balkan türkleri üzerine incelemeler

8/14/2019 balkan trkleri zerine incelemeler

1/27

-BALKAN TRKLER ZERNE NCELEMELER

(BULGARSTAN, MAKEDONYA, KOSOV A)*

Do. Dr. Baskn ORAN.

Ama ve Yntem

Bu geziden amacm, uluslararas politikadaki son radikal degiikliklerin ardndanTrkiye Cumhuriyeti iin daha da nem kazanan Balkan Mslmanlann ve zellikleTrklerini incelemektir.

Balkan Trkleri arasnda yalnzca Bat Trakya aznlgn iyi tanmaktaym (Bkz.Trk-Yunan likilerinde Bat Trakya Sorunu, gncelletiriImi ikinci bask,Ankara, Bilgi Yaynevi, 1991). Geziye kmadan nce neredeyse hi bilmedigim (u andada yeni tanmaya baladgm) bu lke Trklerini incelerken kullandgm kuramsalmodel ve referans erevesi, Bat Trakya zerindeki incelemelerimden gelen deneyimedayanmaktadr. Ayrca, Trk ve Mslman toplumlar arasnda eik bekisi ve nderniteligi tayan nemli kiilerle 'yogun grmeler yaptm ve skp'deki kimi dosyalarile kesik koleksiyonlann inceledim.

Bu aratrmann okunmasn kolaylatrmak amacyla, bu incelemeler srasndakafamda yantn aradgm ana sorular da belirtmek istiyorum. Bu sorular, ilk nce,blge Trklerinin "dinsel ve ulusal kimlik" olarak kendilerini nereye ve niin koyduklan,ikinci olarak, bu insanlarn nasl rgtlendikleri, ncs de, bugnlerini ve yannlannnerede ve nasl grdkleri sorulardr.

BULGARSTAN

Genel

Yaklak 10.000.000 nfusu olan lkede Bulgarlardan bakahepsi yaklak sayolmak zere 1.000.000 kadar Trk, 300-400.000 kadar Pomak, 500.000 kadar ingene,

23 Austos- 1 Eyll 1992 tarihleri arasnda yaptm inceleme gezisinin izlenimleridir ve buarihler arasndaki verileri yanslmaktadr.

A.O. Siyasal Bilgiler Fakltesi retim yesi


2/27

122 BASKNORAN

300-400.000 kadar da Makedon var. Trklerin yan sra Pomaldar ve ingeneler deMslman.

Bulgaristan'daki durumun zelliklerini, konularmz asndan noktada toplamakmmkn:

1) Kat bir komnizm uygulamasnn ve 1984 sonunda patlak veren ad degitirmekampanyasnn yol aug kitlesel gn hemen ardndan lkenin ok partili yaama yenigeiyor olmas,

2) Trklerin egemen bulundugu HH'n ("Hak ve zgrlkler Hareketi),parlamento aritmetigi sayesinde anahtar parti olmas ve bundan kaynaklanan zelavantajl durumu (Eyll 92 sonunda Meclis bakann bile istifa ettirdi),

3) Ortodoks olan Bulgaristan'da bir milyon civarnda nemli bir aznlk oluturanTrklerin yan sra ingenelerin ve Pomaklarn da Mslman oluu ve kendilerinigenellikle Trk say. (Pomaklar konusunu biraz aagda ailbalk halinde ayrca elealacagrn).

Din konusu

(Bu inceleme gezisi bittikten s.onra Bulgaristan'da Bamft seimi yaplmur).

u anda lkedeki Mslmanlarn din ileri, 1951'de yaplp 1986'da degitirilen'(budegiiklik onaylanmadan kalmtr) bir yasal dzenlemeye gre yrtlyor. Dinadamlarnn yetkileri, Bat Trakya'dakilerin tersine, yalnzca dinseL. Maalarn da devletveriyor.

Mevcut dzenlemeye gre, her cami cemaat toplanp 3 ila 5 kiiden oluan birCemaat slamiye (Cami Encmeni) oluturuyor. Mftnn atadg imamlar toplanp 7Blge Mftsn seiyor. Bunlar da toplanp Ba Mfty. Bu 8 kii Yksek Ruhaniura'yoluturuyor.

u anda ineelenme aamasnda olan tasarya gre ise, dinsel ;rgtlenme yle

olacak: Cami cemaatleri toplanp kendi Cemaat slamiyelerini ve bunun bakannseecekler. Cemaat slamiye bakanlar toplanp Blge Mftsn seecekler. 700kiilik bir Milli Mavere Kurulu tm Bulgaristan'dan nfus esasna gre gelip BaMfty seecek.

u anda Ba Mf yok. 86 degiikligifle gre 1988'de atanan (ve ok etkili, zeki,alkan ve rgt birkii oldugu anlalan) Nedim Gencev, "eski rejimin (hatta, BulgarEmniyetinin) adam oldugu" gerekesiyle grevden alnm. Yerine, HH'n ,uygungrdg, 3 kiiden oluan bir Geici Ba Mftlk Heyeti atanm. Heyeti, AhmetYakup Efendi temsil ediyor. Digerlerinin biri Pomak, biri Trk.

Heyetin grevi, yukarda ana hatlar verilen 'yeni slam Cemaat Tzg'nnkabulyle sona erecek. u anda Ba Mfllk ile HOH iie. Makarnda oturan AhmetYakup, HH Gn. Bk. Ahmet Dagan'n ekibinden. Diger ikisi HH milletvekili. Buarada, mhr henz geri vermemi olan ve kendisi iin yeni bir yer kiralam bulunanNedim Gencev, aynen makamdaym gibi etkinliklerini srdryor. Bir kopyasn elde


3/27

BALKAN TRKLERI ZERINE lNCELEMELER 123

ettigim belgede Gencev, Blge imamlarna antetli genelge yollayarak cuma namazndaokunacak (kendini ven, yeni kiilik heyete de fena halde saldran) hutbeyi iletiyor,1Eyll 1992 tarihine kadar da Cemaat slamiye idare heyetlerini scip,tutanaklann birkopyasl (kendisini tuUTIayadevam euigi sylenen) Blge Mftlerine, bir kopyasn dayeni tuuugu "Bamftlge" gndermeIerini istiyor. .

Genelgede ayrca, "Dnya slam Bankas Tekilat (herhalde nl Rabta rgtkastediliyor) tarafndan sfze aylk creti olarak verilen 45 dolar imdiden sonrasaglanamayacaktr. Bu mahrumiyet, kendisini Mft diye takdim eden Ahmet YakubovBaqftlk binasndan uzaklatrlneaya kadar devam edecektir. Bilindigi zereYakubov bu binaya polis tarafndan yerletirilmiti" deniyor. '

Sylendigine gre, bu dolarlar, din adamlarnn maalar bir ara aksaynca,N.'Gencev tarafndan gidip Rabta'dan getirilmi. imdi gene kendisi tarafndan kullanlyor.Gencev, bu paralarn harcanmasn da iine a~an nedenlerle mahkemeye verilmi durumda.Bu konuda uzmanlar, imarnlara laf anlatmann mmkn olmadgndan, bu kiilerinGencev etkisinde oldugundan sz ediyor. Ayrca, Ba Mftlgn para skntsektiginden, tat arac bulunmadgndan, zaten olsa da ben zin paras olmadgndanyaknyor. Binann hali de olduka harap. Terkedilmilik kokuyor. Tabelasnn cam dakrk. .

u srada Bulgaristan'da her alanda bir boluk, bir devlet yoklugu seziliyor. BaMftlk konusundaki bu ikili durum biraz bu boluktan ileri gelebilir. Ama akla gelenbir olaslk da, devletin el altndan bu durumun srmesi ni kolaylatrmas. Bylece

HH' megul ederek, gerek gcnden fazlasn elde etmeye balayan bu partiyizayflatmak, lkenin onda birini oluturan Trkleri (ayrca, diger Mslmanlan da)blmeyi istiyor olabilir. nk, ok isteseydi, Gencev'in ayrca merkez tuUTIasn vb.nleyebilirdi, diye dnmek mmkn.

Ama bunlar o kadar nemli degi1. nemli olan, aznlk arasnda ok etkili olanstelik ad degitirme kampanyasnda bu ii "gnll" kabul etmi diger din adamlanndanok daha fazla gnah tamadg dnlebilecek bir kilit adamn HH ve Trkcemaatnn karsnda bir pozisyonda bulunuyor olmas. Anlaldg kadanyla, kendisiyleiletiim kanallar kesik. Bu durumu, zararl bir durum olarak nitclemek gerekiyor.

Burada, ayr bir parantez amaya deger. Trkiye'nin eskiden tutumu, Trkbrokrasisinin genelini iine alan kat (ve yanl) bir "KemaIist"yorumla, d aznlklararasndaki din adamlarna soguk davranmak ve hatta onlar dlamakt. (Belki, soneyhlislamn Bat Trakya'ya sgnmasnn da bundaetkisi olmu olabilir). Bu tutum,isabetli bir yumuamayla, gnmze gelirken degiti. Fakat, hala eskinin izleri tamsilinmie benzemiyor.

ok uzun bir konuyu iki satrla zetlemek gerekirse, "din" ve "miiyetilik",birinin "mrnet", digerinin "ulus" gesine vurgu yapmalar nedeniyle lke (Trkiye)iinde birbirine zt ve rakip iki ideolojidir ama, farkl dine sahip ogunlugunynetimindeki bir lkede Mslman dini, aznlk Trklerin ulusal bilincini destekleyen 1numaral gedir. rnek vermeyi gerektirmeyecek kadar yaygn olan bu geregi gzdenrak tutmamak ve zellikle Balkanlar'da din unsurunun ulusal kimligi desteklemesinikolaylatrmak, bu cmleden olarak da din 'in blc olabilecek grnmlerini erkenmdahalelerle engellemek arttir.


4/27

124 BASKINORAN

Bu nedenle, Nedim Geneevleri tamamen dlamann zararl oldugunu sanyorum.stelik, herkes, bu kiiden; ok nemli bir kiiden bahseder gibi sz ediyor. Bu lkelerdebtn kilit kiilerle iletiim kanallarnn ak tutulmasnn gerekli olduguna inanyorum.Ben ahsen kendisiyle grmek istedimse de, vakit yoklugundan bunu yapmadm.

. Bu aratrmada sz edilecek diger lkelerdeki Trk aznlklar iin de gznndetutulmas gerekli bu yonmdan sonra, gzlemlere devam ediyorum.

nce bir teknik aklama: Terminoloji olarak, "din" kavram 1- Ortodoks din, 2-Heteradoks din diye ikiye ayrlr. Birincisi, yukardan rgtlenmi ve kurumlambiimiyle dini kasteder, ikincisi ise dinin kitleler tarafndan benimsenmi, yaygnbiimini ahlatmakta kullanlr. Birincisi iin "ortodoks" deyiminin en azndan Balkanlarbaglamnda yanl anlalmaya msait oldugunu dndgmden, onun yerine "resmidin" deyimini kullanmay yegledim. Tabii, "resmi" deyimini "devlet" olarak anlamamakgerekiyor.

Bu teknik aklamay yaptktan sonra devam edelim. Bulgaristan'daki resmi dinkurumunun (bu terimle burada Ba Mfllg kastediyorum) nemini bundan sonra ksaerirnde, yani hi olmazsa on yllk bir dnemde artrarak srdrmesini beklemek gerek.nk 300' akn vakf mal var ve bunlar imdi devlet tarafn~~ iade ed ili)'or. Bunlarnynelimi konusu, dinsel nderlik yarmasna yansyacak. Ustelik, HOH bugnknemini parlamento aritmetiginin degimesi sonucu bir miktar yitirirse, dinsel nderlik,

aznlk toplumunu etkiIemenin ve birarada tutmann en uygun makam haline gelebilir.Bu arada, Mslman kitleler, resmi din kurumunun bir siyasal partinin uzants veyakuklas olarak gzkmesinden holanmayacaklardr. Bunun da gznnde tutulmasuygun olur.

Eger heteradoks din asndan dnlecek olursa, dinin ksa erirnde (en azndan,nmzdeki on yl iinde) gene nem kazanacag tahmin edilebilir. nk:

l)Tutunum (cohesion) ideolojisi olarak komnizm lmtr ve kitleler hibir zamanunutulmam olan bir nceki tutunum ideolojisine, yani dine dn yapacaklardr, 2)Bulgarn dine sarlmas Mslmanlarda tepki geregi bir dine sarlma yaratacaktr, 3) Yenibalyan kapitalizm kanlmaz biimde gelir daglmn bozacak, ortahallileri vuracak,enflasyon ayn eyi yapacak, bu da yoksullaan (stelik, daha nce gelir daglm sorunutanmam olan) kitlelerin dine sarlmasna yol aacaktr, 4) Bu 45 dolar ii kk, amamide bulandrcdr. Suudi Arabistan'n etkisi balam saylabilir, 5) Trkiye'dekitarikatlar buraya yakn zamanda el atacaklardr, 6) Zaten tm dnyada dinin canlanmasolgusu yaanmaktadr.

Diger yandan, eger ortaerimli -yaklak yirmi yl sonra,; iin- bir tahmin yapmakgerekirse, heteradoks dinin ileride grece zayflayacag sylenebilir. Bunun eitlinedenlerini dnmek mmkn: .

i) Din kurumunu Mslman bireyin tek sgnag haline gelmeye zorlayankomnizm ortadan kalkmtr. Bireyin dnyaya bak pencerelerini eitli nedenlerleogaltan ve genileten kapitalizmin etkisinin artmasna kout olarak, en azndan genlerin"\aik\ernesi" beklenebilir.


5/27

BALKAN TRKLER ZERNE NCELEMELER 125

2) Yeni rejim altnda ingeneler olmasa bile Pomaklar, er veya ge kapitalizminetkisiyle degimeye ugrayacaklar, bu da bu etnik gruplar arasnda Trk etkisini dolayl

olarak azaItabilecektir.3) Din konusundaki uzmanlar, "Biz Gencev'le ekiir dururken Purtistan (Protestan)

din adamlarnn ingeneleri Hristiyan yapmak iin" etkinlik balattklarnsylemekteler. llerde bu tr abalar artabilir. Bu konuda, Pomak-Makedon blgesi olanBlagoevgrad'da Amerikallarn niversite atklarn belirtmek gretki olabilir.Bulgaristan'da ABD Bar Gnllleri ve Amerika'nn Sesi radyosu da faaliyettedir.

te, gerek ksa ve gerekse orta erim asndan resmi ve heteradoks dinin durumunun.byle olacagn beklemek gerekti,~inden, btn bu olgular srayla devreye girmeden nce,resmi din kurumunun bir ekidzene sahip olmasn saglamak ve dinin Trklk kimligini

srdrmeye devam etmesini temin etmek nemlidir.

Bulgaristan'daki resmi din kurumu, dnyevi yetkilere de sahip Bat Trakya'dakimtekabili kadaretkili gzkmemektedir. Yunanistan'n neredeyse yar teokratiksaylabilecek durumu Bulgaristan'da yoktur, stelik u anda buradaki hava (bolugun daetkisiyle) olduka liberaldir. Bununla birlikte, hem Bulgarlarn farkl dinden olmas, hemTrk-Bulgar ilikilerinin eski ve yakn gemiinin ok parlak olmamas, hem de Trk vePomaklarn krsal yaam srdrmeleri gerek resmi ve gerekse heteradoks dinin Trklkbilincini desteklemesi sonucunu dogurmaktadr.

Pomaklar Konusu :

Pomaklar, Balkanlar'n Trkiye'ye yakn blmne, bu arada bu aratrmannkapsamna giren lkelere de yaylm olarak yaayan dindar bir Mslman halkur. BtnBalkan devletlerinin -sahipIcndigi Pomaklarn etnik kkenleri tam olarak bilinmemeklebirlikte, Slav olduklar genel kabul grr. (Bu konuda, yukarda knyesini verdigimkitabmn ilgili yerinin yan sra, bu makalede "Makedonya" balg altnda yer alan"Torbeler" altbalgna da bavurulmaldr).

Pomaldar ancak Trklerle lamasa geldikten sonra Trke grenirler. Buna karnbirok durumda ve birok nedenden dolay (Trklerin aksine akraba-devletlerininolmamas, sosyo-ekonomik bakmdan Trkler kadar gelimemi bulunmalar,"altngemi"lerinin olmamas, Osmanl etkisi) kendilerini Trk sayarlar. Bu durum, PomakaBulgarca'nn bir diyalekti oldugu halde, Bulgaristan'da da genelde byledir. Hatta, addegitirme kampanyasna ilk tepkiler Pomak genlerinden gelmitir. Ei Pomak olanKazm Memi'in (kendisi Bulgaristan Egitim Bakanlg Tilrke Egitim danmandr)anlattgna gre, Pomaklar ikiyldr Trke grenmek iin byk mcadele vermekte,ders program dnda haftada 2 saatlik seimlik Trke dersini az bularak protestoetmekte, zel dershanelerde Trke dersi verilmesi talebinde bulunmakta. HHyetkililerine "Bu ii halletmezseniz size oy vermeyiz".demektedirler.

Bu olgu, temelolarak. din faktrnden kaynaklanr. Devletin ve ogunlugun dinininfarkl (Hrstiyan) oldugu Balkan lkelerinde Pomaklarn kendilerini Trk saymalanbundandr. Hatta. birok yerde (zeikle Yunanistan) Pomak'a Pomak demek hakarettr.Buna karlk devletin Hrstiyan oldugu. ama ogunlugun baka Mslmanlarda(Arnavutlar) bulundugu Kosova'da Pomaktarn ("Torbeler") kendini Trk saymadurumunun ok az grlmesi, din faktrnn bu roln kantlayan gstergelerden biridir.


6/27

12 6 BASKNORAN

(Bu konuda, "Kosova" balgna da baklmaldr). Kazm Memi'in anlattg gibi,Pomaklarn "Bulgarlar bizim dilimizi ald, ama dinimizi vermedik" demesi de ayndurumu ifade eder.

Trkler arasndaki g egilimi byle srer ve HH'n destegini anmaya ugratrken,Bulgaristan'da Pomaklarn kendini Trk saymas olgusu gittike artan bir nemkazanmaktadr. nk, Bulgaristan'daki Pomaklardan bir blm kendini Trk sayyorsa,nemli bir blm de ne oldugunu bilmemekte veya kendini "Bulgar Mslman" olaraktanmlamaktadr. Bu tanmlamann iyice yaygnlk kazanmas iin Bulgar makamlarnnimdiye degin gsterdigi abalar aruk bundan sonra katlanarak artacakur.

Syledigim gibi, diger lkelerdeki Pomaklardan da (veya, Trk olmayanMslmanlardan) yeri geldike ayrca sz edecegim. Burada bu halkn Trkiye asndan

nemi konusunda sylediklerim diger iki lke iin de kabaca geerlidir.Siyasal rgtlenme:

Bat Trakya'nn tersine, Bulgaristan'daki Trkler siyasal bakmdan (henz?)blnm degildir. Bulgar basn ajans BTA bltenleriilin (herhalde Trklerin dnayaylmasn nlemek iin) "Bulgaristan Trklerinin -veya, Etnik Trklerin- haklarnkoruyan" diye lanse euigi Hak ve zgrlkler Hareketi'ne (HH) blok oy vermektedirler.Bu olgu, hem lkenin demokrasiye yeni gemi olmasna, hem de bura Trklerininbyk badireden yeni km bulunmalarna bagl olsa gerektir.

lkede yzde 7 oyalarak sagladg 24 milletvekili arasnda biri kadn olmak zere 3Pomak ve 4 de Bulgar bulunan HH, Temmuz 1986'da 12,5 yl hapse arptrlan veAralk 89'da siyasal sulularla birlikte salverilen Ahmet Dogan tarafndan 1985 yazndagizli olarak kurulan "Bulgaristan Trkleri Ulusal Kurtulu Hareketi"nin uzants. HHGenel Sekreteri Osman Oktay her ne kadar o zamanki amalarnn dnya kamuoyunundikkatini ekmek iin bildiri karmakla snrl oldugunu sylyor ve bombalarla ileriolmadgn vurguluyorsa da; hareketin birtakm terr eylemleri yaptg agzdan agzasyleniyor. Hareketin Maysi 989'da rgtledigi kitlesel protesto hareketlerinden sonrakitlesel zorunlu g balyor.

HH bir demek olarak kuruldu, 4 Ocak 1990'da Yama'da legalleli, 26-27 Mart'ta daSofya'da kurulu konferansn yapt. 26 Nisan'da mahkemece parti olarak kabul edildi.Seimlere katlarak o Haziran Kurucu Meclis seimlerinde 23 milletvekili kard. 20Ekim'de olaganst kurultaya giderek (Osman Oktay'n deyimiyle) ''Trk bayrag amakisteyen milliyeti unsurlar" tasfiye etti.i 3 Ekim 199i genel seimlerinde 240milletvekilliginden 24'n kazanarak Parlamento'daki nc siyasal g haline geldi veparlamento arilmetigi sayesinde anahtar parti oldu. (Bulgaristan Sosyalist Partisi (BSP)106 sandalyeye, 8 ayn siyasal gruptan oluan Demokratik Gler Birligi (DGB) ise 110sandalyeye sahip). u anda bir bina kaunda baz odalar igal eden HH, yaknda ayr birbinaya geecek. Parti, Mays 90'dan bu yana "Hak ve zgrlk" adl Trke haftalk birgazete karyor.

Bugn lke apnda 653 ky muhtarna, 27 belediye bakanna ve 144 belediyemeclisi yesine sahip bulunan partinin rgtlenme emas yukardan aagya yle:


7/27

BALKAN TRKLERi ZERNE NCELEMELER 127

-Merkez Konseyi: Kurultay tarafndan seilen 3i kiiden oluuyor. Kurultay bakanda seiyor.

-Merkez Konseyi alma Brosu: 31 kiinin iinden, bakann nerisi zerineKurultay tarafndan seilen 7 kiiden oluuyor. Parlamento grubuyla ilikileri saglyoZaten, 7 kiinin 6's milletvekili.

-Sancak Konseyleri

-Belediye Konseyleri

-Kyl Hareketi

Osman Oktay'n anlatugna gre, Kurucu Meclis seimlerinde kendileriyle ibirligyapmay reddeden DGB 20 Ekim 1990 seimlerinde koalisyon nermi, ama HHreddetmi. Gerekesi, cumhurba.kanlg seiminde Bulgar milliyetilerinin yzde 48, yayksek bir oyaIm olmas. HH bakanlk alsayd, hkmetin ii zorlaacaku. HHdardan destek vererek, rejimin daha kolay biimde liberallemesini saglamak istedOsman Oktay partinin bir Trk partisi olmadgn, platformlarnn Bulgaristan'daki btaznlklarn hakkn savunmak oldugunu, aralarnda Pomak, ingene, Bulgar veGagavuzlann bulundugunu, iktidara talip olduklarn sylyor. Milletvekilleri de srTrk degi1. Bununla birlikte, partinin 4 Bulgar milletvekilinin bu seimi HH'n yzd7'lik blok oyundan yararlanarak kolayca seilmek iin mi yapug sorusu akla geliyorKolayca, nk 89 gnde aznlgn kaymak tabakas gitmi. Bu yzden Kurucu Mecl

seiminde ingene parlamenter bile km. Ne olursa olsun, daha nce de syledigimgibi BT A bltenlerinin partiyi srf Trk partisi olarak gsterme abalar gibi gayretlekarsnda HH'n bu milletvekili profili, akllca bir politika saymal.

HH anahtar parti olmann verdigi avantaj kullanyor. Daha fazla bastrmasnnlemek iin DGB iktidar, "Aman, milliyetileri azdrmayalm" gerekesini kullanyoki, Trklerin yogun oldugu blgelerde patlayan Bulgar gsterileri anmsanrsa yanl ddegi1. Durum byleyken, HH'n bu konumdan yararlanarak sagladklar,azmsanmamas gereken trden:

i) Ofsuz efsiz soyad alma yasas karld. u anda insanlar soyadarn bavuruyla

geri alabiliyorlar. 1993'den sonra bu i ancak mahkeme kararyla olabilecek.Gerek Pomaklar, gerekse Trkler arasnda, kendisine zorla verilen soyadn

degitirmemi olanlar var. Bunun bir miktar ihmalden, bir miktar da hesaptan oldugusyleniyor. ikincilcr, ocuklarna okulda vb. kolaylk olsun, belki de "Bulgara gvenolmaz, bakarsn gene zerimize ullanrlar" diye korkudan byle yapyorlar. Gei dnempsikolojisi.

2) Mallar geri alma yasas karld. O kadar nemli ki, "Dogan [Ahmet Dogan]Yasas" diye anlyor.

Komnizm sona erdikten sonra, rejimin ckoymu oldugu zel mlkiyetin geriverilmesi gndeme geldi. Bu cmleden olarak HH, yalnz Bulgaristan'da kalan Trkleridegil, Trkiye'ye g etmi olan ve mallarn gerek satm gerekse brakmolanlarnkinin bile geri verilmesini kabul eirdi. Bunu, 89 gn "Devlet Suu" ilan


8/27

128 BASKNORAN

eden bir yasay Meclis'ten geirerek yap. Bu yasaya dayanarak, 89 sonuna kadaryaplm ev sau szlemeleri iptal edildi. 4 Mart 1992'ye kadar Bulgaristan'a dnenler

evlerini geri alabilecekler. Eger bu herhangi bir nedenle mmkn olamyorsa, devlet evinsaul degerinin 12 kaun laZminat olarak verecek. (Tabii, devletin bu dkn durumdabunu nasl yapacag da ayr konu). HH bu 4 Mart 92 tarihinin aslnda 1993 olmasnistemi, fakat bu kadarn kabul ettirebilmi. Partinin amac, g edenleri geri getiripgcn artrmak.

Eger, geri alnmas sz konusu olan cv degil de toprak veya iyeriyse, bu konudasorun yok. Geri dnmese bile alabiliyor.

3) Seimlik Trke dersleri kondu. Bu noktada, egitim konusuna geebiliriz.

E~itim :

1944'e kadar Trk okullar, gazcteleri ve Trke egiim serbestti. Ama bu okullarzel saylyordu; diplomann geerli olabilmesi iin Bulgar okulunda ek snav gerekliydi.Komnistler 44'den sonra bunlar tandlar. Din derslerinin azaltldg yeni Trk okullarald. Dersler Trke'ydi. Ayrca Bulgarca dersi vard. Ama 1958'den sonra bu okullarkapatlmaya baland. Bu tarihe Silislre'den bir Trk grubu kt ("Silislre lnisyatifi").Bu komnist ana-babalar "ocuklarmzn iyi bir egiim almasna Trke engeloluyor,ocuklar toplumda ilerleyemiyor, Bulgarca gretelim" dcdiler. 71'de Krcali'deki birkaokul dnda Trke dersleri kaldnld.

Jivkov L OKasm 1989'da dnce, din serbestleti. Herkes ocugunu Kuran kursunagndcrmeye balad. Trke iin henz vakit erkendi ama, din kitab getirtmek serbestoldu. Bu sralar Trke kitab henz yasakt. T.C.'den ilk olarak, Diyanet'in "YurtdNamaz Vakitleri" takvimi getirtildi. Bu olgu, Balkan lkelcrinde Mslmanlk ileTrklk araSnda neredeyse zdelige varan ilikinin ilgin bir gstergesi saylabilir.

HH'n bastrmasyla, Trke dersler haftada 2 saat semelik olarak kondu. Daha.dabasunnca, 92'nih ikinci yarylndan itibarcn 4 saatc kt. k grcimin ilk 5 ylnda buderslerde snfn normal grenci adedi 13. Say 27'yi geince snf ikiye blnyor. 6.,7.ve 8. yllarda ise glk var, nk 4 saat seimlik ders normal programda ikinlik

yarauyor. -Bir komisyonun hazrladg "Anadili Okuma Kitab"nn iki dilde olmas tepki

ekince, Trkiye Milli Egitim Bakang'nn yardmyla yeni kitap yazld.

Trk ocuklar arasnda seimlik Trke almak iin dileke verenlerin oran yzde80. Geri kalan yzde 20, "ihmaldcn" vermemi. Buna karlk, Bulgarlanlan dilckeverenler var. Ama okul mdrleri baz yerlerde bunlara izin vermiyor. Bazlar da seskartmyor. rnegin Veliko Trnovo'da (nfusu 100.000) 50 kadar Bulgar ocuguseimlik Trke okuyor. Bunlar amac. iadam olmak. Trkiye'nin ekonomikdurumunun Bulgaristan'a gre ok iyi olmas bir cazibe yaratyor. Komnist ynetimTrkiye'yi oldugundan ok kl tantm, insanlar imdi tanmak olanag bulunca okgelimi oldugunu dnyorlar. TrklerBulgaristan'da i de almlar. rnegin, anahtarteslimi yzlerce ekmek frn samlar.


9/27

BALKAN TRKLERI ZERINE INCELEMELER 129

Trke egitimin sorunlarna gemeden nce bu konunun bir yorumunu yapmakgerekirse; aynen Bat Trakya'daki bir dcrdin burada da bulundugunu belirtmek uygun olur.Bulgaristan'da bir Trk genci Kuran kursuna gidince Arap alfabesi, Trke dersinde Latinalfabesi, diger zamanlarda da Kiril alfabesiyle okuyor. Geri Rusa eskisi gibi zorunluders degil ama, gene de Bulgarca, Trke, Ingilizce, Franszca okumak zorunda. Budurumda, Bulgar toplumunda kendisine kar hi nyarg bulunmasa bile, dogal olarakdezavantajl. Bu durumda Trk gencinin Bulgar toplumunda ykselmesi zor.

Bulgaristan'daki Trk aznlgnn egitim konusundaki balca sorunu grelmenkonusunda. 89 g o.OOO'in zerinde yksek tahsiliiyi gtrm. Kazm Memi'insyledigine gre bugn Trkiye'de 3000'in zerinde Bulgar Trk gretmenlik yapyor.Buna karlk Bulgaristan'da i 000 kadar formasyonsuz (gerekli egitimi grmemi)gretmen var. Bunlarn Trkeleri zayf. "ocuklarn dillerini sakatlayacaklar". Geri u

anda Trkiye'den laplam 150.000 adet 4 tane kitap (Okumaya Balyorum, Trke 1,2,3smarlanm durumda ama, meladoloji olmadg iin eldeki gretmenler bunlarn naslokutulacagn bilmiyor. 18 tane gretmen metodoloji grenmek iin Trkiye'ye kursayollanm. HH, gretmenler iin Trkiye'den 300-350 burs istemi durumda. Geri,Bulgaristan'daki Trke egitiminin gelecegi iin birtakm nlemler alnmam degi1. Buyl umnu'da 150, Krcali'de de 200 grenci Trkoloji yksek enstits okumaya balad.Bunlar mezun olunca Trke gretmeni olacaklar. Ama bunlar iin gretmen yok, obaka. K. Memi bunlar iin 6 gretmene gereksinme oldugunu, ama bulunamadgnsylyor. (Aslnda Bulgarlar umnu'ya 30, Krcali'ye 48 grenci alacaklcen bask sonucuyukardaki saylara ulalm). Gene, 7 tane mfetti gerekiyormu, ama gten sonra bui iin yksek tahsilli 7 kii bulunamam.

Acaba. Bat Trakya'da oldugu gibi, T.C. yurtta gretmenlerin Bulgaristan'agnderilip gretmenlik yapmalarna Bulgar makamlar raz olur mu? Uzmanlara gretrkoloji hocalarna evet demeleri kesin. Ilkokullara da itiraz edeceklerini sanlmyor.Bulgar bakan yardmclar, iki lkenin Milli Egitim Bakanlklarnn ibirligi yapmasnascak bakyor.

Bulgar yetkililerinin neden bu kadar yumuak davrandklar konusuna gelince. Birkere, daha nce szn ettigim boluk olgusu var. Ikincisi, Jivkoy rejiminin yaptgfaist anklara tepki var. (1984-89 arasnda, Trklerin kkeninin Bulgar oldugu,antropolojik aratrmalarla kanllanmaya allm. Kircali vb. yerlerde mezarlar alm,lmler yaplm. Mezarlarda ha bulundugu sylenmi. Krcali'de bir kyde Boev adlbir profesrn ynetiminde, ocuklarn kafatasarn lmler. 37 ocuktan yalnzca 2'.siSlav ll (?) km. Gerisi "Kafkaslardan" km; sonular duyurmamlar).ncs, HH'n u anda elinin saglam olmas var ki, bence en nemlisi bu. Uzmanlarise yle dnyor. "Bulgarlarn isedigi. bizim gitmemiz. Buradaki Trkler ne kadarTrkleirse, T.C.'ye o kadar gitmek isteyecek. Bunu hesap ettikleri iin Trklgngirmesine direnci gevettilcr. Bugn T.C.'den kasetler, kitaplar, Atatrk resimleri geliyor.Eskiden bunlarn bir tanesi irsan ieri aUnrdl".

G konusu :

Bulgaristan'da g'n eskiden beri hep gndemde oldugu grlyor. 1938,52,69,89kitlesel gleri bir gerege iaret ediyor. Havuz dolduka boalyor, boaltlyor. Aklasgdrmaya g birolay biiminde gelien 89 olayn da uzmanlar byle yorumluyor ki,dowu. Aslnda bu olgu Ba Trakya'da da aynen var.


10/27

130 BASKNORAN

Bask, g ve Trklk bilinci birbirini karlkl etkileyen kavramlar. Bulgarlarbask yaptka g egilimi artyor, Trklk bilinci de gleniyor. Bu da Bulgarlarnbasksn yogunlatryor. Bir kyl toplumu olan Trk aznlg do~aldr kikomnizmden olumsuz etkileniyor. 1940'larn son yllarnda kurulan "TuranCemiyetleri"nde Trke arklar syleniyor ("Ankara"nn tana bak ... "), gizlicegmenlik belgeleri dolduruyor. Bulgarlar evlerde k yaktrmadklar iin camlarbattaniyeyle kapatlyor. Ama, Trkler kasn da tarlalar bize kalsn. Trkler kayor,ama bask bitmiyor. 71'de Trke'nin kaldrlmasndan sonra zorla asimilasyon amacbelli olunca, bu sefer de aznlk arasnda Trklk kavram yogunlayor. "Trk" demernekiin kullanlan dolayl deyimler ("Trk asll Bulgaryurtta", "Bulgar Trk") 1982-84dneminde "Bulgar Mslman"na dnyor. Bu durumda, 84'ten sonra, ocu~unuevveIce Bulgar okuluna yollam olanlarn arasndan bile, bir Trke alfabeye rivayetegre 300 leva verenler kyor. Evlerde namaz ve mevlit artyor ki, bu da Balkanlar'da dinile ulusal bilincin zdeliginin bir dj~er n:egi. Bu durum basky artryor. Bir Trkekelime, 20 Leva cezaya yol ayor (Makbuzda, su hanesinde "Huzuru bozmak" yazyor).85-89 arasndaki ad degitirme kampanyasnn ise Trkleri zaman zaman iddeteylemlerine bile gtrdg, bombalarn patladg, bu arada Mays 89'da Yama'da 2,Rasgrad'da 2,umnu'da 5 Trk'n ldrldg, 2 Haziran'da Jivkov'un 2500 Trkaydnn Yiyana'ya snrd ettigi, snnn bundan sonra 6-7 Haziran'da ald~ biliniyor.

Jivkov bu yola gitmeseydi ne olurdu? K. Memi u kanda: Yava asimilasyondevam etseydi, aznlk arasnda Trklk bilinci byk anmaya u~rayacakt. "En azyanmz Bulgarlaacakt". Trke derslerin kaldrlmas, grencilerin kolayna da gelmiti.Evlerde bykler ocuklaryla Bulgarca konumak zorunda kalmaya balamlard.Bulgarla evlenmeler grlyordu. Zaten yasa kmt: Trk ile Bulgar evlendi mi,ocuklarnn adlar Bulgar ad olacakt. Rejimin gstcrdigi iddet, Trklerin dinsel veulusal bilincini tekrar artrd. .

89 g bir panikti. Ama bugn hala sryor. Oysa eskiye oranla aznl~n durumuok iyi. Birok nedenler dnmek mmkn:

1) Tarihsel: Hereyden nce 89 fazlasyla yakn bir gemi. "Bulgar geneBulgarlgn yapar" dncesi var.

2) Psikolojik: Bulgarlar arasnda da bir antf:Trk bilin uyand. G edenlerdengeri dnenlerin gelip malna sahip kmas olgusunun glendirdi~i bir durum bu.Ayrca, 1comnizrTIe tepki olarak bir de Bulgar faizmi hortlad. Dnen 120.000 kiiBulgarlarn "Trkler Trkiye'ye!" miLingleriyle karlat. ogu evini alamad. Krcali'de,sylendigine gre, gene Bulgarlar tarafndan"i 993'Legene isim de~imesi olacak" laOankarld. Bu ortamda, "Birlemi MilleLler'de kanuAkm, etnik isim koymakyasaklanacakm" diye sylemiler duyuluyormu.

3) Dsal: Buna karlk, ge ve g de olsa, Trkiye'de kendilerine ev, cvmalzemesi vb. verildi. Bu durumda, "Dnenler iyi etmedi" laf yayld. Kalanlar dagitmeye zendi.

4) Ekonomik: ktisadi durum iLen karmalara ("ksallma") yol ayor. Bundan enok zarar gren de Trkler oluyor. Bu durum, gezdigim di.~er iki lkede deayn. G egilimi, daha ok, gney~eki krlarda. Buradaki Trklerin Loprataz veya yok. otu ii.


11/27


Isizlik en ok bunlar vuruyor. rnegin Yablonovo (Alvanlar) kyndeki 4500Trk'ten 1500' isiz.

S) Sosyolojik: Tarlalar geri alnyor ama, toprag ilemeyi bir yaam tarzgrenler yaland. Biraz da tembellige alt. Komnizm de zaten ok alp parakazanma hrsn ldrmUt. Tarlalarn geri alanlar yarclga verebilirler veya satpgidebilirler, deniyor.

HH ve yerel Trk yneticiler, dogal olarak, g engellemek istiyorlar. rneginHH, Eyll 1992'de Hkmet'ten "Kalknmada ncelikli Blgeler"e zendirici nlemlertalep edecek. Bu abalar sonu verir ve ekonomik durumun biraz dzelmesi sonucu yeniatlyeler, yeni kooperatiner kurulabilirsc, g azalabilir. Tarm rnlerinin fiyatlannnykselmesi de olumlu etki yapabilir.

Grtgm kiiler, birok eyin, Trkiye'ye gidenlerin 1992 yazn ve 92-93 knnasl geirecegine bagl oldugunu syledi. Yani, diki tutturabilirlerse, 93 yaznda yenibir dalga beklemek gereki gzkyor. Bence de, g olgusunda esas belirleyici ge,Bulgaristan'daki durumdan ok, Trkiye'deki durum. Bir tr fizik kural bu. Bir tr tersineozmoz.

Bu arada, g olgusunun Bulgaristan'daki Trk aznlgn ok zaynatm oldugunusylemek bile gereksiz. En azi 50.000 kiinin eksiImi olmas bir yana, bunlarn 10-20.000'i aydn (5-6000'i gretmen) oldugu iin, telafi edilmelerinin 15-20 yl alacagsyleniyor.

MAKEDONYA

Makedonya'da skp bata olmak zere, Trklerin yogun olarak yaad g Gostivar',yzde 90'. Trk olan Raptta'y, bir de Torbelerin yaadg Krova'y (Kievo) gezdim.

Genel Durum ve Arnavut Sorunu:

lkenin yaklak 2.240,000 olan nfusunundaglm, Nisan 1991'de yaplan nfussaymna gre yaklak saylarla yle: Makedonlar 1.3i 5.000, Arnavutlar 430.000,Trkler 98.000, Srplar 45.000. Bunlara ek olarak 35.000 kadar ingene'yi de (Rom)saymak gerek.

Bu resmi nfus verilerine hemen getirilmesi gereken iki nemli aklama var.Birincisi, saym memurlarnn Makedon olmas 'gerekesiyle Arnavutlar bu saymboykot ettiler. Kendi asl saylarnn 700.000 oldugunu savunuyorlar. Arnavutlarnogunlukta oldugu blgelerde (r. Dcbre) yaayan ve zellikle Arnavutlarla kz alp verenbaz Trk aileler ya boykota katld ya da kendini Arnavut yazdrd. Ikincisi, Makedonyazlanlarn bir blm PomakeTorbe"). nemli bir blm kendisini Trk sayan buinsanlar Makedonca konutuklar iin Makedonlar b)'le yazm. Saylarnn 35.000-100.000 aras oldugu syleniyor.

lkedeki nfus saymlarnn tarihesine gz atldgnda, biraz aagda eitlikonularda szn edeceim. Arnavut gesinin etkili ve bc\irleyici oldugu grlyor.1948'deki ilk saymda nfusun yalnzca yzde 8.32'si Trk. Oysa, 53 saymnda yzde15.63 kyor. nk, 48'de Arnavutluk'u Yugoslav federasyonuna alma umudu


12/27

132 BASKNORAN

oldugundan, Trkler inkar edilmi, 53'de Arnavutluk'un Makedonya ilc Kosova'da gzoldugu anlaldgndan kart agrk olarak Trklerin varlg kabul edilmi. (Yalnz, bu

birdenbire iki kat oluverme olgusunun, insanlarn Trkiye'ye g edebilmek iinkendilerini Trk yazdnnaktan da kaynaklandgn unutmamak gerek).

Makedonya, Yugoslavya'nn bir parasyken yerel ynetimler gl oldugundanGostivar ve Rapta gibi Trklerin yogun olarak yaadklar yerlerde kasap, pastane vb.dkkanarn adlar dilde (Makedonca, Arnavuta, Trke) ve iki alfabcyle (Kiril veLatin) yazlm durumda. nk, lkede resmi dil Makedonca oldugu halde eskidenbelediyeler baz aznlklarn dil ve alfabelerini resmi ilan edebiliyordu. Resmi diliMakedonca. resmi alfabeyi de Kirilolarak ilan eden yeni 91 Anayasasnn 7. maddesinegre, "milliyeterin ogunlukta oldugu" yerel zynetim birimlerinde bu aznlklarn dilve alfabcleri de resmi saylyor. Eger sz konusu aznlk "nemli bir sayda" ise; geneayn kolaylk saglanyor. Her iki durumda da dzenleme yasayla yaplacak. Tabii, buradanemli olan, bu "nemli say"nn, daha dogrusu oran'n ka olacag. Trk DemokratikPartisi (TDP) yetkililerinin sylediklerine gre, bu oran yzde 30 olarakdnlyormu. Bu durumda Trklerin pek ok yerde yararlanmas mmkn degil,nk lkedeki oranlar eskiden yzde 25 iken, gler sonucu yzde 5'e inmi durumda.

Makedonya siyasal cografyasnn bizi ilgilendiren zelligi, etnik yapnn Dogu veBat olarak farkllk gstermesi.

Doguda Arnavut yok. Trkler varsa da benek benek daglm durumda yayorlar vevaktiyle g nedeniyle azalmlar. Burada Torbeler de yayor. Bakent skp'n de dahiloldugu batda ise Arnavut gesi asl Mslman aznlk durumunda ve zellikle komuKosova'yla birlikte dnldgnde ok etkili. Trkler doguya oranla burada daha ok vedaha yogun halde. Buradaki Torbelerin nemlice bir blm, hi Trke bilmediklerihalde kendilerini Trk sayyorlar. Bu konuyu ileride daha geni olarak ele alacagm.ingenelerin 5-10000 kadar Trke biliyor ve kendini Trk sayyor. Bir ksm da Msrl(Gypsy.-Egypte) sayyor. Rom'uz diyenler de var.

Makedonya'daki bir diger aznlk da, Yunanistan'da da grlen (ve orada Trklerin"Karakaan" diye ad taktg) Ulahlar (Vlahlar). Bulunduklar lkelere fazlasyla uyumsagladg anlalan bu Romen kkenli ortodoks aznlk burada da devlet tarafndan

kullanlyor. rnegin, Dogu Makedonya'daki Sofular Kynden g eden Trklerin yerinedevlet bunlar grm. (Ayn olaya Bat Trakya'da rastlanyor ve devlet, UlahlarTrklerin tarlalarna sahip kmaya kkrtyor.)

inde hi Trk bulunmayan 120 kiilik Parlamento'daki nemli partiler yle:VMRO (38): Bulgar taraflar oldugu sylenen Makedon partisi. Makedon SosyalDemokrat Birligi (33): Eski ad Makedon Sosyalist Birligi'ydi. Demokratik RefahPartisi+ Demokratik Halk Partisi (23): Iki Arnavut partisinin koalisyonu. ReformcuGler (18): Eski sosyalislerin bir kolu, liberaL.

Yani zet olarak, Trklerin Meclis'e hi emsilcileri yok. Iin dahas, hibir

belediye meclisinde de emsil edilmiyorlar. Bunun nedeni, Trklerin yogun olduklaryerlerde saylar ok olan Arnavularn da yogun olarak yaamas.

Makedonya'daki durumun konumuz asndan gserdigi balca iki zellik var..


13/27

BALKAN TRKLER ZERNE NCELEMELER 133

1) Yunanistan ve Bulgaristan'n aksine. buradaki en nemli aznlk Trkler degil. Bulkede, gene Mslman olan Arnavutlari numaral aznlk, Dolaysyla. Trk aznlgn

ulusal kimligini destekleme asndan Mslmanlk gesinin diger iki lkede oynadgak rol. nemli nanslara brnyor.

2) Mslmanlgn desteginden tek balarna yararlanamamalarnn, hatta zamanzaman Arnavutlar tarafndan asimile edilmelerinin yan sra. Trklerin bir sorunu dahavar. Makedonlarn Arnavut hareketini bastrma abalar Trklerin de haklarnnazalmasna yol ayor. Yani. Trkler, Makedonlarla Arnavutlar arasnda sandvi olma.durumunda, Bu iki noktaya "Dinsel rgtlenme ve Din" altbalg altnda tekrardnecegim.

Son seim kampanyasnda, Trklerle Arnavutlar arasndaki ayrlk aka ifade edildi.Arnavut lideri, Trkleri Arnavut ve Makedonlarn ortak dman ilan etti. Konutugumkiiler, 6O'l yarda Arnavut lise arkadalarnn "Ben bir Makedon iin on Trk vururum,nk bizi Osmanl geri brakt" dediklerini anmsyorlar, TDP yetkililerine gre, bununnedeni, Arnavutlara Arnavutluk bilinci vermek ve bunun iin de en azndan yallar veorta yallar arasndaki hiHf canl oldugu anlalan Osmanl kimligini tamamen yoketmek. Mantkl. Bu lkede Arnavutlarn din ile Osmanllg zde saydklarnsylyorlar ve buna rnek olarak da, birok Arnavut'un yemin ederken "Trklk diniminhakk iin!" demesini gsteriyorlar. Zaten Nou\'eau Petit Larousse IIIustre'deki"Turc" maddesine bakldgnda, "Se faire turc" (Trk olmak) deyiminin karlgnn"Devenir musulman" (Mslman olmak) olarak verildigi grlecektir.

91'de Arnavutlar nasl Kosova'da gayr resmi seim yapp, cumhuriyet ilan edip,cumhurbakan bile setilerse, Bat Makedonya'da da II Ocaki 992'de bir gayr resmireferandum yaparak bir Arnavut zerk blgesi kurulmasna oy verdiler, Meclis bilesetiler. Bunun mcrkezini Gostivar, bakann da Demokratik Refah Partisi'nin Gostivarubesi bakan olarak saptadlar. Trkler bu gelimelerden ok tedirgin. Arnavutlarlababaa kalmak istemiyorlar. (Kosova'y anlatrken, orada bu "babaa kalma"nnTrklere neye maloldugunu rneklerle anlatmak olanag bulacagrn).

Tarihsel Geliim :

Makedonya. 1944'te sosyalist Yugoslavya'ya katld. 74'te zerk cumhuriyet oldu.lkenin paralanmas zerine de 8 Eyll 91 'de egemenligini ilan ederek bagmsz oldu.

Makedonya Trkleri, zellikle lkenin dogu kesiminde, II. Dnya Savandakikurtulu mcadelesine aktif biimde katld. Makedon R-TV Trke yaynlarnda alan,Trk Demokratik Birligi'nin (TDB) kurucusu, Trk Kltr Merkezi GencI Bakan, EIHilal adl yardmlama ve kltr dcrnegi bakan yardmcs Avni Engll bu olguyadayanarak, "Biz bu devleti kuran asil unsurlardan biriyiz. u andaki haklanmz bu yzdenazdr bile" diyor.

Sava sona erince, Makedonlar Trklere vaadettikleri eit haklar vermediler. Buna ek

olarak Trk toplumu. toprak sahibi oldugu iin, devlelletirme ve kooperatifletirmelerinbalca zarar greni oldu. Trkler ayrca Arnavut toplumunun basks altnda bunalyor,ya Arnavut ya da Makedon okuluna gitmek zorunda kalyorlar. 45'lerde bat Makedonya'daTrk'm diyen yok, nk Yugoslav devletinden de Arnavut toplumundan da bask var.


14/27

134 BASKNORAN

Yugoslavya o sralar Arnavutluk'la birlernek umudunda oldugundan, Makedonya'dayalnzca Arnavut halk tannyor. Trkler tannmyor.

Trkler bu duruma tepkilerini "Ycel" adl gizli bir rgt biiminde ortayakoyuyorlar. Ama rgti 948'de aga karlnca daha da kt oluyor. Mahkeme sonucu 4Trk idam ediliyor. 1950'de bir de teseltrn kaldrlmas yasas knca, toplumTrkiye'ye g etmeye balyor.

Geri bu arada Tlo 1948'den sonra Amavukluk'la bozuuyor ve Bat dnyasyla (buarada Balkan Pakt baglamnda Trkiye'yle) ilikiye geiyor, bunun sonucu olarak da 51-52 gretim ylnda Trk okullar alyor ama, yabanclaan Trk toplumu gveniniyitirdigi iin Trkiye'ye ge balyor. 62'de baskc iileri bakan Rankovi grevden

alndgnda, artk Trkler eskisi gibi yzde 25 degierdir, ok azalmlardr. Dolaysyla,sorun olmaktan kmlardr. gretmen okulunun, Makedon liselerinde Trk snflarnn,pedagoji akademisinin, Trk dili ve edebiyat krssnn alar, Trke yaynetkinliginin balamas bu tarihlerde.

Trklere verilen bu haklarn genilemesi, 74'te balayan zerk cumhuriyetdneminde de sryor. Bu tarihten sonra resmi dil Makedonca ama, Arnavuta, Srpa veTrke de eit geerlikte. (Bugn de Gostivar'da ve Kosova'daki Prizren gibi Trklerinyogun oldugu yerlerde ardaki btn dkkanarn levhalar Trke dahil dilde). Fakat1980'de Kosova'daki Arnavut gsterilerinden sonra 8 i 'de anayasa degitiriliyor. Eskidenegemenlik 3 millete (Makedon, Arnavut, Trk) ait iken, artk sadece Makedonlara ait

olmutur. Makedon devleti Trkleri Arnavutlarla ayn potaya koymutur. Sonuta,Arnavutlarla birlikte Trklerin i bulmas zorlamlr. 87'de liselerdeki Trke snflarkapatlmtr. 91'dedogu Makedonya'daki ilkokul 5.-8. yl Trk snflar "grenciazlgndan" kapatlmtr. Oysa, 88 grencinin kay il yaptrdg Radovi ortaokulda bileayn ile! yaplmtr.

91 ekonomik bunalmda iten karlan iiler sonradan devletin yardmyla birmiktar geri alnrken, Trkler bundan ok az oranda yararlanabilmi. Bagmszcumhuriyetten sonra polis rgt kurulurken de ok az Trk alnm. Torbeierden polisolanlara da "Mslman'm" diye krgt imzalatmlar. skp Tapu-Kadaslfo dairesinde isebir tek Trk alyor, o da kapc.

Baka bir deyile, 1944-52 dneminde Srp-Arnavut-Makedon anlanca yananTrkler, bu sefer de bunlar bozutugu iin yanm.

u anda, Trkiye, Makedonya Cumhuriyeti'ni tandg iin Trklerin durumu eskiyeoranla ok daha iyi. Bunu eitli alanlarda inceleyelim.

Egitimde Son Durum :

Trkler iin iki tr grenim olanag var. Birincisi, Trklerin ok yogun oldugu

yerlerdeki Trk okullar. rnegin, bata Tefeyyz lkokulu olmak zere, skp'te tmderslerin Trke okundugu 8 yllk ilkokul var. Bunlardan Gostivar kentinde de birtane bulunuyor. kincisi, normalokul iinde Trke snlOar. Kalkandelen (TeLOvo)kentinde ve buraya bag Teara kynde,.Gostivar'daki drt ilkokulda byle. Daha kkyerlerde grenci' az oldugundan, 1'den 8'e kadar tm snnarda buolanak mmkn olamayabiliyor. Bat Makedonya'daki bu duruma karlk, Trklerin daha az sayda ve


15/27


daha az yogun oldugu krsal dogu Makedonya'da ise Trke snflar yalnzca1-4 aras. 5.snfa ocuklar ya hi giuniyor, ya da giderse Makedonca okuyor.

Yksek grenime gelince. niversitelerde girf snav yokken Trkler girip baarylmezun oluyormu. 4-5 yldr merkezi sistem balam. Giren parmakla gsterilecek kadazalm.

Bunu nedene baglyorlar. Snav sorularnn Makedon genlerine szdrldgnsyleyenler var, bir de Trklerin baarszlgna baglayanlar var. kincisi daha mantklnk lise snflar 87'de kapaulm ve genler Makedon lisesine de gitmek istememincs, genlerin gznn Trkiye'deki niversitelere takldgn syleyenler var kbyk olaslkla bu en byk neden. 9i 'de Makedonya Trklerine YK'ten ilk kezkontenjan verilmi. TDB bu yl da, ubatn'de TC Milli Egitim Bakanlg'na yazd g

yazyla 50 kiilik kontenjan veya harlardan bagklk istemi bulunuyor. Kullandklarargman yle: "Soyda oldugumuz ve ortak bicgemii paylatgmz ana vatandakaziz Trk kardelerimizden d Trkler dnyas iinde bize ikinci snf soyda olarak degde, en azndan kendi lkelerinde egemen olan bir Azerbaycan, bir zbekistan veya bKazakistan Trk kardeimize baktg gzle bakmasn istiyoruz". Yani, unu diyorlar"Biz aznlgz ve bir sr haklarmz kslayan bir devletin vatandayz".

Diger yandan, buradaki Trk vargn ayakta tutabilmek iin Trkiye'de okutulmak. istenen bu genlerin Trkiye'de okuduktan sonra bir daha geri dnmemeleri de var. B

durumda, btn Trk genlerinin Trkiye'ye akmasn nlemek iin, Makedonniversitelerinde Trklere bir kontenjan ("yzde 3-4") tantmaya almaktan baka argzkmyor. Makedonya'yla ilikilerin bugnk durumunda Trkiye bunun giriiminyaplabilir.

Basn Y e Ya)'n :

1945'e radyo kuruldugunda, Trke yayn gnde 25 dakika.L O dakika haber, 15dakikas mzik. 66'da yayn haftada 60 dakika uzad. 70'lerde art srd. Mays 92'dgnde 4,5 saata km durumda. Yalnzca Makedonya iinde dinlenebilen bu radyoyaynnn yzde 30'u szl, yzde 70'i mzik. Bununla birlikte, son dnemdeki siyasaolaylarda sz blm yzde 40'a ku.

Televizyona gelince. kinci programda pazanesi, sal, perembe ve cuma birer saat,aramba ve cumartesi yarmar saat Trke yayn var. Pazarlar yayn yok. (Birkarlatrma yapmak iin: Arnavua yayn gnde 6 saal. Makedonca yayn. programdagnde 16 saat, 2. programda gnde 7 saat, 3. programda gnde 2 saal. Makedonyatelevizyonu yaynnn, Anadolu Trkesiyle dnyadaki ilk yayn oldugunu sylediler.

Dikkati eken bir husus: Makedon basn ve yayn organlarnda kullanlan Trke,bizim TRT'ye oranla daha ztrke. Nedeni, 60'11 yllarda buradaki dilciler veedebiyatlarn Trk Dil Kurumu'yla ve Varlk Yaynlar'yla sk ilikiler geliirmiolmas. Agusos 67'de Trkiye'ye giri vizesi k:.lknca ilikiler daha da sklau. Bu arada

TDK kuraarna gre baz szckler de rettiler: Ylag= mevsim gibi. Trkiye'de dekuanlan "Zl'neim" szcg de burada. imdi lm bulunan Sreyya Yusuf tarafndan lretildi.


16/27

136 BASKINORAN

Yayn dnyasna gelince. 1944'te Trke "Birlik" gazetesi 15 gnde bir yaynabalad. Gazete 6O'larda haftalk oldu, 70'lerde de haftada 3 gne kt. Bugn de yle.

1950'de aylk ocuk dergisi "Pioner" yayna balad, daha sonra da "Sevin" adnald. 6O'larda daha kkler iin "Tomurcuk" karld. 1966'da "Sesler" adyla toplumsalve edebi konularda aylk bir dergi yayna balad. 60'arda Trke kitap yayn da hzlandve 70'lcrin ortalarna kadar yogun biimde (yldai 5~20 kitap) srd .. Sonra, maddisknular yznden azalma grld. Btn bu yaynlarn finansman tamamen devletten.

Btn bunlarn olduka iyi saylmas gereken olanaklar oldugunu sylediltimde,gene, "Biz kurucuasil unsuruz, ok deltil, azdr" diyorlar.

Siyasal ve Kltrel rgtlenme :

1912 Balkan Savandan sonra Trkler arasnda siyasal rgtlenme yok. Ancak,"Merhamet", "Gayret", "Yardm" gibi yardmlama dernekleri var.i 930'lara kadar byle.1920'lerde sosyalistler skp'te kazanyor ve bunun devam olarak 1930'akadar sren birfaaliyet sonucu Komnist Partisi 30'larda byk bir Mslman taban topluyor. Trklerino tarihte bu ideolojiye destek vermeleri nih amac, dinsel ve ulusal haklara kavumak. Ozamanlar komnistlerde ateist tema yok. Hatla, Trk-Mslman komnistleri medresegrencileri. Komnistler yoksul Trk ailelerinden de destek gryorlar. Zaten,budestegeragmen savatan sonra umdugunu bulamay, Trkleri 45-46'daki "Ycel" gizli rgtnkurmaya itmi olmal. Ycel' hareketi aga karldktan sonra Trklere komnizm

dman olarak baklmaya balanyor.1945-90 aras, fazla etkili olmayan kIr-sanat dernekleri var. Bununla birlikte,

Trk kimliginin kaybolmasna az da olsa engeloluyorlar.

Yugoslav rejiminin kmesiyle birlikte 1990'da ok partiye gei balaynca,TV'deki bir Trke canl programda aruk Trklerin de bir "siyasi tekilatnn" olmasgerektiginden sz ediliyor ve Trk Demokratik Birligi'nin (TDB) kurulmas bununzerine oluyo~. . .

Haziran 90'da II kiilik bir kurucu heyetle parti mi, dernek mi tartmas yapld.ogunluk, halkn destegini kolay salayabilmek asndan, siyasal dernegi savundu. BazTrklerin Ycel'le agrm yznden siyasal dernegi bile yadrgadklar anmsanrsa,durum anlalr.

30 Haziran'da TDB'nin kuruluu tamamland. Kurucu toplantya byk katlmbeklenirkeri, eski rejimin etkisi sonucu ancak 250 kii geldi. Bununla birlikte, zamanlayava yava ubeler kurulurken, Torbeler arasnda byk ilgi uyand. rnegin, (benim degidip aratrma yapugm) Krcaova'da (Kievo) 600 kiilik salonda tck yer kalmad.Bakan Avni Engll'nun al konumas, Torbelerin anlamas iin blm blmMakedonca'ya evrildi. (Bu eviri, Torbeler sanki Trke bilirmi gibi, "Salonda davetli'Makedonlar bulunuyorsa, onlara saygdan .." diye izah edildi).

TDB'nin ube says 60'1 getigi iin, bunlar 9 il merkezinde topland. DernekiTemmuz 1992'de partiye dnnce, Parti (Trk Demokratik Partisi-TDP) bunlardevrald. Bu parleme olayn zorlayan birtakm nedenler vard: a) Bazliderlerin bakapartilere egilim gstermesi. Burilar bylece tasfiye edildi, b) Haziran'daki olas seimlere


17/27

BALKAN TRKLERI ZERINE NCELEMELER 137

parti olarak girilmek istendi, c) Halkn siyasal parti konusundaki rkntsnn azalmaszendirici oldu.

TDP'nin u anda 23.200 yesi var. Bununla birlikte, bu say bir miktar sembolik,nku "bilin eksikliginden"aidat toplayamyorlar. A. Eng, "televizyonda memuroluu bir saknca meydana getirir diye" partileme olayyla birlikte genel bakanlgErdogan Sara'a devretli. Sara, ayakkab tccar ve hali vakti yerinde. Partinin digeryneticileri ise 2 hukuku, 2 mimar-mhendis, 3 gazeteci-yazar, 1 tp doktoru ve Torbeolan 1 memurdan oluuyor. Parti u anda, kiiyi maala altrabilmek iin bir irketkurmak istiyor.

Partinin rgtlenme emas yle:

-Her 100 yeyei

delege hesabyla seilen delegeler Kurultay' oluturuyorlar.-Kurultay, gizli oyla, il merkezlerindeoluturulmu isimlere oy vererek 39 kiilik

Meclis'i seiyor.

-Meclis, kendi arasndan Genel Bakan' veL Oynetim kurulu yesini seiyor.

-Ilkiilik ynetim kurulu, kendi arasndan Genel Sekreter'i seiyor. Bu kii aynzamandan genel bakan yardmcs.

Makedonya Trkleri arasnda, TDB dnda da birtakm siyasal ve kltrel rgtler

var.

*"Aydnlar Dcrncgi" 2 Agustos i 992'de kuruldu. Bakan Arnavut, bakanyardmcs da Yusuf Hamza olan demek "Halktan kopuk aydnlar" olarak degerlendiriliyor .

.. Trk Kltr Merkezi. Bunun genel Bakan Avni Eng. Kurulu amac, hempartileme sonucu kltrel faaliyetlerin babo kalmamasn saglamak, hem de,meslekleri yznden parti almalarna giremeyecekleri ynlendirmek. rgln altndaall-dernekler kurulmas tasarlanyor: Trkeyi Sevenler Dernegi, Edebiyatlar D.,gretmenler D., Gazeteciler D., Kadnlar D. (Makedonya'da ilk olacak), Iadamlar veEsnanar D., Sanatlar ve Mimarlar D. Bunlarn Eyll 92'de kurulmas planlanyor.

Dinsel rgtlenme \'f Din :

Diisel rgtlenme asndan Makedonyai 9 i 2'den sonra nce Belgra'l'a, sonra daSaraybosna'ya ba~land.1 945'te kendi bana cumhuriyet olunca "Makedonya IslamBiriigi-MIB" kuruldu. Bu rgt Yugoslavya Islam Biriigi'ne bagl, ama zerk birkurulutu. Dogal olarak, imdi kopmu durumda .

.

Her camide bir kurul var. Bu cami kurullar toplanp il kurullarn seiyor, ilkurullar da Makedonya Islam Birli~i'ni (MIB) oluturuyor.

Bu rgtn en yksek organ Meclis. Ba~kan Enver Ferati adl bir Arnavut olan buMeclis 35 kiiden oluuyor. Bunlarn 4' Trk, T Pomak, l'i ingene, l'i Bonak,gerisi (26) Arnavut. Bunlar toplanpi 5 kiilik bir "Meihat" seiyorlar. 14 ye ve 1bakandan oluan bu kuruldai Trk, 2 Pomak var, gerisi (12) Arnavut.


18/27

138 BASKNORAN

Meihat, "iki Meclis toplants arasnda" Meclis'in idari ilerini yapyor grnyor

ama, rgtn iplerini elinde tutan ok nemli bir organ.,lmamlarn atamasn yapyor,maddi almalar oradan geiyor, Makedonya'daki slam birligini ieride ve dardaMeihat temsil ediyor.

Meihal'n bakan, dogal olarak, bir Arnavut: Sleyman Recebi. Kendisi,bakanlga gelmeden nce fazla Arnavut yanls olarak tannm. Bununla birlikte,Meihat bakan olduktan sonra bu nieligi ortadan kalkm. Hatta, kendisini TDPkurultayna getirmiler, konuma yaptrmlar. Recebi bu konumada Osmanlcgzkm. En azndan yle konumu. Bu durum, burada olduka nemli bir gelimeolarak degerlendiriliyor. Ayn zamanda, dogal bir gelime de saylabilir, nk Recebiyalnz Arnavutlar degil, tm Makedonya Mslmanlarn temsil ediyor ve banda

bulundugu rgtn gcn srdrebilmek iin byle olmak (en azndan, bylegzkmek) zorunda.

Kendisiyle grme yapacagm gnlerde, Makedonlar Manastr'daki bir camininklliyesine ait saat kulesine bir ha dikmilerdi ve bu durum tm Mslmanlarntepkisine yol amU. O gn cumhurbakanyla bu konuda randevusu oldugu halde, birmiktar ge kalmay gze alarak benimle grt. Balca ey syledi:

a) "Bizi (Arnavutlarla Trkleri) komnistler birbirimize drd, bld. rnegin,Arnavutlar Osmanllarn ktlgne inandrdlar. Biz (Mcihat) hep milli dengeyisaglamaya altk. Mslmanlarn eitli partilerini Meihat altnda birletirmeyealyoruz. "

Recebi, Makedonya'da bu son syledigini yapabildigi takdirde, Arnavutlar Trklerizamanla asimile eder. Geri kendisi bu "birletirme"ye rnck olarak, saat kulesine hadikilme olayn veriyor ama, bu olayortak dmana kar harekete yol am istisnai birdurum.

b) " Trkler Trkiyc'den Ramazan'da mf getirttiler. Sanki biz ilgilenmiyoruz.Bize bavursalard biz arac olurduk. Trkiye'den mf gelmesine kar degiliz."

Trkiye'den (Diyanel'ten) din adam gelmesi gibi Balkan Trklerinin kimliklerinikorumalar asndan ok nemli olan bir konuyu, cger bir oyalamaya yol amayacaksaMeihat yoluyla gerekletirmek, onu atlamamak, bu ncmli rgt Arnavutlarnkucagna daha fazla itmernek asndan yararl olabilir. Eger Meihat yokua srerse,dogrudan getirtmek gene de mmkn.

c) "Refah Partisi"yle (Arnavut partisi) temas ettim, Trkleri desteklemelerini,hkmette Trklerin bakan yardmcs dzeyinde temsil edilmesini saglamalarn istedim.Yapacaklar" (Bu gezi tamamlandktan sonraMakedonya'da bir Trk, kltr bakanyapld).

Zaten, MB iinde yer alan, ama zerk bir kurulu olan EI Hilarin bakan yardmcsAvni Engll. Bakan Arnavut olan bu yardmlama ve kltr derneginin genel sekreteride Trk. EI Hilal, ayda bir ayn isimde bir gazetc karyor. Gazetenin bir basksArnavuta, bir basks Trke-Makedonca. te bu ikincisine bir ek biiminde,Trkiye'deki "Zaman" gazetesi gelecek yl Arnavuta kacak ve Arnavutluk'ta da dagtm


19/27

BALKAN TRKLERI ZERlNE INCELEMELER 139

yapacak. Zaten, Zaman'n Trkiye basks u anda Makedonya'da yaklak 200 kiiyebedava dagtlyor. skp'te basmevi kurulmakta. (Bu projeler Kasmi 993'te henz

gereklemem iti).

Trklerin Meihat' etkiIemesine bir rnek, Meihat Bakanlg Kltr ve Egitirrleri Danman Dr. Mehmet Ibrahimi'nin TC skp Bakonsoloslugu'na gnderdigiL OHaziran 1991 tarihli bir yaz. Yazda, yeni Makedon anayasasnn Trk toplumunu ikincisnf vatandalga indirdigi sylenerek Trkiye niversitelerinde d Trkler iin snavszkontenjan 'isteniyor ve yle deniliyor. "Trklerin gerek Yugoslavya'da gerek Balkanlardavarlgn korumalar(nn), kendileri iin oldugu kadar, Trkiye'nin d siyaseti asndanda nemli oldu~fu kansndayz. Bu noktadan hareketle Trklerin din ve milli zbenliginikorumalar iin, Anavatan Trkiye'nin bize bu konuda yardmc olmasn isternek endogal hakkmzdu". "Yce Allah'n selamyla cmlenizi selamlyoruz" diye sona eren buMeihat yazsnn Trklerin gelimesini istemesi ok ilgin. Bu byk olaslkla,Meihat'ta faal Trklerin etkisini yanstyor. '

Daha yukarda, Makedonya'daki durumun konumuz asndan iki zelligibulundugunu sylerken, bu lkedeki Mslmanlk gesinin nemini belirtmi, fakatYunanistan ve Bulgaristan'n aksine, Trklerden ok Arnavutlara yaradgndan szetmitim. Bu konuyu az aagda amadan nce, buradaki Trklerin, durumun bilincindeolduklarn kantlayan bir pasaj aktarmak istiyorum. skp'te haftada gn -kanTrke "Birlik" gazetesinin 23 Mart 1991 saysnda Sabit Yusuf, nfus saymndanhemen nce yle yazyor:

"Biz Trk'z, Mslman'z. Her ey yolunda. Ama, byle resmi kaytlarda millimensubiyetimize din ilikileri bulatrmak hi de dogru saylmaz. Millimensubiyetimiz hereyin banda gelir nk. Baka haklara mensup bireyler 'Evet,ben Mslmn'm, ama hereyden nce buyum ya da uyum' dedigi gibi, biz de ayritutumu savunmalyz. (...) Bilinen bir gerek var. Her insan aln yazsn kendisibei"rler. Bunu ne din ilikiler, ne de evlilik ilikileri degitiremez".

imdi, bu konuyu bimz daha amak istiyorum.

Daha nce de syledigim gibi, din, Balkan koullarnda, aznlklar iin muazzam bir

kimlik koruyucu. Bunu tartmak bile gereksiz. Buradaki b.ir ataszn aktarmak yetecek."En son, imam g eder". Bir de, Makedonya'daki Ortodoks Arnavutlarn tamameneridigini, Katolik Arnavutlarn Hrvatlatgn, yalnzca Mslman Arnavutlarnmilliyeti olduklarn bilmekgerek. '

Oysa, btn bu lkelerde Trkiye (en azndan gemite) komnizmden korktugu veduruma kat ve statik bir Kemalizm yorumunun gzl~yle baktg iin, MakedonyalTrklerin Trkiye'deki Imam-Hatip okullarnda okumasna ilgi gstermemi. Oysa, ozamanlar bu okullarda okuyanlar olsayd, imdi Makedonya'daki (diger Balkan lkelerinide buna katabiliriz) Islam rgtlenmesi (Mcihat) Trklerin ok byk etkisi altndaolacakt.

zerikle Trklerin gnden sonra camiierde dgan hoca bolugu bugn Araplkeleri tarafndan egitilen Arnavutlarca doldurulmu bulunmakta. Buradaki kanaat,bunlarn srf bu egitim yeri yznden bile potansiyel Trk dmanlar olarak dndkleriyolunda.


20/27

140 BASKNORAN

u anda skp'deki faal 13 camiden ancak birinde Trke vaaz ve hutbe va

Gostivar'daki faal 2 camiden ikisinde de vaaz ve hutbelerde Trke ve Amavuta u abirlikte kullanlyor. Gostivar'daki durum, Trklerin mcadelesi sonucu elde edilmbulunuyor. Bunda, son zamanlardaki Meihat-Diyanet ibirliginin byk etkibulundugu kukusuz. (nk, eskiden Trke vaaz srasnda hocann Arnavutltarafndan tutup indirildigi de olmu). Trkiye'de okuyup gelmi bol miktarda hoca ohem bu camiierde Trke kullanm artacak, hem de u anda tamamen Arnavuta kullaMeihat'ta durum bir miktar olsun dengelenecek. Buradaki bu egemen kan ya tamamkatlyorum.. .

MB'dc Arnavutlarn kesin egemenligine gelince. Makedonya'da dinsel rgt kurmkltrel ulusal dernek kurmak kadar kolay degil, ok daha g. (Zaten, El HilalMakedonya slam Birligi rgt iinde olmas, dinsel rgt kurmann zorlugundanBunun nedeni, Amavutlatla Trklerin dinsel bir at altnda birlemesinin Makedonlaistenmemesi. Kanmca, Trklerin bu durumdan yararlanarak da MiB iinde glenmemmkn olabilir. yle ki, Trklerin gclitirecegi (ve -Makedonlarn byk olaslklaitiraz etmeyecekleri) ayr bir dinsel rgtlenmenin ortaya kmas ve sonra da bu yrgtn MiB ile pazarlk yaparak birlemesi, Trklerin MiB iindeki durumunu

i

degitirebilir.

Btn bunlarn nemi, din denilen nemli genin ksa srede daha da glenecoldugu geregi karsnda daha da artyor. "Bulgaristan" balgndaki "Pomaklar konu

altbalg altnda sraladgm nedenleri anmsamak gerekirse, unlar sylememmkhdr.

I)Tutunum(Cohesion) ideolojisi olarak Komnizm ld. imdi, en azndan ksadnemde, bir nceki tutunum ideolojisine, yani din'e mracaat edilecek ve dinin yeniden-doguu yaanacak.

2)Makedonlar az milliyeti degildir, onlar da komnizme tepki olarak dinmeyletmektedir (Manastr'daki ha dikme rnegini baka yerlerde benzer olaylizleyecektir) ve Hristiyan olan bu insanlarn gittike artmas kanlmaz olan baskMslmanlarda tepki geregi dine sarlma yaraucaktr. .

3)Yeni balayan kapitalizm, uzun bir sre, kanlmaz olarak gelir daglmn alt-edecegi iin,.gelir daglm sorunu yaamam bu lkede dine sarlma yamucaktr,

4)zaten tm dnyada din olgusunun bir glenmesine tank olunmaktadr ..

Torbeler Konusu :

Daha nce de ksaca degindigim gibi, nc:mli bir blm kendini Trk sayaTorbeler, Makedonya'da Arnavutlar ve Trklerin ardndan nc en kalabalk Mslmaznlg oluturan bir halktr. Bir kanya gre Torbe, Pomaklarn Makedonya'daki adbir kan ya gre de Makedonya'daki Mslman Slavlaraverilen addlT. Makedonkonuurlar. Kyl kkenli olmalarnn da etkisiyle, dindar MslmandrIar. M~lmakonusunda dn vermemek kouluyla, eitli etnik bnyelere asimile olma egilimlanladgm kadaryla olduka fazladr. (Bumdaki bir espriye bal


21/27

BAL.KAN TRKLERI ZERl1'.'E INCELEMELER 141

Nitekim, Makedonya devletinin bu konudaki btn abalarna ragmen kendilerini"Makedon Mslman" degil, Trk veya Arnavut sayarlar. Oysa, Osmanllann buradan

ayndklar 1912'ye kadar, Torbeler arasnda kendini Trk sayma olgusunun aag yukanistinasz oldugu ifade edilmektedir. Hemen aagda kendilerinden sz edeccgim, kendinikesinkes Trk sayanlar dnda kalan Torbelerin, Makedonya'da Arnavut etkisi arttkakendilerini onlarla zdeletirmeleri beklenmelidir.

Torbeler konusunda Makedonlarn imdiye degn harcam olduklar abalannolumlu sonu vcrmedigi anlalmaktadr. Bu amala devletin kurdurdugu "MakedonMslmanlar Kltr ve Bilim Ocag" adl kurulu yaklak 50 yede kalm, kitlelertarafndan reddedilmitir. iar, Yunanistan'da devletin Pomaklar hakknda syledigiszleri ok andrmaktadr. "Torbeler yerli halktr, Makedondur, ama Osmanllar'tarafndan zorla Mslmanlatrlmlardr". Ocak'n bakan Niyazi Limanovski bir

keresinde Torbeler tarafndan dvlm, halk arasna polis korumas olmadan girmemeyebalamtr. Kuruluun yllk etkinliklerinin en byg, Torbelerin yogun yaadgUrvi ve Yelovyane'de (Kalkandelen - Tetovo) 1988'deyapllm, Limanovski'nin ancak60 polisle gidebildigi blgeyi kyller erken saatlerde, yryebilecek durumda olanlaryanlanna alp daglara dogru terk etmilerdir.

Makedon ynetimi, kente g eden Torbelerden ynetimde memur olarak almakisteyenlerden, "Makedon Mslman" oldugunu belirten imzal belge almaktadr.Gneybat Makedonya'daki Struga'daki Torbelerin iki yldr kendilerine "MakedonyaMslman" demeye baladklar, bunun nedenlerinin de, Makedonlann basks vezzetbegovi'in huradaki panisinin etkisi oldugu belirtilmektedir.

Torbelerden nemlice bir blm, sylemi oldugum gibi, kendini Trk kkenli veTrk saymaktadr. Bu insanlar Krcaova'da (Kievo) ziyaret ettim. (Bu ziyaret srasndayaptgm ve aagda verdigim konumalar evirmen araclgyla gerekletirilmitir).Daha nce, ilk TDP toplants srasnda 600 kiilik salonda yer kalmadgn belirttigimKrcaova yaklak 45.000 kiilik bir yer. 1950.60 aras buradan Trkiye'ye 12.500 kiig etmi. nk kooperatiOeme balam ve Trkler toprak sahibiymi. Gten nceburada 64 Makedon ailesi varm, gerisi "Trk"m. Arnavut hi yokmu. 1991saymnda bu saynn 18.000'i kendini Arnavut, 17.000'i Makedon, 6O()()~iingene,4200' de Trk yazdrm. Aslnda 7500 olmas gerektigi sylenen bu 4200'n ancakyaklak yzde 20'si Trkebiliyor ve evde konuuyor.

Makedonlar, laf atarak vs. bunlarn Trke konumasn engellemeye alyorlar.Iten karyorlar. Vergi konusunda bask yapyorlar. rnegin bir "Trk" berberden, birMakedon tccar kadar vergi alyorlar.

Krcaova'da grgm smet Kleneski adl Torbe, TDP'nin buradaki yneticisi.Lokanta iletcn bu kii hi Trke bilmiyor. Zaten, konutugum diger Torpeler detanrken "Hogeldiniz~ buyurun, naslsnz" ve ayrlrken de "Allaha Emanet"szlerinden baka Trke bilmiyorlard. smet Bey'in Orhan adl ogluyla da konutum,eger yava ve basit konuulursa, Trke anlyor. skp-niversitesinde okuyor ve bu yl

Fransz edebiyau blmnden Trk dili ve edebiyat blmne geecek. smet Bey'in kzalt ay Trkiye'de kaldg iin iyi Trke biliyormu. Kendisi yle dedi: "Yallarnanlattgna greatalarmz Osmanllardan da nce Konya'dan gelmiler".


22/27

142 BASKNORAN

Beni dogal olarak arl1ln bu yantn, grndg kadar sama olmayabileceginiTrkiye'ye dndkten sonra anladm. zmir'de grtgm, "Konya Saz ve Trkleri"

yazar Dr. Mehdi Halc, Konya trklerinin sz ve mzigine aynen Makedonya'da darastladgn belirtti. Ayrca, Krcaova'daki Helvet tckkesinden birini gezdigimde,Mevlevi klahlarna ok benzeyen kahverengi kce klahlar grdm.

smet Bey'e, Trk ise neden Trke bilmedigini sordum. "Osmanllardan sonraokullar kapatld. Buna direnen 600 kii Srplarca ldrld. Ba


23/27

BALKANTRKLERZER~lNCELEMELER

KOSOVA

Genel Durum, Tarihsel Geliim ve Arnavut Sorunu

143

II. Dnya Savandan nce Mslmanlar Yugoslavya'da hak sahibi degil. Savasrasnda Almanlara yardmc oluyor, hatta onlarn kurdurdugu SS birligi "SkenderbegDivizyonu"na katlyorlar. Kosova'da komnistlerin yanndaarpan Trk ok az. Bunedenle, Makedonya'daki durumun tersine, Trklerin Kosova'da "kurucu unsur"saylmalan mmkn degil. Tabii, byle saylanlara bile hakverilmeyen birYugoslavya'da savatan sonra herhangi bir hak alamyorlar.

Bununla birlikte, Makedonya'da grlen bir durum burada da yineleniyor:Arnavutluk'u Yugoslav birligine almak umutlar srdke, Trklk yasak. Trkekonuanlar "Ceza sandgna para auyor". Ama Arnavutluk'la ilikileri 951'de kesin olarakbozulunca Trkler resmen tannyor ve kltrel haklar veriliyor. Fakat, iileri bakanRankovi'in Mslmanlara basklar yzndeni 956-60 arasnda Trkler Trkiye'ye, gediyor. (Srekli silah aramas yaplyor, u kadar silah getirip tesliJ'!1 edeceksin deniyor,adam da gidip Srplardan parayla satn alp teslim etmek zorunda kalyor). Trklerin ilktanndg saym olan i 953'te Kosova'daki toplam 8i 6.000 kiiden 35.000'i Trk, 61saymnda bu saylar 963.000'de 25.700, 71 saymnda ise .243.000'de 12.244 oluyor.Bugn Arnavutlarn yzde 90'1 getigi Kosova'da Trk nfus yalnzca 12.000.

1960'da durum geviyor ama"nce 67'de getirilen, sonra da 74 anayasasyla iyiceglenen zerklik sonucu Kosova'da Arnavutlar iyice egemen oluyorlar. zerkliktensonra Arnavutlar Trkleri yumuak yntemlerle asimile etmeye balyorlar. "ocugunuArnavut okuluna yoIla, Trke yok ama Arnavuta niversite bile var. ocugun kolay ibulur", "Biz din kardeiyiz. Trke'ye ne lzum var, Arnavuta konuun", "Sen-berilnce bizi hoca gmecek, gfvuru papaz gmecek", "Gavur ayn bakla seni-benikesecek". Dikkat edilirse, "Srp" demixor, "Gfvur" diyor.

Oysa, burada ifade edildigine grei 989'dan, yani zerkligin Srplar tarafndankaldrlmasndan nce Arnavutlar komnist; yani Mslmanlkla ilgileri yok. Hac-hocatakmna karlar. Mslmanlg, Trkleri asimile etmek iin kuIlanyorlar. YaniMslmanlk, say faktr yznden, Kosova'da gl bir biimde Trklgn aleyhine,Arnavut oluun.lehine alyor.

Dogal olarak, buradaki Torbeler, Makedonya ve zeIlikle Bat Trakya'nn tersine,kendini Trk saymyor. "Mslman" yazlyor ve kendini yle sayyor. Bonaklara yaknsayyor.

i 946'da kan soyad yasas da Arnavutlara alm durumda. O srada dizginlerArnavutlarn elinde bul,undugundan, ayrca anlald~ kadaryla Trklerde fazla birTrklk bilinci bulunmadgndan, Trkler Arnavut soyad alyorlar. Daha dogrusu,kendilerine uygun grlen Arnav,ut soyadarna itiraz edemiyorlar. Daha nce soyadlarSrpa'ya benzer verilirken ("yevi" soneki), bu sefer de Arnavutlaunlyor ("i" son eki).

rnegin, Taar=Tatari, Hafz=Hafzi, Sratl=Seratliyu gibi. Trk Demokratik Birligi(TDB) kurucusu Sadk Tanyol'un babas Danyal peygamberi soyad olarak almak ,istemi,kimligine Danyali yazmlar. Arnavuta Dan: ayrmak, ul: yol. "Dogruyu seen"anlamndaki Danul'un Arnavutla~trma eki "i" eklenmi biimini andryor. Sadk Beydiploma degitirme vb. gibi ok fazla sorun karacag iin kendi soyadn degitirmemi


24/27

144 BASKNORAN

.,

ama, ocuklarnnkini "Tanyol" yazdrm. O sralar kendisi yarg oldugu iin fazlasorun karmamlar. 1990 seimlerinde TDB'den mietvekili aday Cemali Krezi'ninsoyad da byle "verilme".

Arnavutluk bilincinin arg, Srplarla Arnavutlar arasndaki atmann ykseldigignmzde, bu yumuak asimilasyon, yerini senlik hareketlerine de brakyor. Sonolarak, Arnavut grenciler okulu boykot ei, boykota katlmayan Trk grencilerdvld. rnegin pu olay, 9.9.1991'de Prizren'in On Yedi Kasm ve Onakolilkokullarnda cereyan ei. Bana anlauldgna gre, ocuklar, okula gittikleri anlalmasndiye kitaplan antada degil, naylon lOrbada tamaya baladlar. Bu da, Arnavut ocuklarnTrk ocuklarnn ardndan "Milo" (Milosevi) diye bagrmalarna yol at. CemaliKrezi seimlerde TDB aday olunca, ocugunun arkadalarna anababalar yle dedi:"Bahriye'yle oynamayn, onun babas gavur olmu".

Peki, Mslmanlk bu lkede, rnegin bir Bal Trakya'nn aksine, Trklk aleyhinealyorsa ne yapmal? Bence, kitleler katnda ok nemli olan bu silah Arnavutlarnelinden almaya, ayn silah kuanmaya almal. Burada da Diyanel'den din bilgisiyksek hocalarn yoanmas ve Prizren'deki 23 caminin birkana toplanacak Trklere'Trke vaaz vs. verilmesi, Trklerin asimile olmasna kar alnacak nlemlerin ennemlilerinden gzkyor. Sordum, Arnavutlarn buna itiraz edemeyeceklerini sylediler.Trklerin burada ogunlukta oldugu tek kyolarak bilinen Mamua'daki tek camide vaazTrke verilmekte.

Siyasal rgtlenme

Makedonya'da oldugu gibi, Kosova'da da bir Trk Demokratik Birligi (TDB) var.Ayn ad tamalarnn nedeni, her ikisinin de 1990 yaz aylarnda, yani Yugoslavyaparalanmadan nce kurulduklar iin, sonradan birlemeyi amalam olmalar.

TDB 19 Temmuz 1990'da merkezi Prizren olarak kuruldu. Ayn yl Mamua,Pritine, Gilan ve Dobrcan'da 9l'de de Bla ve VlLrn'da ubeler at. Makedonya'dakirgt gibi parti adn almad ama, pani niteliginde.

TDB'nin merkezi, terk edilmi bir binann bir odasnda bulunuyor. Para olmadgiin herhangi bir faaliyet yapamadklarndan ikayet var. Arnavutlarn Kosova'dabagmszlk ilan etmeleri olasg tabii ki bura Trkleri iin korkulacak bir gelime."Trkiye, bir Krdistan Devletinin kurulmasna izin verirse, o zaman KosovaCumhuriyeti'nin de bagmszlgn tanmasna girisin" diyen ok insan var. Arnavutpartisi LDK'nin, Trkiye'nin Kosova Cumhuriyeti'ni tanmas iin Kosova Trklerindenimza toplamaya giritigini, Trkiye'nin buna izin vermemesini istiyorlar. LDK nderiDr. brahim Rugova'nn Trkiye'ye davet edilmesi konusunda honutsuz.luklarnbelirtiyorlar. .

Trklerin Arnavutlar tarafndan asimile edilmesi huzursuzluk kaynag. Sonzamanlarda en nemli sorunlar olarak gsterdikleri nfus saym ve egitim sorunlar da

bununla yakndan ilgili. rnegin, 91 saymnda 20 Trk sayme korkarak ii brakt.Baz Trk aileler de, Arnavutlara uyarak saymlar boykot eLLi.Bunlar geneikle doktor,hukuku, memur gibi aydlar. Bunlarn ocuklarn baka dilde. okuLLuklar, evlerindeArnavuta konutuklar, maddi karlar iin ulusal kimliklerini yitirmeye yz tulluklarsyleniyor. Aralarnda, Arnavutlarla kz alp vermi olanlar var.


25/27

BALKAN TRKLERIZERINE INCELEMELER 145

Egitim konusuna gelince, yukarda ,da syledigim gibi baz Trkler Arnavutlarnokul boykotIarna katldlar. TDB boykota kar oldugunu ilan etti.

E~itim ve Basn-Yayn :

1951'de Trklerin varg resmen ~ndkt.an sonra, karma okullarda Trke snflarda ald. Kltr derneklerine izin verildi. Prizren'de "Dogru Yol", Pritine'de "Yeni Hayat(bugnk ad :-Gerek) Kltr ve Gzel Sanatlar Dernegi", Mamua'da "Ak FerkiDernegi" kuruldu. Devletin finanse eigi ve imdi haft.alk olan "Tan" gazetesi 1969'dayayma balad.

95 1-71 dneminde egitim' hi engelsiz yrd. 8 yllk ilkokullarda ve liselerde 2-3

grenciyle bile snf afyordu. Fakat, Arnavutlarn glenmesine paralelolarak, Trkeegitim inie geti. Prizren'de her eit gretmen yetitiren yksek pcdagoji okulu 68'dePritine'ye nakledilince kapatld. ,Yerine n'de alan arkiyat blmndebugn yalnzcaTrke gretmeni yetiiyor. Bu da, diger derslerde (r. fen dersleri) Trk' gretmensknts doguruyor. Ayrca, bu okulda gretim Amavuta ve Supa oldugundan,'grenciler Trke dersini Srpa gryor.

Prizren'de Trke dilinde 7i 'de kapatlan gretmen okulu, Arnavutlarn iktidaryitirmesiyle 90'da tekrar ald. Fakat Mitrovia, Vitn ve Ipek gibi Trk blgelerindevaktiyle kapatlm olan Trke snflar aldgnda, ilk iki kasabada yalnzca ikiergrenci bulunabildi, uncsnde hi bulunamad. Yirmi yllk Arnavut egemenligininbir sonucu.

mB geen yl Pritine niversitesil)e bavurup Trklerin zellikle tp fakltesinealnmalannda kolaylk istedi, genelde de Trkler iin kontenjan talep ei. Bu sayede 90-91 dneminde birtakm kolaylklar sonucu, bavuran Trk adaylarn aag yukar tm de(8 kii) faklteye alnd. Ayrca, gene TDB'nn giriimiyle Kosova'da 27 Trk,gretmcnTC Milli Egitim Bakang'yla baglaml olarak Trkiye'ye kurs grmeye gnderildi,

Kitaplam gelince, 7,ne Trkiye'den baz yardmc ders kitap ve aralar getirtildi. ..Bunlarn byk ksmn Arnavularn dagtmam oldugu imdi anlalyor. Trkeders'kitaplar eskiden beri Trkiye'den geliyordu, br derslerde Srpa kitaplardan eviri vedikteyle ders yaplyordu, 9i 'de TDB araclgyla ilk kez lise sona kadar btn derskitaplar geldi.

,

TV ve radyodaki Trke yaynlar Makedonya'dan ilerde. TV'de her gn 25 dakikahaber, haftada bir 30 dakika "Her'Daldan" kltr -magazin, gene haftada bir 15 dakika"Kovan" ocuk program, iki haft.1da bir de 30-60 dakika genlik program, ayd~ bir deTrkiye kaynakl mzik program var. Geen yla kadar genlik program ayda bir 60dakika, kltr-magazin ise gene ayda bir imi.

Radyoya gelince, Priline radyosu gnde 7 saal Trke yayn yapyor. Arnavutlar

zamannda gnde 30 dakika imi, Ayrca Priren vcrvlilrovie radyolar da her gn Trkeyayn yapyor. Gene, iktidarn Arnavutlardan Srplara gemesi sonucu.r


26/27

146 BASKINORAN

Ekonomide Durum ve Trkler :

u anda Kosova'da fabrikalar kapanyor. Kapanmayanlar da ambargo yznden okdk kapasiteyle alyor. Makedonya'da oldugu gibi devlet mdahalesiyle bazlartekrar devreye sokulsa bile, Trklerin ie alnmayacag syleniyor. Kurumu kapatlncaisiz kalanlardan biri de Fev~i Kararnuo. Prizren Belediyesi Komnistler ,Birligi belediyekomitesinde marksizm danman iken, 1980'de rejim degiikliginde isiz kalm. imdide gretmenlik yaptg orlaokuldan karlm, nk yln son dersinde Trke kasetalarken Srp mdr gelip fii ekmi, Karamuoda mdr dar atm. imdimahkemelikler. Oysa, diger snflarda da Srpa kasetler alnyormu. Tabii, Trkiye'ninSrplara kar Bosna Hersek'i gl biimde' desteklemesi de basky artc diger bir konu.

Srplann, Arnavut ve Trklere kar "vergi terr" uyguladg, zenginh~meye izinvermedikleri syleniyor. Bu, Bat Trakya'da da grlen, tannm bir bask yntemi.

G Konusu:

Bir yandan Arnavut-Srp basklar, diger yandan da fabrikalarn kapanmasnnkolaylatrdg ekonomik basklar sonucu, buradaki az sayda (12.000) Trk srekli olarakTrkiye'ye g dnr duruma gelmi. Geri, "G olmamas iin ne yapmal?" diyesordugum zaman, Trkiye'nin kendilerini kayrmak iin Arnavutluk'a bask yapmas,Prizren'e konsolosluk amas (en yakn skp'e gitmek bir gnlk masrafl bir i; snrgeiliyor) ve mali yardm yaplmas gibi istekler ileri srlyor ama, bunlarn yan sra

unlar da isteniyor: Trkiye'de egitim kontenjan tannmas, ifte vatandalk,Kosova'daki allan srenin Trkiye'de tannmas. Hemen grlecegi gibi, bunlar"Gmz kolaylatrr" anlamna gelen eyler. .

Gerekten, btn Balkan Trkleri gibi, Kosova'dakiler de her sktklarndaTrkiye'ye bakyorlar. rnegin, TDB Gilan ubesinin 1991 yl alma mporu, Trkleriniten atldgn, Trk diline eit muamele yaplmadgm ve bu konularda rcsmimakamlara (Gilan Belediyesi, Srbistan Cumhurbakan, Fedcral Yrtme Konseyi,Yugoslavya Sosyalist Fedcral Cumhuriyeti ('(SFC) bakan, YSFC Ceza ve "Agalar"Komitesi) bavuruldugu halde hibir yant alnamadgn sy1edikten sonra, ylebitiriyor: "Bunun zerine biz de TBMM Insan Haklar Komisyonu, Turgut zal- TC

Belgrad Bykeliligi ve TC skp Bykeliligi'ne bavurduk".

'Nitekim, skp'te kan "Birlik" gazetesinin 26.3.1991 larihli nshasmdaki saylar,dogum oran ok yksek olan Kosova Trklerinin srekli azaldgn gsteriyor 1961:25.350; 1971: 12.513; 1981: 12.500. 1991'de bu insanlar 12.000'c inmi durumda. Bukan kaybnn bir ncdeni, Arnavutlardan korkma veya onlar larafndan asimile edilmeolarak kabul edilse bile, csas nedeni g. Bosna-Hersek'ten sonra srann Kosova'daoldugu korkusu bu g daha da hzland'raca!


27/27

BALKAN TRKLERI ZERINE lNCELEMELER 147

byleyse, Balkanlar'da dinle glenen milliyet aumalar ortamnda, bu insanlara "naslkalnacag" da sylcnmelidir.

Balkan Trkleri iki grupta incelenebilir.

Birincisi, Islam dininin etkisine ak kitlelerdir. Bunlann kalmalar isteniyorsa,btn inceleme boyunca belirtmeye altgm gibi, bu insanlara srekli biimdeTrkiyeli din adamlar gnderilmelidir. nk, Islam dini bu Balkan lkelerinde Trkkimligini koruma arac olarak almtr ve bundan sonra da alacaktr. Bu konudaKemalizmin dar ve demode bir yorumunun at gzlgnden kanlmaldr.

Ikinci grup, laik dnceyapsna sahip aydnlardr. Bunlarn da kalmas isteniyorsa,en azndan, Trke egitim yardm (gretmen, kitap) yaplmaldr.

Bu da yetmez. Bulgaristan devletine, bu lke Trklerinin bir dostluk kprsndenbaka birey olmadg gvencesi verilmeli, Makedonya devleti ile Kosova'daki Srpdevletine de Trklerin Arnavutlara kar bir denge unsuru oldugu telkini yaplmal, buinsanlar iin ulusal'kimliklerini gelitirme olanaklar (nivesitede kontenjan, dil egitimivb.) talep edilmelidir. Trkiye'nin en azndan Bulgaristan ve zellikle Makedonya'ylabugnk ilikileri baglamnda, bunun baaryla yaplmas mmkndr.

Eger bunlar yaplmayacaksa veya yaplamayacaksa, o zaman bu insanlann bir planabag olarak gettirilmeleri iin ciddi almalar aruk balatlmaldr.

2) Makedonya ye zellikle Kosova'daki Arnavut sorununun Trkleri sandvi halinegetirdigi ve esas baagrsn oluturdugu dnlrse, Trkiye'nin Arnavutluk'lailikilerinde bu durumun gznnde tutulmas gerekecegi ortaya kar. Trkiye, egerBalkan Trklerini g ettirmeyi dnmyorsa, bu konuda Arnavutluk zerindekietkisinikullanmakta duraksama gstermemelidr.

balkan türkleri üzerine incelemeler

Documents