BAŞABAŞ NOKTASI ANALİZİ

Herhangi bir işe girişirken, genellikle o iş için harcanacak çaba ve kaynaklarla, o işten sağlanacak fayda karşılaştırılır.

Bu karşılaştırmada amaç, kaynaklara (üretim faktörlerine) yapılan giderlerle, üretimden elde edilen gelirlerin, hangi üretim düzeyinde eşitlendiğini bulmak ve hangi noktadan sonra bu işin kârlı olduğunu saptamaktır.

Bütün faaliyetler için geçerli olan bu karşılaştırma, özellikle ekonomik yaşamda büyük bir öneme sahiptir. Çünkü ekonomik birimlerin varlıklarını sürdürebilmeleri için kâr etmeleri, en azından giderlerini karşılayabilmeleri gerekir.

Bu nedenle, başarılı bir yönetim için faaliyetlerin planlanması kadar kâr planlamasının yapılması da büyük önem taşımaktadır.

Kârı yada zararı analiz etmek veya tahmin etmek için genellikle gelirin ve giderin karşılaştırılması gerekir. Gelirle giderin eşit olduğu üretim düzeyinde işletme ancak giderlerini karşılayabildiği için bu düzeyde işletmenin kârı sıfırdır. Bu üretim düzeyine Başabaş noktası (Kâr'a geçiş noktası veya sıfır kâr noktası) denir.

Başabaş analizinde kullanılan gelir ve giderlerin değişimi lineer (doğrusal) ve lineer olmayan (doğrusal olmayan) şekilde olabilir.

Lineer Gelir

Lineer Olmayayan Gelir (Nonlilineer)

Gelir

Üretim Miktarı

Gider

SG

Lineer DG

Lineer TG

Nonlineer DG

Nonlineer TG

Uygulamada satış miktarı artınca fiyatlarda bir azalma ile karşılaşıldığından nonlineer gelir daha gerçekçidir.

Lineer ve lineer olmayan giderler genellikle, sabit gider (SG) ve değişken gider (DG) olmak üzere iki grupta incelenir. Bunların toplamı, toplam gideri (TG) verir.

G

TG

B

Ge

lir v

e G

ider

Üretim/Satış Miktarı

Başabaş Noktası

Kâr

Zarar

G

TG

B

Ge

lir v

e G

ider

Üretim/Satış Miktarı

Yeni Başabaş Noktası

Ancak şu da göz ardı edilmemelidir ki; geniş bir zaman periyodunda herhangi bir şirket için gelir ve toplam gider ilişkilerinin (lineer veya lineer olmayan) hiçbiri gerçek gelir ve gider durumlarına karşılık gelmeyebilir.

Fakat, planlama ve dizayn çalışmalarında kullanılan başabaş noktasını hesaplamak için bu tip tahminlerin yapılması gerekmektedir.

G

TG

B1

Q1

Ge

lir v

e G

ider

Üretim/Satış Miktarı Q2 QM

B2 Lineer Olmayan Başabaş Noktası

Giderlerde oluşabilecek değişikliklerin, işletmenin başabaş noktasında ve kârında oluşturacağı etkilerin belirlenmesinde,

İşletmenin çeşitli üretim düzeylerinde giderlerinin belirlenmesinde,

Ürünlerin birim satış fiyatlarındaki değişmelerin işletme kârına etkilerinin incelenmesinde,

Kâr hedeflerine ulaşılması için gerekli iş hacminin saptanmasında,

İşletmenin belirli bir noktada giderlerini karşılayabilmesi ve kâr’a geçebilmesi için ürün fiyatının ne olacağının belirlenmesinde,

Faaliyetini sürdürmekte olan bir işletmede, eski veya yeni bir malın işletme için kârlı olup olmadığının analizinde,

Birden fazla ürünün üretildiği işletmelerde, en kârlı ürün çeşitlerinin belirlenmesinde,

başabaş analizinden yararlanılır.

Kâr planlaması amacı için en iyi bilinen "Başabaş" modeli, üretimdeki sabit ve değişken giderlerle ilgilidir.

Geleneksel başabaş analizi, faaliyetlerin toplam gelir ve giderlerinin tamamıyla doğrusal olarak arttığı durumlarında söz konusu olmaktadır.

Geleneksel başabaş analizi farklı üretim düzeyinde kâr veya zarar beklentisini belirtir.

Başabaş noktasına ulaşılıncaya kadar, üretici faaliyetini hep zararda sürdürecektir.

Başabaş noktasından sonra her birim malın üretilmesi ve satılması kârı arttıracaktır.

BAŞABAŞ NOKTASI ANALİZİ VARSAYIMLARI

İşletmenin üretim miktarı belirlenmelidir. Maliyeti etkileyen faktörlerden biri de üretimdir.

Giderler ve satış eğrileri; her üretim düzeyinde doğrusal olarak seyreder.

Bütün maliyetler sabit ve değişken maliyetler olarak ayrılabilir.

Sabit maliyetler her üretim düzeyinde aynıdır.

Birim değişken gideler sabittir.

Toplam değişken giderler her üretim düzeyinde üretim hacmi ile doğru orantılıdır.

Üretilen mal mutlaka satılmaktadır. Stoklar önemsenmeyecek kadar küçüktür.

Hammadde, işçilik v.b. girdi fiyatları sabittir.

Üretim verimliliği sabittir.

Tek tip mal üretilmekte ve satılmaktadır. Malın birim satış fiyatı sabittir. Eğer işletmede birden fazla mal üretiliyorsa, üretimin bileşimi değişmemektedir.

GRAFİKSEL YÖNTEM Varsayımlar altında, sabit ve değişken giderler ile satış hasılatı, grafikte birer düz doğru olarak gösterilir. Belirli bir üretim ve/veya satış düzeyinde, toplam giderler doğrusu ile toplam gelir doğrusu birbirini keserler. Bu kesişim noktasında, toplam giderler gelirlere eşittir. Başka bir deyişle, işletme başabaş durumdadır ve üretilen miktarla satılan miktar birbirine eşittir. Başabaş grafiği, kâr-faaliyet düzeyi-maliyet arasındaki ilişkileri basit ve doğrudan gösterdiği için pratik bir araçtır.

G

elir

ve

Gid

er

B(Başabaş Nok.)

Sabit gider

Q birim üretimdeki değişken gider

G

Kâr

TGG

SG

Üretim Miktarı

Kâr

Zarar

Q QB

Yatay eksen üretim (faaliyet) düzeyini, düşey eksen ise giderleri ve gelirleri gösterecek şekilde düzenlenir.

Sabit giderler her üretim düzeyinde aynı olduğundan, sabit maliyet doğrusu yatay eksene paralel olacak şekilde çizilir.

Değişken maliyet doğrusu, çeşitli üretim miktarında yapılacak değişken giderler belirlendikten sonra, bunların birleştirilmesiyle çizilir. Lineer ilişkiler için, değişken maliyetler direk olarak kapasiteyle orantılıdır. Her ekstra birim üretim, eşit oranında maliyeti de arttırır.

Toplam maliyet doğrusu, sabit maliyetler doğrusunun başladığı noktadan, değişken maliyetler doğrusuna paralel bir doğru çizilerek elde edilir.

MATEMATİKSEL YÖNTEM Başabaş noktasının matematiksel çözümü çeşitli şekillerde yapılabilir. Bunlar, üretilecek mal miktarı veya satış geliri açısından, satış kapasitesinin yüzdesi olarak, amaçlanan kâr miktarına göre başabaş noktası gibi olabilir. Aşağıda söz konusu matematiksel çözümleri veren formüller ve bunlarla ilgili kısaltmalar kullanılmıştır.

SG = Sabit gider DG = Değişken gider d = Birim değişken gider b = Birim satış fiyatı Q = Üretim miktarı G = Gelir TG = Toplam gider K = Kâr

G = Q.b TG = Q.d + SG K = G - TG = Q.(b-d) - SG

Üretim miktarı açısından başabaş noktası, işletmenin yalnızca giderlerini karşılayabilmesi için, ne kadar üretim yapılması gerektiğini gösterir.

O halde başabaş noktasında, toplam giderler gelire eşittir. Yani,

Toplam giderler = Başabaş üretim miktarındaki satış geliri

Bu eşitliği açacak olursak;

Sabit gid. + Değişken gid. = Birim satış fiyatı x Başabaş noktasındaki satış miktarı

şeklini alır.

Bu eşitlikte, başabaş noktasında satılacak/üretilecek miktara QB, sabit giderlere SG, değişken giderlere DG, birim satış fiyatına b ve birim değişken gidere d dersek, eşitliği;

SG + D = b.QB

SG + QB. d = b. QB

şeklinde ifade edebiliriz. Veya başabaş noktasında kâr sıfır ve Q=QB dersek, aynı şekilde

K = 0 = G - TG = QB (b - d) – SG

sonucunu elde ederiz. Burada (b-d) terimi katkı (kapital) payı olarak adlandırabilir.

Satış Kapasitesinin Yüzdesi Olarak Başabaş Noktası

Bilindiği üzere, her işletmenin bir üretim ve satış kapasitesi vardır. Başabaş noktasının, satış veya üretim kapasitesinin yüzdesi olarak bulunması için aşağıda verilecek olan formülü kullanabiliriz.

kapasitesi üretim İşletmenin

miktarı üretim noktasında Başabaş

Q

BQ

d).Q-(b

SG

d.Q-b.Q

SG

gider değişken Toplam-geliri satış Toplam

giderlersabit Toplamnok başabaşolarak YüzdesinKapasiteni

Amaçlanan Kâr Miktarına Göre Başabaş Noktası

İstenen veya amaçlanan kâr miktarına göre başabaş noktasını aşağıda verilen formülle bulabiliriz.

Toplam Gelir - Amaçlanan Kâr = Toplam Sabit Gider + Toplam Değişken Gider

Amaçlanan kârı K, amaçlanan kârı veren üretim miktarını (kâr açısından başabaş noktası) QKâr ile gösterirsek formül aşağıdaki biçimi alır.

QKâr . b - K= SG + QKâr . d

d-b

SGKQKar

SATIŞ KARIŞIMI ANALİZİ

Bu analiz işletmelerin birden fazla mamul üretmeleri (veya satmaları) durumunda uygulanır. Bu aşamaya kadar işletmelerin başabaş analizini hep tek mamul varsayımı altında gerçekleştirdik.

Bu noktada işletmelerin birden fazla mamul satışı yapması durumunda başabaş noktası analizinin işleyiş biçimi üzerinde durulacaktır.

Birden fazla mamul satışı yapıldığında kâr planlaması ancak belirli bir satış karışım için yapılabilmektedir.

Satış karışımı değiştiğinde planlanan kâr da değişmektedir veya işletmenin kâra geçiş noktası değişmektedir.

Gelir Vergisinin Rolü Hedeflenen kârın elde edilmesinde gelir vergisinin rolünü açıklayabilmek için şu formülü kullanırız:

Satışlar - Değişken giderler - Sabit giderler = Hedeflenen vergiden önceki kâr

Hedeflenen vergiden önceki kârı şöyle hesaplayabiliriz;

Hedeflenen vergiden sonraki kâr = Hedeflenen vergiden önceki kâr - (t x Hedef. vergiden ön. kâr)

Burada;

y = Hedeflenen vergiden önceki kâr

t = Vergi oranı

z = Hedeflenen vergiden sonraki kâr

Buna göre;

olarak bulunur.

t-1

zy

t)-y(1z

ty-yz

VARSAYIMLARIN DEĞİŞMESİ DURUMUNDA BAŞABAŞ ANALİZİ

Geleneksel başabaş analizinde kabul edilen varsayımlar değiştirildiğinde de başabaş analizi yapmak mümkündür. Ancak hesaplama biraz daha karmaşıklaşmaktadır.

Geleneksel başabaş analizindeki varsayımlarda, sabit maliyetlerin hep aynı, satış fiyatının ve değişken giderlerinin sabit olduğu varsayılmıştı.

Oysa, yeni bir tesisin kurulması nedeniyle sabit maliyetlerde yükselme, hammadde fiyatlarında artış veya düşüş nedeniyle değişken giderlerde ve satış fiyatlarında değişiklik olabilir.

Eğer, bu ve benzeri değişmeler bir noktadan sonra meydana geliyor ve bu noktadan itibaren yine aynı düzeyde devam ediyorsa, grafik çözümünde kullandığımız çizgiler, kırık çizgiler olacaktır.

0

1000

2000

3000

4000

5000

0 200 400 600 800 1000 1200

Üretim Düzeyi (Birim)

Gel

ir v

e M

aliy

et (

TL

)

TG

G

DG

SGA

B

C

BAŞABAŞ NOKTASI ALTERNATİFLERİ

Bir işletmede başabaş noktasını aşağı çekerek kazancı arttırmanın üç temel yolu bulunmaktadır. Bunlar;

Sabit Maliyetlerin Azaltılması. Değişken Maliyetlerin Azaltılması. Satış Fiyatının Arttırılmasıdır.

Piyasaya yeni girmiş ve pazarda ürünlerini kabul ettirebilmek için savaş veren bir işletme, pazar payının büyük bir kısmını kapmış üreticilerden daha değişik teşebbüsler içindedir.

Bahsi geçen işletme (sabit maliyetlerini karşılayabilmek için), nakit elde edebilme problemleri ile karşı karşıya kalacağından mümkün olduğu kadar çok kazanma çabası içerisinde olacaktır.

Bunun yanında pazar payının büyük bir kısmına sahip olan diğer üretici işletme ise mevcut satışlarını geliştirmek veya aynı düzeyde tutmak için yatırım araştırmalarına gidecektir.

Görüleceği üzere, söz konusu işletmelerin kazançlarını artırmak veya en azından belirli bir seviyede tutabilmeleri için; yukarıda sözü edilen üç temel yol dışında,

Kapasite Arttırma İndirim

gibi çeşitli başabaş noktası alternatiflerini değerlendirmeleri gerekmektedir.