32

POLICYJNY PITAWAL Byk i Maczuga

POLICJA 997

czerwiec 2007 r.

Bandycki duetAntoni Byk i Wadysaw Maczuga w pocztkach lat trzydziestych ubiegego wieku naleeli do najniebezpieczniejszych bandytw rejonu Podkarpacia. Bezwzgldni, bezlitoni, bez skrupuw torturowali i mordowali swoje ofiary, kierujc si jedynie dz pienidza. Mieli przy tym duo szczcia. Do czasu...Z policyjnej kartoteki:

1

Z

listu goczego wydanego przez Policj Pastwow w 1934 r.: Antoni Byk, lat 30, 162 cm wysoki, wosy ciemne, twarz poduna, cera blada, oczy piwne due, gste brwi, nos dugi, na lewej stronie gowy blizna. Pochodzcy z Trzciany, pow. Rzeszw.

W ich lady poszed 10-letni Wadek. Szybko popad w konflikt z prawem. Drobne kradziee uchodziy mu na sucho. W 1931 r. trafi za kratki, za rozbj. W kwietniu 1933 r. wyszed na wolno. Przed komisj wojskow dosta kategori A i na jesieni mia si stawi w jednostce. Niestety, w czerwcu spotyka kumpli zza krat: Antoniego Janusza, Kapust i Warzyboka. Przy kieliszku dochodz do wniosku, e szybciej stan na nogi, jeli wsplnie zaczn upi i kra.

BYK WZROSTU NIKCZEMNEGOW konflikt z prawem ten niepozorny mczyzna wszed po raz pierwszy w poowie lat 20. Za napady, wamania i kradziee odsiedzia trzy lata. By podejrzewany rwnie o dokonanie trzech zabjstw, ale nie znaleziono przekonujcych dowodw winy. Po wyjciu na wolno wyjecha z kraju. Przebywa w Niemczech i we Francji. Tam, cigany przez prawo, schroni si w Legii Cudzoziemskiej. I w niej jednak nie zagrza miejsca. Podejrzewany o napad i zabjstwo bogatego Araba w popiechu uciek do Polski. Wrci do bandyckiej profesji. Wkrtce rozesano za nim list goczy. Powane poszlaki wskazyway na niego jako zabjc trojga mieszkacw Trzciany: bogatej handlarki Chany Goldbergowej, zaginionej bez ladu w czerwcu 1922 r., Stanisawa Kawalca, posa i dziaacza spoecznego, zmasakrowanego uderzeniami siekiery w marcu 1923 r., oraz Szczepana Wiktora, zwrotniczego PKP, ktremu zabjca rwnie rozpata gow siekier w 1923 r. Po kilku miesicach intensywnych poszukiwa, w poowie listopada 1933 r., Antoni Byk trafi wreszcie za kratki.

Antoni Byk

Operacyjne radiowozy PP z lat 30. ubiegego wieku

Wadysaw Maczuga

MACZUGA JEDEN Z DZIEWICIORGAZ listu goczego (1934 rok): Wadysaw Maczuga, lat 22, szczupy, 171 cm wysoki, twarz blada, duga i szczupa, wosy blond, oczy niebieskie. Pochodzcy z Rozborza, pow. Przeworsk. Maczuga nie mia tak bogatej przeszoci kryminalnej jak Byk, ale brutalnoci i bezwzgldnoci wcale mu nie ustpowa. Urodzi si 3 marca 1912 r. w biednej rodzinie robotniczej. Mia szeciu braci i dwie siostry. W czwartej klasie szkoy powszechnej straci ojca. Licznej rodzinie trudno byo utrzyma si z niewielkiego gospodarstwa, czsto brakowao pienidzy na ycie. Starsi bracia zaczli kra.

Na pocztku na wiejskich gocicach zasadzaj si na powracajcych z targowisk gospodarzy. Pniej swoje nocne wizyty w wiejskich obejciach poprzedzaj dokadnym rozpoznaniem. Po kadym napadzie znikaj na jaki czas. Ukrywaj si u znajomych chopw, planuj kolejne skoki. Napadli m.in. na kasy gminne w Biaobrzegach i Grzsce, gdzie zrabowali kilka tysicy zotych. W czerwcow noc 1933 r. dokonali gonego na ca Polsk napadu na plebani w Przybyszwce koo Rzeszowa. Zamordowali 72-letniego ks. kanonika Chmurowicza. W kilka tygodni pniej zupili kolejn plebani w Husowie koo Kaczugi. Proboszcz, ks. Tokarzewski, uszed z yciem tylko dziki temu, e zabarykadowa si w swoim pokoju. Bandyci zadowolili si pienidzmi i biuteri. Pocztkowo bandyci byli zawsze o krok przed policjantami. Dopiero w padzierniku 1933 r. funkcjonariusze wydziau ledczego komendy powiatowej w Rzeszowie w trakcie przeszukania mieszkania jednego ze zodziei znaleli zote monety austriackie i rosyjskie. Takie wanie zrabowano ks. Chmurowiczowi. Przestpca nie ukrywa, e otrzyma je od Maczugi i Kapusty. To by pocztek koca bandy. W grud-

POLICJA 997

czerwiec 2007 r.

Byk i Maczuga POLICYJNY PITAWAL

33

niu 1933 r. caa czwrka jest ju za murami rzeszowskiego wizienia.

NIC DO STRACENIATo tu wanie Byk i Maczuga spotykaj si po raz pierwszy. Cho ich rodzinne wioski, Trzcian i Rozbrz, dzieli ok. 50 km, nie znali si wczeniej. Pewnie syszeli o sobie, bo fama o ich bandyckich wyczynach wybiegaa daleko poza Podkarpacie. Starszy, bardziej dowiadczony Antoni Byk nie ma zudze co do swego losu. Grozi mu kara mierci. Przekonuje Maczug, e za zabjstwo ks. Chmurowicza, napady i rozboje on rwnie jest kandydatem na szubienic. Nie majc nic do stracenia, postanawiaj ucieka. Okazja nadarza si 31 grudnia 1933 r. podczas porannego spaceru. Wykorzystujc nieuwag stranika, przedostaj si przez wysoki wizienny mur, potem pokonuj wpaw Wisok. Spniona pogo nie daje rezultatu. Ju po kilkunastu dniach bandyci daj o sobie zna, rozpoczynajc seri krwawych zbrodni. Najbardziej okrutnej dokonuj w lutym 1934 r. Podczas napadu rabunkowego w Baowej koo Rzeszowa morduj 3-osobow rodzin Herzbergw. Kolejne ofiary to kierownik szkoy w Drohobyczu i nauczycielka w Stadlach Szklarskich. Kilka tygodni pniej napadli na kas kolejow w Trzcianie. Tym razem na drodze stan im post. Feliks Lewandowski, komendant miejscowego posterunku PP, patrolujcy swj rejon subowy. Zanim zgi-

Na chwil przed akcj. Z lewej policjant w metalowym pancerzu pierwowzorze dzisiejszej kamizelki kuloodpornej

Jeden z bohaterw akcji na Byka, wywiadowca Drogo (w rodku)

n od kul bandytw, policjant zdy odda dwa strzay, ranic niegronie Byka.

MIER ZA MIERPogrzeb Feliksa Lewandowskiego 18 marca 1934 r. sta si wielk manifestacj mieszkacw Rzeszowszczyzny przeciwko szerzcemu si bandytyzmowi. Wzio w nim udzia ok. 15 tys. osb. W tym wojewoda, przedstawiciele MSW, Policji Pastwowej, prokuratury i wojska. Kilka dni pniej z Komendy Wojewdzkiej PP we Lwowie oddelegowano do Rzeszowa grup oficerw z naczelnikiem wydziau bezpieczestwa insp. Noskiem na czele, z zadaniem wytropienia i zneutralizowania nieuchwytnych bandytw. Starostowie czterech powiatw: rzeszowskiego, jarosawskiego, acuckiego i przeworskiego wyznaczyli za zabjcw nagrod w wysokoci 2000 z. Policja Pastwowa dorzucia 500 z.

Na efekty nie trzeba dugo czeka. Zaczynaj spywa informacje. Policja sprawdza kady sygna, ale jest cigle o krok za przestpcami. Wreszcie 24 kwietnia bandyci zostaj osaczeni w gospodarstwie Kazimierza Nogi w Grzegorzwce, 20 km od Rzeszowa. Po ostrej wymianie ognia kryminalistom znw udaje si wymkn z obawy. Dopomaga im w tym gospodarz i jego ona, ktrzy z gromadk dzieci osaniaj ich przed policyjnymi kulami. W starciu z Bykiem i Maczug ciko ranny zostaje wywiadowca Franciszek Wasilewski. Kula dum-dum miady mu kolano. Nog trzeba amputowa. Zaa- List goczy za Bykiem many psychicznie policjant miesic pniej popenia i Maczug samobjstwo. Tymczasem bandyci na kilka tygodni znikaj. Prawdopodobnie lecz rany po starciu z grup operacyjn PP. Wywiadowcy i posterunkowi konsekwentnie, krok za krokiem przetrzsaj podrzeszowskie wioski i przysiki. Na pocztku lipca 1934 r. funkcjonariusze Komendy Powiatowej PP w Przeworsku organizuj zasadzk w Rozborzu, rodzinnej wsi Maczugi. Tam mieszka jego matka, ktr czasem odwiedza. Okoo godz. 2 w nocy ukryci w zbou kom. Frank i wywiadowca Drogo ujrzeli w wietle ksiyca sylwetki dwch mczyzn. Szli ostronie, oddaleni od siebie o kilkadziesit metrw. Kiedy pierwszy z nich zbliy si, Drogo rozpozna Antoniego Byka. Policjanci zerwali si na nogi i z okrzykiem: Stj! Policja! wymierzyli do niego z pistoletw. Byk byskawicznie odwrci si i nie celujc, pocign za spust. Funkcjonariusze odpowiedzieli ogniem. Ich strzay byy celne. Byk pad martwy. Maczuga, widzc mier kompana, rzuci si do ucieczki i znikn w ciemnociach. cdn.

Wywiadowca Franciszek Wasilewski, JERZY PACIORKOWSKI ofiara obawy na reprodukcje z Tajnego Detektywa A. Byka w Grzegorzwce

36

POLICYJNY PITAWAL Byk i Maczuga

POLICJA 997

lipiec 2007 r.

Bandycki duetWadysaw Maczuga wraz z kompanami od paru lat terroryzowa Podkarpacie. Wiosn 1934 r. z Antonim Bykiem zabili post. Feliksa Lewandowskiego i ciko ranili wywiadowc Franciszka Wasilewskiego, ktry po amputacji nogi popeni samobjstwo. W lipcu Byk zgin w policyjnej zasadzce. Maczudze znowu si udao.andzior daje o sobie zna dopiero jesieni 1934 roku. Razem z niejakim Stanisawem Koodziejem, nowym kompanem, napadaj na leniczego ordynacji przeworskiej Wadysawa wiszczaka z przysika Biaobrzeki. Zabieraj mu bro myliwsk i 7 z. Maczuga z pewnoci zdaje ju sobie spraw, e jego dni na wolnoci s policzone. Brakuje mu kryjwek. Wikszo gospodarzy, ktrzy mu pomagali, zostao aresztowanych i przykadnie osdzonych. Szuka wic schronienia u swoich najbliszych: rodziny i narzeczonej. Trudno jednak tam si dosta, bo policja nie prnuje.

2

B

Pogrzeb post. Feliksa Lewandowskiego w Trzcianie

OSACZONY MACZUGA12 listopada 1934 r. wieczorem grupa operacyjna PP otacza gospodarstwo Bukw w Rozborzu. Tu mieszka narzeczona Maczugi, Katarzyna. Bandyci, ostrzeliwujc si gsto, uciekaj w stron pobliskiego zagajnika. Maczudze udaje si dobiec do lasu, Koodziej ginie. Policjanci, pod dowdztwem nadkom. Schwarza i asp. Krela z Komendy Powiatowej PP w Przeworsku, ruszaj rano w pocig za zbiegiem. Lekki nieg,Trzciana rodzinna wie A. Byka

ktry spad w nocy, uatwia im zadanie. lady prowadz w kierunku drogi z Przeworska do acuta, w kocu gin. Maczuga z pewnoci musi by gdzie blisko, w jakiej nieznanej dotd kryjwce. Policjanci przetrzsaj zagrod po zagrodzie, koncentruj si zwaszcza na osobach, ktre sympatyzoway z rodzin Maczugw. Jednym z takich gospodarzy jest Kazimierz Motyka. Jego zagroda ley przy drodze do acuta, 3 km od Przeworska. Niejednokrotnie j przeszukiwano, ale zawsze bez skutku. Tym razem policjanci s bardziej dokadni. Zagldaj wszdzie. Na strychu odnajduj skad amunicji. To mocny dowd na wspprac

Koniec wataki (A. Byk)

POLICJA 997

lipiec 2007 r.

Byk i Maczuga POLICYJNY PITAWAL

37

Motyki z bandytami. Na jego rkach zatrzaskuj si wic kajdanki. Druga grupa funkcjonariuszy przeszukuje podwrze i zabudowania gospodarcze. Jeden z policjantw podchodzi do psiej budy, w ktrej kuli si wystraszony kundel. Opiera si rk o daszek. Buda z atwoci od-

Maczuga na awie oskaronych

Stranik wizienny Komorek, ktry unieszkodliwi Maczug

Maczuga rezygnuje z walki

chyla si, ukazujc przesonity otwr. Zaintrygowany napiera mocniej. W wydronej w ziemi jamie widzi skulonego, owinitego w koc modego mczyzn. Policjant jest tak zaskoczony, e zapomina o zagroeniu. Na szczcie Maczuga nie zamierza atakowa. Cho tyle razy mwi, e nie pozwoli si wzi ywcem, nie trzyma w rku broni. Poddaje si bez sowa.

PRZED SDEM10 grudnia 1934 r., w miesic po zatrzymaniu, Maczuga staje przed aw przysigych w Sdzie Okrgowym w Rzeszowie. Z niebezpiecznego bandyty ani ladu donosi wczesna prasa. Na sal wchodzi wystraszony, podobny do zwierza w klatce, z podeba spogldajcy Maczuga, otoczony dwoma stranikami, nie spuszczajcymi ze oka (...). Prokurator Pattek odczytuje akt oskarenia, przypominajc wszystkie zbrodnie Maczugi i jego kompanw. Obroca mec. Wachspress usiuje znale jakie okolicznoci agodzce. Mwi o trudnym dziecistwie bandyty, o ndznej wegetacji licznej rodziny. Nie przekonuje jednak przysigych. Nastpnego dnia sd ogasza wyrok: Maczuga zostaje skazany na kar mierci przez powieszenie. Nie pomogo mu ani przyznanie si do winy, ani okazanie skruchy, ani te pomoc w wyjanieniu zbrodni popenionej przez Byka na Chanie Goldbergowej w 1922 r. (Byk wskaza mu kiedy miejsce ukrycia zwok ofiary. Teraz Maczuga t tajemnic przekaza policji). Wadysaw Maczuga nie zawis jednak na szubienicy. W drugi dzie wit Boego Narodzenia podj prb ucieczki z rzeszowskiego wizienia. Tym razem samotnie. Pomogli mu wspwiniowie, rozkuwajc go z kajdan i przetrzymujc stranika, ktry wszed do celi. Maczuga, wydostawszy si na wizienny korytarz, pdem puci si na I pitro, gdzie miecio si mieszkanie naczelnika zakadu. Zapamita, e tylko tam byy okna bez krat.

Silnym kopniakiem wyama drzwi. Nie zwaajc na przeraon on naczelnika, otworzy okno i skoczy na wizienny dziedziniec. Byskawicznie wdrapa si na elazn bram, za ktr bya upragniona wolno. Ulic Zamkow ruszy przed siebie. Przeskoczy kilka parkanw, bieg przez posesje, kluczy. Poniewa cigajcy go stranicy byli ju bardzo blisko, usiowa dosta si do jednego z domw przez mae okienko piwniczne. Zdy przecisn si do poowy, gdy dosigy go kule stranikw. Ciko rannego przewieziono do miejskiego szpitala, zoperowano, obraenia jednak okazay si zbyt powane. Po 10 dniach Maczuga zmar. Nie doy 23. urodzin. Pogrzeb odby si 7 stycznia 1935 r. na cmentarzu w Rzeszowie. Przedwojenna prasa okrzykna Wadysawa Maczug polskim Dillingerem. C jednak mia on wsplnego z tym amerykaskim gangsterem? Chyba tylko jedno wielk dz pienidzy. Za wszelk cen. Nawet ycia niewinnych ofiar. No i taki sam koniec. JERZY PACIORKOWSKI reprodukcje z Tajnego Detektywa

Maczuga na ou mierci

Pogrzeb Maczugi. Na zdjciu jego matka