun rng, mun hn s chng ai quan tm n. Ti i mi lm nm, hi vng ti khng b tr.

T nhiu nm v ti gi , bo ti vit hi k, cn ti th tr hon ht nm ny n nm khc. Cui cng by gi ti quyt; n mc t khi bt u vit, t gia nm 2003, ti tp trung mi sc lc v thi gian cn li cho vic ny sau khi thc hin nhng cng vic khc khng th trnh c.

Vic v ti c nht quyt vi tng ny, bn thn n l mt ng c kh mnh. Nu cn phi k tn mt c gi, m cun sch ny c vit cho, v ti mun lm cho ngi y va lng, th l Zsuzsa.

Ti hi vng nhiu trong s nhng ngi ti c quan h vi trong i cng quan tm n hi k ca ti: cc con ti, cc chu ti, cc thnh vin khc trong gia nh ti, bn b ti, cc cng s mt thi v hin nay ca ti, cc hc tr ca ti, cc bn c nhng cun sch v bi bo ca ti. y l mt gii khng nh.

Tt c nhng ngi c quan h vi ti, trc tip hay qua cc cng trnh ca ti, u c cm tng no v ti. Ti mun, nu c th - bn cnh hnh nh ch quan hnh thnh trong h- mt hnh nh khc (cng ch quan) m ti hnh thnh v chnh mnh. S bi ph bnh cc cun sch ca ti ln n hng trm. By gi c th i snh chng vi nh gi ca ring ti. Ti k li ti thy cng trnh ca mnh th no, ngay sau khi ti hon tt, v by gi nhn li ti thy chng ra sao khi ti vit hi k ca mnh. Ti cha bao gi phn ng cng khai i vi cc bi ph bnh. Nu ti vp phi kin phn i, tng i him khi ti sa vo tranh lun. Tuy nhin gi y, mt ln v mt cch ngoi l, trong khun kh nhng hi tng, bn thn ti cng mun vit cc bi ph bnh v cc cng trnh ca ring mnh.

V c bn hi k ca ti theo trnh t thi gian, nhng khng theo th t cc s kin mt cch nghim ngt. N khng phi l nht k. Mi chng xoay quanh mt ch no , d l mt s kin trc kia, mt cng trnh no ca ti hay mt a im trong i ti. Trong u cc chng ti cng ch r chng l cc thi k no. Cc giai on ny - lt qua cc chng- c th chm ln nhau, gia chng c th c nhng chng cho, nu tho lun cc ch i hi vy.

18

C th, c nhng ngi cha c cc tc phm trc y ca ti, cng cha tng gp ti cng s cm cun sch ny ln v quan tm hn n thi m ti sng l thi i th no. Ti khng mun h b tht vng. Nhng ngi mun tm hiu thi k Rkosi, cch mng Hungary 1956 hay ch Kdr phi tm ti trong nhng ti liu phong ph v cc ti ny. Cun sch ca ti khng m nhim cng vic ca mt nh s hc. Ph hp vi iu ti cng chng bit bo bn c hy nghin cu cc tc phm no. Ti l mt nhn vt ca cc thi k , v ti khng thuc vo cc nhn vt chnh. Tuy nhin, do tnh cht ca th loi hi k, ti l nhn vt trung tm trong hi k ca mnh. V thi i ti ch c th v mun gii thiu mc gn vi i sng ring ca ti. Mi trng x hi-lch s, trong cc s kin ca ring i ti xy ra.

Tuy nhin, i vi nhng ngi quan tm n ng u, n h thng cng sn v s sp ca n, n nhng lm ng lc li v s tm ng ca tr thc ng u, n cc qu trnh nhn thc ca nghin cu kinh t v n nhiu ti bao qut khc, th hi k ca ti c th l mt phn b sung cho cc ngun khc ca tri thc. Nhng li chng khc nhau, m nhng ngi sng qua cc thi k th l mt cch chn thc v i h v nhng tri nghim ca h, s mang li ngun quan trng khng th thay th c cho cc nh nghin cu tng lai. Nhng ngi khc cng hon thnh li chng ca h; vi hi k ny ca mnh ti cng trnh din lm nhn chng. Thc ra cc cng trnh trc ca ti, c vit vi i hi khoa hc, cng c ti dnh lm bng chng, lm s bo tin v cc thi i ang bin mt. Trong cc cng trnh ti c gng khch quan cng y cng tt. By gi ti hon tt vi vic b sung ch quan cho chng. Ci b b ra khi S Thiu ht v H thng X hi Ch ngha, bi v mang tnh qu ring t, hay ci g cn tr ti pht biu y hn kin ca mnh, th by gi ti c gng a vo cun sch ny. Th loi hi k cho php ti trnh by nim tin c nhn ca ti v nhiu vn - trong c cc vn o c, chnh tr hay khoa hc. Nhng lp trng v tn iu chung ny khng th c nhi vo cc cng trnh khoa hc, b gii hn v ch .

Ti ngh nhiu v u ca cun sch. u tin ti thin cho u : Hiu bit Trc ht ti c th hiu bn thn mnh. Ti mun gii thch, khi no ti ngh g v v sao, ci g tc ng n t duy v hnh ng ca ti, do ci g m ti thay i. Ti mun hiu c nhng ngi, m ti ng vi ln nhng ngi ti khng ng , nhng ngi ng cnh ti v nhng ngi quay mt li vi ti.

Trong ting Hung, v c trong nhiu ngn ng khc, gn vi t hiu l mt loi tn thnh hay ch t s min th o c. Hy th ni t ny vi cc luyn m khc nhau. Mi ngi d dng thy s nhn mnh min th ca t ti hiu. y khng phi l nh ca ti. Ti khng h c nh min th, v c s phn x t tin na. Trong cun sch ny ti khng c

19

lm vic khc vi cc cng trnh thng bo cc kt qu nghin cu khoa hc trc y: ti mun hiu ci m ti kho st. i khi kh kh ln ra nhng ng lc thc y cc hnh ng, cc by ca t duy, cc lc n su thc y nhng con ngi, cc nguyn nhn c th nhn cng khai hay c gi kn. y khng phi l mt nhim v d khi kho st qu kh ca bn thn ti, v hin nhin cn kh hn khi ti phn tch qu kh ca nhng ngi khc.

Cui cng tuy vy ti chn u khc: Bng sc mnh t duy. Ti cm thy rng, vi t ny c kt kho nht mt trong nhng thng ip quan trng nht ca nhng hi c ca ti. Ti khng n lc t quyn lc, cng chng n s giu sang. Nu y c l ti c th c nh hng n din tin ca cc s kin, iu xy ra khng phi v ti c th ra lnh cho nhn vin ca ti t a v cao hay v ti c th mua s hp tc ca h bng nhiu tin. Ni chung nu ti c nh hng n bt k ai hay n bt c g, th ti t c tc ng bng nhng suy ngm c ni ra hay c in ra ca ti.

Mt trong nhng ngi c bn tho by t nhng ng vc ca mnh. Ngy th i tin vo nh hng ca lp lun, nim tin, t duy. ng lc thc s ca cc s kin lch s l cc li ch. Vi t cch nh quan st v nh phn tch chuyn nghip v nhng thay i x hi, ti khng c cc o tng, v ti c gng lu v x l cc tc ng nhn qu theo trng lng ca chng. Tuy vy, cc ng ch mi thi ca quyn lc v ca ci l nhng ngi hnh ng, h la chn gia nhng chn la kh d. C nhiu loi nhn t tc ng ln h, v gia cc nhn t cc gi tr, cc l tng, cc suy ngh khng b dn vo v tr cui cng. Ngoi ra tt nhin ci m hng triu, hng trm triu ngi t hng mnh hn, t giu c hn ngh v tin vo, cng c nh hng ln tin trnh ca cc s kin. Ton b s nghip ca i ti s mt ht ngha, nu gi nh ti khng tin rng, t duy c sc mnh ca n.

Tt nhin, sc mnh ny vp phi cc gii hn, cc tr ngi. Mt trong nhng ti chnh ca nhng hi c chnh l: khi no v v sao t duy ca ring ti li ri m ln v c sp xp li ra sao; t tng ca nhng ngi khc nh hng n ti th no; v nhng suy ngh, phn tch v kin ngh ca ti xung t vi ca nhng ngi khc th no. T duy lin tc phi sc. Mi chng s tng thut v cc cuc sc mi v mi hn, thnh cng hay tht bi.

Ti cho cun sch u ph l t s c bit. Nguyn nhn ca vic ny l, trong hai kha cnh cun sch trch khi tp tc ca cc hi k. Trong qu trnh thut li cc s kin ca i mnh, i khi ti dng li v trnh by nhng suy ngh ca mnh gn vi mi tnh tit. Khi trng tm khng phi l tng thut cu chuyn, m l s phn tch tnh hnh v vn . Nhng gii by nh vy, lin quan n vn no ca khoa hc

20

x hi, o c hc, qu trnh nghin cu-sng to hay ca ti khc, cng c th coi l cc tiu lun. Tc phm ca ti l mt hn hp ca mt hi k v mt lot tiu lun.

Phn ln cc hi k ni v cuc sng ring ca tc gi. Tuy hi k ca ti l tng thut mang ging c nhn, c quan im ch quan, xt v c bn ti vit mt hi k t s tr tu. Tnh ng tr tu ny phi c hiu theo ngha rt rng; n bao hm cc kha cnh chnh tr, i sng x hi v x hi khc ca i ti, bao hm tnh bn v cc quan h c nhn khc gn vi hnh thi tn ti ca gii tr thc. nhiu ch cun sch s ni v nhng ngi thn thch ca ti hay v cc s kin gia nh, trong bn vit n hon ton khng chim dung lng, khng c trng lng tng i, nh n thc c trong i ti. Cc bc nh c cng b trong cun sch c l c th gii thiu i nt v lnh vc cuc sng ca ti, m vn bn hi k khng th din t bng li. Cun sch l hi k c bit cng theo ngha rng, ti rt t ni v ci ti gi l vic ring theo ngha hp. n cui cun sch s tr nn sng t, ti th vch ng ranh gii u.

Ti cn ni vi li v th loi v vn phong ca cun sch. Sut nm mi nm ti vit nhng phn tch, n lc trnh by ci ti hiu, lp lun n, theo dng suy ngh c th theo di c v mch lc. Ti khng mun t nhin tr thnh nh vn. ng ai mong i ti nhng m t hay v phong cnh, cc i thoi sinh ng, m t sng ng dng v ca cc bn ti hay gi khng kh ca thi im cng thng. Cm tng ti nht m bn c c th c l gi nh mt g nh vn qun ni vi h- th th tt hn ti c dng th loi quen thuc ca ti, cng vi t vng v vn phong quen thuc ca ti. Nh vn b ng hay ch ch che m cc vn mt cch ch hay t pht, nhng suy ngh l lng v nh th l phi. Nh nghin cu khoa hc khng th lm nh vy. Ti khng th chi t nh nghin cu trong ti, ngay c khi vit hi k. Trong vn phong, cu trc, v cch thc din t, ti c trnh s m h.

Khi vit cc tc phm trc ti tng i d xc nh, ti ni cho nhng ai. iu ny t nhiu xc nh, ti cn gii thch ci g v ci g ti c th gi s bn c bit. Ln ny tnh hnh l khc. Ti hi vng, cc nh kinh t v cc nh chuyn mn khc, nhng ngi gi v cc bn tr, nhng ngi Hung v ngi nc ngoi, nhng ngi phng ng v nhng ngi phng ty s cm hi k ca ti. Ti c gng tt c mi ngi c th theo di iu ti mun ni. nhiu ch ca cun sch gy ra th lng nan kh x, tt hn ti hy c gng n ci g. n s chnh xc ti a, ci s buc phi c cc nh ngha chi tit, c trnh by cc gi thit xut pht, cc hn ch v nhng s phn nh? E rng, vic ny s gy kh khn cho bn c khng phi l nh kinh t. Hay ti hy chn cch din t n gin hn v phi chu ri ro, l vic ny c th dn n qu-n gin ha? Bi v ti vit khng phi mt lun vn khoa hc, tt hn ti chp nhn ri

21

ro sau. Vi nhng ngi cha c cc tc phm trc kia ca ti, hi k cho h nm mt cht thng ip ca cc cun sch v bi bo ca ti; vi nhng ngi c, c l n gip lm ti k c. Ti xin li trc v mong s thng cm ca c gi cm thy rng, ti ni ci g vi d chi tit c l c mt bn c khc li cn chnh n s ch dn ny.

Hin nhin l, ngun quan trng nht ca cun sch l k c ring ca ti. Nhng ti phi d chng ch da vo ngun ny. Ti khng coi vic vit cun sch l vic st hch tr nh, m chng mc c th, ti c lm ti li cc k c. Ti khng ch hi tng li cc suy ngh v cm gic ca mnh, m c cc s kin xy ra, cc tc phm cng b. Ti cm thy c ngha v kim tra cc thng bo s thc mt cch thn trng nht c th.

Ti c nhiu loi ngun. Nh nhc ti, trong cun sch ti quay li cc tc phm c cho l quan trng nht ca mnh.* Nu mt tc phm ca ti c cng b dng n phm, thng ti khng xem li. Nhng by gi ti ln lt c li chng, v cng vi chng c c cc bi ph bnh ban u v ting vang mun hn.

Ti chng bao gi vit nht k. Nhng t khi ti tr thnh nh nghin cu chuyn nghip, ti ct nhiu s ghi chp, m ti din t trong lc nghin cu, ti lu tr nhiu loi t liu. Ti lu tr chng dng d theo di, trong hng trm h s c nh s, phn thnh hng mc. Ti lu tr phn ln th t gi n cho ti, cng nh bn sao th ti gi i. By gi ti c o su ng t liu phong ph ny.

B sung cho su tp t liu ca ring ti l vic tm kim cc kho lu tr khc nhau, ni cng cc cng s ca mnh chng ti cht thy nhiu thng tin l th. Vic nghin cu cc h s ca cc c quan mt v c c bit hi hp. Cc lut mi ca Hungary cho php cng dn tip cn n cc t liu lin quan n mnh. c cc bo co ca nhng k ch im ngm, cc bin bn ca cng an iu tra chun b cho cc v n chnh tr, nhng ghi chp ca cc s quan an ninh quc gia v tnh bo gy cm xc nght th, i khi chong vng. Cun sch gii thiu nhiu t liu lin quan n ti ca cnh st chnh tr v c quan tnh bo.

Ti thy quan trng lm yn lng cc bn c ca ti ngay lc m u rng, cun sch khng ch da trn k c ca tc gi, m c trn nghin cu cc t liu na. Nhng ti khng mun, nu thay cho vic lm yn lng ti li lm gii c gi rng hn lo s. Trng tm ca cun sch s khng phi l vic gii thiu kh khan nhng nghin cu lu tr, m l s x l c nhn cc k c. K tip l tng thut v mt cuc chu du tr tu di v li k, trong nh sng v bng ti, nhng kinh nghim sng ho hng v * S la chn c th d thy t mc lc. Chng no tho lun k hn mt tc phm no ca ti, tn ca tc phm hay cc tc phm y xut hin trong tiu ph ca chng.

22

cay ng lun phin nhau. Ti hi vng rng, n cui cun sch cc c gi ca ti s hiu k hn i ti, cc cng trnh ca ti v thi i m ti sng.

B a ra vi ch dn thc tin gip vic c d dng. Cui cun sch c th tm thy danh mc ti liu tham kho. Danh mc ny ch cha cc cng trnh cng b m cun sch ny nhc n. Nh th khng th coi l th mc tham kho ton din ca cc ti c nhc n trong cun sch. Nu tc phm no c cng b bng ting Hungary, th d liu ca phin bn ting Hung xut hin trong Danh mc ti liu tham kho. Nu mt cng trnh c xut bn nhiu ln, nu c th chng ti a ln xut bn cui cng vo danh mc, nhng chng ti cng a ra nm xut bn u tin [trong ngoc vung].

Hai loi ch thch b sung cho vn bn chnh ca cun sch, bn di cc trang c th thy ch thch cui trang [footnote] v sau vn bn l cc ch thch cui [endnote]. Ch thch cui trang c nh du sao. Cc ch thch cui c nh s rp.

L l c hai loi ch thch trong mt cun sch. Ti chn gii php ny l v, ti hi vng vic ny lm cho bn c thoi mi nht. Cun sch ca ti khng phi l sch vn hc, nhng cng khng l tc phm khoa hc. Chnh th loi lng l ny l gii cho gii php khc thng.

Trong cc ch thch cui trang c th thy loi ni dung, m xt v mt th loi v vn phong- thc ra ti c th a vo vn bn chnh. Tuy vy ti vn a vo ch thch cui trang, bi v mi ch thch l mt on r khi hng suy ngh ca vn bn chnh. Trong cc ch thch cui trang c th thy cc th d hay d liu minh ho, cc tnh tit, i khi cc giai thoi hay cc chuyn ci. Ti hi vng, nhng ngi quyt nh c vn bn chnh cng s c cc ch thch cui trang.

Cc ch thch cui [sch] c th tm thy di u Dn chiu, cha cc thng tin m cc nh nghin cu gi l cng c ch thch. Trong phn trn ca Li ni u, ti nhn mnh rng, vic vit hi k ca ti da vo vic thu thp d liu rng ri. Nu ngun ca mt thng tin no l mt t liu lu tr, th ch thch cui s cho cc thng s ca ngun lu tr mt cch quen thuc.

Trong cc ngun c cc tc phm c cng b; s liu tham kho ca chng c th thy Danh mc Ti liu Tham kho. Nu t vn bn chnh, bn c c th xc nh r rng tc phm no c ni n, v quan tm n cc s liu tham kho, th n gin c th c th m cc trang cui, v tm thy thng tin lin quan n cng trnh . Nhng nu mi quan h gia dn chiu ti liu tham kho trong vn bn chnh v Danh mc Ti liu

23

Tham kho khng r rng, th ch thch cui s gip nh hng. T ch thch cui c th bit c s trang ca cc li dn na.*

Theo gi thit ca ti, phn ln bn c khng mun theo di tng tit mc mt xem ngun ca mi thng tin l g. Ti mun lm cho cng vic ca h c d bng cc ch thch cui cng b cc ngun ra cui cun sch. Ni dung cun sch c th theo di c m chng cn mt n cc ch thch cui.

Tuy nhin, i vi cc bn c (trong s h c cc nh nghin cu cc ti c cp trong cun sch), nhng ngi t mnh mun theo ui mt vn no y, h c th tm thy mi thng tin cn thit trong cc ch thch cui.

Ti bit n nhng ngi gip ti vit hi k ca mnh. Szab Katalin, cng s thng xuyn ca ti t chc cng vic v t liu lin quan n cun sch mt cch vui v v rt chu o, lo cc phin bn tip nhau ca bn tho. Ti may mn c s gip hiu qu v nhn ni ca bn tr l nghin cu tr ca ti, s gia Molnr Jnos v kinh t gia Ivn Gbor, Nomi v Tth Lszl, nhng ngi hp tc tn tm v tho vt trong su tm d liu v ti liu, trong lm r cc ngun v kim tra thng tin, trong bin son bn tho v trong bin son mc cc t chuyn mn, trnh t thi gian cng nh ch mc tn v ch mc ni dung.

Ti mun cm n s gip ca tt c nhng ngi c cc phin bn ban u hay mt s phn v bnh lun, gip su tm cc t liu lu tr, cc bi bo, lm r mt s vn chuyn mn v gip bng nhiu cch khc nhau trong chun b cho cun sch ny. Ti lit k theo th t abc nhng ngi m ti nhn c nhiu s gip nht: Francis Bator, Bauer Tams, Csankovszki Kata, Karen Eggleston, Erds Hdi, Es Pter, Fazekas Ica, Gbor Luca, Jerry Green, Gyurgyk Jnos, Karinthy Mrton, Kende Pter, Kenedi Jnos, Krnyei Anik, Kovcs Mria, Zdenek Kudrna, Laki Mihly, Lnrt-Cheng Helga, Lcsel Pl, Lukcs Ilona, Majtnyi Lszl, Brian McLean, Mihlyi Pter, Nagy Andrs, Ngyesi Judit, Pajkossy Gbor, Parti Julia, Richard Quandt, Rainer M. Jnos, Rvsz Sndor, Rz Pl, Grard Roland, Henry Rosovsky, Sarnyai va, Schnner gnes, Simonovits Andrs, Robert M. Solow, Susan Suleiman, Sz. Kovcs va, Szeg Jnos, Vahabi Mehrdad, Varga Lszl v Sofia Weibull. Ti cm n c nhng ngi khng c nu tn y, v nhng ngi thc y vic vit cun sch bng tr li mt s cu hi v lm r mt s thng tin.

* Cc ch thch khng th c ch thch ca chng, v th cc ch thch cui trang cha c cc dn chiu lin quan n chng na.

24

Chng trnh Nghin cu Khoa hc C bn Ton quc [OTKA] (s ti: T 046976) gp phn chi ph nghin cu. Vin Nghin cu Kinh t hc ca Vin Hn lm Khoa hc Hungary gip bng cch m nhn x l hnh chnh s h tr ca OTKA.

Cng nh vi tt c cc cng trnh trc y trong mt thp k ri va qua, cng trnh ny cng c c mi trng truyn cm hng v nhiu h tr thc tin t ni lm vic ca ti, Collegium Budapest.

Ti lm vic vi nhiu bin tp vin nh xut bn, nhng him khi ti gp c ngi hiu k, xy dng v chu o n vy nh Gbor Luca. Krnyei Anik thit k hnh dng cun sch rt p mt. Ti mang n h v cc cng s khc ca Nh xut bn Osiris gip cng vic xut bn cun sch ny. Budapest 10-2-2005 Kornai Jnos

25

Chng 1

GIA NH, TUI NIN THIU 1928-1944

Ti khng phi l Marcel Proust hay Esterhzy Pter. Ti khng bit miu t kho, v v th ti cng chng th m t th gii thi th u, khng kh gia nh ca mnh. Ti nh mi bnh hay ging ca cha m mnh, nhng ti khng c khiu vn chng truyn t tt c iu ny bng li cho cc bn c hi k ca ti.

Tt hn ti vn dng th loi ring ca mnh m t v phn tch th gii quanh ti. By gi ti b sung vic ny bng thm mt nhin v na: vi ci u 77 tui hin nay ti c hiu v phn tch bn thn mnh. V sao v th no ti li tr thnh nh vy, nh ti l v ang l? Nh th ch yu ti s k v tui th u, tui thiu nin ca ti v gia nh ti, nhm gip cho vic hon thnh hai nhim v ny, hiu bn thn ti v thi i.

Cha ti

Cha ti tn l dr. Kornhauser Pl. Ti mang h ny, cho n 1945 khi

ti t quyt nh ly h Kornai. ng ni ti, Kornhauser Kroly l th ngui c. ng sng vng cao

Trencsn khi vn thuc v Hungary. Cha ti t ho l cu Trencsn c lm trong xng ca ng ni. Mun hn, khi ti ln, nu bn n iu ny th nhiu ngi ngc nhin rng mt ngi Do Thi li theo ngh th ngui trong mt thnh ph vng cao th k XIX, thay cho vic c mt qun ru hay mt ca hng. Cha ti vn cn nh, khi ng b ni mt. Bc ti gip cha ti hc tip, nhng v c bn ng t lc vo c trng trung hc piarist [trng dng], i hc lut, ri lm ngh lut s. Chc chn tm gng ca ngi cha cng c v, khi bn thn ti cng i con ng t lc. Nh nhiu ngi Vng Cao, b ti cng ni thng tho ba th ting nh ting m , ting Hung, ting c v ting Slovak. Hn ng phi rt c ti v chm ch, v ng c s nghip ng n t lc rt tr. Hiu bit ting c v s quan tm hng ng n cng vic php l ca cc hng c hot ng ti Hungary. ng nhn c ngy cng nhiu u nhim t cc hng ny, ri sau ng tr thnh c vn php l ca i s qun c ti Budapest. y thc ra l mt chc danh vinh d, bi v ng khng l nhn vin ca nh nc c. Chc danh c vn php l c ngha rng, nu cn n lut s cho vic k kt hp ng lin quan n cng vic

26

ti Hungary hay cho v kin dn s trc to n Hungary, th s qun gii thiu cha ti. B ti khng bao gi nhn vic khc, khng nhn v n li d, cng chng nhn v hnh s, cng khng i din cho hng Hungary. ng chuyn mn ho mnh nghim ngt cho v vic kinh t Hungary ca cc hng c.

Nh v vn phng lut s ng Akadmia, chnh trong to nh, ni by gi Vn phng Th tng hot ng. Mi y ti c gh qua . Bc vo phng lm vic mt thi ca cha mnh gy trong ti mt cm gic c bit, by gi mt nh kinh t hc bn ti lm vic . Vn phng ca b ti y sch lut Hungary v c. C ng ln m ti khng ai su tm cc sch khc. Cc sch vn hc u tin do ch ti, sau do ti mang v. Ti khng th tng thut ci m nhiu ngi thuc gia nh tr thc c th ni v mnh rng, ngay t khng kh gia nh ht th tnh yu v s coi trng vn hc.

T cc cu chuyn ca m v ch ti, ti bit l thi tr cha ti c nhiu, hay i xem opera, v c bit thch Wagner. n khi ti vo tui thiu nin, v ti c th t thy, th tuyt nhin khng cn du tch no ca ham thch ny. S ch tr tu ca cha ti tp trung vo chuyn mn.

Hy quay li s qun c. Sau ci cht ca cha ti hng chc nm m ti c nhc n rng, cha ti th ch ca mt lut s c tn l dr. Kldor Mikls, khi s qun phong lm c vn php l. Ci tn nghe quen quen. Ti thnh cng ln ra rng, Kldor Mikls, nh kinh t hc ln, c vn ca b trng b ti chnh Anh, sau gi l Lord Kaldor, l con trai ca ng lut s Hungary y. Mt ln chng ti ni chuyn vi nhau ti cn h ca Kldor Cambridge, v ni n cc ng b ca chng ti. Khi Kldor c tui nhng cn gin v s ghen tc gia nh mt thi li n ra. Hnh nh, trc na th k nh ngi ta nhiu ln chi cu thanh nin Kornhauser, ngi th ch ca ng nghip Kldor gi.

Khi anh c ti, Bandi, v ch Lilly ti cn nh, b ti quan tm nhiu n h. Lilly nhiu ln nh li nhng k nim p mt cch cm ng, nh li cc cuc i chi vi b, cc tr chi chung, cc cuc tr chuyn. Cho n t tr con th hai, khi anh Tomi v ti sinh ra, b ti khng cn ngh lc, cng chng cn kin nhn quan tm n chng ti. Trong ti khng c k nim v mt gi pht m m chung, v mt cuc ni chuyn l th no c. S quan st s nhiu ln tr li trong hi k ny l, ti khng c cc ng thy. Ti phi bt u s phn y. Nh tt c tr con v thanh nin, ti cng coi cha mnh l tm gng v nhiu mt, v ngy nay ti cng coi nh vy. Nhng trong i sng tr tu ca mnh ti khng c thy hay s ph. ng l mt ngi thng minh v c hiu bit rng, nhng bng li ng chng chuyn cho ti t g v cc quan im, nhng hiu bit v kinh nghim ca ng.

27

Khi ti sinh ra ngy 21-1-1928, cha ti 47 tui. Chc chn tui cao cng gp phn vo vic ng t quan tm n anh Tomi v ti. Nhng hon cnh quan trng nht, ci lm thay i thi ca ng, l s r ngot xy ra v tnh hnh chuyn mn-sinh hot x hi ca ng. Ti vn cha c nm tui, khi Hitler ln nm quyn. Nh trong nhiu lnh vc khc ca cuc sng, trong h thng quan h a phng ca cc s qun nc ngoi cng khng xy ra Gleichschaltung, s chuyn ton b sang ch Hitler trong mt sm mt chiu. Tri qua nhiu nm, th quyn lc nazi mi ng tr trong mi t bo ca h thng ton tr. Ti khng bit, thi im no l lc t cha ti khng cn c dng hm c vn php l ca s qun c na. Mt chc danh ny u tin ch c ngha l, s qun khng cn ngh cho cc hng c na, tuy mt thi gian cc hng khng bt buc phi ct t quan h vi ng. Tuy vy, cc khch hng b i dn dn. ng, vn c doanh nhn c trung thnh vi cha ti cho n khi ng mt.

Cc khch hng tha dn, v thu nhp gim theo. B chng bao gi bn v chuyn vt cht vi chng ti, v sau, tuy vy, ti c th khng nh rng, ng ngy cng dng n ca ci tch t c trc , ch khng phi thu nhp thng xuyn duy tr gia nh. Chng ti, nhng a tr hn, khng cm thy cc ni lo my. Chng ti sng giu sang, trong cn h rng v t tin ni thnh, t mi ma h chng ti chuyn sang villa p ca chng ti i Hoa Hng. Khi chng ti cn nh, c bo mu ngi c bn chng ti, nhiu ngi gip vic v ngi lm vn phc v gia nh. B ti i li mt phn bo him ln tin, bn cc trang sc v cc m ngh ca gia nh, b vo s st gim thu nhp t vn phng lut s.*

* Mi y ti tm thy ghi chp ca b ti, trong ng nu chi tit cc khon bo him nhn th ca mnh. ng cm thy c bit quan trng lo cho m ti. Bt lun ng c thn trng n mc no, tt c cc thng v ca ng u tht bi. Cc khon bo him mua trc chin tranh th gii ln th nht chng cn g do lm pht kinh khng. Rt ra bi hc ny, u cc nm 1930 ng mua bo him mi c gi tr ln gn vi gi tr la vng theo nm lch xc nh nhm gi gi tr ti mt hng bo him c loi ln nht th gii. ng cm thy by gi mnh k hp ng bo him an ton mt trm phn trm. Lm sao ng c th nhn thy trc c rng, trong cc nm 1940 h thng cng sn s quc hu ho cng ti con Hungary ca hng bo him Berlin, v nho bng nguyn l gi gi tr, s tr mt khon tr cp nh nc ci cho m ti vi gi mt la vng bng mt ng forint. Tht cm ng v xt xa c thy s chm lo yu thng, cn trng ca cha ti m lch s ch xo ln.

B ti ch dn rt chi tit cho nhng ngi tha k: s phi tin hnh ra sao trong vic bo him. Ti nhn ra chnh mnh: ti cng thng li nhi cc ch dn nh vy cho cc cng s hay ngi thn thch ca mnh. Mt phn nhng ngi lin quan chp nhn vi li cm n, nhng ngi khc th mm ci, nhng c ngi khc t mt cch bc tc. T u ti li ging b ti v kha cnh ny? C l ti nhn thy nhng biu hin

28

Cm nhn b y ra ngoi ngnh c th l th thch nghim trng i vi ng, khi ng vn trn y nng lc tr tu v hiu bit chuyn mn, v ngh lut s l rt quan trng di con mt ng. Xu th lch s tai hi c th gy cho ng nhng lo ngh trm trng hn th nhiu v lm ng lo lng, cng cc th khc xu th cng gy ra thay i tnh hnh ngh nghip v vt cht ca ng. S thng tr ca Hitler ngy cng l b mt tn nhn ca n, c tin v xua ui ngi Do Thi, xy ra Anschluss, tc l s thn tnh nc o (mt ngi anh cha ti sng Wien), h xm chim Czech v Hungary, Hungary h a ra cc lut Do Thi u tin, v chin tranh bt u.

Mt nguyn tc nghim ngt ca cha ti l, khng mun tham gia tch cc vo bt c ng hay phong tro chnh tr no. ng c nhng k nim xu v thi cng x 1919. Tuy nhin suy ngh ca ng l xa ci thi ngi ta gi l bo th. Ti khng nghe thy t ng nhn xt theo hng chng nhng ngi cnh t. ng l ngi ng k mua bo bui sng, t jsg, theo nguyn tc t do, v nu mua bo khc th cng l n phm ca bo ch t do. Trong chng mc, ni chung c th rt ra kt lun t nhng li ni ca ng, ti ngh, ng l ngi c u c t do. Nhng trong khi ng mun ng xa chnh tr- lch s trn vo cuc sng ca ng v ca gia nh lc u ch vi ting sm xa xi, ri vi st nh ngy cng gn.

ng chng bao gi t chi gc Do Thi ca mnh, nhng ng cng khng nhn mnh n. Trong cuc sng x hi ng c nhiu bn Do Thi, nhng cng c cc bn khng Do Thi. ng l ngi tin cha, nhng khng theo o, ng khng i nh th Do Thi, ng khng tun th cc quy nh thnh vn ca l nghi Do Thi gio. Tuy nhin ng lun hin cc khon t thin cho tri tr m ci ca gio x Do Thi. C l k c b m ci ca ring ng khin ng lm vy. ng xa lnh suy ngh ci sang o c c [thin cha], v nh th cn mt s ng ho ca ng.

ng t ho ln n cp i u trong chin tranh th gii ln th nht v nhn c cc phn thng cao qu. ng khng h do d nhn mnh l ngi Hungary. Khi anh Bandi thc s phc v mt nm trong qun ng v cui cng phc vin vi t cch h s, b ti t may qun phc cho ng v con trai. C nh chp v h, trong ngi cha v a con trai mc qun phc i u v h s b chn nhn thng t tin - mt hai nm sau bn qun cnh Hungary a ngi cha ln tu chy v Auschwitz v ngi con trai mc thng phc, lm lao dch di s ch huy ca qun i Hungary, chu gi rt v bnh tt v cht khc quanh sng ng.

nh vy (ti khng nh n chng), v ti theo hnh mu ? Hay phi chng cch ng x ny cng c sn ngay trong chng trnh gen di truyn?

29

Gia nh

B ti - c trong thi gian thu nhp teo li - vn lun ho phng vi chng ti. tui thiu nin khi chp nh tr thnh nim say m ca ti, lp tc ng mua cho ti my nh tt nht thi , v khi cn n thit b trng v phng nh, nguyn vng ny ca ti cng tc khc thnh s tht. Khi su tm sch tr thnh am m ca ti, ng li gip bng tin. Nhng trung tm, ngun m cng ca gia nh khng phi l ng, m l m ti, c tn thi con gi l Schatz Aranka, mun hn tt c chng ti u gi b l Muny.

Cc c bo mu ng yu trng coi chng ti khi nh. Ti nh li tt c h vi nhiu yu mn, ti thc s qu mn c cui cng, c Liesl mnh d, tuyt vi. Ngay c nu cng vic hng ngy l ca c gip vic, m ti tm ra hng trm dp by t s yu mn du dng ca b. B khng c hc, khng c hc vn, nhng tr c t nhin ca b sc so. Sc p tinh t v th v ca b i cng vi s thanh lch t nhin, vn c ca b. C l Freud l ngi xc nh rng: s t tin v hoi bo ca ngi ln ph thuc phn nhiu vo vic khi tr nhn c bao nhiu yu thng t m on u cuc sng. Gia cc chuyn m Muny vui v k i k li c chuyn rng, trong bn a con b au n nht vi ti khi mang thai. Khi lin tc cm thy kh chu, bc s ca b lm yn lng bng cch ni: B s thy trong a tr ny nhiu nim vui nht. Cu ny ngay t thi ti cn nh b ni i ni li cho ti nhiu ln. B khng chi rng, trong bn a tr ti l con cng ca b. B nhit thnh mng vui vi mi thnh cng nh ca ti, b khen v ng vin. Ti khng h nh mt ln duy nht no, khi b chi. B khng bao gi kim tra vic hc hnh ca ti. Khi cn nh nu ti phn nn v tht bi hay kh khn v hc tp, b khng cho li khuyn, m ch ng vin: Ri con s gii quyt. M khng s, ri con s lm xong. Ti khng th tng tng ra s khch l mnh hn loi li khen ny v lng tin v iu kin ca m.

Trong gia nh chng ti hon ton khng bit n trng pht thn th. Mt ln anh tr ca ti nh mt thanh nin hng hc bt u vt nhau vi mt thiu n lm ni tr trong nh. y khng phi- dng t ng ngy nay- l quy ri tnh dc, nhng vt qu gii hn, m cha m ti cho l c th chp nhn c. Bui ti b ti vo phng ca chng ti v p mnh - khng phi vo anh Tomi ca ti m vo sn ging. Bng cch ny v vi li qu trch ng th hin s tc gin ca mnh. y l s trng pht ln nht sut thi tr con ca ti. Cho n 1944 ti cha tn mt bt gp s tn nhn ca con ngi, ti khng tri nghim v cng khng thy bng con mt ca chnh mnh s au n thn th do c gy ra, ti khng nghe thy s la tc gin, s nho bng. S gh tm li

30

to ting, li la , v cn hn na s lm nhc thn th nhng ngi khc, vic nh ngi, s gh tm vic hnh h ngi hn su trong ti.

Cuc sng ca anh c ti, anh Bandi sinh 1914, bt u vui v v ha hn. Khi gn hc xong i hc, mt bn anh chun b di c sang Anh. Anh cng mun i cng bn, nhng cha ti khng ng . Ti khng bit chnh xc l l ca cha mnh, nhng mun hn, ti bit t li ca ch ti, b ti vin vo chng ti l ngi Hungary, ch chng ti l y. V ng cng vin dn rng, anh c phi vi gia nh. Anh ti khng c tnh ni lon, v chp nhn s cm on ca cha. Nh ti nhc n, anh chm dt cuc i ngn ngi ca mnh trn mt trn Nga. V chnh lch tui tc ln ti c t quan h vi anh, nhng vi nim thng yu v vi tri tim au nhi v ci cht sm ca anh ti nh li c tnh ng mn v hi hc ca anh.

Trong cc anh ch em ti si dy tnh cm v tr tu gn ti nhiu nht vi ch Lilly hn ti chn tui, sinh nm 1919. Chng ti cng c th, ch a cho ti cc tiu thuyt ca Karinthy, ch chi ln u cho ti nghe Debussy v Schumann trn dng cm. Chc hn ch lng t tin vo ti, vo mt thiu nin lng ngng, gy cm, rt r, rng c b ch xinh p v thng minh ca mnh coi trng, c ch ni chuyn v cc vn ln ca cuc i, c ch a vo hi bn b.

Quan h ca ti vi anh tr, anh Tomi, khc xa n th no! Anh sinh nm 1925, ch hn ti ba tui, chng ti cng hc mt trng kh lu, chng ti c chung c gia s. Chng ti chi vi nhau nhiu, v nh thng thy gia cc anh em trai - mt cch thn thin hay t thn thin i khi chng ti cng nh nhau na. Nhng ngay khi con gi bt u quan tm n anh Tomi, anh hon ton xa ri ti. Chng ti chng bao gi cng i vi hi bn b, chng ti khng c bn chung, cng khng xy ra mt cuc ni chuyn c ngha no gia chng ti. Vic ny thc ra vn th trong cuc sng ngi ln ca chng ti na. Tnh ch em thn thit, gn gi kt ni chng ti cho n ngy ch Lilly mt. Mi quan h y khng ch da trn tnh cm m c trn cc gi tr tr thc chung na. Ti c th d dng trao i kin chnh tr sinh ng v ni v cc xc cm vn hc chung ca chng ti vi ch ngay c khi ch nm bt ging sut nhiu nm.* Ngc li, cc cuc gp g vi anh Tomi lun lun ch hi ht,

* Lilly, tn khi ly chng l b Grdonyi Andor, lm trong lnh vc k ton doanh nghip, ch v hu vi t cch kim sot vin chnh. Ch sng theo cc nguyn tc nghim ngt nh mt ngi c phong thi vng vng. Ch t ni v mnh, nhng lun lun ci m trc nhng lo u ca ngi khc. Tht cm ng thy mi quan h thn thit, chn tht m b ch gi nm nhiu nm trn ging to ra vi con gi Judit ca chng ti v cc chu Thu in, Zsfia v Anna, ca chng ti, bn chng thc s say m b. Lilly mt nm 2002.

Anh Tomi ti, Kornai Tams, tt nghip trng Cao ng M thut Cng nghip, v nh lm ho s ho. Nhng vo nm 1945 khi anh tr v t tri tp trung lao ng, anh

31

mc cc cuc tn gu vui. Trong vic ny ti thy bng chng rng, tnh di truyn chung c cy vo cc t bo no ca chng ta v mi trng gia nh v trng hc rt ging nhau, gn nh nhau l khng hai anh em rut gn b li vi nhau. Ci c nhn trong ti v trong anh Tomi, v ci m chng ti khc bit nhau, tc ng mnh c th khng ch n mi quan h ca hai chng ti, m c n din bin rt khc nhau ca tnh cch v s phn ca hai chng ti na.

Trong gia nh Kornhauser hai b m v bn a con thc s thng yu ln nhau- nhng, v kha cnh cc hot ng hng ngy v cc cuc gp g, chng ti khng sng cuc sng gia nh quen thuc. B m ti gn b vi nhau v cng cht ch, nhng tr con th sng cuc sng ca ring mnh, c lp vi b m v vi nhau.

Khi vn phng c chuyn v nh , khng phi mt ln vo bui chiu m ti n mc thng phc, v ngi vo phng i gia cc khch hng. Nh th b mun bo hiu: n lc chm dt ngy lm vic ko di. B ti buc phi b cng vic li, v i cng m ti. Hu nh mi bui ti ng b i n hiu, khng c chng ti. n chung c nh hu nh khng c bit n gia nh chng ti. Mi ngi n tra v n ti ring; khi i v khi c thi gian. Gia nh him khi t tp n chung, nu c, thng l ngoi tri vo ma h, ti nh ngh mt ca chng ti.

Quay li vi ti, b m v anh ch ti khng can thip vo vic ti chia thi gian ra sao, ti hc lc no v bao nhiu, ti gii tr vi ci g v vi ai, ti c g, ti i xem cc v no. Nm th mi ho c bit vo ma h chng ti cng i xem biu din ngoi tri, hay cng nhau xem pho hoa ngy 20 thng Tm t bi c trn i Hoa hng. Tuy vy nhng tri nghim chung ny ng ra c th coi l ngoi l.

Ti t quyt nh rng, khi ti khong mi ba-mi bn tui, t nay ti s i nghe ho nhc u n. Mun hn ti xut hc chi dng cm. B ti gip kim thy dy dng cm. Cng chng phi bt c thy no, m l nhc trng Sndor Frigyes, khi ang khng c vic lm, sau l nh dy nhc ln v ngi sng lp dn nhc, ng dy cho n khi cuc xm chim ca c chm dt chuyn li k ny. T ti quyt nh vo gia cc nm hc cp ba rng, ti mun hc ting Anh ngoi trng. Trong mi trng hp b m ti chu cp kinh ph, nhng, ci ti lm, ti khng lm theo xut hay li khuyn ca h, m lm theo d nh ca ring ti, t quyt nh ca ring ti.

mau chng chuyn ngh v t n cui i anh lm trong ngh qung co. Anh l mt trong nhng lnh o ca hng qung co nh nc, ri lm ngn hng OTP. Anh t ho rng, theo sng kin ca anh ngi ta to ra cc qung co u tin tr thnh ngn ng cho x s [lott] v x s c bng [tot] Hungary. Tomi mt nm 1996.

32

Khng d nh gi v nh gi tc ng ca kiu nui dy ny. Mt mt, cm gic c n hay b b c n hnh thnh trong ti. Nhng, mt khc, mt ln cho mi mi hn su trong ti thc, hay ng hn cm gic rng, ti phi t chc cuc sng ca mnh theo suy ngh ca ti mt cch c lp, trong c vic ln ln vic nh. Khng phi l tp cho quen thi ch k, bi v mi thnh vin gia nh chng ti u c gng nh nhn vi cc thnh vin khc, chng ti khoan dung, ch khng quy ry hay chc tc nhau. Ni c th v cn, th chng ti gip nhau. Nhng chng ti khng to thnh mt cng ng gia nh no y. Ngy nay ti cho mnh l ngi theo ch ngha c nhn c thc, ti tha nhn rng, s tn trng ch quyn ca con ngi l mt trong nhng iu rn o c quan trng nht. Ti cng tin rng, u tin v trn ht ti chu trch nhim v cuc sng ca ring ti, v cc thnh cng v tht bi ca ti. Ti cm thy l ngha v ca mnh rng, ti hy gip nhng ngi khc, nhng ti khng l sinh vt cng ng, thm ch ti khip m nu ngi ta nh la vo bi ro tp th no . Chc chn l ci ngy nay- sau nhiu khc quanh v ng r - ti tuyn b mt cch c thc, v vic c cc tc phm trit hc v mt kinh nghim sng di cng gip hiu ci , c nhng kinh nghim ca thi nin thiu v ca li sng gia nh lm hn su trong cc tng su hn ca tm hn ti.

Trng ch c Ti bt u hc Trng ch c (Reichsdeutsche Schule). Nh b

m ti u ni thnh tho ting c, v nh cc c gip vic [Fruleine] ngi c, ti ln ln vi hai th ting. Trng dy tt c cc mn bng ting c, tr cc mn ting Hung, vn hc Hung v lch s Hung, v vic ny khng gy cho ti bt k kh khn no.

Ti c nhn vo hc nm 1933, trc hn tui. Vic bt u cuc sng nh trng c ca ti trng vi khi u ca s thng tr nazi. Ngi ta thng hi ti, lm sao li c th rng, b m ti l ngi Do Thi li i ghi danh ti vo y.

T nhng iu c ni n y cng r rng l, cha ti c quan h mt thit vi c. ng c nui dng phn ln trong vn ho c, bn cnh lut Hung ng hc lut c. Cc khch hng ca ng l nhng ngi c, trong phn ln cng vic ng s dng ting c nh ngn ng lm vic.

ng l c th bit rng Hitler v nhng ngi theo ng ta l nhng k cm th Do Thi, c mm ming m mu. Tuy vy, cha ti, cng nh nhiu ngi c v khp th gii, chc tin rng, ch thng tr ny s ch ko di mt thi gian ngn. Tinh thn c c ngha l nh cao ca nn vn minh lm sao c th chu c by ln ny? ng khng on trc

33

c rng, khi nc c bc vo con ng ny, vo con ng th hn, th cui con ng ri s l phng hi ngt.

B m ti ghi tn ti vo Reichsdeutsche Schule hiu bit ngn ng ca ti tip tc pht trin, ngoi ra bi v n l trng c ting rt tt. Khng ch cc nh ngoi giao v cc doanh nhn c sn sng gi con h n hc, m c nhng ngi nc ngoi khc na. Gia cc bn hc ca ti bn cnh hc sinh Hung c c hc sinh o, c, M v Th Nh K. Nhiu ngi ni ting hc trng chng ti: Gimes Mikls, nh bo chnh tr gia, lit s 1956, Darvas Istvn, ngh s din vin, Szkely va, n v ch bi Olympic, Karinthy Ference, nh vn, Halsz Eld, bc hc gio s c hc.

Cc thy gio c hiu bit tuyt vi, c kinh nghim v kin nhn dy chng ti. Trong tm nm m ti , trn gi hc ti khng h nghe thy mt li bi Do Thi no d ch mt ln duy nht. Ti khng nh li li tuyn b no ca ngi Hitler v s thng tr ca ng ta c. Khi di lnh ca Berlin chng ti phi ri trng, h t nh gii li nhn qua thy dy thn hc ngi Do Thi n b m ti rng, nm hc tip vo ma thu 1944 phi chuyn con sang trng khc. Ngay c khia y h cng cho php nhng hc sinh lp 12 ch cn mt nm hon tt vic hc ca mnh vi t cch hc sinh t hc, v c th thi tt nghip. C l l, cc thy gio theo nguyn l t do nht c chun ra nc ngoi, th d n trng Hungary, trn khi cuc sng trong nc ang tr nn khng th chu ng c na. Trng chng ti l mt c o thn thin khng ch trong bin c ca th gii nazi c, m c trong i sng nh trng Hungary to thnh mi trng trc tip na, ni c th cm nhn thy s dch chuyn theo hng thn Hitler.

Ti nh li cc thy ca trng c vi lng bit n v knh trng. H tp cho ti quen hc c c s, suy ngh ng n, v cung cp cho ti lng hiu bit ln. Tt c vic ny ngy nay vn c li cho ti. Nhng ti khng gp nhn cch gio vin tht s ln. khng c thy no to sng, m nhn cch v vic dy to ra n tng tr tu hay o c tht s i vi ti.

Qu tng ln ca Trng ch c l s hnh thnh tnh bn sut c i. Kende Pter l bn cng lp vi ti t lp mt, mun hn anh tr thnh nh bo, mt trong nhng lnh t tinh thn ca t di c 1956, mt nh bc hc chnh tr hc. Chng ti cng hc vi nhau qua tm lp, mun hn cc ni lm vic chung ca chng ti trong phong tro thanh nin, trong lng bo. Chng ti cng tham gia nhiu loi u tranh. Ngay c nu s di c sang Paris ca Pter c lm xa cch chng ti v mt a l hn ba thp k, tnh bn vn cn n tn ngy nay v cn mnh ln. t ngi c th khoe c nh ti: tnh bn ko di by mi nm gn kt ti vi ngi bn thn nht ca ti.

34

Tm con ng tinh thn

Ti chuyn t trng c t hp cc hc sinh c xut x dn tc a

dng v v th c tnh th gii no , dy chung nam v n hc sinh nh mt ngoi l him hoi khi , sang mt mi trng mi, bo th, l trng trung hc nam Werbczy ng Attila. Nn, hu trng x hi ca a s bn cng lp v cng trng ca ti l gii trung thng lu khu th Krisztina v thnh Vr. Khi chin tranh n ra. Trong trng hc trc, cc thy gio t kim ch khng by t kin v cc vn chnh tr v chin tranh. trng ny thy ch nhim ca ti ln ting ca ngi s cm qun ca c, v trong thi gian cuc chin Stalingrad ng ta ht ln ny n ln khc d on chin thng ca qun c. ng dy ba mn chnh: latin, vn hc v lch s Hung. ng tuyn b trc nhiu bn hc ca ti, hc sinh Do Thi khng th nhn c im xut sc t c ba mn ca ng. ng ta gi li. Hai chng ti l hc sinh Do Thi, thc ra c hai u mc ton im xut sc, nhng thy ch nhim Hegeds lc mn ny khi th mn khc ch cho im tt. y l s gp g c nhn u tin ca ti vi s phn bit khng che du.

S phn bit th hai khng cn gn vi s thin v ca gio vin, m gn vi quy ch nh nc c hiu lc i vi mi ngi. Mt trong nhng du hiu ca s tham gia chin tranh l hc sinh trung hc tham gia bi dng qun s. Nhng ngi tham gia bi dng c gi l levente. Khi ti cn hc trng c, tt c hc sinh nam u tham gia o to levente chung. Vic ti chuyn sang trng Hung trng vi vic ngi ta tch i s o to qun s thnh hai nhm, nhm hc sinh Do Thi v nhm hc sinh khng Do Thi. Ti khng th ni rng h i x vi chng ti c bit tn nhn. Ci ti cm thy thc s lm nhc, l s tch cc levente Do Thi ra, l s thc trn tri ca s loi tr, ca s phn bit.

Lp, m ti vo hc phn ln cng hc vi nhau nm nm, tip nhn ti mt cch thn thin. Ti cng i nghe ho nhc, i xem biu din nh ht vi mt vi ngi, chng ti tranh lun v sch vi nhng ngi khc. Tuy nhin, ti khng kt bn tht thn vi bt k ai, ng hn cc quan h bn b trng c tip tc pht trin. Ci lin quan n mi trng nh trng trc y ti ni, cn ng hai ln vi trng ny: ti khng gp mt nhn cch nh gio ln no. Ti nh n nhng cu ni c v sc so ca thy ny thy n, n tc phong c bit ca thy no , nhng s ch dn vng chc ti chng nhn c t ai c.

Tr nhng hiu bit khch quan, nhng th ti nghe c trong trng v lch s, v trit hc, v tinh thn con ngi u ri rng ht. Ti t o to mnh, ti t pht trin s thch v suy ngh ring ca mnh. c tc ng tinh thn ti c ngu nghin cc sch. Ti say m mua sch, v su

35

tp sch ca ti tng ln ng k.* Ti ng k vo th vin ca nht bo jsg mi m gn nh chng ti, v t ti mang sch bo v nh c. Ti kh bit mnh nn c ci g. Mt trong nhng sch ch ng ca ti l cc cun lch s vn hc Hung v th gii ca Szerb Antal. Trong khi thy ch nhim ca chng ti ni mt cch mit th v cc tc phm ti ny v hu nh cm chng ti c chng, th i vi ti cc cun sch ny cho ti s ch dn v gi. Lch s vn hc Chu u ca Batits b sung cho Szerb Antal. Cc tc phm m nhng sch hng dn ny nh gi l cc tc phm ln, ti c gng c ln lt ht. Ngy nay c v khng th tin c l ti dnh nhiu thi gian n vy cho vic c ny. Thng ti dy t sng sm, v khi trong mt-hai gi ti hon thnh mi vic hc tp ca trng. Hc xong trng c bui chiu v bui ti ti dnh gp g vi bn b, ni chuyn hay c sch. Tun ny l Chin tranh v Ho bnh, tun khc l Anh em nh Karamazov, Balzac v Flaubert, Mikszth v Mricz Zsigmond, Arany Jnos v Jzsef Attila, cc th dch ca Kosztolnyi v Tth rpd, v ti c th lit k tip di di nhiu n tng vn hc.

Ti tm kim lm lt cc bi bo ni v khoa hc tinh thn v ngh thut trong cc ph bn cui tun ca cc nht bo, v da vo y ti th la chn ci ti c. Chc chn, cui cng th cc tro lu chnh lc gi ti c cc tc phm ca Ortega y Gasset, Huizinga hay Oswald Spengler. Ti vui mng l mnh c th tm kim cc cng trnh tng quan rng hn v mi lnh vc, th d nh lch s trit hc ca Durant. Chc chn l, vi ci u 14-16 tui ca mnh ti ch c th hiu c na ni dung tht s ca cc tc phm. chng c ai cho ti ci tay vn th gii quan vng chc, b m ti khng, anh ch ti khng, tn gio m ngi ta dy trong cc gi thn hc cng khng, cc thy gio ca ti cng khng. Ti ng i vi mi t tng mi, ti long chong v phiu bt gia cc o l v cc cu tr li kh d cho nhng thch thc ca th gii. Mt ngy, khi Dostoyevsky nh hng ln ti, ti cm thy mnh phi theo o c c. Ngy khc, c l do c Anatole France, th gii quan chm bim lm ti say m, v iu ny ch mnh ln, khi ti c Candide ca Voltaire.

Trong cc nm ny khng hnh thnh trong ti bt c loi tng tng v vic, sau ny ti s theo ui ngh g, nu ti tr thnh ngi ln. Em trai h ca ti, Gyrfi Pl ngay t thi mu gio quyt nh rng, s l * Cc bn ca gia nh gi gn chng cn thn trong cc thng b truy n. Ngay sau khi chng ti ra khi cc tng hm, ti vi v mang cc cun sch yu du v, chng li gn ti. Chng tri qua c t bao vy Budapest ko di t N en 1944 n gia thng hai 1945, cc cuc nm bom v cc cuc cp bc. Vi tun sau, tuy vy, tr mt quyn duy nht cn tt c u b mt khi u nm 1945 nhng binh lnh Soviet ui chng ti ra khi nh mnh. Cun duy nht cn li, sch c a thch ca ti, l cun Tonio Krger ca Thomas Mann.

36

ngi cp cu v ng th. Trong ti khng c thc ch hng nh vy. C l lc cng xut hin trong ti vi c tnh, m mun hn pht trin trong cng vic nghin cu. Ti thch trt t trong cng vic ca mnh. c trong ti n lc mnh no y khi ti bt u th g , th ti lm n trn vn. Nu ti chp nh, th ti tp trung mi sc lc ca mnh cho n. Nu ti su tm sch, ti c gng sao cho th vin ca ti c tt c cc cun sch c coi l tuyt tc. Nu ti quyt nh su tm tem, th ti c album y nht c th. Ngay khi s hn n, ln xn, ba bi, cng vic b gia chng lm ti phin lng.

Nhng cc c tnh ny v nhng c gng ny chng c lin quan g n chiu hng quan tm tr tu c. Nu (by gi nhn li) phi ngoi suy ra s pht trin ca khun mt tinh thn ca ti lc 14-16 tui cho cc nm tng lai, th ng hn s hin ln mt khun mt nh ng vn, ngi c l s vit ph bnh vn hc vay vi u vo cc vn m hc. Vn chng h c du hiu no ca con ngi, m mun hn quay sang cc vn nng bng ca x hi; ngi m mi hai-mi bn nm sau tr thnh nh nghin cu kinh t hc.

Khi ti tin rng, theo ngy cng nhiu hiu bit tch t trong ti, th ti cng hiu th gii tt hn. Thc ra ngy n sang ngy kia lp trng mi hn ghi ln lp trng c (nh chng ta quen dng ting lng ca gii tin hc hin nay). S thc l ti i xung lc tinh thn thc s, mnh vi tri tim rng m v tr tu m - v xung lc ny n vo nm 1945. Nhng ng chy trc n vy. Ti vn ang cc nm trung hc bc trn, v ti vn trc tn thng ca nm 1944.

1944: s phn ca cha ti Ngy 19-3-1944 bt u nh nhng ngy ch nht khc. Ti chun b i nghe ho nhc vi mt bn ti. Bui ho nhc b b; qun i c bt u chim ng Hungary.

Mt-hai tun sau b ti nhn c giy triu tp, ging nh giy gi nhng ngi Do Thi i lm ngha v lao ng. Sau bn mi tm gi ng phi c mt ti a im cho trc, vi trang b tri, vi chn v cp lng, vi thc n ngui cho hai ngy. B ti khi qua 63 tui y khng th l giy triu tp lao ng hp l, c hn tui l 60.

Linh cm xu dy v cha m ti. T cc tin tc in thoi h bit r l, cng vi b ti cc tr thc v doanh nhn Do Thi c ting tm cng b triu tp. Che m ti khng ko l tr vo cc cuc m lun hi hp v cng thng. V sau, ti ti hin li t chuyn k ca m ti, h cn nhc nhng la chn kh d no.

37

M ti ngh ti vic hai ngi t t. ngh ny b loi b; trong thi gian nguy him ny h khng th b mc cc thnh vin khc ca gia nh. M ti hi b ti, c th trn i khng. Bi v h c cc bn qun mnh, trong c c nhng ngi c; c ngi cho ni n nu. B ti kin quyt trnh vic ny, v hai l do. L do th nht: ng cm thy ri ro qu ln, v s rng, nu h tm thy, h s tr th m mu khng ch ng m c gia nh. Th hai: giy triu tp l lnh ca nh nc, m lnh th phi chp hnh. y ti i n mt trong nhng ci c bn ca th gii quan ca b ti. ng l lut s. Cng khng phi bt c loi lut s no, m l ngi tn trng php lut v lut mt cch hng say v ht sc kin nh. Chc chn trong kinh nghim ca ring mnh, cng nh trong sch bo, ng gp cc trng hp, khi o c v php lut ghi thnh khon mc mu thun vi nhau. Ti chc hn l, ng cn nhc i cn nhc li: lut php do k bo cha p t l php lut kiu g, lut do cc ngh vin gi lp ra trong s ch p cc quyn s ng ca con ngi l loi lut g. Tuy nhin, khi ng trc tnh th lng nan tn khc ny trong i mnh, con ngi c o c trong sng v rt n tnh trung thc v lim chnh ny p dng cng thc n gin nht. Ch th ca nh nc l ch th ca nh nc, lnh l lnh. Phi thi hnh.

Nh tr nn sng t, h la khong mt-hai trm thnh vin i din ca gii u t Do Thi Budapest lm con tin trong cc tun u sau s chim ng ca qun c. u tin h b gi c s o to gio s Do Thi ng Rkk Szilrd, gia nhng iu kin tng i chu ng c, di s gim st ca hin binh Hungary.1 Sau vi tun h c php cho gia nh n thm. C hai anh ti lc y phi lm lao ng ngha v, anh c Bandi chin trng Nga, anh Tomi Bor thuc Nam T, nh th h khng th cng vi chng ti. Chng ti gp nhau sn trng o to gio s: m ti, ch ti v ti. Nt mt v li ni ca b ti bnh tnh v - nu tr nh ca ti khng nh la- hu nh vui v. khng c nhng li xc cm. ng a ra nhng li khuyn thc tin cho m ti, ngi n lc ch quan tm n cng vic v ni tr, v cc cuc t hp bn b v h hng v v l tr; cng vic tin bc v cai qun gia nh u do b ti lo. Nhng vic ny t nhin ln u m ti, v b ti c cho m nhiu loi thng tin. Mun hn ng gii c th na. ng xut, phi lm g vi nh , phi t cc h s lut s ca ng u.* khng c nhng li chia li c trong cuc gp ring ln trong th, ch c nhng li cho u yn quen thuc trong gia nh chng ti.

Chng ti chng bao gi nhn thy cha na, ng chng bao gi vit th cho chng ti na. * C th, ti cng theo hnh mu ca cha hay tha hng t ng c tnh l, ti lu tr cc h s cha cc bi vit v s sch ca ti rt ngn np.

38

Khi cn c s o to Gio s Do thi, mt chin dch cu ng c tin hnh. Mt s khch hng c trung thnh lp ra mt on i biu nh, v h cng i n gp i s Edmund Veesenmayer, l Gauleiter [Lnh t vng ca ng quc x] ng s c c sang Hungary khi chim ng. H yu cu ngi c hy can thip vi chnh quyn Hungary th b ti v nh. H vin n nhng cng lao m lut s dr. Kornhauser Pl trong nhiu thp k c c trong vic i din cho cc li ch kinh t ca c Hungary. Mt trong cc thnh vin ca on i biu sau k li chuyn ny cho m ti. Veesenmayer ni gin, v e do nhng ngi xin rng, s nht h bn cnh Kornhauser, nu h khng ct khi vn phng ngay lp tc.

V s phn tip theo ca cha ti ch c nhng tin tc khng chc chn. Hnh nh u tin ton b nhm b chuyn n Horthy-liget (rng nh Horthy, tn hin nay l Szigetszentmikls). tuy cc iu kin c kht khe hn, nhng cuc sng (tri) tp trung vn tip tc mt thi gian.2 Mt ngy tnh trng ny t nhin chm dt. Tt c h b tng ln mt on tu trc xut hng v pha Auschwitz, b a vo tri hu dit.

Ci cht ca tt c su triu nn nhn Holocaust [s hu dit ngi Do Thi] l bi thm; i trc mi ci cht ca mt ngi b git l mt chuyn i ring v duy nht [ca tng ngi]. Nt c bit ca s phn cha ti l ch, vi s tham gia tch cc ca cc nh chc trch Hungary s thng tr tn bo c git ng, trong khi ng u tranh v s trong sng v s hp php ca mi quan h c-Hung. ng, ng khng ng h Hitler, v khng cng tc vi s thng tr nazi. Nhng ng phi cht khng phi v s ng xa th ng ca ng, m l v ng l ngi Do Thi.

Ti va ni trn v nt c bit khc ca chuyn thm thng ca cha ti: ng l mt k phc v ngoan ngon ca s tn trng php lut, ngi bo v gng mu ca tnh php l khng mun i u vi chnh quyn nh nc. Nh con cu nn nhn khng c kh nng bo v v vng v i n l st sinh. ng l nn nhn ca s lm dng lut php, lm dng lut, v lm dc quyn lc nh nc th bo nht v v nhn o nht.

1944: s thot cht ca ti

Gi nh cha ti c nh, chc chn ng xen vo chuyn ti nn lm g. Ti khng bit, ch no mnh hn. ch ca cha ti, ngi nh ti nhc n- trong giy pht quyt nh quan trng bng s cm on ngn cn anh Bandi di c? Hay ca ti, ngi c cho lm quen vi s c lp hon ton trong vic nh nht ca cuc i?

Sau khi b ti ra i, v m ti khng bit v cng chng mun by t kin i vi nhng quyt nh ca ti, ti phi da vo kh nng nh gi

39

ca ti tui 16. y by gi khng ch l chuyn, ti c quyn sch no hay ti bt u hc th ting no. Nm 1944 l nm ca nhng quyt nh sng-cht.

Khi y cc tin tc v trc xut bt u lan truyn dn. Chng ti khng on c trc rng, nhng ngi b cng p, b hu dit trong phng hi. Chng ti ngh rng, ngi ta a vo loi tri lao ng, ni th d nh cc anh Bandi v Tomi ca ti phc v. Chng ti mi nhn c tin tc t anh Bandi v Tomi. Chng ti bit, s phn ca h kh khn, h phi chu i, rt v khng phi mt ln s i x tn nhn, nhng d sao vn khng c v tuyt vng rng, h s sng st qua chin tranh.

Cng lan truyn tin tc (sau t ra l tin gi) rng, nhng ngi Do Thi lm vic ti cc xng qun s, khng b lu y. V th vi hai ngi bn chng ti t nguyn xung phong lm cng nhn ph vic nh my gch Nagybtony-jlaki ng Bcsi.* T mt hc sinh trung hc, ngi trong i vn cha bao gi lm cng vic chn tay v trong th thao cng lun lun vng v v km, t nhin ti khng ch n gin ho thnh cng nhn, m thnh ngi lao ng lm vic chn tay rt nng nhc v mt mi. Nhng cng nhn am hiu, thnh tho nng nhng hn gch mc, cn t nn kh nng t chic my hot ng lin tc v xp vo cc xe c th y trn ng ray. Chng ti, nhng cng nhn ph vic mi phi y cc xe n ch cha c mi che, v xp ngay ngn cc vin gch cnh nhau.

Vi ngi sao vng trn ngc mt thi gian ngn chng ti n nh my v ti chng ti v nh. Tuy vy, mun hn lnh gii nghim cn tr vic i li ca chng ti. n khi ht gi lm vic, chng ti khng cn th i v nh c na. Khng c s la chn no khc, chng ti chuyn vo nh my, v dn dp ch ng vo ban m ni hong gch c mi che.**

Cch sng l thng ny khng li trong ti k nim xu. ng hn n gi nh li cng vic i tri h gn vi cng vic nng nghip hay xy dng, m mun hn vo cui cc nm 1940 thanh nin nhn lm. Do s hi, nhng chng ti t nguyn xung phong. y sinh lc, chng ti vui v thch nghi vi hon cnh khc thng. Thc l mt s nh nhm ln rng,

* Lc vn cha nh mt nguyn tc sng, m ng hn mt cch t pht hay do p t ca hon cnh ti bt u hc c rng, khi cuc sng to ra cc la chn kh d, th phi la chn. Bt u hnh thnh trong ti quan im sng, khng thch ng nhn mt cch th ng mun ngu nhin ca s phn. ng hn ti lun lun c t iu khin cuc i mnh. Mun hn iu ny tr thnh mt trong nhng nguyn tc sng ca ti vi thc hon ton. Tt nhin s kin nh ca ti i vi la chn khng m bo rng, quyt nh ca ti thc s s l tt. Th d, cng vic nh my gch, nh s r ngay, t ra l tha. ** Trong khi ti nh my gch, m v ch ti phi b nh mnh ng Akadmia. Ngi ta bt nhng ngi Do Thi chuyn sang cc nh c nh du bng cc ngi sao. M v ch ti c mt gia nh sng trong nh Do Thi ph Pozsonyi, bn c ca b m ti, cho nh.

40

nhng cng nhn c ca nh my gch, by gi tr thnh cc ng nghip ca chng ti, chng bao gi xc phm n chng ti mt li. chng h nghe thy mt li bnh phm v ngi sao sc s trn o chng ti, khng c s trch mc ngi Do Thi no. Nu chng ti vng v, h ch cho chng ti phi lm th no, hay ng l h qut mng ht nh mng nhng cng nhn mi vo ngh lm hng gch. C nhng cng nhn c mi ti n nh chi, v mi n mi ung. Ti thy h sng ra sao. l cc cn h nh, sch s v ngn np nhng i vi ti chng t ra ngho khng th tng tng ni so vi li sng m ti v cc bn ti sng. nh ti cng lun lun t t vi nhng ngi lm vic ni tr, chng ti ni chuyn nhiu ln, ti n thm nh h, gp gia nh h. Nhng y l mi quan h gia trng gia thnh vin gia nh thu ngi lm v ngi lm thu. N rt khc vi cuc gp g thc s, ln u tin, lc ny, vi tng lp, m bit ng phong tro gi l giai cp cng nhn. Ti t ngt bc vo mt th gii khc, t cuc sng phong lu thoi mi hu nh b bt kn hon ton sang th gii ca cng vic chn tay nng n, ca nh my hot ng vi cng ngh li thi, ca nhng cn h ngho nn. Ti lt vo gia nhng ngi ti tht lng knh trng v cuc sng kh khn ca h v tnh nhn o t nhin khng c nhng li vn hoa to tt ca h.

Mun hn Nh my gch Nagybtony-jlaki tr thnh mt trong nhng ga trung chuyn hng lot nhng ngi b lu y. Ci a im ny xut hin trong cu chuyn ca nhiu ngi tr v t s lu y. Nhiu ngi ni, h nhn c s gip ca nhng cng nhn lm vic . c nhng ng gay gt gia i tha hnh, cc hin binh, bn mi tn [nyilas, ng vin ng pht xt c du ch thp mi tn] t chc thc hin vic lu y v cc cng nhn . Hnh nh c cng nhn anh dng hi sinh v s sn sng gip ca mnh. ng tic, ti khng c tng thut ng tin cy v vic ny.

H nm 1944 p lc xung nhng ngi Do Thi Budapest nh i mt cht. Vic lu y ngi Do Thi cc tnh l hon tt, nhng c tin rng, s khng n lt nhng ngi Budapest. Vi mt giy chng nhn gi, m bc s dr. Szab Istvn nhn hu gnh chu ri ro, cp cho ti, nh gi l ti khng ph hp vi cng vic chn tay v h ng ti ri khi nh my gch.

Ma thu, thi gian hc ang ti. By gi l ra phi bt u hc nm trung hc cui cng, trc tt nghip. Ti quyt nh khng vo lp vi ngi sao vng trn o. Ti ghi im cho cc bn cng lp l ti khng h nghe mt li bi Do Thi t h. Tuy vy, ti cng chng cm thy cc du hiu thng cm t h, k c t cc bn hu khng Do Thi, hc trng khc, iu ny li trong ti cm gic xu. H khng ti thm, khng gi in thoi. Ti trch mc mt vi ngi khi chng ti tnh c gp nhau sau chin tranh, nhng h nhn ti vi v mt khng hiu c, h

41

khng th hiu h s sut g. Bi v h nhiu ln v vi thin tm ngh n ti, v h mun bit ti c kho khng phng thc by t s ng cm, tnh on kt khng c ngi ta dy trong cc trng m chng ti hc, trong cc gia nh m chng ti ln ln.

Ma h v u thu tri i v cng ri ngh. Chng ti chuyn t nh c ngi sao sang cn h ca ch ti, trn c s mt tho thun ring c bit. Ngi thu chnh thc ca cn h l mt i u hin binh. Ch ti tho thun vi anh ta: nu chng ti cht, v h cn sng, th khng ch quyn thu nh thuc v h, m c trang b ca cn h na. Tuy nhin nu chng ti qua c cn bo tp, th chng ti s chuyn v v h s ri i ni khc. Ci sau xy ra. Khi , ma h 1944 chng ti khng bit tng lai s ra sao. Trong khi m ti bn bu bp, ba chng ti, ch Lilly, v ca i u hin binh thn thin, c c hi hc, ang mang thai su thng v ti, mt cu thanh nin 16 tui k chuyn ci cho nhau vi nhng trng ci nh nc n. V chuyn ny ngi ta thng ni: nh nhng k cm thy s dit vong ca mnh.

Ngy 15 thng Mi vang ln li tuyn b kht ting ca Horthy v vic ngng bn s k kt vi qun i Soviet. Chng my chc cc l mi tn trn y ng ph. bn Pest s khng b ko di mi ngy, bt u bng cc cuc chm git l t, v cui cng y ln thnh s chm git hng lot in khng. Cn ko di thm mt thng na, cho n khi bn c v bn mi tn b ui khi pha Buda.

Vi ngy sau khi bn mi tn ln nm quyn, chng a ra lnh triu tp, theo nhng ngi Do Thi tr hn v gi hn tui ngha v qun s 18-60 cng buc phi tham gia ngha v lao ng. Ti cng b triu tp, v c phn vo mt i i lao cng, gm nhng ngi tr nh ti v nhng ngi gi hn. on ngi xut pht t trng ua nga, ch tr m u tin ca chng ti l cnh mi, cha xy xong ca sn bay Ferihegy. Mi ngi gc u vo ba l ring ca mnh. Khi tri hng sng, cch vi mt mt ngi gi nm bt ng. ng khng chu ni s hi hp v cuc hnh qun. Ln u tin bng chnh mt mnh ti nhn thy ngi cht.

Sau , Vecss, h cho chng ti trong chung [gia sc]. Khong mt trm ngi nm cnh nhau trn rm. y hon ton khng cn khng kh pha tr, gi li vic cm tri, c trng cho cc m nh my gch. Cc thnh vin c tui hn ca i i kh s; ban m ngi cn i i tiu tin phi ln m trong m ti, d bc qua ngi nhau. T m sng nhng ngi quen vi nh tm c nc nng phi ra ry bng nc lnh t cng. Chng ti nhn c rt t thc n. Trn ng rung, ni chng ti phi o cng s, chng ti co c rt n khi phi cht i. Cc thnh vin ca i i xa l vi nhau, thi gian cng ngn hnh thnh mi quan h bn b-chin hu. chng c ai ti trao i nhng lo ngh, u phin ca mnh.

42

y ti bt gp nhng c ch m p tnh ngi. Mt ngy chng ti phi bi tung vn ca mt gia nh, o cng s theo lnh ca cc hin binh d chin theo di chng ti. Nhng ngi ch vn khng trt s tc gin ca h ln chng ti v thit hi m h phi chu. Hon ton ngc li. t nhin bng xut hin mt thiu n tc vng vui v, v mang n cho i ang i mt thng xp u. Marta l tn ca thiu n y. Tnh c l, chng ti gp li nhau sau nhiu nm. Marta l ngi nh my ch ni ti lm bo. Gi li cc k c chin tranh chng ti lm sng t rng, c v b m c l cc thin thn chm sc chng ti, v ti l mt trong nhng ngi c h gip mt cch ho hip. Mt vic thin nh, mt thng xp u. Tuy nhin cng cc tm gng khc ti quen nhc i nhc li vic ny, khi c ai chi ra nhng ngi Hung bng quan ng nhn s truy n ngi Do Thi vi s khi qut ho sai, khng th tha th c.

Khi i bc Soviet n m rt gn, chng ti c lnh ri ngay Vecss v hnh qun v hng Budapest. Ngy 2-11-1944, ngy ca nhng ngi cht, chng ti xut pht vi vi chc thanh nin v c l mt trm hay mt trm ri ngi gi hn. Cc hin binh d chin h tng n ranh gii Budapest. Cng nh thi gian Vecss, h gi k lut nghim trn ng, nhng h khng hnh h tiu khin, h khng ba ra cc lnh tn c dn n s suy sp hay ci cht nhanh chng. H p mt nhp mnh, nhng c th chu c.

T khi ti nhiu ln i qua trc cc tri lnh ng ll, ni bn phc v ng pht xt, mc o xanh l cy, tay eo bng mi tn, tip nhn i i t cc hin binh d chin. Vi pht sau chng go to lnh mi: Bc chy! Chng ti, nhng ngi tr, ngay c sau nhiu cy s hnh qun Vecss-Budapest chng ti vn chy c. Nhng trong nhng ngi gi hn, nhiu ngi bt u rt li. Ai ng li, th bn mi tn bt u nh p bng bng sng. S xua ui ngi v nh nhng ngi rt li ko t ng ll n cu Horthy Mikls (nay l cu Petfi). Ti thy s tn c trong hng, khi th ng sau lc ng trc ti. Ti s chng bao gi qun ting r ca nhng ngi ang cht, b lm nhc v b hnh h. H nh cht ngay trc mt ti c l nm, c l nhiu hn nm ngi gi. Khi chng ti n cu, hai ngi lao ra khi hng v nhy xung sng Duna. Bn mi tn bn theo h. Ti khng bit, c trng h hay h trn thot.

Mt khng khip v b hnh h v tinh thn, chng ti n Albertfalva, ni chng ti qua m. y ng l ngy ca nhng ngi cht. Khong cch Vecss-Albertfalva l hn 20 km; ngay c i vi ngi kho mnh cng khng phi t. Rng sng trong ti hnh thnh quyt nh: ti phi trn.

May l c dp. Khi khp Budapest tip din chin dch gii cu quy m ln ca Raoul Wallenberg, nh ngoi giao Thu in anh hng. ng dng nhiu loi cng c. c nhng ngi nhn c h chiu

43

Thu in. Tuy nhin y khng hon ton ging vi h chiu ca cc cng dn Thu in tht s. Trn giy t c th c c tn gi bng ting c sau: Schutzpass (h chiu bo v). N xc nhn ngi mang h chiu l cng dn Thu in. Nhng ngi khc ch c giy t, c gi l Schutzbrief (th bo v), c trng lng php l t hn. y vn t ch ni rng, ngi mang giy nm di s che ch ca s qun Thu in ti Budapest. Loi giy trc ngay c chnh ph mi tn cng phi tn trng, loi giy sau thc ra chng c s gii ngha v nh hng php l quc t no.

Trong ti ti c loi giy th hai, b ngoi nhn rt oai, nhng thc ra khng c my gi tr. Wahrmann Ern, bn ca gia nh ti, mt trong nhng ngi say m ca ch Lilly kim cho ti. Sng sm mt trong nhng ch huy ca bn mi tn a ra ch lnh: nhng ngi c h chiu Thu in xp hng. Trong mt giy ti phi quyt nh. Nu ti ng vo gia nhng ngi Thu in, v chng pht hin ra l ti khng c h chiu Thu in, th chng c th bn cht ngay lp tc. Tuy nhin, gnh chu ri ro, ti quyt nh rng, ti coi mnh l ngi Thu in.

May l thng nhi kim tra giy t khng cm nhn thy s khc bit t nh gia Schutzpass v Schutzbrief, v ti li trong i Thu in. H a chng ti ln mt xe ti v a v Pest. Nhng ngi khc li trong bit i, m ngi ta x xo rng b la v pha Ty. T mt ngi sng st, m sau nhiu nm ti tnh c gp, ti bit rng, ng vic y xy ra. Khi h n bin gii o, ch cn vi ngi sng st, nhng ngi khc u cht v nh p, v hnh qun cng bc, v i.

Phn i Thu in n t Albertfalva cng vi nhiu nhm Thu in khc c a vo mt to nh ln, tr s ca mt cng on Pest. ng l, y chng ti cng ng trn t. Th m cm gic t do tht l k, ngi ta khng hnh h chng ti, nhng cu lnh nh con coi gi, v nhng ngi gi trt t l nhng ngi Do Thi Hungary ln n cp s quan d b khi no nay tr thnh cc ch huy Thu in. Tuy nhin, du cuc sng c th chu ng c n u chng na, ti khng tin rng bn mi tn li chu tnh trng thoi mi ny lu hn. Ti cng mun trn khi y. Mun hn sng t ra l, ti lm ng, bi v mun hn mt cht chng la c nhm ny na sang pha Ty.

Tng i d trn khi nh Thu in. Mt trong nhng bn ca gia nh chng ti l mt s quan Thu in. ng ta tho thun vi ngi lnh gc nhn sang pha khc, khi ti i ra khi cng.

Ti li c th i trn ng ph Pest mt cch t do, ngoi n v qun i. T do? Trn o ti khng c ngi sao, nhng cng khng c chng minh th gi. Nu bt k g mi tn no, hay hin binh, lnh, dn thng cng tc vi bn mi tn thy ti kh nghi, h c th li i v bt u tra hi. Ti phi ln trn.

44

u tin l c Lujza ng yu, ngi qut dn c ca gia nh chng ti, cho ni n nu. Chng c l ngi trng coi nh ng Mester, chng ti ng nh h, cng phng vi h. Ban ngy khi i lm, h khng mun ti mt mnh trong cn h ca h, v v th h yu cu khi th ngi ny lc th ngi khc trong to nh che du cho ti. Mt hm ti trong phng ca ngi sot v tu in, hm khc mt c gi im cha chp ti. Tt c mi ngi bit r l, h m nhn mi him nguy khng lng trc c, bi v cha chp v n giu nhng ngi Do Thi v lnh o ng nh cc t yt th nhi vo u mi ngi l ti cht. Th m h vn lm. y, li l cc th d v vic, khi qut ho l sai lm n nhng no. S l khng cng bng, nu chng ta ch thy ngi Hung hin thn trong bn mi tn u cng. C nhng ngi Hung t nguyn, gnh nhng him nguy to ln, gip chng ta mt cch v t, t lng nhn i.

Khng th tip tc lu s n trn ny, vic mi ngy tm mt ni n nu mi. Li gp may. Bn ca gia nh chng ti, ngi trc kim c cho ti l th bo v ca Wallenberg, by gi tm c mi lin h vi gio hi dng Tn (Jesuit). Cc cha dng Tn sn sng che du mt nhm ngi Do Thi, trong c chng ch ti v ti. Cng ngi bn ny, nh cc mi quan h gio hi c hiu qu, t c vic dng n tu s Sacr Coeur [Tm Linh] tip nhn m ti v ch ti. Trc khi i n ch n nu mi, mt ln na ti mun nhn thy h, v ai m bit c, c bao gi ti cn c th li nhn thy h na hay khng. Khng c ngi sao v chng minh th gi, vi b hoa trn tay ti vi n ni vin. M v ch ti vui sng n tip. Chng ti chia tay nhau.

Ti tu vin dng Tn (trong to nh Hc vin Rajk by gi) ngi ta vui v tip nhn chng ti. Cha Raile Jakab, trng tu vin,* cho nhiu ngi b truy n ni n nu.3 Ti l thanh nin duy nht, ti khng c bn chuyn tr tht s. Mi quan h h hng ng n gn ti vi anh r, anh chng gn ti v mt tnh cm, cng khng v mt tinh thn. Ti li lt vo mt cng ng, trong thc ra ti l loi.

Mt cha, rt tic ti khng nh tn cha, nhiu ln ch ng ni chuyn vi ti v tn ngng, v Cha, v o C c v o Do Thi, v trit hc. Nu ngi khc nhn vo chng ti, chc chn thy mt cnh c bit, mt cha dng Tn v mt cu thanh nin lnh khnh, qun o rch bm say sa tr chuyn si ni, i i li li trong vn tu vin, cn bn ngoi i bc n m .

* Raile Jakab i din ca dng Tn Hungary 1944. Khng c d liu chnh xc v cha cho bao nhiu ngi n trn ti tu vin; mt ngun nh gi l 100 ngi, ngun khc l 150 ngi. Nm 1992 Bo tng Yad Vashem [ln nht th gii v holocaust] vinh danh cha Raile vi danh hiu S tht ca Th gii, danh hiu vinh danh nhng ngi lm nhiu nht cu nhng ngi Do Thi b truy n.

45

Khi vng vy ca qun i Soviet sit cht quanh Budapest v ven bt u cc cuc chin t ph ny sang ph kia ri. Chng ti sng trong nim tin rng, uy tn ca tu vin s ngn bn mi tn xm nhp vo. Nhng mt bui sng c tin t cc cha: bn mi tn bt u lc sot. Ti lao ra nh cu thang, v trong giy lt ti cng nhn thy hai tn mang v kh go tht. Ti khng th ni, h l lnh hay l bn phc v ng mi tn. Cng anh r chng ti trn ln mi nh, chng ti nm ln tm vn m qua nhng ngi thng ng khi tip cn n ng khi. Ti khng bit, mnh s ci g hn: s cuc lng sot trong tu vin, hay s vic nm bom thnh ph. Ting m m ca cc qu bom lao xung v ting i bc rt gn tht ng s. Ngoi ra ti cn lo l mnh c b ri xung hay khng t sn mng. Tnh th tht kinh s, nhng trong nh lo sng ca nng i bc, trong ng vin ca thnh ph tri ra trc mt chng ti t mi nh cng hin ra ci g p kinh khng. V tt nhin c c nt k cc ca cnh na, mt cng t Do Thi quan chc nh bank v mt con mt sch trung hc nm trn dn mnh trn mi nh ca tu vin dng Tn.

Chng ti thot khi t lc sot, nhng khi y ch ca chng ti mun chng ti chuyn xung tng hm. Nu ti nh k, chng ti khong hai tun, cht chi, nhng tng i vn minh. Tu vin cung cp cho chng ti thc n; chc chn chng ti n ung kh hn a s ngi dn Budapest. Mt s kin c bit bo hiu thi gian tng hm sp chm dt. Ngay t trc bao vy, ngi ta ni mng li cc tng hm phng khng di cc to nh . ni v mt k thut l c th, h m cng gia cc tng hm. Mt bui sng cnh ca dn ti tng hm ca to nh bn cnh m ra, v mt ton qun c chui vo. H mun g? Lc sot? H mun li chng ti i? Khng, mi lo nh nht ca h khi y cng ln hn th - h th chy trn. Nhng con ngi mt mi, ti t, l tm thn t tng hm ny sang tng hm khc.

C l mt hai ngy tri qua sau khi ton qun c b nh bi i qua tng hm chng ti. Nhng ngi Nga n! Ti s chng bao gi qun cnh tri ra trc mt mnh. Mt cu thang bn trong dn n ch ca tng hm, ni chng ti, nhng k ln trn, tr ng. Chng ti hi hp bn di, ri t nhin xut hin ba ngi nh cu thang. Cha Raile, trng tu vin, trong b o chong ca cc cha dng Tn. Cnh ng l mt s quan Soviet c dng thng tp, trong ng phc Kozak. Trc y ti ch thy trong cc phim operett loi ng phc ny, m ngi mc n cn mang dy eo n to tng l l trn ngc. V cnh h l ngi th ba, mt trong nhng ng bo chng ti, mt ngi ht trong i hp xng ca nh th Do Thi vng H Carpathia, ngi h bit rng ni c ting Nga hay Ukrain, v by gi lm phin dch gia thy tu dng Tn v s quan Soviet. Chng ti nghe c vi li thn thin, v nh th i vi chng ti s truy n, ln trn, bao vy thnh ph chm dt.

46

Cnh tip tc mt cch l lng. T cu thang vi lnh trn Nga xung gia chng ti, nhng ngi b truy n, ln trn trong tu vin hng tun, t vi giy li thnh ngi t do, v gia cc ting la davai traxi a ng h y h tc ng h eo tay ca tt c chng ti. Ti chng hiu r, v sao h li lm vic ny, v thc ra s kin ny c ngha l g. Ti b qua vic ny mt cch d dng.

Chng ti i mt hai ngy na, v khi tt c chng ti, nhng ngi nhn c ni n nu trong tu vin, vi tm lng bit n chng ti cm n, v mi ngi i theo ng ring ca mnh.

Ti xut pht theo hng Kiskrt [ng vng nh], v mau chng n trc nh th Do Thi ng Dohny. Ti kinh ngc v khip s nhn thy nhng xc cht trn trung, cng lnh, chng cht ln nhau cnh ng. Nhng ngi Do Thi b cht to thnh mt ng cao chng mt tng, nhng ngi b mng trong ghetto quanh nh th.

Ti chy tip, v pha cn h ph Pozsony ca ch ti. Ti bc vo: c m ti v ch ti na . Chng ti, nhng ngi Budapest trong t bao vy, c ba chng ti cn sng!

Mt chng trong i ti chm dt y. Ch cn vi ngy l n sinh nht th 17 ca ti. Theo ngha php l ti vn cha c coi l ngi trng thnh. Nhng mt ln v cho mi mi, nm 1944 chm dt vic ti c th coi mnh l tr con, l thiu nin cha hon ton chu trch nhim.

47

Chng 2

TI TR THNH NGI CNG SN NH TH NO? 1945-1947

Nm 1975 ti lm vic Thu in. Ti cn i d mt cuc hp New York, v ti phi np n xin visa s qun Hoa K ti Stockholm. Theo lut Hoa K hin hnh lc y ti phi tr li cho cu hi: ti c bao gi l ng vin ca ng cng sn khng. Quan chc s qun cm t n trong tay, nhn thy cu tr li c ca ti, bo ti vi thin cm sn lng gip : Chc l h p ngi vo ng - Lm g c chuyn ti tr li. Ti t nguyn vo. Ti vo ng, v khi y l nim tin ca ti.

na th k, nim tin cng sn trong ti bt u yu i, ri hon ton tt ngm. Th m, khi ti vit v nh gi v cuc i mnh, cu hi sau chng h mt tnh thi s ca n: v sao ti tr thnh, v ti tr thnh ngi cng sn nh th no?

Cc cp thuc v ng cng sn

Cu tr li m ti a ra cho quan chc s qun M, hi n gin ho vn . Vo ng l mt vic lm rt h trng, theo nghi thc, c tuyn b bng vn bn. Tuy vy, y ch l mt ct mc ni bt duy nht trong qu trnh chuyn bin, m ngi ngoi ng cng sn bt u v kt thc vi s ng nht hon ton vi ng. Thng cn n thi gian di hn, v xy ra mt cch ring bit i vi mi ngi tu thuc vo nhn cch ring v hon cnh bn ngoi. Cc du hiu ca qu trnh chuyn bin trong cc nc, ni ng cng sn nm quyn, l khc so vi ni ng hot ng trong phe i lp hp php hay ng chin u trong tnh trng khng hp php nhm ginh quyn lc. By gi ti ch bn trng hp ng cng sn ang nm quyn.* Ti Hungary ngay sau khi p tan chnh ph mi tn, tip theo l mt chnh ph lin hip, trong ng cng sn tham gia, c th l vi a v quyn lc mnh. (Mun hn, nhng sau thi gian nu trong tn ca chng, ng cng sn tm ly mi quyn lc chnh tr).

ng phn bit nm cp , ct mc ca s ng nht vi ng, m cc cp ny ng thi cng minh ho con ng in hnh n vi ng. * Hungary ng cng sn nhiu ln thay i tn: ng Cng Sn (1944-1948), ng ca Nhng ngi Lao ng Hungary (1948-1956), ng Cng nhn X hi Ch ngha Hungary (1956-1989). Trong sut cun sch ca mnh ti dng tn gi ng cng sn.

48

u tin l ngi cm tnh ngoi ng. Hng ti, c cm tnh vi nhng l tng ca ng, sn sng ng h mt s hot ng ca ng, b phiu cho ng trong cc cuc bu c. Bn ng hnh, fellow-traveller. Cha (hay vn cn cha) gnh vc ngha v i lin vi t cch ng vin.

Cp th hai: ng vin. Trng tm y l, chng ta khng a ra cc tnh ng trc t ng vin. C th l ngi hng hi hoc ngi li gh sau, him khi xut hin trong cc t chc ng. C th l, trc y c cm tnh chn tht vi ng, ri quyt nh gnh vc trch nhim v k lut gn lin vi t cch ng vin. Nhng cng c th l, cc l tng cng sn thc ra vn xa l vi anh ta, song vo ng v cc li ch k vng .

Cp th ba: ng vin tch cc v c nim tin cng sn. Thng xuyn tham gia cc cuc hp ng vin, gnh vc cng vic ca ng. ng h nim tin cng sn.

Cp th t: ngi cng sn chn chnh. n cp ny phi l ngi c trnh Marxist-Leninist. iu ny tuy vy cha . Hy ngh v nhng li c trch dn nhiu ln ca Stalin, m ng ni trong m tang Lenin: Chng ta, nhng ngi cng sn l nhng ngi loi c bit. Chng ta khng c nn ra bng cht liu bnh thng...4 ng, ngi cng sn chn chnh, ngi bolshevik thc s khng ch khc nhng ngi khng cng sn v tr tu, m c v thi v tnh cch na. Phi ng x c tnh ng. Tt c cc li ch c nhn, gia nh, bn b, ng nhip u phi t di li ch ca ng. Phi tun th mt cch c k lut mi mnh lnh ca ng, c mnh lnh, m c th mnh khng tn thnh. Phi sn sng chu bt c hi sinh no, nu ng mun vy t ng vin.

Khng c ranh gii sc nt gia cp th ba v th t. ng vin c nim tin mnh m mun tr thnh ngi cng sn chn chnh. L tng con ngi ny l lng trc anh ta. y cng l l tng rt bin chng. Ngi cng sn chn chnh b cc mi nghi ng bn trong dy v: liu trnh Marxist ca mnh c cha, mnh c k lut cha, mnh c sn sng hi sinh cha? thc t ph bnh ny cng mnh, th cc ng ch cng coi tnh cng sn ca ngi cng ch thc, ng tin, chn chnh.

Cp th nm: ngi lnh ca ng, cn b ng chuyn nghip. Thuc loi ny l ngi, khng ch lm cng vic ng mt phn thi gian ca mnh, m ch lm vic chnh l phc v ng. C th l b th ng hay cn b ca b my ng. Nhng cng c th l gim c nh my hay s quan VH (C quan Bo v Nh nc) ci chnh l, ng la chn, ng t vo a v ny, v c th triu hi v bt c lc no. Bt lun phm