azrbaycanin madd mdnyyt tarx - turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib...

226
AZRBAYCAN RESPUBLKASI THSL NAZRLY BAKI DÖVLT UNVERSTET ARF MUSTAFAYEV AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX (etnoqrafik materiallar sasnda tipoloji tdqiqat) Bak Dövlt Universitetinin 90 illik yubileyin ithaf olunur BAKI «Bak Universiteti» nriyyat 2009

Upload: others

Post on 22-Jan-2021

5 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

AZ�RBAYCAN RESPUBL�KASI T�HS�L NAZ�RL�Y� BAKI DÖVL�T UN�VERS�TET�

AR�F MUSTAFAYEV

AZ�RBAYCANIN MADD� M�D�N�YY�T TAR�X� (etnoqrafik materiallar �sas�nda tipoloji t�dqiqat)

Bak� Dövl�t Universitetinin 90 illik yubileyin� ithaf olunur

BAKI «Bak� Universiteti» n��riyyat�

2009

Page 2: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

2

M 84 Elmi m�sl�h�tçi: akademik Abel M�h�rr�mov

akademik Rasim �f�ndiyev Redaktor: AMEA-n�n müxbir üzvü

Yaqub Mahmudov R�yçil�r: tarix elml�ri doktoru N�rgiz Quliyeva tarix elml�ri doktoru Tarix Dostiyev tarix elml�ri doktoru, professor Rafael Süleymanov tarix elml�ri namiz�di, dosent Q�z�nf�r R�c�bli

tarix elml�ri namiz�di, dosent K�r�m M�mm�dov

M84 A.H.Mustafayev. Az�rbaycan�n maddi m�d�niyy�t tarixi (etnoqrafik materiallar

�sas�nda tipoloji t�dqiqat). Bak�: «Bak� Universiteti» n��riyyat�, 2009, 420 s�h. Monoqrafiya Az�rbaycan�n maddi m�d�niyy�t tarixinin etnotipoloji t�dqiqin� h�sr olun-

mu�dur. Az�rbaycan�n tarixi etnoqrafiyas�nda bu sayaq t�dqiqat ilk d�f� apar�l�r. �s�rd� xalq�m�z�n öt�n n�sill�ri t�r�find�n yarad�lm�� maddi m�d�ni s�rv�tl�rin tipoloji növl�ri ilkin olaraq tam v� �hat�li ��kild� ara�d�r�lm��d�r. Maddi m�d�niyy�t nümun�l�ri t�kamülünün d�rin qatlar�n� izl�m�k üçün �s�rd� etnoqrafik faktlarla yana��, yeri g�ldikc�, dig�r m�x�zl�rd�n, xüsusil� arxeoloji, yaz�l� m�nb�, terminoloji, s�n�t�ünasl�q m�lumatlar�ndan da istifad� olun-mu�dur.

�s�r tarix, etnoqrafiya, m�d�niyy�t�ünasl�q, arxeologiya, s�n�t�ünasl�q v� dig�r ix-tisaslardan olan müt�x�ssisl�r, tarixçi t�l�b�l�r, habel� Az�rbaycan xalq�n�n m�d�ni irsi il� maraqlanan geni� oxucu kütl�si üçün n�z�rd� tutulmu�dur.

2009011)07(6580110503020907

���

�M

M

© «Bak� Universiteti» n��riyyat�, 2009

Page 3: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

3

M�LL�FD�N

Az�rbaycan�n maddi m�d�niyy�t tarixinin tipoloji bax�mdan t�dqiq olunmas� ideyas� h�l�

keç�n �srin sonlar�nda meydana ç�xm��d�r. El� bu niyy�tl� d�, Az�rbaycan Respublikas� T�hsil Nazirliyinin 1 fevral 1989-cu il tarixli 76 sayl� �mrin� �sas�n Bak� Dövl�t Universiteti tarix fakült�sinin n�zdind� onun struktur vahidi kimi Az�rbaycan�n maddi m�d�niyy�t tarixi elmi-t�dqiqat laboratoriyas� t�sis olunmu�dur.

Bel� bir elmi t�dqiqat öz�yinin yarad�lmas� real h�yati ehtiyacdan ir�li g�lmi�dir. M�lum oldu�u kimi, XX �srd� Az�rbaycan�n bir s�ra bölg�l�rind� s�m�r�li arxeoloji v� etnoqrafik çöl-t�dqiqat i�l�ri apar�lm��, olduqca d�y�rli maddi m�d�niyy�t nümun�l�ri a�kar edilmi�dir. H�min faktik materiallar �sas�nda ayr�-ayr� abid�l�r� h�sr olunmu� xeyli monoqrafik �s�r v� çoxsayl� m�qal�l�r yaz�lm��d�r. Lakin p�rak�nd� s�ciyy� da��yan bu t�dqiqatlar�n n�tic�l�ri �sas�nda Ümumaz�rbaycan m�kan�nda ümumil��dirici monoqrafik �s�r yaz�lmam��d�r. �n ba�l�cas� is�, h�min ara�d�rmalarda bu problemin t�dqiqinin tipoloji aspekti n�z�rd�n qaç�r�lm��, �sas diqq�t �n�n�vi maddi - m�d�ni örn�kl�rin a�karlan�b t�sbit edilm�sin� v� onlar�n t�sviri ��rhin� yön�ldilmi�dir. Bu s�b�bd�n d�, xalq�m�z�n minillikl�r boyu yaratd��� nadir m�d�ni d�y�rl�rin, o cüml�d�n, z�ngin maddi-m�d�ni örn�kl�rin t�kamül tarixi, xüsusil� d�, onun tipoloji z�nginliyi yet�rinc� ara�d�r�lmam��d�r. Bu çat��mazl���n aradan qald�r�lmas� z�rur�ti Az�rbaycan xalq�n�n z�ngin maddi m�d�ni d�y�rl�rinin t�kamül tarixini xüsusi olaraq, tipoloji bax�mdan h�rt�r�fli v� d�rind�n t�dqiq ed�n �lahidd� bir elmi m�rk�zin yarad�lmas�n� labüd etmi�dir.

Bel� bir elmi t�dqiqat öz�yinin yaranmas� lüzumu h�m d� ölk�mizin hüdudlar�ndan k�narda ellikl� m�skunla�m�� soyda�lar�m�z�n ya�ad�qlar� tarixi �razil�rd�: Gürcüstan (Borçal�, Ba�keçid, P�mb�k), Erm�nistan (Göyç�, D�r�l�y�z, Vedi, Gümrü, Z�ng�zur), Da��stan (D�rb�nd), �ran, �raq, Türkiy�, Orta Asiyada arxeoloji v� etnoqrafik çöl t�dqiqat i�l�rinin apar�lmas� z�rur�tind�n ir�li g�lirdi. Qürb�t� dü�mü� soyda�lar�m�z do�ma v�t�nl�rind�n k�narda da qurub yaratmaq �zml�rini itirm�mi�l�r. �sasl� t�dqiqata möhtac olan, lakin uzun müdd�t elmi ara�d�rma orbitind�n k�narda qalan h�min etnom�d�ni d�y�rl�rin h�rt�r�fli v� d�rind�n öyr�nilm�si lüzumu tarix�ünasl���m�z üçün olduqca ön�mli olub mühüm elmi �h�miyy�t k�sb edirdi. Ölk�mizin müst�qillik yoluna q�d�m qoymas� da bu i��ql� ümidl�ri xeyli d�r�c�d� art�r�rd�. Bütün bu amill�r respublikam�z�n ali t�hsil sistemind�ki t�dris mü�ssis�l�rinin n�zdind� Az�rbaycan xalq�n�n maddi m�d�niyy�t tarixini xüsusi olaraq t�dqiq v� t�dris ed�n mük�mm�l bir elmi m�rk�zin t�sis olunmas�n� t�kidl� t�l�b edirdi.

Laboratoriya qar��s�nda Universitetin tarixçi t�l�b�l�rini çöl-t�dqiqat i�l�rin� c�lb etm�k, arxeoloji qaz�nt� v� etnoqrafik ara�d�rma i�l�rinin �m�li t�crüb�sini onlara m�nims�tm�kd�n �lav�, h�m d� Az�rbaycan xalq�n�n q�dim v� z�ngin maddi m�d�niyy�tinin t�kamül tarixini tipoloji bax�mdan t�dqiq edib monoqrafiya hal�nda çapa haz�rlamaq v�zif�si qoyulmu�dur.

�ki cildd�n ibar�t olan v� �lyazmas� hal�nda ba�a çatd�r�lan h�min monoqrafiyan�n ilk cildind� Az�rbaycan�n maddi m�d�niyy�t abid�l�rinin t�kamül tarixi arxeoloji faktlar �sas�nda, q�dim da� dövründ�n ba�lam�� son orta �srl�r�d�k izl�nilmi�dir. �s�rin dig�r cildind� Az�rbaycan xalq�n�n maddi m�d�niyy�t örn�kl�ri etnoqrafik materiallar �sas�nda t�snif edil�r�k, etnotipoloji c�h�td�n müf�ss�l t�dqiq edilmi�dir. H�l�lik monoqrafiyan�n yaln�z etnoqrafik cildinin ixtisar variant�n� laz�mi illüstrasiyalarla t�chiz edib çapa t�qdim etm�k mümkün olmu�dur.

Maddi-texniki ç�tinlikl�r, kifay�t q�d�r maliyy� m�sr�fi v� yüks�k ixtisasl� texniki i�çil�rd�n ibar�t müt�x�ssis kadrlar�n (r�ssam, cizgiçi, memar, b�rpaç�, fotoqraf) çat��mamas� üzünd�n bu cildin n��ri xeyli müdd�t yubanm��d�r.

Bununla bel�, �s�rin n��rin� yön�lmi� xeyirxah s�yl�r d� az olmam��d�r. Bu bax�mdan ilk növb�d� monoqrafiyan�n yüks�k poliqrafiya s�viyy�sind� çap olunmas�nda lütfkar s�yl�rini v� h�rt�r�fli köm�yini �sirg�m�y�n BDU-nun rektoru, mill�t v�kili, akademik Abel M�mm�d�li o�lu M�h�rr�mova d�rin minn�tdarl���m� bildirir�m.

Page 4: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

4

Az�rbaycan�n maddi m�d�niyy�t tarixinin tipoloji bax�mdan t�dqiq olunmas�na r�vac ver�n, onun t�dris v� t�bli� edilm�sinin ilk t���bbüskar� olmaq etibar� il� AMEA-n�n müxbir üzvü, mill�t v�kili Yaqub Mikay�l o�lu Mahmudovun xidm�tl�rini minn�tdarl�qla xat�rlay�ram.

�s�rin i��q üzü görm�sind� xeyirxah s�yl�rini �sirg�m�y�n «Bak� Universiteti» n��riyyat�n�n direktoru �slam �irinova, n��riyyat�n �m�kda�lar� Ulduza Saniyevaya, Azad� �manovaya v� BDU-nun Tarix fakült�si «Az�rbaycan�ünasl�q» ETM-in �m�kda�� Sevil Heyd�rovaya s�mimi t���kkürümü bildirir�m.

Monoqrafiyan�n müvafiq bölm�l�rin� aid r�ngli illüstrasiyalar�n haz�rlanmas�nda Az�rbaycan Dövl�t �nc�s�n�t Muzeyinin, Az�rbaycan Xalças� v� Xalq T�tbiqi S�n�ti Dövl�t Muzeyinin, «�irvan�ahlar saray�» kompleksi Dövl�t Tarixi-Memarl�q Qoru�u Muzeyinin elmi �m�kda�lar�n�n, n�hay�t Az�rbaycan Milli Kulinariya M�rk�zinin direktoru Tahir �miraslanovun v� pe��kar fotoqraf Mübariz Hüseyn o�lu Dada�ovun t�m�nnas�z köm�yi olmu�dur. Onlar�n xeyirxah s�yl�rini yüks�k qiym�tl�ndirir v� minn�tdarl���m� bildirir�m.

Page 5: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

5

G�R��

1.Az�rbaycan�n maddi-m�d�ni irsinin inki�af m�rh�l�l�ri �btidai icma c�miyy�tinin maddi m�d�niyy�t örn�kl�ri Az�rbaycan �razisinin füsunkar t�bii-co�rafi ��raiti biososial varl�q olmaq etibaril� ibtidai

insan�n t���kkül tapmas� üçün z�ruri ��rt olan h�r cür �lveri�li ekoloji amill�r�: mülayim iqlim�, z�ngin flora v� fauna al�min� malik olmu�dur. M�hz ekoloji ��raitin bu cür �lveri�li olmas� s�b�bind�n C�nubi Qafqaz�n bu dilb�r gu��si tarix�n dünyan�n ilk sivilizasiya m�rk�zl�rind�n birin� çevrilmi�dir. Ya�� milyon yar�m ili haqlam�� dünya �öhr�tli Az�x dü��rg�si v� onun ibtidai sakinl�rind�n biri hesab edil�n az�xantrop olduqca münbit v� bol t�bii qida mühitind� t���kkül tapm��d�r. T�bi�tin s�xav�ti üzünd�n tarixi Az�rbaycan �razisi dünyan�n �n q�dim sivilizasiya be�ikl�rind�n birin� çevrilmi�dir. Bu �razid� zaman etibar� il� biri-dig�rini �v�z ed�n bir s�ra arxeoloji m�d�niyy�t örn�yi t���kkül tapm��d�r.

Ölk�mizin ilk arxeoloji m�d�niyy�tl�rind�n biri Kiçik Qafqaz�n c�nub-��rq �t�kl�rin� dü��n Quruçay hövz�sind� t���kkül tapm��d�r. Quruçay m�d�niyy�ti da��y�c�lar� çayda��ndan b�sit �m�k al�tl�rinin ilk tipoloji nümun�l�rini yaratmaqla, yurdumuzun q�dim sakinl�rinin sonrak� sosial-m�d�ni t�r�qqisin� texniki z�min haz�rlam��d�r.

�btidai icma c�miyy�tinin maddi m�d�niyy�ti bilavasit� insan�n yaranmas� prosesinin gedi�ind� t���kkül tapmaqla, zaman etibar� il� o, 1,5-2 milyon il� yax�n çox böyük tarixi m�r-h�l�ni �hat� edir. �btidai insan�n yaranmas�n�n ilk m�rh�l�si üçün s�ciyy�vi olan erk�n ovçuluq, y���c�l�q, b�sit �m�k al�tl�ri v� oddan istifad� kimi ümd� m�d�ni d�y�rl�r meydana g�lmi�dir.

�nki�af etmi� ovçuluq, ixtisasla�m�� y���c�l�q, habel� torpa��n b�sit bec�rilm�si (toxa �kinçiliyi) v� maldarl���n meydana g�lm�sind�n ba�lam�� ilk sinifli c�miyy�tl�rin yaranmas�na q�d�rki çox geni� dövrün maddi m�d�niyy�t tarixinin öyr�nilm�si arxeoloji ara�d�rmalarla yana��, h�m d� etnoqrafik t�dqiqat orbitin� daxildir.

Az�x ma�aras�n�n �el v� A�el dövrl�rin� aid alt m�d�ni t�b�q�l�rind�n çayda��ndan dü-z�ldilmi� �n b�sit �m�k al�tl�ri a�kar olunmu�dur. Bunlar�n aras�nda «giqantolit» adlanan v� b�nz�rin� dünyan�n paleolit abid�l�ri aras�nda çox nadir hallarda t�sadüf edil�n iri (azman) da� al�tl�r diqq�ti c�lb edir. Bununla yana��, ma�aradan yurdumuzun �n q�dim sakinl�rind�n olan az�xantroplara m�xsus da�dan düz�ldilmi� �l çapaca��, kobud çap�lm�� bizvari al�tl�r, itiuclular, b�sit qa�ovlar tap�lm��d�r.1 Bütün bu faktlar Az�rbaycan �razisind� ibtidai insan�n uzaq da� dövründ� t���kkül tapd���n� göst�r�n nadir maddi m�d�niyy�t nümun�l�ri olub misilsiz elmi �h�miyy�t� malikdir.

Az�rbaycanda paleolit dövrünün maddi m�d�niyy�t örn�kl�ri ma�ara m�sk�nl�ri v� (Az�x, Damc�l�, Da�salahl�, Ta�lar v� s.) aç�q tipli dü��rg�l�r (Qayal�, Ac�d�r�, �i�quzey, Q�dird�r�, Çaxmaxl�, Marall� v� s.), habel� onlardan �ld� olunmu� müxt�lif tipoloji növ� malik da� al�tl�rl� t�msil olunur.2

Quruçay m�d�niyy�ti dövründ� da�i�l�m� texnikas�n�n t�kmill��m�si Mustye v� Son paleolit m�d�niyy�tl�rinin yaranmas� il� n�tic�l�nmi�dir.

Mustye (orta paleolit) dövrünün �m�k al�tl�rini düz�ltm�k üçün q�dim insanlar xammal kimi t�kc� çay da��ndan deyil, «obsidian» adlanan vulkan �ü��sind�n d� istifad� etm�yin yollar�n� öyr�nib m�nims�mi�dil�r. Bu fakt yurdumuzda Mustye m�d�niyy�tinin �n göz�çarpan nailiyy�tl�rind�n biri say�l�r. Mustye dövrü insanlar�n�n dig�r sosial u�uru bu dövrün sonlar�ndan etibar�n q�bil� qurulu�unun t���kkül tapmas� olmu�dur.3

Az�rbaycan�n son paleolit abid�l�rind�n (Ta�lar, Damc�l�, Yataq yeri) �ld� olunmu� maddi m�d�niyy�t nümun�l�ri, �sas�n, çaxmaqda��, bazalt, obsidian v� dolomitd�n olub daha t�kmil texniki üsullarla haz�rlanm��d�r. Bunlar�n çoxu uzunsov q�lp�l�rd�n düz�ldilmi� mikrolit al�tl�rd�n (b�çaq, biz, qa�ov, k�ski v� s.) ibar�t olmu�dur.4

Paleolit dövrünün m�d�ni-texniki u�urlar�, öz növb�sind�, Mezolit m�d�niyy�tinin t���kkül tapmas�na g�tirib ç�xarm��d�r.

Q�dim da� dövrünün ba�a çatmas� il� �laq�dar Az�rbaycan �razisind� m�skunla�m�� ibtidai icmalar�n h�yat�nda, h�m d� onlar�n maddi m�d�niyy�t tarixind� yeni bir m�rh�l� ba�lanm��d�r.

Page 6: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

6

Elmd� «mezolit» ad� il� b�lli olan orta da� dövrü (e.�. X-VIII minillikl�r) ölk�mizin q�dim sakinl�rinin h�yat�na yeni növ �m�k al�tl�rinin yaranmas� il� q�d�m qoymu�dur. Mezolit m�d�niyy�tinin �n böyük u�uru ox v� kaman�n k��fi olmu�dur.5 Bunun say�sind� ovçuluq t�s�rrüfat�nda �m�k m�hsuldarl��� xeyli yüks�ltmi�, f�rdi ovçulu�a keçm�k imkan� yaranm��d�r.

Mezolit dövründ� da�i�l�m� texnikas�n�n t�kmill��m�si n�tic�sind� h�m �m�k al�ti, h�m d� silah kimi istifad� olunan, el� bu s�b�bd�n d�, universal s�ciyy� da��yan da� m�mulat�n�n rolu getdikc� artm��, h�yati �h�miyy�ti da��yan müxt�lif �m�liyyatlar�n yerin� yetirilm�sind� onlar�n faydal� i� �msal� yüks�lmi�dir.

Q�dim v� orta da� dövründ� m�hsuldar qüvv�l�rin inki�af� m�d�ni-texniki t�r�qqinin artmas�na g�tirib ç�xarm��d�r. Bunun n�tic�sind� da�i�l�m� texnikas� daha da t�kmill��mi�, onun bir s�ra yeni texniki üsullar� meydana g�lmi�dir. Çapma, q�lp�l�m�, di��m�, cilalama, pardaxlama kimi texniki üsullar bilavasit� ibtidai icma tarixinin da� dövrü m�rh�l�sind� icad olunmu�dur.

Mezolit dövründ� x�rda ölçülü mikrolit al�tl�r xeyli t�kmill��mi�, iti ucluqlu (qurama) silahqay�rma texnikas� meydana ç�xm��d�r. Damc�l� v� Qobustan tap�nt�lar� buna parlaq nümun�dir. Bütün bu texniki ir�lil�yi�l�r, o cüml�d�n, ox v� kaman�n ixtiras� t�dric�n t�bi�tin haz�r m�hsullar�n� m�nims�m�kd�n bilavasit� istehsal t�s�rrüfat�na keçilm�si üçün �lveri�li z�min yaratm��d�r.6

H�min keçid «neolit» adlanan yeni da� dövründ� (e.�.VIII-VI minillik) ba� vermi�dir. Az�rbaycan�n neolit m�d�niyy�tinin u�urlar� t�kc� da� al�tl�rin i�l�nm� texnikas�n�n t�kmill��m�si, daha t�kmil al�t v� silahlar�n haz�rlanmas� il� bitmir. Bu dövr h�m d� istehsal t�s�rrüfat�n�n, ba�qa sözl�, �kinçilik v� maldarl���n yaranmas� il� s�ciyy�l�nir.

Neolit dövründ� oturaq �m�k m���uliyy�tinin (toxa �kinçiliyi, ev maldarl���) v� bununla �laq�dar oturaq h�yat t�rzinin b�rq�rar olmas� daimi s�ciyy� da��yan möhr�, da� v� ya çiy k�rpic il� hörülmü� ev tipl�rinin v� k�ndl�rd�n ibar�t ilk daimi m�sk�n növl�rinin yaranmas�n� labüd etmi�dir.

Neolit m�d�niyy�tin� xas olan oturaq m�i��t t�rzi üç böyük m�d�ni nailiyy�tin yaranmas�na g�tirib ç�xarm��d�r. �vv�la, bununla oturaq �kinçi v� maldar tayfalara m�xsus icma k�ndl�ri v� köç�b� tayfalara xas olan elat obalar�ndan ibar�t, qan qohumlu�una �saslanan ilk n�sli q�bil� m�sk�nl�ri yaranm��d�r. �kincisi, oturaq m�sk�nl�rin meydana g�lm�si vaxt� il� g�z�rgi h�yat t�rzi keçir�n q�bil� v� tayfalar�n mü�yy�n bir m�kana ba�lan�b qalmas�n� z�ruri etmi�, «yurd» anlay��� yaratm��d�r. Üçüncüsü, oturaq m�i��t t�rzinin yaranmas� qar��l�ql� ünsiyy�t �laq�l�rinin v� qohumluq münasib�tl�rinin gücl�nm�sin� �lveri�li sosial-m�d�ni z�min yaratm��d�r. Bütün bu müt�r�qqi ir�lil�yi�l�r is� t�s�rrüfat f�aliyy�ti üçün �lveri�li ��rait� malik olan m�skunla�ma �razil�rind� etnikl��m� prosesinin ilk rü�eyml�rinin yarand���n� göst�rirdi.

Neolit dövrü, habel�, maddi m�d�niyy�tin z�nginl��m�si, onun bir s�ra yeni tipoloji növl�rinin yaranmas� il� xarakteriz� olunur. �kinçilik v� maldarl�q m�hsullar�n�n emal�, saxlanmas�, bi�irilib qida hal�na sal�nmas� yeni tip �m�k al�tl�rinin (da� v� sümük toxa, h�v�ng v� sürtk�cl�r) yaranmas�n�, müxt�lif növ qablar�n (gil, toxuma, d�ri) v� bi�irm� vasit�l�rinin (çölm�k, küv�c, küp�, sac, t�ndir v� s.) meydana g�lm�sini d� labüd etmi�dir.

Yurdumuzun neolit sakinl�ri m�d�niyy�t tarixind� ilk d�f� olaraq da�� k�sm�yi, de�m�yi v� cilalama�� öyr�nmi�l�r. Bu texniki üsullarla da�dan düz�ldilmi� toppuz nümun�l�ri Kült�p�, Çala�ant�p�, Qar�alar t�p�si v� dig�r abid�l�rd�n a�kar olunmu�dur.7

T�briz �traf�ndak� Yan�qt�p�, Urmiya gölü civar�ndak� H�s�nli k�ndi yax�nl���nda Firuzt�p�, Xanlar ��h�ri h�nd�v�rind� Gillikda�, Naxç�van yax�nl���ndak� Kült�p�, Ab�erondak� Qobustan dü��rg�l�ri (Ovçular za�as�, Ana za�a, K�niz�) v� dig�r neolit abid�l�ri Az�rbaycan�n ibtidai icma dövrü maddi m�d�niyy�t tarixini says�z-hesabs�z yeni tipoloji nümun�l�rl� z�nginl��dirmi�dir.8 �kin, biçin v� döyüml� �laq�dar �m�k al�tl�ri, maldarl�q m�hsullar�n�n emal�, saxlanmas�, bi�irilm�si il� ba�l� müxt�lif formal� saxs� v� d�ri qablar�n ilk b�sit nümun�l�ri m�hz bu dövrd� ixtira olunub m�nims�nilmi�dir.9 Da�qura v� möhr� hörgülü divarlara malik sabit ev tipl�ri m�hz bu dövrd�n etibar�n d�b dü�mü�dür.

Yeni da� dövründ� ba� ver�n texniki ir�lil�yi� m�hsuldar qüvv�l�rin sonrak� inki�af�na güclü t�kan verm�kl� tax�l, �t, süd v� a�art� m�hsullar�ndan ibar�t etibarl� qida ehtiyat�

Page 7: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

7

bollu�unun yaranmas�na, insanlar�n t�bi�td�n as�l�l���n�n xeyli d�r�c�d� azalmas�na g�tirib ç�xarm��d�r.

Qida m�hsullar�n�n bi�irilm�si (çör�k v� xör�kbi�irm�) �n�n�l�rinin sabitl��ib münt�z�m s�ciyy� almas� da Az�rbaycan�n neolit m�d�niyy�tinin �n mühüm nailiyy�tl�rind�n idi.

�hlil��dirilmi� ev heyvanlar�n�n bir qismind�n h�m d� yük da��maq üçün ilk d�f� n�qliyyat vasit�si kimi istifad� olunmas� fakt� yen� d� neolit dövründ�n ba�lanm��d�r.

Neolit dövründ� ba� ver�n «aqrar inqilab�»n�n gedi�ind� torpa�� bec�rm�k üçün bir s�ra �kinçilik al�tl�ri icad olunmu�, ba�l�ca m�d�ni bitkil�rin bec�rilm�sin� ba�lan�lm��, ev heyvanlar� �hlil��dirilmi�, saxs� m�mulat�n�n ilk tipoloji növl�ri meydana g�lmi�dir. Bel�likl�, insan�n t�bi�td�n as�l�l���n�n aradan qald�r�lmas� v� �traf mühitd�n s�m�r�li istifad� olunmas�na keçid yolunda h�lledici add�mlar at�lm��d�r. Bütün bu müt�r�qqi ir�lil�yi�l�r n�tic�sind� yurdumuzun q�dim sakinl�rinin bütöv bir kompleks m�d�ni nailiyy�tl�ri yaranm��d�r.

Neolit dövrünün el� ilk m�rh�l�l�rind�n etibar�n �kinçiliyin maldarl�qdan ayr�lmas� ictimai �m�k bölgüsünü daha da d�rinl��dirmi�dir. �btidai icma tarixind� ba� ver�n bütün bu sosial-m�d�ni nailiyy�tl�r öz növb�sind� C�nubi Qafqazda etnik v� m�h�lli xüsusil��m�ni xeyli gücl�ndirmi�dir. Bunun say�sind� d�, h�r birinin özün� m�xsus sosial-m�d�ni xüsusiyy�tl�ri v� texniki �m�k v�rdi�l�ri olan müxt�lif etnoslar�n yaranmas� prosesi ba�lanm��d�r. Etnikl��m� prosesind� �m�k m���uliyy�tinin t�mayülü d� mühüm rol oynam��d�r. Oturaq �kinçi tayfalar t�s�rrüfat m�i��ti v� h�yat t�rzi bax�m�ndan maldar elatlardan seçilirdi.

Qeyd olunan müt�r�qqi ir�lil�yi�l�r polimetal dövrü insanlar�n�n m�d�ni t�r�qqisind� müst�sna rol oynam��d�r. Dulus kür�l�rinin t�kmill��m�si h�rar�tin art�r�lmas�n� t�min ed�n körüklü metal�ritm� v� metali�l�m� kür�l�rin� keçm�k üçün yol açm��d�r. Bu ir�lil�yi�l�r n�tic� etibaril� Az�rbaycanda metallurgiyan�n yaranmas�na g�tirib ç�xarm��d�r. Kiçik Qafqaz s�ra da�lar�n�n Az�rbaycan �razisin� dü��n filiz yataqlar�n�n m�nims�nilm�si say�sind� bu z�ngin diyar Qafqaz�n �n q�dim metallurgiya ocaqlar�ndan birin� çevrilmi�dir.

E.�.VI-IV minillikl�ri �hat� ed�n eneolit dövrünün m�d�ni-texniki ir�lil�yi�l�ri h�min prosesl�ri daha da gücl�ndirmi�, qan qohumlu�una �saslanan etnik xüsusil��m�ni xeyli d�r�c�d� art�rm��d�r.

�lk metal (mis) m�mulat�n�n (b�çaq, biz, iyn�, sancaq, ox uclu�u) �ld� olunmas� o zamanki Az�rbaycan icmalar�n�n sosial-iqtisadi h�yat�nda ciddi ir�lil�yi�� s�b�b olmaqla, ölk�mizd� tunc texnologiyas�na keçidin �sas�n� qoymu�dur.

Naxç�van, Mil-Qaraba�, G�nc�-Qazax, Mu�an, Qobustan, Urmiya�traf� �razil�rd�n a�kar olunmu� oturaq �kinçi v� maldar tayfalara m�xsus eneolit abid�l�ri (Kült�p�, �omut�p�, Qar�alar t�p�si, Babad�rvi�, �liköm�k t�p�si, Mi�arçay, �lanl�t�p�, Yan�qt�p�, D�lm�t�p� v� s.) Az�rbaycan �halisinin istehsal t�s�rrüfat� sah�sind� neolit sakinl�rin� nisb�t�n xeyli qaba�a getdikl�rini göst�rir.10 M�hsuldar qüvv�l�rin inki�af� v� �halinin say�n�n artmas� ölk�nin da�l�q, da��t�yi v� düz�nlik bölg�l�rind� yeni-yeni �razil�rin t�s�rrüfat c�h�td�n m�nims�nilm�sin� ��rait yaratm��, qon�u ölk�l�rl� iqtisadi �laq�l�ri gücl�ndirmi�dir.

Mis külç�si �rintisin� m�rgümü�, qalay, qur�u�un v� ya sink qatmaqla �ld� olunmu� tuncun ilk d�f� harada, hans� etnos t�r�find�n k��f olunmas� tarixi d�qiq b�lli olmasa da, Az�rbaycanda tuncun istehsal�na v� ondan daha möhk�m �m�k al�tl�ri v� silahlar haz�rlanmas�na h�l� be� min il bundan �vv�l ba�lanmas�na dair tutarl� arxeoloji d�lill�r mövcuddur. H�r �eyd�n �vv�l, qeyd ed�k ki, Az�rbaycan�n Kiçik Qafqaz bölg�si (müasir G�d�b�y, Da�k�s�n, Da�l�q Qaraba� �razil�ri) q�dim zamanlardan tuncun �ld� olunmas� üçün z�ruri xammal olan z�ngin mis yataqlar�na malik olmu�dur. Görünür, el� Az�rbaycan�n eneolit sakinl�ri d� ilk d�f� misl� m�hz burada, Kiçik Qafqaz h�nd�v�rind� tan�� olmu�lar. Az�rbaycanda h�l� eneolit m�d�niyy�ti dövründ� peyda olmu� dulus kür�l�rinin sonrak� t�kmill��m�si, mis�ritm� sah�sind� �ld� edilmi� �m�li t�crüb� v� v�rdi�l�r burada tunc texnologiyas�n�n m�nims�nilm�si üçün �lveri�li z�min haz�rlam��d�r.

�vv�lc� mis filizinin �ridilm�si, bir q�d�r sonralar is� qat���q �rinti texnologiyas�n�n m�nims�nilm�si misg�rlik, daha sonra is� tuncg�rlik pe��l�rinin, ba�qa sözl�, tunc metallurgi-yas�n�n yaranmas�na g�tirib ç�xarm��d�r. Bel�likl�, 2 min ild�n çox davam etmi� Eneolit m�d�niyy�ti t�dric�n Erk�n tunc dövrü m�d�niyy�ti il� �v�z olunmu�dur. Erk�n tunc dövründ�n

Page 8: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

8

(e.�. IV minilliyin sonu v� III minillik) ba�layaraq �n�n�vi döym� texnikas� tökm� üsulu il� �v�z olunmu�dur. Az�rbaycan�n erk�n tunc dövrü abid�l�rind�n tökm� üsulu il� haz�rlanm�� �m�k al�tl�ri v� soyuq silahlarla yana��, xeyli miqdarda tunc üzükl�r, bil�rzik nümun�l�ri, q�bz�sinin üz�ri b�sit oyma v� h�kketm� üsullar� il� nax��lanm�� q�l�nc v� x�nc�r a�kar olunmu�dur.

Tunc metallurgiyas�n�n yaranmas� il� yana�� heyvanlardan qo�qu qüvv�si kimi istifad�, toxuculu�un inki�af�, ya� emal�, gil nehr�l�rin peyda olmas�, çör�kbi�irm� vasit�l�rinin (gil sac, t�ndir) t�kmill��m�si Erk�n tunc dövrü m�d�niyy�tinin mühüm nailiyy�tl�ri idi. �kinçilik v� maldarl�qla yana��, s�n�tkarl���n, xüsusil� metal emal�n�n inki�af� bu m�d�niyy�tin da��y�c�s� olan yerli tayfalar�n ictimai h�yat�nda ciddi d�yi�iklikl�r� s�b�b olmu�, �mlak b�rab�rsizliyinin artmas�na, patriarxat�n c�miyy�td� hakim mövqe tutmas�na v� tayfa ba�ç�lar�n�n imtiyazlar�n�n artmas�na ��rait yaratm��d�r.

Az�rbaycan�n tunc dövrü abid�l�rind�n (Kült�p�, Babad�rvi�, Qaraköp�kt�p�, Qobustan, H�m��ra t�p�l�ri) mis�ritm� kür�l�rinin qal�qlar�, saxs� v� da� q�libl�r, puta, saxs� görük uclu�u v� s. a�kar olunmu�dur. Arxeoloji tap�nt�lar göst�rir ki, Az�rbaycan�n tunc ustalar� mis-m�rgümü� �rintisind�n müxt�lif növ t�s�rrüfat al�tl�ri, silah v� b�z�k ��yalar� düz�ltm�yin texnoloji üsullar�na mük�mm�l yiy�l�nmi�l�r.

Tunc dövrünün maddi m�d�niyy�t tarixi özünün inki�af s�viyy�si v� m�h�lli etnom�d�ni xüsusiyy�tl�rin� gör� müxt�lif m�rh�l�l�r� v� bir-birind�n f�rqli arxeoloji m�d�niyy�tl�r� ayr�l�r.

Az�rbaycanda erk�n tunc dövrü Kür-Araz m�d�niyy�ti il� xarakteriz� olunur. Etnik m�nsubiyy�ti hürril�r� aid oldu�u güman edil�n bu m�d�niyy�t� xas olan abid�l�r �traf� hasarla möhk�ml�ndirilmi� t�p� tipli m�sk�nl�rd�n ibar�t olub, Naxç�van, Mil, Mu�an, Min-g�çevir, Qobustan, Urmiya�traf� �razil�rd� (Göyt�p�, Yan�qt�p�) geni� yay�lm��d�r.

Kür-Araz m�d�niyy�ti «t�b�rzin» adlanan tunc balta, oraq, biz, niz� uclu�u, sancaq nümun�l�ri il� t�msil olunur. Bu m�d�niyy�tin da��y�c�lar� çox vaxt da�, çiy k�rpic v� ya möhr�d�n tikilmi� dair�vi planl� evl�rd� ya�am��lar. Onlar toxa �kinçiliyind�n �um �kinçiliyin� keçmi�, torpa�� iribuynuzlu heyvan (öküz v� ya k�l) qo�ulmu� x�� vasit�si il� �umlam��d�lar. Bu s�b�bd�n d� neolit v� eneolit m�d�niyy�tl�rin� xas olan buynuz v� ya sümükd�n haz�rlanm�� toxalar bu dövrd�n etibar�n istifad�d�n ç�xma�a ba�lam��d�r. K�tan bitkisi ilk d�f� erk�n tunc dövründ� bec�rilm�y� ba�lam��, bu dövrd� b�sit suvarma sisteml�ri yaranm��, ba�ç�l�q meydana g�lmi�dir.11

Kür-Araz m�d�niyy�tinin mühüm nailiyy�tl�rind�n biri d� qo�qu n�qliyyat�n�n, xüsusil�, ikit�k�rli arabalar�n meydana ç�xmas� olmu�dur. Bu dövr� aid arxeoloji abid�l�rd�n ortas�nda ox keçirm�k üçün de�ik olan dair�vi lövh�cikd�n ibar�t saxs� t�k�rcikl�r («diyir»), qo�qu heyvan� kimi istifad� olunmu� öküz fiqurlar� v� s. tap�lmas� bunu ayd�n göst�rir.12 D�lida��n yamaclar�ndak� qayaüstü r�sml�r aras�nda öküz qo�ulmu� t�k�rli araba r�smi d� bu n�qliyyat növünün o zaman yükda��madak� t�s�rrüfat rolundan x�b�r verirdi.

Tunc dövründ� maldarl���n, xüsusil� d�, qoyunçulu�un inki�af� da�lardak� yaylaqlar hesab�na yeni otlaq sah�l�rinin m�nims�nilm�sini z�ruri etmi�dir. Yaylaq-q��laq yeml�m� üsulunun meydana g�lm�si yar�moturaq s�ciyy� da��yan köç�b� maldarl�q formas�n�n v� köç�b� m�d�niyy�tinin t���kkül tapmas�na s�b�b olmu�dur. Bu h�m d� yaylaqlarda daimi m�sk�n tipl�rinin meydana g�lm�sin� ��rait yaratm��d�r. Maldarl�q m�hsullar�n�n artmas� s�rnic, godu�, badya, nehr� v� s. kimi bir s�ra z�ruri qab tipl�rinin yaranmas�n� labüd etmi�dir.

M�hsuldar qüvv�l�rin sonrak� inki�af� e.�. II minilliyin �vv�ll�rind� orta tunc dövrünün daha yüks�k m�d�niyy�t örn�yinin yaranmas� il� n�tic�l�nmi�dir. ��h�r tipli ilk ya�ay�� m�sk�nl�ri – möhk�m müdafi� divarlar� il� �hat� olunmu� ��h�r-qalalar m�hz bu dövrd� yaranm��, da� v� a�ac v�ll�r, külb�li t�ndir, dulus çarx� v� s. peyda olmu�dur.13

�m�k m�hsuldarl���n�n artmas�na t�kan ver�n bütün bu texniki ir�lil�yi�l�r q�bil� üzvl�ri aras�nda �mlak b�rab�rsizliyinin artmas�na, tayfa �yanlar�n�n meydana ç�xmas�na sosial-iqtisadi z�min yaratm��d�r.

Orta tunc dövründ� metal m�mulat� nümun�l�rinin haz�rlanmas�nda döym�, tökm�, basma, oyma, c�zma, h�ketm�, lehiml�m� texnikas� ba�l�ca yer tutmu�dur.

E.�. II minilliyin ikinci yar�s�nda Az�rbaycanda son tunc dövrü ba�lanm��d�r. Ming�çevir,

Page 9: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

9

Yaloylut�p�, Xocal�, Q�b�l�, X�n�sl�, Qarat�p� v� s. abid�l�rd�n tap�lan metal b�z�k ��yalar� Az�rbaycanda zin�t istehsal�n�n çox geni� �raziy� yay�ld���n� göst�rir.14 Ming�çevir v� Xocal�dan tap�lm�� tunc k�m�rl�r, h�mçinin, Urmiya gölü �traf�ndak� H�s�nli t�p�sind�n a�kar edil�n q�z�l cam, Ziviy� mahal�ndan �ld� edil�n q�z�l dö�lük z�rg�rlik s�n�tinin �n göz�l nümun�l�ridir.

Bu dövrün sosial-iqtisadi inki�af� Xocal�-G�d�b�y, Tal��-Mu�an v� Naxç�van m�d�niyy�ti ad� il� b�lli olan bir s�ra m�h�lli arxeoloji m�d�niyy�tl�ri tör�tmi�dir. Son tunc dövründ� �um �kinçiliyi, köç�b� maldarl�q formalar�, s�n�t istehsal� daha da inki�af etmi�, erk�n ��h�r m�d�niyy�ti t���kkül tapma�a ba�lam��d�r. M�hsuldar qüvv�l�rin artmas�na, izafi m�hsul istehsal�na v� xüsusi mülkiyy�tin meydana ç�xmas�na ��rait yaradan bütün bu müt�r�qqi prosesl�r sinifli c�miyy�tin v� dövl�tin meydana g�lm�sin� �lveri�li z�min haz�rlam��d�r.

Q�dim dövrün etnom�d�ni inki�af m�rh�l�l�ri

D�mirin peyda olmas� v� onun istehsal xüsusiyy�tl�rinin m�nims�nilm�si b���r tarixind� inqilabi rol oynam��, m�hsuldar qüvv�l�rin inki�af�na güclü t�kan vermi�dir. Döym� üsulu il� haz�rlanan v� daha yüks�k mexaniki keyfiyy�tl�r� malik olan d�mir al�t v� silahlar�n istehsal� çox tezlikl� kütl�vi s�ciyy� alm��d�r.

Az�rbaycanda erk�n d�mir dövrü e.�. I minilliyin �vv�lind� ba�lam��d�r. D�mirin istehsal texnologiyas�n�n m�nims�nilm�si, d�mir al�t v� silahlar�n yaranmas� müasir sivilizasiyan�n t�m�lini qoymu�dur. D�mird�n istifad� Az�rbaycan�n �n�n�vi maddi m�d�niyy�tinin inki�af� tarixind� ciddi t�r�qqiy� s�b�b olmu�, sosial-iqtisadi v� texniki t�r�qqinin sonrak� gedi�at�na �sasl� t�sir göst�rmi�dir. Bundan sonra da�dan düz�ldilmi� k�s�rsiz �m�k al�tl�ri t�s�rrüfat v� ev m�i��tind�n s�x��d�r�l�b ç�xar�lm��, tunc m�mulat� geni� sur�td� d�mir al�t v� silahlarla �v�z olunmu�dur.

D�mir dövründ� silahsazl�q s�n�ti gur inki�af etmi�, x�nc�r, q�l�nc, niz�l�rin müxt�lif tipoloji növl�ri yaranm��, t�b�rzin v� balta tipli soyuq silah növl�ri t�kmill��mi�, c�ng yabas�, toppuz, qanadl� ox ucluqlar�, mühafiz� l�vazimat� (zireh, d�bilq�, qalxan v� s.) meydana ç�xm��d�r.

D�mir v� poladdan düz�ldil�n k�sici al�tl�rin istehsal�n�n geni�l�nm�si, s�n�t növl�rinin t�kmill��dirilm�sin� imkan yaratm��, a�aci�l�m�, tikinti, �kin, biçin i�l�rinin inki�af�na güclü t�kan vermi�dir.

D�mir al�tl�rin istehsal�n�n geni�l�nm�si n�tic�sind� m�hsuldar qüvv�l�rin sür�tli inki�af� c�miyy�tin sosial-m�d�ni h�yat�nda köklü t�b�ddülat yaratm��d�r. �m�k m�hsuldarl���n�n yüks�lm�si n�tic�sind� izafi m�hsul istehsal� artm��, insan�n insan t�r�find�n istismar� gücl�nmi�, bununla da tayfa qurulu�u, ibtidai icma münasib�tl�ri sür�tl� da��lma�a ba�lam��d�r. �stehsal vasit�l�rinin hakim azl���n mülkiyy�tin� çevrilm�si, sosial t�b�q�l��m�nin d�rinl��m�si ilk sinifli c�miyy�tl�rin v� siyasi dövl�t qurumlar�n�n yaranmas� il� n�tic�l�nmi�dir.15

Az�rbaycan �razisind� ilk sinifli c�miyy�tl�r onun sosial-iqtisadi c�h�td�n �n çox inki�af etmi� c�nub �razil�rind�, xüsusil�, m�hsuldar Urmiya�traf� bölg�l�rd� t���kkül tapm��d�r. �mlak b�rab�rsizliyi v� sosial t�b�q�l��m�nin güclü oldu�u bel� c�miyy�tl�rin �m�l� g�lm�sinin ba�l�ca ��rtl�ri h�l� e.�. III minilliyin sonu v� II minilliyin �vv�ll�rind� görünm�y� ba�lam��d�r. Erk�n ��h�r sivilizasiyas�n�n yaranmas� h�min c�miyy�tl�rin maddi-texniki bazas�n� t��kil etmi�dir. Siyasi idar�etm� qurumu s�ciyy�si k�sb ed�n bel� c�miyy�tl�rin çoxu möhk�ml�ndirilmi� iri ��h�r-qalalar �sas�nda, onlar�n m�d�ni-iqtisadi t�sir dair�sind� olan k�nd v� oba tipli m�sk�nl�r say�sind� yaran�rd�. Yaz�l� m�nb�l�rd� bel� x�rda siyasi birlikl�r aras�nda e.�. I minilliyin �vv�ll�rind� �n ön�mli yer tutan Zamua, Allabriya, Gilzan, Andiya, Zikertu çarl�qlar�n�n ad� ç�kilir.16 E.�. I minillikd�n b�hs ed�n Assur v� Urartu m�nb�l�ri Urmiya gölü �traf�nda çoxsayl� ya�ay�� m�sk�nl�ri, ��h�r-qalalar v� paytaxt �h�miyy�ti k�sb ed�n, bürclü qala divarlar�, müdafi� istehkamlar� il� möhk�ml�ndirilmi�, möht���m sarayl� «çar ��h�rl�ri» haqq�nda m�lumat verirl�r.17 Assur hökmdar� II Sarqonun e.�. 714-cü il� aid kitab�sind� Manna �razisind� �zirtu, U�kay, Ania�taniya, Ulxu, Tarun, Tarmagis kimi ��h�r-qalalar�n ad� ç�kilir.18 Bu m�lumatlar�n h�qiq�t� uy�un oldu�unu H�s�nli, M�rlik, H�ft�van, Q�luraz, Ziviy�, Rezay�, Yan�qt�p� v� dig�r abid�l�rd� apar�lan arxeoloji qaz�nt�lardan �ld� edilmi� ��h�r m�d�niyy�tin�

Page 10: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

10

xas olan z�ngin maddi m�d�niyy�t nümun�l�ri ayd�n göst�rir.19 Az�rbaycan �razisind� erk�n sinifli c�miyy�tl�rin t���kkül tapd��� dövrd� sivilizasiyan�n

da��y�c�lar� onun yerli (aborigen) �halisi: lullubi, kuti, hürril�r v� onlar�n sonrak� varisl�rind�n say�lan manna tayfalar� olmu�dur.

E.�. I minilliyin �vv�ll�rind� Az�rbaycan�n c�nub torpaqlar�nda hakim etnom�d�ni v� sosial-siyasi qüvv�y� çevrilmi� manna tayfalar� bir q�d�r sonralar (IX �srin ikinci yar�s�) Urmiya gölü �trafinda z�ngin maddi m�d�niyy�t� malik olan çox qüdr�tli Manna dövl�tini yaratm��lar.20

E.�. I minillikd� Az�rbaycan�n c�nub torpaqlar�nda �rd�bil, Qanzak, Fraaspa (Mara�a), Salmas, N�riz, Xoy, Naksuana (Naxç�van) diqq�ti ç�k�n ��h�rl�r s�ras�nda idi.21 Bunlar erk�n ��h�r m�d�niyy�tinin da��y�c�lar� v� onun m�h�lli m�rk�zl�ri idi.

Bu dövrd� �imali Az�rbaycan torpaqlar�nda dil m�nsubiyy�ti etibaril� �imal-��rqi Qafqaz dill�rin� yax�n hesab edil�n alban tayfalar�n�n22 erk�n sinifli c�miyy�t� q�d�rki maddi m�d�niyy�ti t���kkül tapmaqda idi. H�min dövrd� Alban tayfalar�n�n sosial-iqtisadi v� m�d�ni h�yat�nda göz� çarpacaq ir�lil�yi�l�r ba� verm�kd� idi. Bu m�d�ni t�r�qqinin �n bariz nümun�si Yaloylut�p� m�d�niyy�ti idi.

Antik dövr Az�rbaycan�n m�d�ni h�yat�nda mühüm m�rh�l� t��kil edir. Bu dövrün �vv�ll�rind� Az�rbaycan�n c�nub �razil�rind� mannal�lar�n etnom�d�ni varisi hesab olunan Atropatena dövl�ti v� onun m�d�niyy�ti t���kkül tapm��d�r. H�min vaxt Az�rbaycan�n �imal torpaqlar�nda alban tayfa ittifaq� �sas�nda siyasi dövl�t qurumunun ilk konturlar� da yaranmaqda idi. Antik dövrün �vv�ll�rind� Az�rbaycan�n �imal v� c�nub �yal�tl�rinin ellin ölk�l�ri orbitin� daxil olmas� ellin m�d�niyy�ti il� onun qar��l�ql� m�d�ni-texniki �laq� v� t�mas�n� xeyli gücl�ndirmi�dir.

Yeni eran�n 3-cü �srinin ilk q�rin�sind� �randa hakimiyy�t ba��na g�l�n Sasani sülal�si çox tezlikl� geni�miqyasl� i��alç�l�q �m�liyyat�na ba�lam�� v� �traf ölk�l�ri, o cüml�d�n Atropatenan� tutub imperiyan�n bir �yal�tin� çevirmi�di. Sasanil�r, h�mçinin, Albaniyan� da z�bt etm�y� d�f�l�rl� c�hd göst�rmi�, lakin niyy�tl�rin� tam nail ola bilm�mi�dil�r. Albaniya Sasani imperiyas�n�n nüfuz dair�sin� keçs� d�, özünün daxili müst�qilliyini �r�b Xilaf�tin� tabe olana q�d�r, qism�n d� olsa, qoruyub saxlaya bilmi�di.

Alban tayfa ittifaq� h�l� e.�. I minilliyin ortalar�nda, V-IV �srl�rd�n etibar�n t���kkül tapma�a ba�lam��d�. Antik yunan mü�llifi Arrian e.�. IV �srin 30-cu ill�rind� ba� ver�n hadis�l�rd�n b�hs ed�rk�n Atropat�n mütt�fiql�ri s�ras�nda Albaniyada ya�ayan kadusil�r v� sakasinl�rl� yana��, albanlar�n da ad�n� ç�kmi�dir.23

Arxeoloji qaz�nt�lar zaman� a�kar edilmi� e.�. I minilliy� aid q�bir abid�l�rinin müxt�lifliyi (c�s�dl�ri uzad�lm�� v� ya bükülü v�ziyy�td� d�fn olunmu� torpaq, çiy k�rpic, saxs� t�kn�, taxta qutu, katakomba q�birl�ri v� s.) d�fn ad�tl�ri yerli �halinin m�rasiml�rind�n f�rql�n�n qeyri-alban m�n��li g�lm� tayfalar�n Albaniya �razisind� m�skunla�malar�n� x�b�r verir. T�dqiqatç�lar�n fikrinc�, bu d�fn m�rasiml�rinin da��y�c�lar� müxt�lif vaxtlarda Albaniya �razisin� g�lmi�, �sas�n, irandilli etnoslardan: skif, sak, sarmat, massaget (m��q�t) v� alanlardan, qism�n d� b�zi parfiyal� �hali qruplar�ndan ibar�t olmu�dur.24

Az�rbaycan xalq�n�n etnik konsolidasiyas� prosesinin c�r�yan etdiyi �imal v� c�nub m�rk�zl�rinin h�r ikisind� �halinin böyük �ks�riyy�tini oturaq m�i��t t�rzin� malik etnoslar t��kil etmi�dir. Oturaq m�i��t t�rzind� n�z�r� çarpan yax�nl�q h�r iki m�rk�zd� yaranan etnom�d�ni s�rv�tl�rin ox�arl���n�n maddi �sas�n� t��kil etmi�dir. Bu is� h�r iki etnik konsolidasiya m�rk�zin� xas olan maddi m�d�niyy�t nümun�l�rinin tipoloji b�nz�yi�ind� özünü büruz� verirdi.

Albaniya �razisin� qeyri-alban m�n��li etnik ünsürl�rin yürü�l�ri antik dövrd� v� ondan sonra g�l�n erk�n orta �srl�r dövründ� d� t�krar olunmu�dur. Yeni eran�n I �srind� X�z�ryan� düz�nlikl�rd� massagetl�rin M�sq�t çarl��� meydana g�lmi�dir.25

Albaniyada parfiya etnik ünsürl�rinin t�siri eram�z�n I �srind�n VI �srin�d�k fasil�l�rl� hakimlik etmi� v� alban Ar�akil�rin� çevrilmi� sülal�nin hakimiyy�ti dövründ� xeyli gücl�nmi�dir.

Albaniyan�n siyasi v� etnom�d�ni h�yat�nda g�lm� etnoslar, o cüml�d�n, irandilli ünsürl�r mü�yy�n rol oynasalar da, onlar ölk�nin yerli �halisini assimilyasiyaya u�rada, yerli z�mind�ki

Page 11: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

11

etnirk fasil�sizliyi q�ra bilmi�dil�r. Antik dövrd� v� erk�n orta �srl�rd� alban etnosunun v� onun «Arran m�d�niyy�ti» ad� il� b�lli olan etnom�d�ni irsinin mövcudlu�u bunu bir daha t�sdiq edir.26

Antik dövrün sonlar�ndan etibar�n Albaniya v� sabiq Atropatena �razisin� türkdilli tayfalar�n kütl�vi yürü�l�ri ba�lanm��d�r. Sonralar h�min ax�nlar mü�yy�n fasil�l�rl� d� olsa, arams�z sur�td� davam etmi�dir. Türkdilli tayfalar�n (hun, barsil, suvar, x�z�r, q�pçaq, o�uz v� b.) C�nubi Qafqazdan Kiçik Asiya v� �ran körf�zin�d�k çox geni� �razini �hat� ed�n bu kütl�vi ax�nlar� g�l�c�k Az�rbaycan�n etnik simas�n�n mü�yy�nl��m�sind� h�lledici amil olmu�dur. Türkdilli Az�rbaycan xalq�n�n t���kkülü prosesi ölk�nin �imal (Albaniya-Arran) v� c�nub (Atropatena-Aderbadaqan) �yal�tl�rind� müxt�lif aborigen ünsürl�r z�minind� ba� vers� d�, onlar�n etnik d�yi�diricisi v� qovu�durucusu m�n�� etibar� il� eyni bir etnos – türkdilli tayfalar olmu�dur. Yerli (avtoxton) v� g�lm� etnoslar�n erk�n orta �srl�rd� ba� ver�n qovu�ma prosesi ölk�nin �imal v� c�nub etnik m�rk�zl�rinin h�r ikisind� eyni vaxtda, h�m d� etnogenetik c�h�td�n çoxluq t��kil ed�n vahid bir etnos �sas�nda c�r�yan etmi�dir.

Türkdilli elatlar�n Az�rbaycan�n h�r iki regionuna eram�z�n �vv�ll�rind�n ba�layaraq, bir neç� �sr davam ed�n münt�z�m miqrasiyas� bu sosial-m�d�ni m�rk�zl�r aras�nda ba� ver�n etnom�d�ni inteqrasiya prosesl�rind� birl��dirici, etnogenetik qovu�durucu rolunu oynam��d�r. Say etibaril� üstünlük t��kil ed�n türkdilli g�lm� etnoslar ölk�nin h�r iki konsolidasiya m�rk�zind� yerli etnik �hali kütl�si il� qaynay�b qar��maqla, onun avtoxton sakinl�rin� çevrilmi�l�r. Türkdilli elatlar�n Az�rbaycana arams�z hicr�ti yerli oturaq �kinçi-maldar etnoslar�n m�i��t v� m�d�niyy�tini tarix�n köç�ri v� yar�mköç�ri maldarl�qla m���ul olan türk m�n��li köç�b� �halinin m�i��t v� m�d�niyy�ti il� qovu�durmu�dur. Bununla da türkdilli etnoslar Az�rbaycan�n �imal v� c�nub �yal�tl�rind� oturaqla��b sabitl���nd�n son-ra onlar�n h�r ikisin� mü�t�r�k xas olan müt�r�qqi etnom�d�ni �n�n�l�rin da��y�c�s�na v� davamç�s�na çevrilmi�l�r.

Yüks�k ��h�r m�d�niyy�ti, inki�af etmi� irriqasiya sisteml�rin� malik �kinçilik v� ba�ç�l�q t�s�rrüfat�, mük�mm�l s�n�t istehsal� yaratma�a nail olmu� oturaq �halinin minillikl�rl� ölçül�n �m�li t�crüb�si türk elatlar�n�n maldarl�q, qoyunçuluq, atç�l�q, d�v�çilik t�s�rrüfat� sah�sind� �ld� etdiyi z�ngin empirik t�crüb�si v� pe�� u�urlar�n�n bir-birin� qovu�mas� müxt�lif m�d�niyy�t elementl�rinin sintezi üçün �lveri�li z�min yaratm��d�r. M�hz bu sayaq etnik alab�z�klikl� mü�ayi�t olunan etnososial amill�rin qar��l�ql� t�siri say�sind� Az�rbaycan�n maddi m�d�niyy�t tarixi çox�ax�li v� çoxçalarl� xüsusiyy�t k�sb etmi�dir. Tarix boyu davam ed�n etnom�d�ni qovu�ma prosesl�ri n�tic�sind� ölk�nin oturaq v� köç�b� elat �halisi olduqca böyük sosial-iqtisadi v� texniki ir�lil�yi�� nail ola bilmi�dir. Bel�likl�, ölk� hüdudlar�nda arams�z ��kild� ba� ver�n etnoslararas� qovu�ma v� assimilyasiya prosesl�ri n�tic�sind� bir t�r�fd�n yeni etnik birlikl�rin etnom�d�ni h�yat� z�nginl��mi�, dig�r t�r�fd�n is� onun dünya sivilizasiyas�na d�y�rli töhf�l�r b�x� etm�k imkan� artm��d�r.

Tarixi taleyin hökmü il� Az�rbaycan �yal�tl�ri �vv�lc� Assur v� Midiya, bir q�d�r sonralar is� �h�m�ni, Yunan, Roma, Parfiya, Bizans, Sasani m�d�niyy�tl�ri il� s�x t�masda olmu�lar. Bu yax�nl�q say�sind� Az�rbaycan�n maddi m�d�niyy�t nümun�l�rini yaradanlar tarix�n dünyan�n qabaqc�l ölk�l�rinin texniki nailiyy�tl�ri il� tan�� olmaq, onlar� m�nims�-yib inki�af etdirm�k imkan� �ld� etmi�l�r. Bununla da, maddi m�d�niyy�t tarixinin bir s�ra nailiyy�tl�ri üzr� ortaq bir mü�t�r�klik t���kkül tapm��d�r. M�hz bu s�b�bd�n d� gavah�nl� kotan, d�nd�li t�k�r, at qo�ulmu� yüngül c�ng arabas�, iki v� ya dördt�k�rli yük arabas�, dulus kür�si, körüklü metal�ritm� v� metali�l�m� kür�l�ri, dulus çarx�, c�hr�, �l iyi, müt�h�rrik toxucu d�zgahlar� v� s. kimi mühüm texniki ixtiralar�n ilk v�t�nini, onlar� icad ed�nl�rin m�nsubiyy�tini d�qiq mü�yy�nl��dirm�k olduqca ç�tindir. Bu gün, antik dövrün m�d�ni nailiyy�tl�rind�n n�yin yerli, n�yin g�lm� v� ya �xzetm� oldu�unu söyl�m�k ç�tin olsa da, dan�lmaz bir h�qiq�t bundan ibar�tdir ki, adlar� ç�kil�n maddi m�d�niyy�t nümun�l�rinin, dem�k olar ki, ham�s�n�n Az�rbaycanda yerli istehsal m�hsullar� oldu�unu t�sbit ed�n külli miqdarda arxeoloji faktlar a�kar olunmu�dur.

Antik dövrd�n etibar�n Az�rbaycan�n maddi m�d�niyy�tinin inki�af� daha çox ��h�r h�yat� il� ba�l� olmu�dur. Çünki bu dövrd� s�n�t istehsal� v� s�n�t m�hsullar�, �sas�n, ��h�rl�rd�

Page 12: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

12

c�ml��mi�di. Az�rbaycanda antik ��h�rl�rin yaranmas� ölk�nin ümumi m�d�ni-iqtisadi h�yat�na, o cüml�d�n, onun maddi m�d�niyy�tinin t�r�qqisin� �sasl� t�sir göst�rmi�dir. Siyasi-inzibati v� m�d�ni- ticar�t m�rk�zl�rin� çevrilmi� �zirtu, Ziviy�, M�rlik, Sulduz, Q�luraz, Qazaka, Q�b�l�, �amax�, D�rb�nd v� ba�qa ��h�rl�r s�n�t m�hsullar� istehsal� sah�sind� yüks�k s�viyy�y� çatm��d�lar. T�kc� bel� bir fakt� xat�rlatmaq kifay�tdir ki, antik m�nb�l�rd� 30-dan çox alban ��h�rinin ad� ç�kilir.27

Erk�n d�mir dövrünün ��h�r-qalalar� �sas�nda t���kkül tapm�� antik ��h�rl�r (Q�b�l�, �amax�, ��ki, Xunan, D�rb�nd, Paytakaran v� s.) �traf mahallar�n m�d�ni h�yat�na ciddi t�sir göst�rirdil�r. H�s�nli v� M�rlikd�n tap�lm�� z�ngin dulus m�mulat�, q�z�l v� gümü� i�l�m�li soyuq silahlar, d�bilq�, qiym�tli metallardan düz�ldilmi� müxt�lif növ zin�t ��yalar�, b�z�kli parça hiss�l�rinin qal�qlar� Az�rbaycan�n o zamank� maddi m�d�niyy�tinin yüks�k s�viyy�sind�n soraq verirdi. Antik dövr abid�l�rind�n a�kar olunmu� arxeoloji materiallar aras�nda Az�rbaycan�n �traf ölk�l�rl� iqtisadi-ticar�t �laq�l�rini �ks etdir�n xeyli g�tirilm� (idxal) m�mulat� nümun�l�rin� d� t�sadüf olunmu�dur. Onlar�n tipoloji ox�arlar�n�n yerli istehsal qal�qlar� diqq�ti c�lb edir.

Feodalizm dövrünün maddi-m�d�ni örn�kl�ri

Feodalizmin erk�n m�rh�l�sind� maddi m�d�niyy�t sah�sind� antik dövr �n�n�l�ri h�l� davam ets� d�, arams�z ba� ver�n ara müharib�l�ri v� xarici hücumlar ölk�nin ümumi sosial-iqtisadi h�yat�na a��r z�rb� vurmu�, onun m�d�ni inki�af�n� xeyli d�r�c�d� l�ngitmi�di. Bununla bel�, feodal k�ndl�rinin natural t�s�rrüfatla s�ciyy�l�n�n «avtoxton» istehsal �n�n�l�ri il� antik ��h�r m�d�niyy�ti örn�kl�rinin sintezi prosesi d� ba� vermi�dir. Feodal ��h�rl�rind� c�ml��mi�, �sas�n d�, zad�gan-kübar zümr�l�rinin sifari�l�rini yerin� yetir�n s�n�t ustalar� ölk�d� ümumi m�d�ni s�viyy�ni mü�yy�n etm�kl� yana��, k�nd s�n�tkarl���na da t�sir göst�r� bilirdil�r.

Bel� bir �lam�tdar c�h�ti d� qeyd etm�k laz�md�r ki, erk�n orta �srl�rin sonlar�na do�ru türkdilli vahid Az�rbaycan xalq� t���kkül tapsa da, onun m�d�niyy�tind� h�l� d� m�h�lli xüsusiyy�tl�r güclü olaraq qalmaqda idi. Onun ümumxalq m�d�niyy�ti s�ciyy�si k�sb etm�si üçün uzun müdd�t davam ed�n m�rk�zl��mi� vahid dövl�tin yaranmas� t�l�b olunurdu. Az�rbaycan �yal�tl�ri is� çox vaxt ya onun hüdudlar�n� a�an imperiyalar�n, ya da kiçik miqyasl� m�h�lli siyasi qurumlar�n t�rkibind� olmu�dur. Bel� v�ziyy�t �r�b Xilaf�ti dövründ� v� onun süqutundan sonrak� tarixi m�rh�l�l�rd� d� t�krarlanm��d�r.

VII �srd� �r�bistan yar�madas�nda yeni dini dünyagörü�ü olan �slam�n peyda olmas� b���r tarixinin gedi�at�nda ciddi dönü� m�qamlar�ndan biri oldu. �r�b xilaf�tinin yaranmas�n�n ilk ça�lar�ndan �slam� yaymaq m�ram� il� i��alç� yürü�l�r� r�vac verildi. �lk növb�d� Sasani imperiyas� z�bt edilib çökdürüldü. �mperiyan�n paytaxt� M�dain ��h�ri al�nandan sonra �r�b qo�unlar� sabiq Atropatena torpaqlar� olan C�nubi Az�rbaycan� tutdular. Az sonra «Arran» ad-land�r�lan Albaniya, y�ni �imali Az�rbaycan t�slim edildi. �slam etiqad� dini alab�z�kliyin uzun müdd�t hökm sürdüyü bu �razid� d� yay�lma�a ba�lad�. Ölk�d� yeni dini etiqad�n b�rq�rar ol-mas� sosial-m�d�ni h�yat�n bütün sah�l�rin� ciddi t�sir göst�rmi�, maddi v� m�n�vi m�d�niyy�t sah�sind� t�z� m�fkur� t�rzinin, yeni b�dii-estetik d�y�rl�rin t���kkül tapmas� il� n�tic�l�nmi�dir.

�slam�n yay�ld��� ölk�l�rd� t�dric�n «müs�lman m�d�niyy�ti» adlanan ümumi bir ortaq m�d�niyy�t örn�yi t���kkül tapma�a ba�lam��d�r. Bu ortaq m�d�niyy�tin yaranmas�nda �slam� q�bul etmi� bütün müs�lman xalqlar�n�n, o cüml�d�n Az�rbaycan xalq�n�n sanball� �m�yi v� lay-iqli töhf�si olmu�dur. Daha do�rusu, �slama q�d�rki Az�rbaycan m�d�niyy�ti t�dric�n �slam m�zmunu k�sb etm�y� ba�lam��d�r. M�n�vi d�y�rl�r sah�sind� oldu�u kimi, maddi m�d�niyy�t sah�sind� d� �slam r�mzl�ri (�l�m, ay-ulduz, günb�z, �r�b hürufat� v� s.) özün� üstün yer tut-ma�a ba�lam��d�r. H�m d� bu t�mas v� t�sir m�d�ni örn�kl�rin ham�s�nda eyni olmay�b, bir sah�d� özünü az, dig�r sah�d� çox büruz� vermi�dir.

Memarl�q sah�sind� �slam d�y�rl�rinin t�siredici rolu daha böyük olmu�dur. Sabiq at��gah (at��g�d�), m�b�d, kils� v� bütp�r�st ibad�tgahlar� �v�zind� tanr� m�kan� say�lan göy qübb�sini xat�rladan günb�zli m�scidl�r, ��r�f�li minar�l�r, ta�l� m�dr�s�l�r, x�zn�li hamamlar, saray kompleksl�ri, kö�klü darvazalar, s�rdab� v� türb�l�r ucald�l�r, xan�gahlar, hücr� v� t�ky�l�r ti-

Page 13: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

13

kilirdi. Bunlardan �lav�, ya�ay�� m�sk�ni olaraq, �m�li �h�miyy�tini itirm�kd� olan qala v� qala-

çalar�n müqabilind� ��rq memarl��� üçün s�ciyy�vi say�lan bürclü v� maz�all� istehkamlar, q�sr tipli möht���m ya�ay�� v� müdafi� kompleksl�ri ucald�ld�.

Erk�n orta �srl�r dövrünün �vv�ll�rind� Az�rbaycan ��h�rl�rind�ki bazar v� çaraslarda s�rb�st f�aliyy�t göst�r�n t�nha s�n�tkarlardan �lav�, xüsusi saray karxanalar� da mövcud idi. Hakim zümr�l�rin m�d�ni-m�i��t ehtiyaclar�n� öd�y�n bu karxanalar�n z�rif v� texniki c�h�td�n mük�mm�l s�n�t m�hsullar� �n�n�vi maddi m�d�niyy�t nümun�l�rinin inki�af�n�n sonrak� gedi�in� güclü t�sir göst�rmi�dir.

Erk�n orta �srl�rd� Az�rbaycanda 100-d�n çox ��h�r mövcud olmu�dur. Bunlar�n aras�nda Partav (B�rd�), Qazaka (�iz), Bak�, �abran, Xunan, Xalxal, Naxç�van, G�nc�, ��mkir, D�rb�nd, �irvan mühüm s�n�t v� ticar�t m�rk�zl�ri kimi ölk�nin m�d�ni h�yat�nda xüsusi yer tuturdu.28

VII �srd�n etibar�n Az�rbaycan�n maddi m�d�niyy�t tarixi t�dric�n ümumislam m�d�niyy�ti il� ba�lanma�a, onunla mü�t�r�k inki�af etm�y� ba�lam��d�r. Maddi m�d�niyy�tin yerli örn�kl�rin� müs�lman m�d�ni standartlar� t�dric�n öz t�sirini göst�rm�kd� idi.

�slam d�y�rl�ri Az�rbaycan�n maddi m�d�niyy�tin� müxt�lif yollarla, h�m d� müxt�lif tarixi dövrl�rd� siray�t etmi�dir. Bu m�d�ni d�y�rl�rin bir qismi �slam�n yay�lmas�n�n ilk m�rh�l�sind� birba�a �r�b miqrantlar� v� Az�rbaycan ��h�rl�rind�ki h�rbi qarnizonlar�n döyü�çül�ri vasit�sil� keçmi�di. �r�b i��allar�n�n ilk m�rh�l�sind� �slamla ba�l� maddi v� m�n�vi d�y�rl�rin ötürülm�sind� m�hsuldar Az�rbaycan torpaqlar�na �r�bl�rin kütl�vi miqrasi-yas�n�n mühüm rolu olmu�dur. �vv�lc� Kuf�, B�sr� v� Suriyadan, sonra is� Xilaf�tin dig�r �yal�tl�rind�n m�hsuldar torpaq sah�l�ri �ld� etm�k üçün buraya kütl�vi �r�b ax�nlar� ba� ver-mi�dir.29 G�lm� �r�bl�r Xilaf�tin siyasi hakimiyy�tin� arxalanaraq özl�rinin b�d�vi m�i��t t�rzi il� yana��, müs�lmanl��� q�bul etmi� dig�r ��rq xalqlardan �xz el�dikl�ri müt�r�qqi maddi v� m�n�vi d�y�rl�ri d� Az�rbaycan �halisin� siray�t etdirirdil�r. Bu dövrd�n etibar�n yerli �halinin maddi m�d�niyy�t nümun�l�ri t�dric�n �r�b terminl�ri il� �v�z olunma�a ba�lam��d�r. Bununla bel�, g�lm� �r�bl�r (onlar�n izl�ri Az�rbaycan�n tarixi v� müasir toponimiyas�nda h�l� d� qal-maqdad�r) Az�rbaycan�n türkdilli �halisi �sas�nda t���kkül tapm�� etnosunu assimilyasiyaya u�-rada bilm�mi�, �ksin�, onlar özl�ri t�dric�n türkl��mi� v� az�rbaycanla�m��lar. �slam m�d�ni v� m�n�vi d�y�rl�rinin ilk nümun�l�rinin da��y�c�s� olan h�min �r�bl�rin m�d�ni irsi t�dric�n xalq�m�z�n maddi s�rv�tl�rin� qovu�araq sinkretik m�d�ni lay �m�l� g�tirmi�dir.

�slam d�y�rl�ri Xilaf�tin z�ifl�m�si v� onun süqutundan sonra da müs�lman xalqlar�n�n, o cüml�d�n, az�rbaycanl�lar�n m�d�ni h�yat�na öz t�sirini davam etdirmi�dir. �r�b dili xeyli müdd�t müs�lman ölk�l�rind�, o cüml�d�n, Az�rbaycanda r�smi kargüzarl�q, ��ri�t, elmi-�d�bi dil olaraq öz t�sir gücünü saxlad���ndan maddi m�d�niyy�t� dair terminologiyan�n yaranmas�nda yerli istilahlarla yana��, �r�b mü�t�r�kliyind�n geni� istifad� olunmu�dur. Bütün bu inteqrasiya prosesl�ri n�tic�sind� m�d�ni s�rv�tl�rin sonrak� t���kkülünd� terminoloji v� faktoloji c�h�td�n türk, �r�b v� fars mü�t�r�kliyi yaranm��d�r. M�hz bu s�b�bd�n, ortaq müs�lman m�d�niyy�tinin yaranmas�nda �slam� q�bul etmi� dig�r qeyri-�r�b m�n��li etnoslar�n, o cüml�d�n, Az�rbaycan xalqlar�n�n da sanball� �m�yi olmu�dur.

Feodal c�miyy�tinin sonrak� inki�af�, hakim zad�gan zümr�l�rin t�s�rrüfat v� m�i��t ehti-yaclar� il� ba�l� olaraq s�n�t v� ticar�tin t�r�qqisi, n�hay�t, ��h�r h�yat t�rzinin q�ti sur�td� b�rq�rar olmas� elitar feodal m�d�niyy�tinin t���kkül tapmas�n� labüd etmi�dir. �halinin çox hiss�sini t��kil ed�n v� natural t�s�rrüfat ��raitind� maddi s�rv�tl�rin �sas istehsalç�lar� olan geni� xalq kütl�l�rinin yaratd��� ümumxalq m�d�niyy�tind�n k�skin sur�td� f�rql�n�n bu elitar m�d�ni d�y�rl�r, �sas�n, m�hdud bir zümr�y�, �halinin zad�gan-ruhani t�b�q�sin� xidm�t edirdi. Feodalizmin son m�rh�l�sin�d�k dönm�d�n davam ed�n bel� hal ��rq ölk�l�rind�, o cüml�d�n, onun bir parças� olan Az�rbaycanda m�d�ni t�r�qqini xeyli d�r�c�d� l�ngitmi�, Q�rbi Avropa xalqlar�n�n m�d�ni-texniki yüks�li�i il� müqayis�d� onu kifay�t q�d�r geri salm��d�r.

�nki�af etmi� feodalizm dövründ� Az�rbaycanda bir s�ra türk m�n��li sülal� dövl�tl�ri yaranm��d�r. Xilaf�t t�n�zzül� u�ray�b süqut ed�nd�n sonra onun �razisind� yaranm�� sülal� dövl�tl�rinin hakimiyy�tl�ri dövründ� m�h�lli s�ciyy�li bir s�ra m�d�niyy�t örn�kl�ri d� t���kkül tapm��d�r. Albaniya dövl�tinin süqutundan sonra onun m�d�ni miras� üz�rind� Aran, �irvan v�

Page 14: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

14

Naxç�van m�d�ni m�rk�zl�ri t���kkül tapm��d�r. Yerli m�h�lli m�d�niyy�t örn�kl�rinin yaran-mas�nda Az�rbaycan �razil�rind� meydana g�l�n v� çox vaxt bir-birini �v�zl�y�n siyasi qurum-lar�n – M�zy�dil�r, K�sranil�r v� D�rb�ndil�rin �irvan�ahlar dövl�ti, Sacil�r, Salaril�r, R�vvadil�r v� ��ddadil�rin q�sa ömürlü siyasi dövl�t qurumlar�, XI �srd�n etibar�n onlar� özün� tabe etmi� S�lcüq sultanl���, Az�rbaycanda onun varisi v� davamç�s� olmu� Eld�gizl�r dövl�tinin siyasi f�aliyy�tinin müsb�t rolu olmu�dur.

XIII �srin �vv�ll�rind� ba�lanan monqol istilalar� Az�rbaycan�n t�s�rrüfat h�yat�na da��d�c� t�sir göst�rmi�, onun m�d�ni inki�af�n� xeyli l�ngitmi�dir. Elxanil�rin hakimiyy�ti dövründ� Q�z�l Orda xanlar� il� 100 il ç�k�n müharib�l�r n�tic�sind� bu da��nt�lar daha da artm��d�r. �stila-ç�lar �sar�t alt�na sald�qlar� xalqlar�n minillikl�r boyu yaratd�qlar� m�d�niyy�t x�zin�l�rini da-��d�r, inc�s�n�t abid�l�rini, kitabxanalar�, suvarma sisteml�rini, saray kompleksl�rini, m�scid v� m�dr�s�l�ri yerl�-yeksan edirdil�r. Buna baxmayaraq, Az�rbaycan xalq� öz tarixinin bu m���qq�tli dövründ� d� m�d�ni inki�af�n� davam etdirirdi.

Elxanil�rin hakimiyy�tinin ilk ça�lar�nda bütün orta �sr ��rqind� ilk d�f� Mara�a r�s�dxanas� yarand�. Onun �sas�n� astronomiya, riyaziyyat v� f�ls�f�y� dair bir s�ra d�y�rli �s�rl�rin mü�llifi olan görk�mli Az�rbaycan alimi M�h�mm�d N�sir�ddin Tusi qoymu�dur. Elxanil�rin hakimiyy�ti dövründ� Az�rbaycan memarl��� özünün köhn� �n�n�l�rini davam etdir�r�k, bir s�ra diqq�t��ayan abid�l�r yaratma�a müv�ff�q olmu�dur. Ab�erondak� Bay�l, M�rd�kan, Ramana, Nardaran q�srl�ri, T�briz ��h�rind� ucald�lm�� �z�m�tli �rk qalas�, Naxç�vanda Qaraba�lar, B�rd�d� r�ngli ka�� il� b�z�dilmi� m�qb�r�l�r, Urmiya v� M�r�ndd� tikilmi� möht���m m�scidl�r o dövrd� ya�ay�b - yaratm�� Az�rbaycan memarlar�n�n s�n�t hün�rind�n soraq ver�n �n d�y�rli abid�l�r idi.

Elxanil�rin hakimiyy�ti süqut ed�nd�n sonra (1335) onun xarabalar� üz�rind� yaranm�� q�sa ömürlü Çobanil�r v� C�lairil�r hakimiyy�tin� son qoyan (1387) Teymuril�rin a�al��� da uzun sürm�di (1408). Teymuril�r dövründ� öz müst�qilliyini, qism�n d� olsa, qoruyub saxlaya bilmi� �irvan dövl�ti eyniadl� m�h�lli m�d�niyy�t örn�yinin sonrak� inki�af�na �lveri�li sosial-siyasi z�min yaratm��d�r.

�nki�af etmi� feodalizm dövründ� Az�rbaycanda ��h�rl�rin say� xeyli artm��d�. XI-XII �sr� aid m�x�zl�rd� Az�rbaycan �razisind� ��h�r v� ��h�r tipli ya�ay�� m�sk�ninin bir qisminin ad� xat�rlan�r. Bunlar�n aras�nda köhn� ��h�rl�rl� (�amax�, �irvan, Bak�, ��ki, G�nc�, Amaras, Naxç�van, �abran, �irvan, �amax�, Xunan, Mara�a, T�briz, �rd�bil, Xoy, Varsan, Miyan�, Sisar, Gülsar�, Z�ncan, Mimaz, B�rz�nd, N�riz, C�br�van, Salmas, Sarab, �iz, �h�r, Dih�rqan v� s.) yana��, Gu�tasfi v� Mu�an�n da ad� ç�kilir.30

XV �srd� Az�rbaycan �yal�tl�ri �irvan�ahlarla yana��, o�uz m�n��li Qaraqoyunlu (1410-1467) v� A�qoyunlu (1467-1501) tayfalar�n�n hakimiyy�ti alt�nda idi.

Az�rbaycan�n Son orta �sr maddi m�d�niyy�t tarixinin ilk ça�lar� �irvan�ah, Qaraqoyunlu v� A�qoyunlu hökmdarlar�n�n hakimiyy�ti ill�rin� t�sadüf edir. Bu dövrd� tikilmi� möht���m memarl�q abid�l�rinin çoxu z�man�miz�d�k g�lib çatm��d�r. Bunlar�n aras�nda orta �sr memar-l���n�n incisi say�lan �irvan�ahlar saray� xüsusi yer tutur. 1565-ci ild� T�brizd� tikilmi� «Göy m�scid» Cahan�ah Qaraqoyunlu dövrünün �n möht���m abid�l�rind�n idi. 1483-cü ild� A�qoyunlu Yaqub pad�ah T�brizd� «H��t-behe�t» («S�kkiz c�nn�t») adlanan �z�m�tli bir saray kompleksi tikdirmi�dir.

XVI �srin �vv�ll�rind� m�rk�zl��mi� S�f�vil�r dövl�tinin yaranmas� n�tic�sind� yadelli basq�nlar�n azalmas�, t�s�rrüfat h�yat�n�n canlanmas�, s�n�t v� ticar�tin yüks�lm�si Az�rbaycan m�d�niyy�tinin inki�af� üçün �lveri�li ��rait yaratm��d�r.

Az�rbaycan�n yeni v� müasir dövr maddi-m�d�ni ink�af�

Az�rbaycan�n yeni dövr sosial m�d�ni inki�af tarixi ölk�nin x�rda siyasi qurumlara – xanl�q, sultanl�q v� m�liklikl�r� parçalanmas� il� �lam�tdard�r.

XVIII �srin ortalar�nda ölk�d� xanl�qlar�n yaranmas� il� �laq�dar olaraq Az�rbaycan�n m�d�niyy�t v� s�n�t h�yat�nda yenid�n m�h�lli xüsusiyy�tl�r gücl�nm�y� ba�lam��d�r. �ri xanl�qlar�n paytaxt�na çevrilmi� T�briz, �amax�, ��ki, G�nc�, �u�a, Naxç�van, Quba, Bak� v� s. ��h�rl�r ölk�nin mühüm s�n�t v� ticar�t m�rk�zl�ri olmaqdan �lav�, h�m d� m�h�lli m�d�niyy�t

Page 15: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

15

ocaqlar� say�l�rd�. Onlar� birl��dir�n yegan� c�h�t bu m�h�lli m�d�niyy�t m�rk�zl�rinin ham�s�-n�n eyni bir m�fkur�y�, �slam ideal�na, �slam d�y�rl�rin� söyk�nm�l�ri idi. �slam m�n�vi d�y�rl�ri 1000 illik tarixi dövr �rzind� ölk�nin m�zmun etibari il� ümumaz�rbaycan s�ciyy�si da��yan m�d�ni örn�kl�rinin ham�s�na eyni d�r�c�d� siray�t etmi�, onlar� ��rqin ümumi müs�lman al�mi il� eyni tell�rl� qovu�durmu�dur.

Xanl�qlar dövrünün feodal ç�ki�m�l�ri zaman� ��h�rl�r aras�nda iqtisadi-ticar�t �laq�l�ri z�ifl�mi�, ara müharib�l�ri v� yadelli basq�nlar� artm��, n�tic�d� b�zi ��h�rl�r da��d�l�b t�n�zzül� u�ram��d�r. Maddi m�d�ni irsin ümumxalq m�cras�nda inki�af� pozulmu�dur.

Kapitalizm� keçid dövrünün maddi m�d�niyy�ti daha çox sinfi qütbl��m� v� sosial t�b�q�l��m� meyll�rinin artmas�, etnik spesifikliyin azalmas� il� s�ciyy�l�nir.

M�lum oldu�u kimi, Az�rbaycan kapitalist inki�af� yoluna xeyli gec, X1X �srin ikinci yar�s�nda dü�m�y� ba�lam��d�r.31 Az�rbaycan iqtisadiyyat�n�n gur inki�af� il� s�ciyy�l�n�n bu dövrd� kapitalist münasib�tl�rinin yaranmas� il� yana��, Az�rbaycan mill�ti d� t���kkül tapma�a ba�lay�r. Bu prosesl�r n�tic� etibaril� m�d�niyy�tin, o cüml�d�n, maddi m�d�niyy�tin milli m�zmun k�sb etm�sin� g�tirib ç�xarm��d�r. Az�rbaycan c�miyy�tinin sosial strukturunda �sasl� d�yi�iklik ba� vermi�, milli burjuaziya, ziyal� zümr�si v� f�hl� sinfi meydana g�lmi�dir. Bununla bel�, �n çox hakim burjua-mülk�dar zümr�l�rinin sosial-iqtisadi v� m�d�ni ehtiyaclar�na xidm�t ed�n yeni formasiya z�hm�tke� xalq kütl�l�rinin d� maddi m�d�niyy�tinin inki�af�na müsb�t t�sir göst�rmi�dir. H�r �eyd�n �vv�l, bu t�sir öz �ksini istehsal prosesl�rind�, o cüml�d�n, s�n�t istehsal�n�n b�zi sah�l�rind� mexaniki ma��n v� d�zgahlar�n t�tbiqind� tapm��d�r. Bunu Az�rbaycan�n �n�n�vi ip�ksar�ma v� ip�ktoxuma s�n�tl�ri il� ba�l� olan ��rbaf karxanalar�n�n timsal�nda daha ayd�n izl�y� bilirik. Toxucu d�zgahlar�n�n t�kmill��dirilmi� mexaniki növl�rinin t�tbiqi ip�k parçalar�n k�miyy�t v� keyfiyy�tin� �sasl� t�sir göst�rmi�dir. Dig�r t�r�fd�n, kapital-ist istehsal mü�ssis�l�rin� xas olan texniki t�r�qqi, �n�n�vi maddi m�d�niyy�t nümun�l�rinin b�sit �l üsulu il� istehsal�n� t�n�zzül� u�rama�a ba�lam��d�r.

XIX �srd� Az�rbaycan m�d�niyy�tinin t�tbiqi s�n�tl� ba�l� növl�ri: boyakarl�q, divar r�ssaml���, g�ct�ra�l�q, oymakarl�q, ��b�k�çilik, misg�rlik, silahsazl�q, z�rg�rlik, xalçaç�l�q, basmaq�lib v� q�l�mkarl�q sah�l�ri xüsusil� yüks�k inki�af s�viyy�sin� çatm��d�.

XIX �srin ikinci yar�s�nda kapitalist münasib�tl�rinin inki�af� n�tic�sind� Az�rbaycan �halisinin ictimai t�rkibind� ciddi d�yi�iklik ba� vermi�, yeni sinifl�r, burjuaziya v� proletariat yaranma�a ba�lam��d�r. Az�rbaycan iqtisadiyyat�n�n Ümumrusiya v� dünya �mt�� t�davülün� c�lb olunmas� bu prosesi daha da sür�tl�ndirmi�dir. K�nd burjuaziyas�n� t�msil ed�n qolçomaqlar Az�rbaycan milli burjuaziyas�n�n t�rkibind� mü�yy�n zümr� t��kil edirdi. Dig�r t�r�fd�n, k�ndl�rd�n ��h�rl�r�, ilk növb�d� is� neft s�nayesi m�rk�zi kimi böyüm�kd� olan Bak�ya k�sbkarl��a ged�n k�ndlil�rin hesab�na proletariata çevirib f�hl� sinfin� qovu�anlar�n say� durmadan art�rd�. K�sbkar ax�nlar� t�kc� neft m�d�nl�ri v� neft emaletm� mü�ssis�l�rini deyil, da�-m�d�n s�nayesi, g�mi t�miri, ma��nqay�rma, k�nd t�s�rrüfat� al�tl�ri istehsal ed�n mexaniki zavodlar�, bal�q v�t�g�l�ri, ip�k emal�, ��rab v� spirtç�km� mü�ssis�l�rini, tütün v� ip�ktoxuma fabrikl�rini, d�miryolu v� su n�qliyyat�n� da �hat� etmi�dir. Bel�likl�, Az�rbaycanda burjuaziya kimi, çoxmill�tli s�ciyy� da��yan f�hl� sinfi d� t���kkül tapm��d�.

Kapitalist �m�k bölgüsünün yaranmas�, istehsal�n t�m�rküzl��m�si, ümumi bazar �laq�l�rinin gücl�nm�si, iqtisadi v� m�d�ni m�rk�zl�rin meydana ç�xmas� n�tic�sind� Az�rbaycan burjua c�miyy�ti v� burjua mill�ti t���kkül tapmaqda idi. Bel�likl�, XIX �srin ikinci yar�s�nda Az�rbaycan xalqlar�n�n tarix boyu ümumi ünsiyy�t vasit�si olan dil birliyi (Az�rbaycan türkc�si), vahid �razi, iqtisadi h�yat birliyi, m�d�niyy�t ümumiliyind� t�zahür ed�n m�n�viyyat birliyi z�minind� o, mill�t keyfiyy�ti k�sb etmi�dir.

Kapitalizmin son m�rh�l�si olan imperializm� keçid dövründ� maddi m�d�niyy�tin inki�af meyll�ri iki istiqam�td� ba� vermi�dir. Bu c�h�t özünü, h�r �eyd�n önc�, sinfi qütbl��m�nin d�rinl��m�sind� göst�rirdi. Dig�r t�r�fd�n, h�min meyl müasir Avropa m�d�ni standartlar�n�n Az�rbaycan�n �n�n�vi maddi m�d�niyy�tin� siray�t etm�sind� özünü t�zahür etdirirdi. Bunun n�tic�sind� �n�n�vi maddi m�d�niyy�t elementl�rinin xeyli qismi aradan ç�xma�a ba�lam��d�r. Bununla bel�, Az�rbaycan�n maddi-m�d�ni irsinin ayr�-ayr� sah�l�rind�, xüsusil�, k�nd t�s�r-rüfat� al�tl�ri v� b�zi s�n�t m�hsullar�n�n timsal�nda köhn� �n�n�l�r davam etdirilm�kd� idi.

Page 16: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

16

Az�rbaycan�n maddi m�d�niyy�t tarixinin müasir dövr m�rh�l�si imperializmin meydana g�lm�si, onun böhran�, Birinci Cahan müharib�si il� �laq�dar t�s�rrüfat dü�künlüyünun artmas� v� sosialist sisteminin yaranmas� il� s�ciyy�l�nir.

Az�rbaycanda Sovet hakimiyy�ti qurulandan sonra burjuaziya v� mülk�darlar�n bir sinif kimi l��v olunmas�, habel� ruhanil�rin mövqel�rinin z�ifl�dilm�si n�tic�sind� istismardan azad yeni bir c�miyy�t, burjua v� qolçomaqlars�z sosialist c�miyy�ti qurulma�a ba�lad�. Z�hm�tke� kütl�l�r�, f�hl� v� k�ndlil�r�, onlar�n iç�risind�n yeti�mi� ziyal�lara �saslanan sosialist mill�ti v� onun özün� m�xsus sosialist m�d�niyy�ti t���kkül tapma�a ba�lam��d�r.

Keç�n �srin 90-c� ill�rind� Sovetl�r Birliyinin süqutu il� �laq�dar olaraq Az�rbaycan müst�qillik �ld� ed�nd�n sonra onun �halisinin sosial t�rkibind� v� m�d�ni h�yat�nda köklü d�yi�iklikl�r ba� vermi�dir. «V�t�nda� c�miyy�ti» qurmaq m�ram� meydana g�lmi�dir. �slind� is� Az�rbaycan c�miyy�tinin sosial strukturunda ciddi d�yi�iklik yaranm��, �halinin sosial t�rkibind� t�b�q�l��m� gücl�nmi�, c�miyy�t yenid�n varl� z�nginl�r� v� kas�b zümr�l�r� bölünmü�dür. Bir sözl�, ümumxalq mülkiyy�tin� �saslanan sosialist mill�ti t�dric�n öz mahiyy�tini d�yi�ib xüsusi mülkiyy�tin hökmran rol oynad��� burjua c�miyy�tin�, kapitala söyk�n�n burjua mill�tin� çevrilm�y� ba�lam��d�r. Hakim t�b�q�l�rin göz qama�d�ran t�mt�raql� h�yat t�rzi v� buna müvafiq «elitar» m�d�niyy�ti t���kkül tapma�a ba�lam��d�r. Varl� zümr�nin ümumxalq m�d�niyy�tind�n uzaqla�an, bununla da, millilikd�n uzaq dü��n kosmopolit m�d�niyy�ti daha çox Avropa m�d�ni standartlar�na yax�nla�maqdad�r.

1 ..�� ����. �� ���� ��� ���� �� ���������. �.,1985. 2 M.M.Hüseynov. Da� dövrü v� onun Az�rbaycanda inki�af m�rh�l�l�ri. Bax: Az�rbaycan�n arxeoloji

abid�l�ri.B.,1981, s.5-6; Q.M.�hm�dov. Az�rbaycan ibtidai icma qurulu�u dövründ�. Bax: Az�rbaycan tarixi. B.,1993, s.11.

3 Q.M.�hm�dov. Göst. �s�ri, s.11 4 Yen� orada, s.12. 5 M.M.Hüseynov. Göst. �s�ri, s.16 6 Yen� orada, s18: H�mçinin bax: Q.M.�hm�dov. Göst. �s�ri, s.12. 7 �.�.�������� �. !� ���� � ������ �� � �������� "�#�$ ����%�� �&&'. �.,1982; *.."���+����. /��<��-

�� �� �� �= >� � +� � �<$ �%�-�%������$ �%�>� ��� � ��? �� ���������. �., 1987, �.113-114. 8 Q.M.�hm�dov. Göst. �s�ri, s.13-14; h�mçinin bax: C.Rüst�mov. Qobustan dünyas�. B., 1994, s. 59. 9 Q.M.�hm�dov. Göst. �s�ri, s.14. 10 Yen� orada, s.15; H�mçinin bax: O.H�bibullayev. Göst. �s�ri; �.H.N�rimanov. Göst.�s�ri; .&.*�+�����. ��# �-

��>�$ �%� ���� ������? �� �� >� ��� � ��? ����-� ���=. �., 1977; @.'.�#+����. /��<���� J>�-�����$��>� �� ��������� � W��#� �����[ � ���� >� � � �� (����� \). ]������, 1979; V.�liyev. Q�dim Naxç�van. B., 1979.

11 Q.M.�hm�dov. Göst �s�ri, s.19-21. 12 Yen� orada.s.21 13 Yen� orada.s.23. 14 ..�������, '..^�����, .*. *�� . �� ���� ��> $���. �., 1959; �._.*�+���� . `������ ����%�?

%��<����. �., 1956; ".^.��% ��$ – ����\� ��. w�����[-/ ��� %�%�? ��# ���>�$ �%�? %��<���� (����-� \). �., 1961; F.L.Osmanov. Qafqaz Albaniyas�n�n maddi m�d�niyy�ti. B., 1982; ��.�.w������. �� ����<-��? %��<���� /��%���%�� �������. 1985.

15 �.H.�liyev. Az�rbaycan q�dim dövrd�. Bax: Az�rbaycan tarixi.B.,1993, s.30-41. 16 Yen� orada, s.46-47. 17 S.Qa�qay. Manna dövl�ti. B.,1993, s.48-53. 18 ASE, X c., s.521. 19 S.Qa�qay. Göst. �s�ri; s.10-21, 53-56. 20 Yen� orada, s.59. 21 ASE, X c., s.521. 22 �.�liyev. Göst. �s�ri; s.90. 23 Az�rbaycan tarixi. B., 1993, s. 94-95. 24 Yen� orada. 25 Yen� orada, s. 95. 26 Yen� orada. 27 ASE, I.c. B.,1976, s.216; H�mçinin bax: �� ��������{[. *�����%�-W���>��\�$ �%�� �$ �%. �.,1998, �.14;

S.Qa�qay. Manna dövl�ti. B., 1993, s. 54. 28 |..����?���. �� �������� VII-IX ��.�.,1965, �.149. 29 Yen� orada, s.171.

Page 17: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

17

30 *�����$ �%�? > �>��\�? �� ���������. �.,1987,�.67-73. 31 �.&.&�+������ . }��+[=� ��[� %��������+ � �� �������� . �.,1969, �.20.

Page 18: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

17

2. Problemin ara�d�r�lma v�ziyy�ti v� ba�l�ca m�nb�l�ri Az�rbaycan�n maddi m�d�niyy�t tarixi çox geni� elmi-t�dqiqat aspektl�rin� (arxeoloji,

etnoqrafik, s�n�t�ünas�lq, memarl�q, kulturoloji, qida�ünasl�q, etnolinqvistik, kartoqrafik v� s.) malikdir. Buna baxmayaraq, onun h�m bütöv halda, h�m d� konkret sah�l�r üzr� öyr�nilm�sin� çox gec, XX �srin �vv�ll�rind�n ba�lanm��d�r.

Az�rbaycan�n �n�n�vi maddi m�d�niyy�t nümun�l�rinin bu v� ya dig�r tipoloji növü bilavasit� bu ölk�nin avtoxton sakinl�ri, onun yerli �halisi t�r�find�n çox böyük zaman k�siyind� yarad�lm��d�r. Ona gör� d� bu m�d�ni s�rv�tl�rin tarixi bax�mdan etnom�d�ni irs olaraq ara�d�r�l�b öyr�nilm�si v�zif�si ilk növb�d� arxeoloq v� etnoqraflar�n üz�rin� dü�mü�dür.

Az�rbaycan xalq�n�n q�dim v� z�ngin maddi m�d�niyy�t tarixini t�dqiq etm�k üçün ba�l�ca faktoloji m�nb� bazas�n� ��yavi m�x�zl�r: arxeoloji qaz�nt� v� t�sadüfi tap�nt� materiallar�, muzey eksponatlar�, ��xsi kolleksiyalar, miniatürl�r, divar r�sml�ri, �halinin müasir m�i��tind� ili�ib qalm�� arxaik ya�ay�� vasit�l�ri t��kil edir. Bu tap�nt�lar�n bir qismini arxeoloqlar qaz�nt� yolu il� yerin alt�ndan, dig�r qismini is� etnoqraflar çöl t�dqiqatlar� (elmi s�f�r) yolu il� yerin üstünd� m�sk�n salm�� ��h�r v� k�nd �halisinin gerç�k m�i��tind�n, sor�u-sual, yaxud bilavasit� mü�ahid� yolu il� �ld� edirl�r.

Az�rbaycan�n maddi m�d�niyy�t tarixinin etnoqrafik aspektd�n elmi �saslarla öyr�nilm�si Sovet hakimiyy�ti ill�rin� t�sadüf edir. Bu i�d� 1923-cü ild� N.N�rimanovun t���bbüsü il� yarad�lm�� Az�rbaycan� T�dqiq v� T�t�bbö C�miyy�tinin f�aliyy�ti xüsusi bir m�rh�l� t��kil edir. Öz qar��s�na Az�rbaycan� elmi bax�mdan h�rt�r�fli v� d�rind�n t�dqiq edib öyr�nm�yi m�qs�d qoyan h�min C�miyy�tin üç �öb�sind�n biri «Tarix v� etnoqrafiya» adlan�rd�. Az�rbaycan� tarixi v� etnoqrafik c�h�td�n elmi �saslarla t�dqiq etm�y� ba�layan bu �öb�nin i�ind� o zamanki milli ziyal�larla (Ü.Hac�b�yov, �.Haqverdiyev, H.Zeynall�, T.�ahbazi, N.Quliyev, C.M�mm�d-quluzad�, S.S.Axundov, A.Sübhanverdixanov, M.Baharl�, H.C�biyev, H.Sultanov, R.Axundov, B.Çobanzad� v� b.) yana��, V.V.Bartold, A.N.Samoyloviç, N.Y.Marr, �.�.Me��aninov, S.F.Old-lenburq, M.V.Abramoviç, N.�.A�marin, P.K.Juze, A.�.Baqri, Q.S.Qubaydulin, Y.Paxomov, V.M.-S�soyev v� b. görk�mli ��rq�ünas - aliml�r d� yax�ndan i�tirak etmi�l�r.

C�miyy�tin 1929-cu il�d�k davam ed�n f�aliyy�ti dövründ� arxeologiya v� etnoqrafiya sah�sind� �.K.�l�kb�rov, Q.T.Qaraqa�l�, D.P.��rifov, �.M.C�f�rzad�, S.M.Qaz�yev kimi ilk milli kadrlar mühüm rol oynam��lar.

Az�rbaycan�n �n�n�vi maddi m�d�niyy�t nümun�l�rinin toplanmas�, t�dqiq v� t�bli� olunmas� i�ind� 1920-ci ild� t��kil edilmi� Az�rbaycan Dövl�t Tarixi Muzeyinin müst�sna rolu olmu�dur. Xalq�m�z�n z�ngin maddi m�d�niyy�t nümun�l�rinin toplan�b mühafiz� olunmas�nda bu muzeyin xidm�tl�ri misilsizdir.

1929-cu ild� Az�rbaycan� T�dqiq v� T�t�bbö C�miyy�tinin bazas� �sas�nda Az�rbaycan Elmi T�dqiqat �nstitutu yaranandan sonra etnoqrafik ara�d�rmalar onun «Ölk��ünasl�q» �öb�sind� c�ml��mi�dir. H�m C�miyy�t, h�m d� Elmi T�dqiqat �nstitutu n�zdind� f�aliyy�t göst�r�n etnoqraflar�n köm�yi il� Az�rbaycan�n azsayl� xalq, etnik v� etnoqrafik qruplar�n�n (ayr�mlar, kürdl�r, tal��lar, tatlar, rus t�riq�tçil�ri v� b.) öyr�nilm�si m�qs�dil� bir s�ra tematik v� kompleksli ekspedisiyalar t��kil olunmu�dur. H�min t�dqiqatlar�n bir qisminin n�tic�l�ri o dövrd�ki n��rl�rd� çap olunmu�,1 yerd� qalan hiss�si �lyazmas�, foto��kil, plan, cizgi v� r�sm �s�rl�rind�n ibar�t olub, Az�rbaycan MEA Tarix �nstitutunun elmi arxivind� saxlan�l�r. Bu materiallar aras�nda milli geyiml�r� aid sulu boya il� i�l�nmi� r�sml�r diqq�ti xüsusil� c�lb edir.2

1932-ci ild� SSR� EA Zaqafqaziya filial�n�n Az�rbaycan �öb�si t�sis olunandan sonra etnoqrafik i�l�r Tarix bölm�sinin maddi m�d�niyy�t seksiyas�nda c�ml��mi�dir.3 H�min �öb� 1935-ci ild� SSR� EA Az�rbaycan filial�na çevril�nd�n sonra onun tarix bölm�si Tarix, Arxeologiya v� Etnoqrafiya institutuna çevrilmi�dir.4 Bu ill�r �rzind� Az�rbaycan�n maddi m�d�niyy�t tarixi v� onun ayr�-ayr� sah�l�ri üzr� apar�lan elmi t�dqiqat i�l�ri çox vaxt t�sadüfi v� p�rak�nd� s�ciyy� da��m��d�r. Bunlar�n aras�nda �.�.Me��aninov,5 �.K.�l�kb� rov,6 A.Buk�pan,7 E.Pçelina8 v� b. t�dqiqatlar� yeni faktik materiallar�n z�nginliyi v� konkretliyi bax�m�ndan diqq�ti daha çox c�lb edirdi.

1945-ci ild� Az�rbaycan EA t�sis olunandan sonra Tarix �nstitutu n�zdind� f�aliyy�t göst�r�n arxeologiya �öb�sinin t�rkibind� etnoqrafik t�dqiqat i�l�ri il� yegan� bir n�f�r kiçik

Page 19: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

18

elmi i�çi (R.�.Babayeva) m���ul olmu�dur. Onun �sas t�dqiqat obyekti Quba �halisinin ad�t-�n�n�l�ri olsa da, i�in gedi�ind� o, Quba �halisinin m�i��t v� t�s�rrüfat h�yat�na, o cüml�d�n, maddi m�d�niyy�tin� dair d� xeyli material toplam��d�r.9 Daha sonra R.�.Babayeva Ab�eronun toy ad�tl�rinin t�dqiqin� ba�lam��10 v� bölg� �halisinin �n�n�vi yem�kl�rin� v� m�tb�x qablar�na dair külli miqdarda faktik material toplam��d�r.11 Xüsusil� k�nd t�s�rrüfat� m�hsullar� v� yem�li yaban� bitkil�rin �ld� olunmas�, qurudulmas� v� saxlanmas� üsullar�na dair mü�llifin toplad��� m�lumatlar özünün z�nginliyi v� yeniliyi il� seçilir.

H�min dövrd� Az�rbaycan Tarixi Muzeyinin �m�kda�lar� da Az�rbaycan rayonlar�na ekspedisiya v� s�f�rl�r t��kil etm�k yolu il� xeyli maddi m�d�niyy�t nümun�si toplay�b muzeyin stend v� fondlar�n� z�nginl��dirmi�l�r. Bununla yana��, onlar h�m d� t�dqiqat s�ciyy�li bir s�ra i�l�r görmü�l�r. Muzeyin �m�kda�lar�ndan Z.A.Kilçevskaya,12 M.�.Ataki�iyeva13 Az�rbaycan tikm�l�ri, t�k�lduz m�mulat�, qad�n geyiml�ri, ev avadanl��� v� s. bar�d� xeyli faktik material toplay�b d�rc etdirmi�l�r.

Müharib�d�n sonra Az�rbaycan Tarixi �nstitutunda etnoqrafik t�dqiqatlar� geni�l�ndirm�k m�qs�dil� �.A.M�cidova v� D.S.S�f�rova çöl t�dqiqat i�l�rin� c�lb edilmi�l�r. �.A.M�cidova Ab�eronda maldarl�q m�hsullar�n�n haz�rlanmas� v� saxlanmas� üsullar�n� öyr�nm�k üçün yar�madan�n 43 k�ndind�n etnoqrafik çöl materiallar� toplam��d�r.14

1947-ci ild�n etibar�n �.A.M�cidova �irvan bölg�sinin Küdrü düzünd� m�skunla�m�� maldar padarlar�n m�i��tini öyr�nm�kl� m���ul olmu�dur. �.A.M�cidovan�n mü�yy�n etdiyin� gör�, ba�lan��c�n� Xançoban tayfa birliyind�n götür�n v� 12 q�bil�d�n (oymaqdan) ibar�t olan �irvan padarlar� vaxtil� �rd�bil mahal�nda ya�am��lar. Onlar Küdrü düzün� Mu�andan keçib g�lmi�l�r. Mü�llif il boyu alaç�qlarda ya�ayan padarlar�n t�s�rrüfat m���uliyy�ti (qoyunçuluq, s���rç�l�q, atç�l�q, d�v�çilik v� s.) il� yana��, onlar�n maddi m�d�niyy�tin� (geyiml�r, b�z�kl�r, yem�kl�r, qablar, süd m�hsullar�, onlar�n haz�rlanma, saxlanma v� istifad� üsullar�na) dair z�ngin etnoqrafik materiallar toplam��d�r.15

Eyni sayaq etnoqrafik çöl materiallar� Mil düzünd�n D.S.S�f�rova t�r�find�n d� �ld� olunmu�dur.16

XX �srin 50-ci ill�rind�n etibar�n Az�rbaycan etnoqrafiyas�nda pe��kar elmi t�dqiqatç�lar n�sli yeti�m�y� ba�lam��d�r. Az�rbaycan�n tarixi etnoqrafiyas�n�n müxt�lif sah�l�ri, o cüml�d�n, maddi m�d�niyy�t tarixinin ayr�-ayr� m�s�l�l�rin� dair ciddi elmi t�dqiqat v� axtar��lara ba�lanm��d�r. H.A.Quliyev,17 T.�.Bünyadov,18 �.A.Quliyev,19 Q.C.Cavadov,20 �.�.�zmay�lova21 v� b. Az�rbaycan�n aqrar etnoqrafiyas�n�n mühüm probleml�rini ara�d�rark�n maddi m�d�niyy�tin spesifik sah�si olan �m�k al�tl�rinin t�dqiqin� xüsusi diqq�t yetirmi�l�r. Bu c�h�td�n Q.C.Cavadovun Az�rbaycan�n xalq �kinçilik texnikas�na h�sr olunmu� m�qal� v� monoqrafiyalar� t�qdir�layiq t�dqiqat i�l�rind�n say�l�r.

Az�rbaycan�n tarixi etnoqrafiyas�n�n bütün bu u�urlar� il� yana��, maddi m�d�niyy�t tarixinin bütöv halda, bütün bölg�l�r üzr� tam ��kild� t�dqiq olunmas�n�n elmi prinsipl�rinin i�l�nib haz�rlanmas� bilavasit� Q.T.Qaraqa�l�n�n �m�li f�aliyy�ti il� ba�l� olmu�dur. Onun «Az�rbaycan�n maddi m�d�niyy�ti» ad� il� t�qdim etdiyi monoqrafik t�dqiqat i�i Kiçik Qafqaz �halisin� h�sr olunsa da, �slind� o, bütövlükd� Az�rbaycan �razisini �hat� etmi�dir. H�tta t�dqiqat prosesind� mü�llif bir s�ra hallarda maddi m�d�niyy�tin bu v� ya dig�r elementinin tipoloji ox�arlar�n� v�t�nimizin hüdudlar�ndan çox-çox uzaqlarda b�lli olan faktlarla tutu�durub müqayis�li ��kild� ara�d�rm��d�r.22 H�min t�dqiqat i�inin dig�r bir �m�li �h�miyy�ti d� Az�rbaycan�n maddi m�d�niyy�tini etnoqrafik bölg�l�r üzr� öyr�nm�k z�rur�tinin elmi sur�td� �sasland�r�lmas�ndan ibar�t olmu�dur. Bundan sonra �irvan,23 G�nc�basar,24 Qaraba�,25 ��ki,26 �ahda� xalqlar�,27 Q�rbi Az�rbaycan28 v� Mu�an�n29 maddi m�d�niyy�ti etnoqrafik bölg�l�r üzr� t�dqiq olunma�a ba�lanm��d�r. Bunlarla yana��, Az�rbaycan�n maddi m�d�niyy�tinin ayr�-ayr� sah�l�ri h�m bölg�l�r üzr� (M.N.N�sirli,30 �.�.�zmay�lova,31 Y.�.Rüst�mov32), h�m d� bütövlükd� Az�rbaycan materiallar� �sas�nda (V.P.Kob�çev,33 M.M.Quliyev,34 T.M.K�rimov,35 V.�.�hm�dova,36 Q.R�c�bov,37 �.A.Quliyev,38 H.A.Quliyev,39 Z.A.Kilçevskaya,40 M.Xalfina-Qubaydulina41) t�dqiq olunmu�dur.

Bu sayaq m�lumatlar Az�rbaycan�n s�n�t istehsal�42 v� ��h�r m�i��tind�n43 b�hs ed�n etnoqraflar�n t�dqiqatlar�nda da mühüm yer tutur.

Page 20: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

19

Az�rbaycan etnoqraflar�, habel� Erm�nistan,44 Gürcüstan45 v� Da��standa46 ya�ayan az�rbaycanl�lar�n da maddi m�d�niyy�tinin öyr�nilm�si sah�sind� xeyli i�l�r görmü�l�r.

Az�rbaycan�n maddi m�d�niyy�tinin inc�s�n�t v� memarl�q aspektind�n t�dqiq olunmas� sah�sind� d� xeyli s�m�r�li ara�d�rmalar apar�lm��d�r. Maddi m�d�niyy�t elementl�rinin, xüsusil� �n�n�vi geyim v� b�z�kl�rin s�n�t�ünasl�q bax�m�ndan elmi �saslarla d�rind�n t�dqiq olunmas�nda Az�rbaycan MEA akademiki R.S.�f�ndiyevin çox böyük z�hm�ti v� s�m�r�li xidm�ti olmu�dur.47

Maddi m�d�niyy�tin ümd� elementl�ri olan xalça,48 parça,49 zin�t,50 keramika,51 a�ac,52 �ü��,53 b�dii metal54 m�mulat� v� s. növl�rinin s�n�t�ünasl�q bax�m�ndan ara�d�r�lmas� �n�n�l�ri sonralar da u�urla davam etdirilmi�dir. Bütün bu t�dqiqatlar �n�n�vi maddi m�d�niyy�t nümun�l�rinin etnoqrafik aspektin� xeyli d�r�c�d� ayd�nl�q g�tirmi�dir.

Az�rbaycan�n �n�n�vi in�aat m�d�niyy�tinin memarl�q aspektl�rinin ara�d�r�lmas� sah�sind� XX �srd� olduqca t�qdir�layiq i�l�r görülmü�dür. Bunlar�n aras�nda m�sk�nsalma (qala, ��h�r-qala, k�nd, q�s�b�, ��h�r, q�sr), xalq ya�ay�� evl�ri, ictimai bina v� tikilil�r (saray kompleksl�ri, karvansara, rasta- bazar, körpül�r, müdafi� istehkamlar�), dini-xatir� abid�l�ri (m�b�d, xan�gah, m�scid, t�ky�, zaviy�, türb� v� s.) il� ba�l� t�dqiqatlar xüsusi yer tutur.55 Pe��kar memarl�qla üzvi sur�td� ba�l� olan bu sayaq tikilil�rin in�as� h�m d� �srl�rin, minillikl�rin d�rinlikl�rind�n süzülüb g�l�n xalq in�aat �n�n�l�rind�n n���t tapm��d�r. Ona gör� d� xalq�m�z�n tikinti m�d�niyy�tinin memarl�q v� etnoqrafik aspektl�ri bir çox c�h�td�n bir-biril� v�hd�td� öyr�nilmi�dir. 1 Bax: ^.�.'J+��. ]��[=�%�� %���. �., 1923; Yen� onun. /���%�� ������$ �%�� � W���>��\�$ �%�� �$ �%

�� ���������. - "�� ���������%�� ������<�[� %�� ����<, 1922-1923"; ..^ �� �. "�� � �� �� ����-�����. -�"/, 1924-1925 >. �., 1925>.; �.^.��� �. }� ������ �<�[� ��$�� � �� ��% � ]��[= � ��+ 1925 >.�., 1926; .@.������. �� ���������%� %���[ (W���>��\�$ �%� ��+ �%�). -"*��. /��%���%�>� ������%�-��# ���>�$ �%�>� *��������", �. III, ]�\., 1925; Yen� onun. ]��[=� (W���>h�\�$ �%�� �$ �%). "*��. /*-�*", �.1Y, ]�\., 1926; '.!\ ��� �. }�+?���%� �� ������ � "�#���%�+ � �� . - "��/�&]�'*&", �., 1927; �.^.��� �. ]��[, �# ���� � �� � >����[. �., 1929; �.���������. / ������� = �%�������� � �� �-������� .- "*��. ��� ���� ���� ������? � ���$ ��? �� ���������", 1927, �5; .^./��� ��. /����%� �� ?���>�# ����%�$ �[# �J��% /���#�%�>� � ���.-"*��.��*��", 1927, �5; .��� �. ��<�%�-/�����#�%�? �� �<. �., 1929; �./��� ������. /�$ �� �%����������. "*��.��*��.", 1926, �3; /��� �>�[. /�$ ��� �[� /���#�%�>� � ���. - !^�, 1925 �10-11; �./���=���[. &��������-�[���[ �$ �%� �� ���������%�� ���-���{��: � �. �>���� ��-w��<\������� �>��+�%�>� � ���.- "*��. ��*��, 1928, �: 6; �._���\��. /� ��<-?��%�? ����<�� 3 � 4 ������� "�#���%�>� � ���.-"*��. ��*��", 1927, �4. �./.�� %� ���. � ����+��.-"*��.��*��", 1927, � 5; Yen� onun. }� ��%� � |��> ��� � "�#.%���.-"*��.��*��", 1927, �4.

2 *..���\����� . !���>��\�$ �%�? ������ � �� ���������%�� &&' �� 1946-1947 >��[. – «*��. �" �� ��. &&'», 1948, � 7, �.54; Yen� onun. *�%����� ��� ���= �� � ������[ ������[ ���������� ��? �� ��-= ��� . -^!/, ]�., 1952; Yen� onun. 1933-cü il �amax� -Nuxa ekspedisiyas�n�n hesabat�. Az�rb. MEA T�EA, inv.�60.

3 �.*.w������. ^ ��%�� �%�?��< � ���$�[� ���>� �� �� ���+ � �� ���������%�� &&'. –«*��. �" �� ��. &&' (� ��? �������, \�����\�� � �����)», 1987, � 4, �.55.

4 «*��. �� ��. \������ �" &&&'», 1936, � 1. 5 *.*. �������. }��[ �� ���������. �., 1931. 6 �./.�� %� ���. |���$� W���>��\�� �� ���������. - &!, 1932, � 5-6, �.187-195; Yen� onun: / �������

���$ ��? %��<���[ %����� �� ���������. - "]�. ��@�" &&&'", XXV, *�����$ �%�? � ��?. �., 1936, �.33-61; Yen� onun: � ��%�? �� ��� �� ���������. - *��� ������? �� ��# ���>�� � W���>��\�� �� ���������. �., 1960, �.118-133; Yen� onun: & %{�? ������� +�� ����<��� %��<���[ �� � ��[� >�� �����[. - ��+ � , �.10-18.

7 �.��%=���. �� ���������%� %���[. �., 1932. 8 �.}$ ����. }� /���������%�+� � ��� �� ���������. - &!, 1932, �4. 9 R.�.Babayeva. Quba ��h�rinin toy ad�tl�ri. B., 1946. 10 '.*.���� ��. �� ����[ ��? ���$ ��? ���� ��[# ���?��� �� ��= ��� � ���=��+. - �!&, �[�.1, �., 1964. 11 '.*.���� ��. }��� ��� � ��? ��= ����; Yen� onun. �����< ��= ����. H�r iki �lyazmas� Az�rb. MEA

T�EA-da saxlan�l�r. �nv.�3632, f.1, s.10-11. 12 |.�./��<$ ��%�?. �� ���������%� �[=��%� XIX � %�. - /�, �.1, �., 1949; Yen� onun. "�#���%� �[=�-

�� ��%�[���� ��? � ���. - ��" �� ��.&&', 1946, � 1; Yen� onun. �� ���������%�� � ��%�� %���J+ XIX � %� �� � � ��? ��� % w������%�>� ������. - /�, �.II, .�., 1951; Yen� onun. �� ���������%�� � ��%�� %���J+ XIX�. �� /�����#�.-^!/, ]�., 1952.

13 M.�.Ataki�iyeva. Ming�çevir ��h�rinin �traf k�ndl�rind� ev avadanl���. - AMM, II c, B., 1951: Yen� onun. "�-�����? �����< � � � ��?# � �%� ������?# >. ��> $��� � &�+���%�>� ������.- ^!/; ]�., 1952.

Page 21: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

20

14 *.�. �������. &�����[ ��>����� ��? � #��� ��? �����%��� �%������$ �%�# #��?����� �� ��= ��� . –

"�** "�" �� ���������, ���.�3632. 15 *.�. �������. *��$ �� �[�� � ��[$� � �����{ �-�[�=�# %�$ ���%�� _������. – "�** "�" �� �-

��������, ���.�3632, \.1, �.3.�. 1865; Yen� onun. (mü�t�r�k): �irvana elmi s�f�rin hesabat�. Yen� orada.s.22. 16 �.&.&�\�����. !���>��\�? �[�=�# %�$ ���%�� ��<�%�-/�����#�%�� �� ��. - "�**"�" �� ���������,

���.� 3632. 17 .�.��� �. | +� � �<$ �%�? %��<���� �� ��������� (����� \. ��%����%�� ���� ���{��). �., 1968; Yen�

onun. Gil saclar haqq�nda q�sa m�lumat. – «Az�rb.SSR EA M�ruz�l�ri», 1955, � 7; Yen� onun. �� ��������-�%� �[=��%�. - &!, 1959, � 2; Yen� onun. XIX �sr v� XX �srin �vv�ll�rind� Lah�c k�ndind� mis qab istehsal�. – «Az�rb.SSR EA X�b�rl�ri», 1961, � 2; 1962, � 1; Yen� onun. �� �� ��������%�� �����% . - &!, 1964, � 2.

18 T.�.Bünyadov. Az�rbaycanda q�dim n�qliyyat vasit�l�ri. – «Az�rb.SSR EA X�b�rl�ri», 1961, �3; Yen� onun. Q�dim Az�rbaycanda su n�qliyyat� vasit�l�ri. - ATM�, IV c.B., 1961; Yen� onun. Az�rbaycanda �kinçiliyin inki�af� tarixin� dair. B., 1964; Yen� onun. Az�rbaycanda maldarl���n inki�af� tarixind�n. B., 1969.

19 �.A.Quliyev. Az�rbaycanda ç�ltikçilik. B., 1977; Yen� onun (mü�t�r�k): Az�rbaycan qara kotan�.-"Az�rb.SSR EA X�b�rl�ri", 1964, �6; Yen� onun. Az�rbaycanda k�ndir lifinin �yrilm�si v� e�ilm�si üsullar�na dair.-AEM, I bur., B., 1964; Yen� onun. Az�rbaycanda su qu�lar�n�n ovlanmas� haqq�nda.- AMM, B., 1965; Yen� onun (mü�t�r�k): Az�rbaycan�n �n�n�vi n�qliyyat vasit�l�rind�n.-« Az.SSR. EA X�b�rl�ri», 1979 �4.

20 Q.C.Cavadov.XIX �sr v� XX �srin �vv�ll�rind� Az�rbaycan�n �kinçilik al�tl�ri. B., 1979; Yen� onun. "������? � +� � �<$ �%�? � #��%� �� ���������. �., 1989; Yen� onun. Az�rbaycanda a�aci�l�m� s�n�ti haqq�nda.- AEM, III bur., B., 1976.

21 �.�.*�+������. � � %����[# ��#���[# �����?# � �%�����%�>�, � ��%�%�>� � ��������%�>� �������.-"��" �� ��.&&'", 1964, �2; Yen� onun. / ������� � %�����+�# �� � �������� �� ���������%�� &&' � XIX- ��$. XX ��. - �!&, �[�. I, �., 1964; Yen� onun. � � � ��� � �<�%�>� #��?����� � � �%�����%�+, ����-����%�+ � � ��%�%�+ ������# �� ��. &&'. - "*��.�" �� ��.&&'".1962, �9.

22 /.]./���%�=�[. �� ����<��? %��<���� �� ��������{ � � � ��-�����$��� � { �����<��� ��� ���>� /��%��� (������%�-W���>��\�$ �%� ���� ������ ). �., 1964; Yen� onun. � ��%�? �� ��� ��� � ��? ���->� /��%��� � XIX- ��$.XX.��. - �!&, �[�.1.�., 1964; Yen� onun (mü�t�r�k): �� �� ���������%�# >�����[# �����#. – ]�.*�, �. IX. �., 1973.

23 A.N.Mustafayev. �irvan�n maddi m�d�niyy�ti. B., 1977; Yen� onun. XIX �sr �irvan evl�rinin t�snifat�na dair. – «Az�rb.EA. M�ruz�l�ri», 1968, �5; Yen� onun. �irvanda �altoxuma d�zgah�. – «Az�rb. EA X�b�rl�ri», 1968, �4; Yen� onun. Bir toxuculuq al�ti haqq�nda. – «Az�rb. EA M�ruz�l�ri», 1969, �10; Yen� onun. Qobustanda q�dim ev tipi-kühül haqq�nda.-«Az�rb. EA X�b�rl�ri», 1970 �3-4: Yen� onun. !���>��\�$ �%� ����J� ��? �� ����+ � ���$ ���+ � + �� � �� �������� . – «��" �� �� &&'», 1977, �2; Yen� onun. �irvanda xalq n�qliyyat vasit�l�ri. - AEM, III bur. B., 1977; Yen� onun. �irvanda da�i�l�m� s�n�tin� dair. - AEM, IV bur. B., 1981; Yen� onun (mü�t�r�k): Qobustanda d�v�çiliyin etnoqrafik t�dqiqin� dair. - AEM, V bur. B., 1985; Yen� onun. �������%� %�+�? � _����� . B., 1986.Yen� onun. ��ki s�n�tkarlar diyar�d�r. B., 1987; Yen� onun. Az�rbaycanda ��rbafl�q s�n�ti. B., 1991; Yen� onun. Az�rbaycanda s�n�tkarl�q. B., 1999; Yen� onun. �ngiloylar�n maddi m�d�niyy�ti (tarixi-etnoqrafik t�dqiqat). B., 2005.

24 .�.������. �� ����<��? %��<���� �� ��������� %��{� XIX- ��$. XX ��. (�� +�� �����+ ?���������-�%�� ���[). - ��� � \ ��� %���. ����. �., 1969; Yen� onun. XIX �srin sonu v� XX �srin �vv�ll�rind� Az�rbaycanda n�qliyyat vasit�l�rinin b�zi növl�ri haqq�nda. - ADU-nun elmi �s�rl�ri, 1967, � 8; Yen� onun. �nsan, m�i��t v� m�d�niyy�t. B., 1981.

25 �.".����?�. �� ���������%�? �������? �� ��� %��{� XIX - ��$. XX ��. (�� +�� �����+ /�����#�%�� ��-�[). - ����� \. %���. ����.., 1967.

26 /..*���>�+��. �� ����<��? %��<���� _ %���%�� ���[ � %��{ XIX - ��$. XX � %�. - ����� \. %���. ����. �..1982; Yen� onun. ��ki bölg�sinin �n�n�vi n�qliyyat vasit�l�ri haqq�nda. -"Az�rb.EA X�b�rl�ri"1980, � 2; Yen� onun. ��ki zonas�n�n �n�n�vi evl�rinin öyr�nilm�sin� dair. "Az�rb.EA M�ruz�l�ri" 1981, � 3.

27 *.._�#�����. �� ����<��? %��<���� ������� _�#��>�%�� >����[. - ����� \. %���. ����. �., 1981; Yen� onun. �ahda� etnoqrafik qrupunun ya�ay�� evl�rinin b�zi xüsusiyy�tl�ri. - "Az�rb.EA X�b�rl�ri"1980, � 1; Yen� onun. �ahda� etnik qruplar�n�n geyim v� b�z�kl�ri. - " Az�rb. EA M�ruz�l�ri", 1980, � 5.

28 @.*.^ �� �. �� ����<��? %��<���� �������� ���[ �� ��������� � XIX - ��$. ww �. - �., 1996; Yen� onun. "Durma" ya�ay�� ev tipi haqq�nda. – «Az�rb. EA M�ruz�l�ri», 1987, � 12; Yen� onun. XIX �srd� Az�rbaycan�n q�rb zonas�nda köç v� köç yollar� haqq�nda. – «Az�rb. EA M�ruz�l�ri», 1989, �2.

29 H.N.M�mm�dov. Mu�an�n maddi m�d�niyy�ti. - Namiz. diss. avtoref. B., 2001; Yen� onun. Mu�anda xalq ya�ay�� evl�rinin tipl�ri haqq�nda. - "Az�rbaycan tarixi probleml�ri", B., 1993; Yen� onun. Mu�an�n maddi m�d�niyy�ti (tarixi etnoqrafik-t�dqiqat). B., 2001.

30 ."."������. & �<�%� ��� � �� � %� ���?��%� ������ "�#�$ ����%�� �&&'. �., 1959; Yen� onun. Az�rbaycan SSR ��ki-Zaqatala zonas� �halisinin ya�ay�� evl�ri. B., 1975; Yen� onun. Az�rbaycan�n b�zi içkil�ri haqq�nda. - AEM.; I bur., B., 1964; Yen� onun. �� �� ���������%�# �������%�# %��>��>� �����. - ��. II ���. �., 1966; Yen� onun. Ya�ay�� evinin m�n��yin� dair. - AEM.III bur. B., 1977; Yen� onun. Bir orta �sr ya�ay�� evi haqq�nda. - AEM, 1977, III . Yen� onun. � � %����[# ����$��%�# ��������� ��? ��� � ��[# ���%��� �� ���������%�� &&'. - �!&, �[�. IV, �., 1981; Yen� onun. Maraql� tap�nt�. - ATM, VIc., B., 1963.

Page 22: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

21

31 �.�.*�+������. / ������� � %�����+�# �� � �������� �� ���������%�� &&' � XIX- ��$. ww �. - �!&,

�[�. I., �., 1964; Yen� onun. / ������� �������? ����� J>�-�����$�[# ������� �� ���������. - �!&, �[�.III, �., 1977; Yen� onun. � ��%�? �������? �� ��� |�%����<�%�� ���[ � %��{ XIX - ��$.XX � %�. «*��. �" �� ��. &&'», 1974, � 4.

32 �.�.'����+��. � ��� � ��� � %� ���?��%�+ ����� �� ��������{ � /�����#�%�� ���[. - �!&, �[�. II, �., 1966. Yen� onun. !���>��\�$ �%� ����[ � %?>������ ���� + ��������� ��? � �� �������� � XIX- XX ��.-YII ���������[� %��>� � ���������>�$ �%�# � W���>��\�$ �%�# ���%.�.Y, ., 1970.

33 ^.}./��[$ �. /� ���?��%� ����� ������� �� ��������� � XIX �. - /!&, �[�. _, ., 1962. 34 ../��� �. /����� �� �� ��������� �� +�� �����+ � � ��-�����$�[# ������� �� ��������� - ����-

� \. %���. ����. ]�, 1969; Yen� onun. Az�rbaycan xalças�n�n �öhr�ti - "Elm v� h�yat", 1971, 1971, �9. 35 ]../ ��+��. "�����[ ����������[ �� ����� �� ��������� � XIX - ��$.XX ��. -�., 2004; Yen� onun.

XIX �srd� Az�rbaycanda karvan (d�v�) n�qliyyat� haqq�nda. - "Az�rb. EA X�b�rl�ri"1978, � 4; Yen� onun. Az�rbaycanda �n�n�vi n�qliyyat vasit�l�ri haqq�nda. - "Az�rb. EA X�b�rl�ri"1979, � 4; Yen� onun. XIX �srd� Az�rbaycanda su n�qliyyat� - AEM, IV bur., B., 1981; Yen� onun. *� ������� ����������[# �� ���� �� ����-�����. - �!&, �[�. V, �., 1985.

36 ^.�.�#+ ����. ]����{����� #� ��� $ �� � �� �������� .�., 1977. 37 Q.�.R�c�bov. Az�rbaycanda süd m�hsullar�n�n haz�rlanmas�n�n xalq üsullar�. - AEM, III bur., B., 1977. 38 �.A.Quliyev. A�zrbaycanda su qu�lar�n�n ovlanmas� haqq�nda. - AMM, VI c., B., 1965. 39 .�./��� �. /�����\�%�{�? ��#���[# ������ �� ���������. - ^ %�: | +� � �� � � �����<��� � ^��-

��$��� ����� . ����� =�, 1971. 40 |.�./��<$ ��%�?. �� ���������%�� � ��%�� %���J+ XIX � %� �� /�����#�. - ^ %�.: ^�����[ W���>��\��

/��%���. ]�., 1952, �.183-199. 41 .w��\���-����������. |�+ �%� � ��� �� ���������%�# �J��%. - "*��.^����$��>� \�%��<� �� ��",

1928, � 3. 42 T.�.Bünyadov. Q�dim Az�rbaycanda ipin boyanmas� qaydalar�na dair. - ATM, YI c., B., 1963; Yen� onun.

Q�dim Az�rbaycanda toxuculuq v� keç�çiliyin inki�af tarixin� dair. - AEM, I, B., 1964; H.A.Quliev. Az�rbaycanda basmanax�� s�n�ti haqq�nda. - "Az�rb. EA M�ruz�l�ri", 1957, � 7; Yen� onun. Az�rbaycanda toxuculuq s�n�ti tarixind�n - "Az�rb. EA X�b�rl�ri", 1961, � 6-7; Yen� onun. XIX-XX �srin �vv�ll�rind� Lah�c q�s�b�sind� mis qab istehsal�. – «Az�rb. EA X�b�rl�ri», 1961, � 2, 1962, � 1; Yen� onun. Metal v� xalq s�n�tkarl���. B., 1968; �.A.Quliyev. Az�rbaycanda k�ndir lifinin �yrilm�si v� e�ilm�si üsullar�na dair. - AEM, 1bur. B., 1964; Q.C.Cavadov. Az�rbaycanda a�aci�l�m� s�n�ti haqq�nda. - AEM, III bur. B., 1978; Yen� onun. Az�rbaycanda a�aci�l�m� d�zgah� haqq�nda. - "Az�rb. EA X�b�rl�ri", 1973, �1; K.�liyeva. Naxç�van b�dii tikm�l�ri. - "Az�rb. EA X�b�rl�ri", 1961, �8; A.N.Mustafayev. Bir toxuculuq al�ti haqq�nda. - "Az�rb. EA M�ruz�l�ri", 1969, � 10; Yen� onun. XIX �srin sonu - XX �srin �vv�ll�rind� �irvanda n�qqatl�q. - "Az�rb. EA X�b�rl�ri", 1974, � 1; Yen� onun. �irvanda �altoxuma d�zgah�. –«Az�rb. EA X�b�rl�ri», 1968, � 4; Yen� onun. �irvanda t�rrahl�q. – «Az�rb. EA X�b�rl�ri», 1976, � 1; Yen� onun. Az�rbaycanda s�n�tkarl�q. B., 1999; Yen� onun: / ������� ���$ ��? �%�{%�>� ������������ � �� �������� . – «*��. �" �� ��.&&'», 1972, � 3; Yen� onun. � �����{�����+ ����% ��? ��>����� ��? ��%��. – «��" �� ��. &&'», 1973, � 9; &..�>�+��� ��. ��$������ �� ���������. �., 1987 v� s.

43 �.�.}�=� �. ���� ������� � XIX - ��$. XX ��. (����� \.%���.���.) �., 1988; Yen� onun. Ordubadda meyv�l�rin qurudulmas�n�n xalq üsullar�. - AEM, V bur., B., 1985.

44 �.�.Abdullayev. X1X �srin �vv�ll�rind� Yerevan quberniyas� ��rur-D�r�l�y�z uyezdind� ya�ayan az�r-baycanl�lar�n m�sk�nl�rin� dair. - ATM, 1 c.B., 1973.

45 �.."��� �.}�� � ��? � ������ �� ��������{ �, ��������=�# � ����� � %��{ w1w-��$�� ww ��.]�., 1981; Yen� onun. / ���$ ��J ����� � \��+ � �<�%�# ��� � ��� �� ��������{ �, ��������=�# � �[�= + ���$�����%�+ � �� . - "*��.�" �� ��.&&'", 1977, �3; ��."�������. ]����{�����? � ���� + ���? +�� -����<��? %��<���� �� ��������{ �, �������J��# � ����� (����� \.%���.���.).�., 1991; Yen� onun. � ������ �<��� ��� �� ��������{ �, �������J��# � ������%�� &&'.-"*��.�" �� ��.&&'", 1990, �1, �.155-159.

46 ".^.�������. &��� + ���? +�� ����<��? %��<���� �� ��������{ � ��> ����� (����� \.%��������%�� ���-� ���{��). ., 1989; &._.���� ��, �.@.���=� ��. ����� ��> �����%�# � � % + �{ � w1w ��$. ww ��.-�!&, �[�.1, �#�$., 1974; �.*.*���++�>�+ ���. ��� ���J{����[ ��� � ��? ��> �����%�# �� ����-����{ � - �[� � �<�%�>� ��� � ��? ��> ����� (��.���� �). �#�$., 1981.

47 '.&.!\ ��� �. �� ���������%�� %���J+ wV1-wYIII ��. (����� \. %���. ���.) �., 1961; Yen� onun. Az�rbaycan geyiml�ri tarixind�n (XVI �sr ba� geyiml�ri) - "Az�rb. EA M�ruz�l�ri", 1959, �9; Yen� onun. Az�rbaycan�n maddi m�d�niyy�t nümun�l�ri. B., 1960; Yen� onun. �� ���������%�� %���J+. ��<��+. �., 1963; Yen� onun. �� ����� ��%������ �� ���������. �., 1964; Yen� onun. Az�rbaycan�n b�dii s�n�tkarl���. B., 1966; Yen� onun. Az�rbaycan b�dii parçalar� (XY1-XYIII �srl�r) - "Az�rb. EA X�b�rl�ri", 1968, �3; Yen� onun. XY1-XYII �sr Az�rbaycan geyim v� b�z�kl�ri - "Qobustan", 1977, �2; Yen� onun. Az�rbaycan b�dii s�n�tkarl��� dünya muzeyl�rind�. B., 1980; Yen� onun. Az�rbaycan xalq s�n�ti. B., 1984; Yen� onun (mü�t�r�k). Az�rbaycan geyiml�ri. B., 1997; Yen� onun. � %��������-���%����� ��%������ �� ���������. ���. ��%���� ��%������� � ��?. �., 1972.

Page 23: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

22

48 L.K�rimov. Az�rbaycan xalças�. 1 c., B., 1961, II -III c., B., 1983; ".�.������� ��. /������ ��%������ �� �-

��������. �., 1971; /���[ �� ���������%�� &&' (��<��+). ., 1952: �.&.��� ��. ^�����[ %���[ �� �-�������� w1w-��$. ww � %�. �., 1987.

49 K.M.�liyeva. Az�rbaycan�n b�dii parça v� tikm�l�ri. B., 1990. 50 S.B.�s�dova. X1X-XX �srl�rd� Az�rbaycan z�rg�rlik inc�s�n�ti. B., 1978; /�����> �������-� %��������>�

��%������ �� ���������. �., 1963. 51 ".*.'�� �. w���� ��� ���? % ��+�%� /��%���%�� �������. �., 1964: Yen� onun. |��+��\�[ �����[-

����[� ��� #���� ��� ���� % ��+�%� /��%���%�� ������� - "*��. �" �� ��.&&'", 1961, �7: "."����\���. w���� ��� ���? % ��+�%� �� ���������. �., 1984; Yen� onun. w���� ��� ���? >���������-��? % ��+�%� �� ��������� 1w �.-"*��.�" �� ��.&&'", 1958, �4.

52 �.&.��� ��. w���� ��� ���? �������%� � � ��. �., 1986. 53 ".*.'�� �. w���� ��� ��� �� %�� /��%���%�� �������.-"��%���[ �" �� ��.&&'", 1964, �5. 54 �� ����[ �%��= ��? �� ���������. �., 1973; ".*.'�� �. �� ����� ��%������ /��%���%�� �������.-

"��%���[ �" �� ��.&&'", 1965, �1; ��[ ����+ ���������[ ��� ��? �� ���������. �., 1973; ^��-��$�� ����� . �., 1973.

55 ..������ . "������ ���$ ���� �� ��������� � >� ���>� �����[ �����{��. �., 1963; Yen� onun. / ���$ ��J �������>� ���$ ���� �� ���������. �� ��#�� %��� �������>� ������ w1w-ww ��. - "*��.�" �� ��.&&'", 1953, �8: L.S.Bretanitski, �.V.Salamzad�. Az�rbaycan memarl��� abid�l�ri. Naxç�van MSSR abid�l�ri. B., 1951; �.&.���� ��{%��, .�.�� ����, �.^.&���+��� . *�����? ��#�� %���[ �� ���������. ., 1963: �.&.�� ����{%��. / ������� ����{� _ %���%�# #����.-"*��.��.@�" &&&'", 1944, �5; Yen� onun. �������� �<�� ������ ��? |�%����<�%�>� � � ��%���%�>� �������. - }�+?���%� ��#�� %���[ �� ���������. �. II, �., 1950; Yen� onun (mü�t�r�k). }�� � ��? � ������ (� ���� � "�� ��������"). - "�-���[ /��%���. �. }.., 1962; &.�.����= �, .�.�� ����. ����+��< ����{� =�����=�#�� � ��%�. ., 1956; Yen� onun. Bak�n�n memarl�q abid�l�ri. B., 1955; �.S.Salamzad�, �.�.Sad�qzad�. XYIII-X1X �srl�rd� Az�rbaycanda ya�ay�� binalar�.B., 1961; .�.�� ����, �.&.�� ����{%��, �.^ &���+��� . *�����? ��#�� %��-�[ �� ���������. �., 1960; �.^.&���+��� . ��#�� %���� �� ��������� wYI-w1w ��. �., 1964; Yen� onun. ��#�� %���� %��<���[# ������ ��� wYII-w1w ��. -"*�%������ �� ���������", �.Y}, �., 1959; Yen� onun. ��#�� %���� �������>� ������ ��>���[# ������� �� ���������.-��#�� %���� �� ���������. �., 1952; �.^.&��%����. / ���$ ��J �������>� ������ �� ���������. - "��". �� ��.&&'", 1949, �5; _.&.@������ �. ���[ ��+� � �������% >������ �� ��������� �� ��� � w1w-ww ��. �., 1963; Yen� onun. ���������� �<���� � ��#�� %���� �� ��������� w1w-ww ��. �., 1986. *.�.^����� ���. ���[ ��-+� >����� �������� wY_-w1w ��. - }�+?���%� ��#�� %���[ �� ���������. �., 1950; /..�+ ���� . &����� �<�� ��%������ �� ���������. �., 1983; ^..������. ���������� �<���� �� ��������� w_-wY1 ��. �., 1984; '.�.&��� ��. �������-����%� � \��+������� . �., 1989: |.������. ��#�� %���� >����� _�=�. �., 1977; ^./ ��+��. �������� �<�[ ������ ��? �� ���������. �., 1998; �.. #�� �. "����-�� ����� �� ���������. �., 1986; Yen� onun. � � �?��� ���$ ���� �� ���������. �., 1987.

Page 24: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

23

�STEHSAL M�D�N�YY�T�

�m�k al�tl�ri v� yaraqlar �nsan�n t���kkülü prosesind� müst�sna rol oynam�� �m�k v� �m�k al�tl�ri c�miyy�tin

inki�af�n�n sonrak� gedi�ind� d� özünün �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�dir. �m�k f�aliyy�ti v� istehsal sah�l�ri geni�l�ndikc� �m�k al�tl�ri d� art�b çoxalm��, onlar�n müxt�lif tipoloji növl�ri yaranm��d�r. Bununla yana��, h�yati ehtiyaclar �m�k al�tl�rinin t�kmill��m�sini labüd etmi�, yarad�c� dü�ünc�y� t�kan vermi�, texniki t�r�qqiy� s�b�b olmu�dur.

�n�n�vi �m�k al�tl�ri, h�r �eyd�n önc�, t�tbiq sah�l�rin� gör�: t�s�rrüfat-istehsal al�tl�ri, ev-m�i��t al�tl�ri, musiqi al�tl�ri, t�bab�t al�tl�ri v� s. olmaqla müxt�lif tipoloji qruplara bölünür.

Tipoloji z�nginlik bax�m�ndan bunlar�n aras�nda t�s�rrüfat al�tl�ri müst�sna yer tutmu�dur. Daha q�dim tarix� malik olan t�s�rrüfat al�tl�ri h�m ev, h�m d� çöl t�s�rrüfat� i�l�rind� istifad� olunmu�dur. Bu m�nada çöl t�s�rrüfat� i�l�rinin h�cmi çox geni� oldu�undan v� buradak� i�-istehsal prosesl�rinin çoxnövlü olmas� s�b�bind�n burada t�tbiq olunan �m�k al�tl�rinin daha z�ngin tipoloji növ v� çe�idl�ri yaranm��d�r.

�m�k al�tl�ri, habel� haz�rlanma material�na gör�: da�, sümük, a�ac v� metal olmaqla tipoloji növl�r� ayr�l�r. Erk�n metal dövrün� q�d�rki tarixi m�rh�l�d� da� v� sümükd�n, qism�n is� a�acdan düz�ldilmi� �m�k al�tl�ri t�s�rrüfat-istehsal f�aliyy�tind� ba�l�ca yer tutmu�dur. Antik dövrd�n etibar�n d�mir (polad) al�tl�rin daha mük�mm�l tipoloji növl�ri yaranm��d�r.

Az�rbaycan xalq�n�n yeni dövr maddi m�d�niyy�ti onun sosial-iqtisadi inki�af�n�n öt�n tarixi m�rh�l�l�rd� �ld� etdiyi texniki nailiyy�tl�r üz�rind� p�rv�ri� tapm��d�r. N�sild�n - n�sill�r� ötürül�n irsi varislik, �n�n� mühafiz�karl��� maddi m�d�niyy�tin bütün sah�l�rind�, o cüml�d�n �n�n�vi �m�k al�tl�ri v� m�i��t vasit�l�rind� d� özünü ayd�n t�zahür etdirir.

Feodalizm dövrünün �m�k al�tl�ri, m�i��t vasit�l�ri v� silahlar�n�n bir qismi yeni dövr-d� d� özl�rinin �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�di.

Yeni dövrün �m�k al�ti, m�i��t vasit�l�ri v� silahlar�n�n s�ciyy�vi xüsusiyy�ti bundan ibar�t idi ki, müasir texniki t�r�qqi il� �laq�dar olaraq, onlar�n bir qismi t�kmill��ib d�yi�ikliy� u�ramaqla, özl�rinin �m�li �h�miyy�tini xeyli d�r�c�d� qoruyub saxlaya bilmi�, yeni m�i��t t�l�bl�rin� cavab ver� bilm�y�n qismi is� t�dric�n aradan ç�xm��, yaxud yenil�ri il� �v�z olunmu�dur. H�yat�n bu d�yi�m�z, dialektik qanunauy�unlu�u yeni dövrün maddi m�d�niyy�tinin bütün sah�l�rind�, o cüml�d�n �m�k al�tl�ri v� silahlar�n tarixi taleyind� d� ayd�n izl�nilir.

Az�rbaycan�n ayr�-ayr� tarixi-etnoqrafik bölg�l�rind� geni� yay�lm��, qism�n d� m�h�lli s�ciyy� da��yan �m�k al�tl�ri v� �n�n�vi m�i��t vasit�l�ri etnoqraflar t�r�find�n �trafl� t�dqiq olunmu�dur.1

1.�kinçilik al�tl�ri. �n�n�vi �m�k al�tl�ri aras�nda tipoloji müxt�lifliyin� v� istifad� �h�miyy�tin� gör�,

�kinçilik m�i��ti il� ba�l� t�s�rrüfat al�tl�ri xüsusi yer tutmu�dur. Z�man�miz�d�k bu al�tl�rin geni� tipoloji çe�idi g�lib çatm��d�r.

�um al�tl�ri. �n�n�vi �kinçilik t�s�rrüfat�nda �sas�n «bel» adlanan müxt�lif forma v� qurulu�a malik �m�k al�tl�rind�n istifad� edilmi�dir. Quba-Xaçmaz bölg�si �halisi aras�nda o, «qazq�r bel», «Quba beli», «D�rb�nd beli», «l�zgi beli», �irvanda «Navah� beli», ��ki-Zaqatala bölg�sind� «Gülüstan beli», «Qaraba� beli», Naxç�vanda «��rur beli», «Naxç�van beli», L�nk�ran-Astara bölg�sind� «�uxm (�um) beli», «�yri bel», «xiling» v� b. adlarla m�lum idi. Bunlar�n ham�s� tipoloji c�h�td�n qalaql� bel qrupuna aid edilir. �n’�n�vi qalaql� bell�r bir qayda olaraq, t�pk�ncli düz�ldilirdi. Forma etibaril� onlar x�� gavah�n�n� xat�rlad�rd�. Bu tip bell�r, �sas�n, Az�rbaycan�n düz�nlik rayonlar�nda, xüsusil� ba�-bostan kimi kiçik torpaq sah�l�rinin bell�nm�sind� v� ç�ltik z�mil�rinin �kilib bec�rilm�sind� daha çox t�tbiq olunurdu.

Torpaq lay�n�n d�rin qatlar�n� qaz�b çevir� bildiyind�n yum�aq torpaq sah�l�rini �km�k üçün «qalaql� bel» bir növ x�� v� ya kotan� �v�z edirdi. Az�rbaycan�n bir s�ra bölg�l�rind� belin bu növünün «�um beli» adlanmas� da buradan ir�li g�lmi�dir. �umlama �m�liyyat�n� yax�� yerin� yetir� bilm�k üçün onun qala��n�n sa� v� ya sol küncl�ri «t�pk�n» adlanan qulaqc�qla

Page 25: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

24

tamamlan�rd�. XIX �srin ikinci yar�s�ndan etibar�n Az�rbaycan�n bir s�ra bölg�l�rind� «t�pk�ncli» d�mir

bell�r peyda olma�a ba�lam��d�r. Belin bu tipi zavodda kütl�vi istehsal olundu�undan «zavod», yaxud «rus» beli d� adland�r�l�rd�. Ucuz ba�a g�lm�sin� baxmayaraq t�pg�ncli bel �kin i�ind� uzun müdd�t «qalaql� bel» il� yana�� i�l�nmi�dir.

XIX �srd� �kin t�s�rrüfat�nda, xüsusil� bostan v� t�r�v�z sah�l�rinin bec�rilm�sind� müxt�lif qurulu�lu metal toxa ba�l�ca �m�k al�ti olaraq qal�rd�. D�mirin peyda olmas� il� �laq�dar olaraq, xüsusil� antik dövrd�n etibar�n d�mir toxa da� v� sümük toxalar� s�x��d�r�b aradan ç�xarma�a ba�lam��d�r. Metal toxalar d�st�k keçiril�n küpün� gör� «d�m�ql�» v� «borulu» (lül�li) olmaqla iki qrupa bölünür. Lül�li toxalar h�cm etibaril� xeyli böyük olub «k�tm�n» adlan�rd�. K�tm�n �m�k m�hsuldarl���n� art�rmaqdan �lav�, h�m d� nisb�t�n a��r oldu�undan i� prosesind� �kin sah�sinin d�rin qatlar�na keç� bilir, bununla da alaq otlar�n� kökünd�n k�sib ç�xarma�a v� bec�ril�n bitkinin dibini yax�� yum�altma�a imkan verirdi.

Toxa v� k�tm�nin bec�rm�-yum�altma �m�liyyat�nda i� �msallar�n�n olmas� n�z�r� al�naraq, Az�rbaycan�n aqrar terminologiyas�nda «toxalama» istilah� il� yana��, «ketm�nl�m�» anlay��� da yaranm��d�r. K�tm�nl�m� �m�liyyat� �n çox pamb�q, t�nb�ki, q�z�l boya, k�tan v� s. kimi texniki bitkil�rin bec�rilm�sind� t�tbiq olunmu�dur.

�vv�ll�r oldu�u kimi, XIX �srd� d� �kinçilikd� qo�qu qüvv�si il� i�l�dil�n �um al�tl�ri ba�l�ca yer tuturdu. Konstruktiv qurulu�una v� �m�li v�zif�sin� gör� �um al�tl�ri x�� v� kotan olmaqla iki qrupa bölünür. Öz növb�sind� qurulu� etibaril� x�� ulamas�z (�yri x��) v� ulamal� olmaqla iki qrupa bölünür.

X�� a�acdan düz�ldil�n �n q�dim �um al�ti olub Az�rbaycan�n bütün �kinçilik rayonlar�nda geni� yay�lm��d�r. X���n �n sad� v� q�dim formas� kökünd�n ç�xar�lm�� �yri a�acdan düz�ldilirdi. El� bu s�b�bd�n d�, el aras�nda o, çox vaxt �yri x�� adlan�rd�. Bel� halda bitili a�ac�n kökü x���n kötüyü, gövd�si is� onun qolu rolunu oynay�rd�. Ona t�kc� d�st�k �lav� olunurdu. X���n b�sit növü olan «�yri x��» �vv�ll�r uzun müdd�t gavah�ns�z i�l�nmi�dir. M�lum oldu�u kimi, Az�rbaycanda d�mir gavah�n antik dövrd�n etibar�n d�b dü�mü� v� XX �srin �vv�ll�rin� q�d�r özünün �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�dir. Xüsusil�, a��r v� mür�kk�b qurulu�lu «qara» kotan�n i�l�y� bilm�diyi da�avar torpaqlar�n �kilib bec�rilm�sind� gavah�nl� x�� uzun müdd�t yegan� �um al�ti olaraq qalm��d�r.

Ulamal� x�� qurama qurulu�a malik olub qol, kötük, ulama, d�st�k v� gavah�n olmaqla, 5 hiss�d�n ibar�t düz�ldilirdi. Ulamal� x��lar «baz�» adlanan qolunun �yri v� ya düz olmas�na, habel� onun ulama il� birl��m� üsuluna gör� bir-birind�n f�rql�nirdi. X���n kötüyün� d�mir gavah�n �lav� olunmas� tipoloji c�h�td�n onu qism�n kotana yax�nla�d�rm��d�r.

Bir qayda olaraq, x�� baz�s�n�n uc hiss�sind� 2-3 �d�d oyuq aç�l�rd�. Ulama h�min oyuqlardan birin� keçirilmi� «güc a�ac�» vasit�sil� �yri qola calan�b birl��dirilirdi. Daha sonra ulaman�n ba�� ip v� ya çubuqdan hörülmü� «bur�u» vasit�sil� boyunduru�a qo�ulurdu. Bu m�qs�dl� çox vaxt �ilgir v� ya t�n�k burmas�ndan istifad� olunarm��. �mkanl� ail�l�r çox vaxt bu m�qs�dl� mal gönünd�n kö�� ç�kib «ka�an» hör�rmi�l�r. Baz� oyuqlar� bir qayda olaraq, torpa��n d�rin v� ya üzd�n �umlanmas�n� t�nziml�m�y� xidm�t edirdi. D�rin �um etm�k üçün «güc a�ac�» �yri baz�n�n birinci oyu�una keçirilirdi. Bu halda x���n qolu qism�n a�a�� v�ziyy�t alaraq, kötüyün daban�n�n bir q�d�r yuxar� qalxmas�na s�b�b olurdu. �kin torpa��n�n ilk v� son ��r�m�n� salan zaman, x�� ulamas�, ad�t�n, ilk oyuqdan qo�ulard�. Bundan f�rqli olaraq, qumsal torpaqlar, habel� s�pilmi� toxumun bat�r�lmas� üçün apar�lan ikinci �umlama prosesi o q�d�r d� d�rin �um t�l�b etmirdi. Buna gör� d�, bel� halda x���n ulamas�n� son oyuqdan qo�ard�lar. Bir qayda olaraq x���n baz� v� d�st�yi bilavasit� kötüy� birl��dirildiyind�n �kinçil�r aras�nda ona h�m d� «baz� bin�si», y�ni «bünövr�si» deyilirdi. Ad�t�n, x�� kötüyünün ucu nazik, arxas� is� yo�un v� enli formada düz�ldilirdi. B�z�n x�� qolunun kötüy� birl��dirilm�si üçün onun ortas�nda de�ik aç�l�rd�. �yri qolun a�a�� ucu kötüyün de�iyin� geydiril�nd�n sonra onun arxa t�r�fin� d�st�k birl��dirilirdi. Qolun kötükd�n ç�xmamas� üçün onun arxas�na a�ac paz vurulub b�rkidilirdu.

X���n �umlama �msal�n� art�rmaq üçün onun kötüyün� gavah�n keçirilirdi. Torpa��n asan �umlanmas�n� t�min ed�n, d�mir gavah�n�n ucu, bir qayda olaraq küt

üçbucaq formas�nda olub, burnu nazik v� ensiz, küpü is� enli v� qal�n olurdu. Lakin hans� növ

Page 26: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

25

torpaq sah�sinin �umlanmas�ndan, yaxud hans� bitki növü üçün �um edil�c�yind�n as�l� olaraq, x�� gavah�nlar� böyük v� ya kiçik olurdu. Bundan �lav�, gavah�nlar�n ucunun oval v� yaxud iti olmas� il� d� onlar bir-birind�n seçilirdi. Bir qayda olaraq gavah�n sifari�l� yerli d�mirçil�r� düz�ltdirilirdi.

Az�rbaycanda istifad� olunmu� x��lar qurulu� v� formalar�na gör�, bir s�ra m�h�lli xüsusiyy�tl�r� malik olmu�lar. Bunlar�n �n t�kmil növü «ulamal� x��», «qollu x��», «çatma x��», «i�killi x��» v� s. adlarla tan�nm��d�r. X���n bu növl�rin� Az�rbaycan�n, dem�k olar ki, �ks�r etnoqrafik bölg�l�rind� rast g�linirdi.

Ulamal� x�� ��ki-Zaqatala, Qaraba�, Naxç�van bölg�l�rind�, xüsusil�, geni� yay�lm��d�r. Ulamal� x���n qolu, ad�t�n, onun baz�s�na calaq �lav� etm�kl� düz�ldilirdi. Baz� cala�� Az�rbaycan�n ayr�-ayr� bölg�l�rind� «ulama», «çil�», «çatma», «m�s�n�», «uzatma» v� s. adland�r�l�rd�. X���n bu növü çox vaxt el� h�min adlarla da f�rql�ndirilib tan�n�rd�.

Ulamal� x��, ad�t�n, kötüyünün arxadan «qulaql�», d�st�yinin iki �lc�kli düz�ldilm�si v� metal q�l�nca malik olmas� il� f�rql�nirdi. X���n q�l�nc� torpa�� k�sm�k, qulaqlar� torpaq lay�n� çevirm�k m�qs�di güdür, onun qo�a d�st�yi is� al�tin sanball���n� t�nziml�m�y� xidm�t edirdi.

Ulamal� x�� nisb�t�n t�kmill��mi� �um al�ti olub, torpa�� daha yax�� �umlay�rd�. Bel� x��lardan da�avar v� d�my� torpaqlar�n �umlanmas�nda daha çox istifad� edilirdi. Ad�t�n, ona iki, üç, b�’z�n is� dörd boyun öküz qo�ulard�.2

Ç�ltikçilik t�s�rrüfat�nda istifad� edil�n x�� yüngül v� kiçik ölçülü olmas� il� f�rql�nirdi. Suvar�lan torpaqlar�n �umlanmas� nisb�t�n ç�tin oldu�undan qaim torpa�� k�sm�k üçün

x��lar�n qoluna h�m d� «q�l�nc» b�rkidilirdi. Bundan �lav� x���n kötüyünd� «qulaq» adlanan ayaq yeri düz�ldilirdi. Torpa�� d�rin �umlamaq üçün d�st�çi (majg�l) aya�� il� arabir h�min «qula��»n üstünd�n a�a�� bas�rd�.

�kinci il t�krar �kil�n ç�ltik sah�si nisb�t�n yüngül x��la �umlan�rd�. Xalq aras�nda ç�ltik g�rinin �umlanmas� �m�liyyat� «g�rvanlama» adland���ndan x���n bu növün�, ad�t�n, «g�rvan x��» da deyilirdi.

Az�rbaycan�n �n�n�vi �um al�tl�ri aras�nda istehsal göst�ricil�rin� gör�, kotan xüsusi yer tutmu�dur. Xalq aras�nda o, daha çox «diyirc�kli» kotan v� ya «qara kotan» ad� il� m�lum idi.

Az�rbaycanda �um al�ti q�dim tarix� malikdir. Diyirc�kli kotan x�� il� qara kotan aras�nda bir növ keçid v�sil�si t��kil edirdi. Onun «x�ms�» adlanan v� iki hiss�d�n ibar�t olan qolunun bir ucu kotan�n «kötük» v� ya «kün�» adlanan bin�sin�, dig�r ucu is� m�s�n�y� birl��dirilirdi. M�s�n� is� öz növb�sind� qo�a t�k�rli oxa b�rkidilirdi. Diyirc�kli kotan kötük (kün�, bin�), x�ms�, m�s�n�, d�st� (maj, mac, m�c), batar, gavah�n, q�l�nc v� bir cüt t�k�rd�n ibar�t olub 3-4 boyun qo�qu heyvan� il� i�l�dilmi�dir.3

Zaqafqaziyada h�l� VIII-IX �srl�rd�n m�lum olan qara kotan �kinçilik texnikas�n�n inki�af� bax�m�ndan t�kmill��mi� v� yüks�k m�hsuldarl��a malik �um al�ti hesab olunurdu.4

Qara kotan a�a��dak� hiss�l�rd�n ibar�t idi: �yribaz� (qol), topal (bin�, kün�, kötük), taxta (çevir�n, layd�r), d�st�k (tutqac, �lc�k, mac, maj), daraq, gavah�n (d�mir), q�l�nc (zivinc), t�k�r (çarx, diyirc�k, ziyrik), kolbasan (ç�mb�r, alaf taxtas�), q�r (�oldu), çill� (�jdaha), �ilikar, qay�� (ka�an, çanç�r�k), oturacaq taxtas�, boyunduruq, çatallar, sam� (sin�çula), toxmaq (toppuz, p�rs�ng).5

Qara kotan� dig�r �um al�tl�rind�n f�rql�ndir�n ba�l�ca c�h�t onun k�silmi� torpaq lay�n� a��r�b çevirm�sind�n ibar�t idi. �kinçilik t�s�rrüfat�nda qara kotan�n yüks�k �um al�ti kimi d�y�rl�ndirilm�si d� m�hz bununla, �um lay�n� çevirm�si il� ba�l� idi.

Qara kotan�n t�k�rl�ri ölçü etibaril� biri dig�rind�n böyük olurdu. Onun böyük çarx� «ana» v� ya «l�g�r» (�um) t�k�ri, kiçik çarx� is� «bala t�k�r» («bala çarx») adlan�rd�.6 D�nd� a�ac�ndan düz�ldilmi� t�k�r bud, d�nd� v� top olmaqla üç hiss�d�n ibar�t olurdu. Böyük t�k�r (diametri 50-53 sm), ��r�m�n içi il�, kiçik t�k�r (diametri 35-40 sm) is� ��r�m�n k�nar� il� h�r�k�t edirdi. Bununla da kotan�n ba� hiss�sinin h�r�k�t müvazin�ti t�nziml�nmi� olurdu. �lk ��r�m zaman� t�k�rl�r aras�ndak� f�rq kotan�n yer� yax�� batmas�na mane oldu�undan, ad�t�n, onun kiçik çarx� ç�xar�l�r, sonrak� ��r�mlamada yerin� sal�n�rd�.

Kotan çarxlar�n�n oxu boyunduru�a 2-2,2 m uzunlu�unda a�ac «q�r» vasit�sil� birl��dirilirdi. Q�r, ad�t�n, l�g�r t�k�rin� bir q�d�r yax�n m�saf�d� oxa keçirilirdi.

Page 27: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

26

�umlama zaman� gavah�n üçün torpaq lay�n�n (l�g�r pay�) enli v� dar götürülm�si q�r vasit�sil� tarazlan�rd�. Bu m�qs�dl� d� q�r�n oxa keç�n hiss�sinin sa� v� sol t�r�fin� a�ac para (paz) vurulurdu. �umlama zaman� torpa��n l�g�r pay�n� enli götürm�k laz�m g�ldikd� para soldan, dar götürm�k ist�dikd� is� sa�dan vurulurdu. L�g�r lay� q�rdan �lav�, h�m d� «kolbasan» vasit�sil� tarazlan�b t�nziml�nirdi. Bu m�qs�dl� kolbasan�n bir ucu q�ra, dig�r ucu is� oxa keçirilm�kl�, laz�m g�ldikd� onu s�rb�st sur�td� ir�li v� ya geriy� ç�km�k mümkün olurdu. Kolbasan h�m d� kotan�n qaba��na ç�xan çör-çöpü v� kol-kosu bas�b a�a�� yat�rd�rd�.

Kotan qo�qu heyvanlar�na boyunduruq v� «çatal» adlanan a�ac yed�kl�r vasit�sil� qo�ulurdu. Dart� gücünü t�nziml�m�k üçün q�r�n alt�na «�jdaha» adlanan t�nziml�yici b�rkidilirdi. Onun bir ucu xüsusi a�acla q�r v� kolbasana, dig�r ucu is� çatala b�rkidilirdi. Göründüyü kimi, «�jdaha» dart� gücünü t�kc� dib k�ll�rin� deyil, h�m d� qabaqk� qo�qu heyvanlar�na eyni d�r�c�d� paylay�rd�.

Qara kotana, ad�t�n, dörd boyun k�l, b�z�n is� 6-8 boyun öküz v� ya k�l qo�ulurdu. Kotana qo�ulan birinci boyun dib (hamb�l), ikinci boyun ç�rgov (qaraqay��), üçüncü boyun minik (hörük), sonuncu is� uc adlan�rd�.

XIX �srin sonlar�ndan ba�layaraq, Az�rbaycan�n k�nd t�s�rrüfat�nda t�kmill��dirilmi� yeni tipli metal kotanlar meydana ç�xm��d�r. Bundan sonra qara kotan t�dric�n t�s�rrüfat h�yat�ndan s�x��d�r�l�b ç�xar�lma�a ba�lam��d�r.

Mala. �umlanm�� torpa��n s�pin� haz�rlanmas� prosesind� bir s�ra malalay�c� al�tl�rd�n istifad� olunurdu. Az�rbaycanda bu tip al�tl�rin qurulu� etibaril� f�rql�n�n �ax mala, a�ac mala, di�li mala, d�rm�x mala, d�mir mala v� s. adlarla b�lli olan müxt�lif növl�ri yaranm��d�r.7 Ad�t�n, �umlanm�� sah�nin qurulu�undan, onun x�� v� ya kotanla d�rin, yaxud dayaz �umlanmas�ndan, habel� bec�ril�c�k bitkinin növünd�n as�l� olaraq, müvafiq mala növünd�n istifad� olunurdu.

�ax mala a�ac budaqlar�ndan ba�lan�b düz�ldilirdi. Bunun üçün �üvüllü a�ac�n bir v� ya bir neç� buda�� k�silir v� �axlar�n uclar� ipl� bir-birin� ba�lan�rd�. Bu növ saya malalar, �sas�n, göy�m, �zgil, yemi�an, c�r alça v� s. kimi tikanl� a�ac növl�rind�n düz�ldilirdi. �ax mala dar�, ç�ltik, noxud, m�rci, l�rg� v� s. kimi «yazl�q» bitkil�rin toxumlar�n�n �uma basd�r�l�b üstünün malalanmas� üçün s�ciyy�vi mala növü olmu�dur. Bu tip malada �lahidd� «di�» olmad���ndan, onlar s�pilmi� toxumun ancaq üstünü ört� bilir, onlar� �umun d�rin qat�na sala bilm�rd�. Bu xüsusiyy�tin� gör� d� �ax maladan �n çox yum�aq �kin� malik olan «çala» v� «tala» �kinçilik sisteml�rind� geni� istifad� edilmi�dir.

XIX �sr v� XX �srin �vv�ll�rind� Az�rbaycan�n �kinçilik t�s�rrüfat�nda toxuma v� ya hörm� mala tipi geni� yay�lm��d�. Düz�nlik �razil�rd� c�r üzüm (qora) t�n�yi, da�l�q v� da��t�yi bölg�l�rd� is� v�l�s çubu�undan hörülm� mala növü s�ciyy�vi olmu�dur. Bunun üçün 1,5 metr uzunlu�unda 3-4 �d�d nisb�t�n yo�un a�ac zolalar�n� bir-birin� paralel halda yer� uzad�b onlar�n aralar�n� nazik, elastik çubuqlarla hörürdül�r. Tal�� bölg�sind� o, çox vaxt «ç�p�» adlan�rd�. Malan�n bu növü, �sas�n, pay�z v� yaz �kini, xüsusil� d�, ç�ltik �kini üçün �umlanm�� sah�nin s�pilib malalanmas�nda i�l�dilirdi.

XIX �srd� Az�rbaycanda �n geni� yay�lan mala növl�rind�n biri d� a�ac mala olmu�dur. A�ac malan�n qurulu�ca �n sad� növü budama mala say�l�r. Budama mala düz�ltm�k üçün uzunlu�u t�xmin�n 2,5-3 m, diametri is� 10-15 sm olan a�ac zolas� seçib k�sirdil�r. Sonra onun budaqlar� t�xmin�n bir ç�r�k uzununda budan�rd�. A�ac�n q�sa k�silmi� itmil budaqlar� «di�» rolunu oynay�rd�. A�ac malan�n h�r iki ucu bur�u vasit�sil� de�ilirdi. H�min de�ikl�r� v�l�s v� ya t�n�k çubu�u keçirm�kl� mala boyunduru�a b�nd edilirdi.

Budama mala sonralar t�kmill��diril�r�k, d�rin �umlarda t�tbiq edil�n di�li mala il� �v�z olunmu�dur. Di�li malalar XIX �sr v� XX �srin �vv�ll�rind� Az�rbaycanda �n geni� yay�lm�� mala növü say�l�rd�.

Toxum s�pilmi� �umun malalanmas�nda �n t�kmil v� s�m�r�li �m�k al�ti olan di�li mala daha çox qara kotanla �umlanm�� sah� üçün xarakterik olmu�dur. Di�li mala «sürün-c�k» adlanan, uzunlu�u 2 m, eni 20-25 sm, qal�nl��� 8-10 sm olan a�ac tird�n v� onun ortas�na keçiril�n haçal� qoldan ibar�t düz�ldilirdi. Malan�n di�l�ri a�acdan olub mü�yy�n qaydada c�rg� il� mala tirin� çal�n�b b�rkidilirdi. M�lum oldu�u kimi, a�ac di�li malalar da�l�-k�s�kli �kin

Page 28: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

27

sah�l�rind� istifad� oluna bilmirdi. M�hz bu s�b�bd�n onlar d�mir di�li malalarla �v�z olunmu�dur.

D�mir di�li malan�n haça v� ya tay qolu 3 m uzunlu�unda a�acdan ibar�t olub, malan�n sürünç�yin� keçiril�nd�n sonra arxas� çüy vasit�sil� b�rkidilirdi. Bir qayda olaraq, mala qolunun sonuna hündürlüyü 60 sm-� q�d�r olan «d�st�k» b�rkidilirdi. �� zaman� malaç� sürünc�yin üstünd� dayanaraq bir �li il� d�st�kd�n tutur, dig�r �li il� heyvanlar� idar� edirdi.8

L�nk�ran-Astara bölg�sind� torpa��n �kin üçün haz�rlanmas�nda istifad� edil�n ç�ltik malalar� qurulu� etibaril� ba�qa bölg�l�rd� yay�lm�� malalardan xeyli f�rql�nirdi. H�min malalar burada pe�kovil, goranda, ç�p�, di�li mala olmaqla müxt�lif adlarla tan�n�rd�.

Pe�kovil v� goranda, �sas�n, birinci �umdan, ç�p� is� ikinci �umdan sonra ç�ltik l�kl�rinin �umunu �zib yumu�altmaq üçün i�l�dilirdi. Bumalardan sonra �kin sah�sini yum�altmaq m�qs�di il� di�li mala v� n�hay�t ax�rda «ç�p�» adlanan hamar maladan istifad� edilirdi.9

Goranda mala növü pe�kovil� nisb�t�n daha böyük olub onun alt i�l�k hiss�si g�zli düz�ldilirdi.

Ç�p� malan�n qollar�n�n aralar� diametri t�xmin�n 1,5-1,8 sm olan elastik çubuqlarla hörülürdü. Onun ortas�ndan v� h�r iki ba��ndan e�ilmi� t�n�k çubu�u keçirm�kl� boyunduru�a qo�urdular.

Biçin v� döyüm al�tl�ri. Yeti�dirilmi� tax�l m�hsulunun y���lmas� �m�liyyat� �kinçilik t�s�rrüfat�nda ba�l�ca yer tuturdu. Az�rbaycanda ba�l�ca biçin al�ti çin v� oraq olmu�dur. Çin v� oraq metal tiy� v� «d�st�k», yaxud «sap» adlanan a�ac tutacaqdan ibar�t olub, d�mirçi t�r�find�n haz�rlan�rd�. Forma v� qurulu�lar�na gör� bir-birin� ox�ar olan oraq v� çin aras�nda mühüm f�rq bundan ibar�t idi ki, çin di�li, oraq is� di�siz düz�ldilirdi. Çinin tiy�si d�mirçi t�r�find�n di��nir, oraq is� da� bülöv vasit�sil� itil�nirdi.

Ora��n böyük ölçülü növü «m�r�ndi» adlan�rd�. D�mir oraq peyda olandan sonra onun b�sit tipoloji növü olan «qurama» di�li oraqlar, t�dric�n aradan ç�xm��d�r.

Biçin m�qs�dil� «k�r�nti» v� ya «d�ryaz» adlanan uzun d�st�kli �m�k al�tind�n d� istifad� edilirdi. Ad�t�n, ot biçinind� i�l�n�n d�ryaz q�sa b�limli tax�l növl�rinin biçilm�si prosesind� d� istifad� edilirdi. Bir qayda olaraq onun d�st�yinin ortas�na «�lc�k» adlanan tutacaq b�rkidilirdi.

Az�rbaycan�n etnoqrafik bölg�l�rind� geni� yay�lm�� universal döyüm al�ti a�ac v�l olmu�dur. V�l a��r v� möhk�m oduncaql� a�acdan, �sas�n, pal�ddan düz�ldilirdi. Yerli iqlim ��raitind�n, tax�l növünün b�limind�n v� qo�qu qüvv�sind�n as�l� olaraq, v�lin tay v� qo�a olmaqla, qurulu�ca iki növün� t�sadüf olunurdu. V�l taylar�n�n uzunlu�u t�xmin�n 1,5-1,7 m-� q�d�r, eni 60-70 sm, qal�nl��� is� 7-8 sm olurdu. Döyüm prosesini sür�tl�ndirm�k v� m�hsuldar etm�k üçün v�lin i�l�k alt hiss�sind� aç�lm�� g�zl�r� x�rda da� parçalar� p�rçiml�nirdi. B�z�n bu da�lar� x�rda metal parçalar� il� d� �v�z edirdil�r. Bu is� döyüm prosesini xeyli tezl��dirm�y� imkan verirdi.

V�lin qabaq hiss�si bir q�d�r yuxar�ya do�ru qatlanm�� v�ziyy�td� düz�ldilirdi. Bunun say�sind� v�lin x�rmanda h�r�k�ti nizama sal�n�r v� kül��in topalan�b bir yer� y���lmas�n�n qar��s� al�n�rd�. V�lin qabaq hiss�sind� «v�lb�nd» adlanan düzbucaql� formal� xüsusi ç�x�nt� düz�ldilirdi. V�li boyunduru�a qo�maq üçün v�lb�ndin k�narlar�nda k�rt aç�l�rd�. V�lb�nd� keçiril�n ip v� ya z�ncir vasit�sil� v�l boyunduru�a birl��dirilirdi. V�l�, ad�t�n, t�k at v� ya bir boyun öküz qo�ulard�.

Tax�l döyümünd� vaxtil� da� v�ld�n d� istifad� olunmu�dur. Da� v�l, �sas�n, bazalt da��ndan haz�rlan�rd�. Onun uzunlu�u t�xmin�n 70-80 sm, eni 50-60 sm, qal�nl��� 18-20 sm, a��rl��� is� 70-80 kq-a q�d�r olurdu.10

�sas�n, da�avar bölg�l�rd� i�l�n�n da� v�lin gird� növün� d� t�sadüf olunurdu. Qab�r�al� formada yonulmu� gird� v�li h�r�k�t etdirm�k üçün onun h�r iki ba��nda oyuq aç�l�rd�. Da� v�lin a�ac ç�rçiv�sinin ox rolunu oynayan ç�x�nt�lar� h�min oyuqlara keçiril�nd�n sonra o, boyunduruq v� ya g�rd�nb�nd� qo�ulurdu.

Tax�l döyümünd� istifad� edil�n �n�n�vi �m�k al�tl�rind�n biri d� carcar olmu�dur. Naxç�van bölg�sind� geni� yay�lm�� carcar üç �sas hiss�d�n: ç�rçiv�, p�rli ox v� oturacaq olmaqla üç hiss�d�n ibar�t düz�ldilirdi. Dördbucaql� formada olan carcar ç�rçiv�sinin ortas�na p�rli ox keçirilirdi. Çarçar�n eni 1 m, uzunu 2-2,5 m olurdu. Carcar x�rmanda bir boyun qo�qu

Page 29: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

28

qüvv�si vasit�siml� h�r�k�t etdirilirdi. Çarçar h�r�k�t etdikc� ox f�rlan�r v� d�mir di�l�r kül��i do�ray�b �zirdi. Lakin carcar vasit�sil� sünbüll�r kifay�t q�d�r �zilm�diyind�n onlar�n bir qismi «diri» qal�rd�. Ona gör� d�, tax�l sünbülü x�rdalan�b «d�n� dü��nd�n» sonra, çox vaxt carcardan sonra x�rmanda a�ac v�l sürülürdü.11

X�rmanda tax�l döyümü zaman� a�ac yaba, �ana, kür�k, x�lbir, �adara, hövs�r v� b. �m�k al�t v� vasit�l�rind�n istifad� edilirdi. Q�dim tarix� malik olan bu al�tl�rin, dem�k olar ki, ham�s� XIX �sr� q�d�r g�lib çatm��d�r.

Tax�l döyülüb qurtarandan sonra sovrulub bir k�nara «t��» y���l�r, x�rmanda qalan saman y��an vasit�sil� topalan�r, sonra da s�b�t v� ya çal� araba il� da��n�b samanl��a y���l�rd�.

Dig�r d�nli bitkil�rd�n f�rqli olaraq, ç�ltik döyülüb b�limd�n ç�xar�landan sonra h�m d� s�rilib qurudulur v� t�krar dib�k v� ya ding vasit�sil� döyülüb q�lafdan t�mizl�nirdi.

Bütün bu prosesl�r bit�nd�n sonra d�nli bitkil�r kirkir� v� ya d�yirman vasit�sil� üyüdülüb yarma, yaxud un hal�na sal�n�rd�. Az�rbaycanda unüyütm� vasit�l�rinin tarix�n su d�yirman� v� h�ngli d�yirman olmaqla iki ba�l�ca tipoloji növü yay�lm��d�r. H�m d� su d�-yirman�n�n alt çarxl� növü s�ciyy�vi olmu�dur. «Malakan d�yirman�» adlanan yan çarxl� su d�yirmanlar� XIX �srin ikinci yar�s�ndan etibar�n d�b dü�mü�dür. Dig�r d�nli bitkil�rd�n f�rqli olaraq düyü dib�k vasit�sil� �zilib üyüdülür v� un hal�na sal�n�rd�.

Ç�ltiyi q�lafdan t�mizl�m�k üçün nisb�t�n geni� yay�lm�� döyüm al�tl�rd�n biri d� ding olmu�dur. Az�rbaycanda tarix�n dingin ayaq v� �l dingi olmaqla iki �sas növü yay�lm��d�r.

Ding yerli ustalar t�r�find�n pal�d, qoz, �abal�d v� möhk�m oduncaql� a�ac növl�rind�n haz�rlan�rd�. Ayaq dinginin qabaq hiss�sind� gird� çala, arxa hiss�sind� bir cüt qol olurdu. Ding a�ac� ox vasit�sil� h�min qollar�n aras�na sal�n�r v� t�pm� yolu il� qald�r�l�b-endirilirdi. Dib�yin di�li dimdiyi çalaya doldurulmu� ç�ltiy� d�ydikc� onu q�lafdan ay�r�b t�mizl�yirdi.

Ç�ltiyi vaxt� il� su dingi vasit�sil� d� döyüb t�mizl�mi�l�r. Bu tip dingl�r Az�rbaycan�n bütün ç�ltikçilik bölg�l�rind� geni� yay�lm��d�. Qurulu�una v� istehsal gücün� gör� su dingi ayaq dingind�n f�rql�nirdi. Su dingi nov, p�r (su çarx�), �apalaql� ox, ding qolu, döy�c v� 5-6 �d�d gird� çaladan ibar�t düz�ldilirdi.

Dingl�rin çarx�na birl��dirilmi� ox f�rland�qca onun üz�rind�ki �apalaqlar dingin qollar�na toxunaraq onlar� mü�yy�n q�d�r yuxar�ya qald�r�b burax�rd�. Bel�likl�, qollar z�rbl� a�a�� enib ding çalas�ndak� ç�ltik d�nl�rinin qab���n� ç�xar�rd�. Su dingl�ri, ad�t�n, 4-6 qollu düz�ldilirdi.12

�n�n�vi �m�k al�tl�rinin böyük bir qismi s�n�t istehsal� il� ba�l� olmu�dur. S�n�t v� pe�� sah�l�rind� i�l�n�n �m�k al�tl�rinin z�ngin tipoloji növl�ri z�man�miz�d�k g�lib çatm��d�r.

2.S�n�tkarl�q al�tl�ri Az�rbaycan xalq� özünün çox�srlik tarixi �rzind� z�ngin s�n�t irsi yaratm��d�r. Ayr�-ayr�

s�n�t sah�l�rind� istehsal prosesinin t�l�bind�n as�l� olaraq, tarix�n müxt�lif növ �m�k al�tl�ri yaranm��d�r. Çox vaxt universal s�ciyy� da��yan bu al�tl�rin bir qismi ev pe��si v� s�n�t istehsal�n�n müxt�lif sah�l�rind� mü�t�r�k i�l�nmi�dir. Bununla bel�, xüsusi pe�� yönümlü �m�k al�tl�ri d� az deyildi.

Da�i�l�m� s�n�tind� sal da��n ç�xar�lmas� v� da��nmas� prosesind� külüng, ling, bel, kür�k, para (paz), yanpara (nalçaq), qalaqburun, gürz, g�rd�n v� s. kimi �m�k al�t v� vasit�l�rind�n istifad� edilmi�dir.

Da�yonma prosesind� ad�t�n, da� baltas�, di��k (t�v�r-di��k), düs�ri, d�zg�, küny�, gireh v� s. i�l�nirdi. B�z�k da��n�n cilalan�b haz�rlanmas�nda iri v� nar�n di�li törpü, yast�, üçgül, dördgül, yuvarlaq formal� («bülül») yey�, ülgü, küny�, p�rgar v� s. istifad� olunurdu.13

A�aci�l�m� s�n�tind� müxt�lif növ k�sici, de�ici, yonucu, oyucu, k�rtl�yici al�tl�r ba�l�ca yer tutmu�dur. A�ac�n k�silib do�ranmas� prosesind� xüsusi me�� baltas�, nacaq v� batman balta i�l�nirdi. Tay v� qo�a üzlü baltalardan f�rqli olaraq nacaq kiçik tiy�li v� yüngül olurdu. Polad tiy�li d�mir baltalar antik dövrd�n etibar�n d�b dü�m�kl�, tipologi bax�mdan tunc t�b�rzini xat�rlad�rd�. Bunlardan �lav�, a�ac h�m d� k�rki vasit�sil� yonulurdu. A�aci�l�m� s�n�tind� «�l k�rkisi» v� «ayaq k�rkisi» olmaqla, ölçü etibaril� bir-birind�n f�rql�n�n iki cür k�rki i�l�nirdi.

A�ac materiallar�n�n yonulmas�nda t�tbiq olunan �m�k al�tl�rinin �n mür�kk�b növü «xarrat d�zgah�» adlanan mexaniki yonma çarx� olmu�dur. A�aci�l�m� s�n�tind� yegan� mexaniki �m�k al�ti say�lan xarrat çarx�n�n �l v� su düvv�si il� h�r�k�t etdiril�n iki növü

Page 30: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

29

z�man�miz�d�k g�lib çatm��d�r. A�ac m�mulat�n�n yonulub hamarlanmas�nda dart� v� r�nd�, mexaniki yonma i�ind� lis�

v� �ydi, oyuq açmaq üçün bur�u (burov), lobur, matqab v� müxt�lif formal� isg�n� nö-vünd�n istifad� edilmi�dir.

A�ac ustalar�, xüsusil�, xarratlar haz�rlad�qlar� m�mulatlar� formaya salmaq v� onlara b�z�k verm�k üçün lis�, �ydi, ti��, x�tke� v� s. �m�k al�tind�n istifad� edirdil�r.

Saxs� m�mulat� istehsal�nda t�tbiq edil�n �m�k al�tl�ri aras�nda ba�l�ca yeri dulus çarx� tutmu�dur. Onun «�l» v� «ayaq» çarx� olmaqla, iki növün� t�sadüf edilir.

Yuvarlaq ��kild� olan �l çarx�n�n üst s�thi hamar, alt üzü is� qabar�n formada olmaqla ç�x�nt�l� düz�ldilirdi. �l çarx�n�n itmil formal� m�rk�z ç�x�nt�s� onu f�rlatmaq üçün ox rolunu oynam��d�r.

Az�rbaycan�n dulusçuluq s�n�ti m�rk�zl�rind� ayaq çarx�n�n yast� v� konusvar� olmaqla, iki formas� geni� yay�lm��d�r.

Dulus ustalar� i� prosesind� a�acdan düz�ldilmi� müxt�lif formal� «dulus b�ça��»ndan istifad� etmi�l�r. Hündür ölçülü qablar�n dibini hamarlamaq üçün tranc, dar bo�azl� qablar�n bo�az�n� formala�d�rmaq üçün qar�� çilik m�mulat�n� hamarlanma v� b�z�k t�rtibat�nda sat�l, iy, l�l�k, qaraqulaq tikan� v� b. �m�k al�tl�ri i�l�nirdi.14

Metali�l�m� s�n�ti sah�l�rind� �m�k al�tl�rinin daha geni� tipoloji növl�ri yaranm�� v� böyük bir qismi z�man�miz� q�d�r g�lib çatm��d�r.

Mis m�mulat�n�n haz�rlanmas�nda t�tbiq olunan istehsal prosesl�rinin (misin �ridilib «q�rs» hal�na sal�nmas�, istidöym� yolu il� onlar�n yast�lanmas�, çarxlama, nax��lama, qalaylama v� s.) t�l�bin� müvafiq olaraq, misg�r dükanlar�nda müxt�lif növ tutucu, k�sici, tapday�c�, s�x�c�, hamarlay�c� al�tl�rd�n istifad� olunmu�dur.

Mis�ritm� prosesind� qo�a v� tay körük, kür�, müxt�lif ölçülü gil q�lib, �rintini q�libl�r� tökm�k üçün böyük v� bala çömç�, �rintid� k�nar qat����� t�mizl�m�k üçün uzun d�st�kli ödr�nc v� s. istifad� olunurdu.15 Misg�rlik s�n�tind� �n ümd� prosesl�rd�n biri �ridilmi� mis q�rslar�n «tapun» adlanan uzun dimdikli tov ç�kisi vasit�sil� kollektiv sur�td� tapdan�b yast� t�b�q� hal�na salmaqdan ibar�t idi. Q�rs�n tapday�b yast�lanmas� prosesi v� k�silib p�staha hal�na sal�nmas� «qibl�» zindan üz�rind�, müxt�lif növ ç�kic, k�lb�tin, qayç� (gaz) vasit�sil� icra edilirdi. P�staha soyuduqca onu tov kür�sind� q�zd�r�b t�krar döyürdül�r.

Mis m�mulat�n�n ayr�-ayr� hiss�l�ri müxt�lif növ zindan («qibl�» zindan, «qulaql�» zindan) üz�rind� döyülüb müvafiq formaya sal�nandan sonra «cal�a» adlanan h�min hiss�l�rin k�nar� gaz vasit�sil� do�ran�b diliml�nirdi. Cal�alar�n «d�nd�» adlanan q�raq diliml�ri «yast�dodaq» k�lb�tin vasit�sil� «iç�ri-geri» olmaqla �yilib qatlan�rd�. Bundan sonra cal�a d�nd�l�ri bir-birin� keçiril�r�k a��z-a��za birl��dirilir v� zindan üz�rind� tapun il� tapdan�b a�a�� yat�zd�r�l�rd�. Bu �m�liyyat ba�a çatandan sonra cal�alar�n calaqlar� lehinl�nib bir-birin� birl��dirilirdi.

Mis m�mulat�n�n bir qismi haz�r olandan sonra çarxa verilib hamarlan�r v� onlar�n s�thind�n ç�kic izl�ri itirilirdi. Ona gör� d� �n�n�vi mis m�mulatlar� istehsal texnologiyas� bax�m�ndan «çarx�» v� «qaratapdaq» olmaqla iki qism� bölünürdü. Bütün bunlardan �lav�, mis qablar�n bir qismi «h�kkak» v� ya «yaz�ç�» adlanan n�qqa� t�r�find�n polad q�l�m v� h�kkak ç�kici vasit�sil� nax��lan�b b�z�dilirdi. Üz�rind� �lav� �m�liyyat apar�ld��� üçün nax��lanm�� qablar «izaf�», nax��s�z qablar is� «xara» adlan�rd�.

D�mir m�mulat�n�n haz�rlanmas�nda müxt�lif çe�idli istehsal l�vazimat� v� al�tl�r: körüklü kür� (qo�a v� tay körük), zindan («qibl� zindan», «yumru zindan», «qulaql� zindan», «nalb�nd zindan�»), m�ng�n�, tutqac (q�dgir), müxt�lif formal� k�lb�tin (yast�dodaq k�lb�tin, sac k�lb�tini, novlu k�lb�tin, nal-m�x k�lb�tini), ç�kic (gürz, tay�lli, naldöy�n, m�xk�s�n, nalb�nd ç�kici), sünb�, q�lib, q�l�m, qayçı (tayd�st�, qo�ad�st�, ayaq qayç�s�), yey� (bal�qbeli, bülül, yast�, üçgül, dördgül), törpü (iri, miyan�, nar�n di�li), çarx (xart), gir�, q�ra v� s. i�l�nirdi.16

�n�n�vi metali�l�m� s�n�tind� istifad� olunmu� �m�k al�tl�ri tipoloji z�nginliy� malik olmaqla yana��, h�m d� onlar�n xeyli qismi t�tbiq sah�l�ri üzr� spesifik s�ciyy� da��m��d�r. Nalb�nd, t�k�rçi v� yaxud z�rg�rl�rin i�l�tdikl�ri �m�k al�tl�ri bir-birind�n xeyli d�r�c�d� f�rql�nirdi.

�n�n�vi z�rg�rlik s�n�tind� z�rg�r kür�si, körük, m�ng�n�, zindan, ç�kic, k�lb�tin, h�dd�,

Page 31: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

30

simke�, z�rr�din, z�rr�bin, q�l�m, biz, sümb�, b�çaq, matqab, buta, hövn�, yey�, maqqa�, m�h�k da�� v� s. kimi müxt�lif növ �m�k al�tl�rind�n istifad� edilmi�dir.

Gön-d�ri m�mulat�n�n haz�rlanmas� ba�qa sözl�, dabbaql�q s�n�tind� istifad� olunan �m�k al�tl�rin� s�y�r�ac, �üfr�, b�çaq (gorda), ti��, qa�ov, q�rov, v�r�çü, do�anaq, x�rcü, xortaçü, s��alçü, oxlov, qulaba, çapas�ng v� s. daxil idi.

Bunlardan �lav�, papaqç�l�q, kürkçülük, ba�maqç�l�q, ç�km�çilik, çar�qç�l�q, pin�çilik, s�rracl�q, qaltaqç�l�q, palanduzluq, h�llacl�q v� b. s�n�t sah�l�ri bir s�ra spesifik �m�k al�tl�ri il� ba�l� olmu�dur. M�s�l�n, ba�maqç� dükanlar�nda �ndaz� (ülgü), q�lib, ç�rm�ki, mix�t, xul, k�rki, p�daval, biz, iyn�, gazan, tükt�p�n v� s. vasit�sil� icra olunan �m�liyyatlar�n çoxu «d�zg�» adlanan alçaq miz üz�rind� görülürdü. Yaxud s�rracl�q s�n�tind� c�ld�, p�rgar, sünb�, �ax�k, iyn�, biz ba�l�ca yer tuturdu.

Toxuculuq, boyaqç�l�q, hörm�, tikm� kimi s�n�t sah�l�ri bir s�ra d�zgahlara, �m�k al�ti v� istehsal l�vazimat�na malik idi.

Toxucu d�zgahlar�n�n sabit v� müt�h�rrik, üfiqi v� �aquli olmaqla, müxt�lif tipoloji növl�ri yaranm��d�r.

3.Musiqi al�tl�ri Az�rbaycan xalq� özün� m�xsus z�ngin musiqi m�d�niyy�ti v� musiqi al�tl�ri yaratm��d�r.

Haz�rda Az�rbaycan n�inki t�kc� ��rq al�mind�, h�tta bütün dünyada günd�n-gün� çiç�kl�n�n v� inki�af ed�n z�ngin musiqi m�d�niyy�tin� malik bir ölk� kimi tan�nmaqdad�r.17

H�yati gerç�kliyi xo�, oynaq v� h�zin t�ran�l�rl� �ks etdir�n musiqi s�n�ti insanlar�n m�n�vi al�mini z�nginl��dir�n, onlar�n q�lbind� emosional duy�ular oyadan qüdr�tli sosial amil olmaq etibaril� xalq�m�z�n m�i��tind� �srl�r boyu m�d�ni-t�rbiy�vi v� s�f�rb�redici rol oynam��d�r.

Tarix boyu xalq h�yat�n� mü�ayi�t ed�n, onun özünün f�al i�tirak� il� yarad�lm�� h�min ritm v� t�ran�l�ri s�sl�ndirib ifa etm�k üçün bir s�ra müsiqi al�tl�ri d� yarad�lm��d�r. Zaman keçdikc� t�kmill��ib müasir kamil görk�m� dü�mü� h�min al�tl�r s�sl�ndirm� üsul v� vasit�l�rin� gör� simli, n�f�sli (üfürülm�) v� z�rb musiqi al�tl�ri olmaqla üç �sas qrupa ayr�l�r.

Simli musiqi al�tl�ri. �n�n�vi simli musiqi al�tl�rini qopuz, saz, tar, kamança, t�nbur, ud, rübab, ç�ng v� s. il� t�msil etmi�dir. Bununla yana��, vaxtil� Az�rbaycanda «setar» adlanan üçsimli musiqi al�tind�n d� istifad� olunmu�dur. Musiqi�ünaslar onu t�nburun bir növü v� saz�n ulu �cdad� hesab edirl�r.18

Simli musiqi al�tl�ri s�sl�ndirm� vasit�sin� gör� yayl� (kaman�li), barmaq v� ya mizrab (t�zan�) il� çal�nan «dartma» al�tl�r� bölünür.

Bunlardan �lav�, Az�rbaycanda yay�lm�� simli musiqi al�tl�ri s�ras�nda zahiri görk�mi etibaril� qanonu xat�rladan, h�m simli, h�m d� z�rb al�ti kimi istifad� olunan santura da t�sadüf edilir. Santur bir cüt kiçik çubu�un ucunu siml�r� toxundurmaqla çal�n�rm��. Nizami G�nc�vinin �s�rl�rind� dön�-dön� v�sf edil�n çoxsimli qanon kimi, santur da sonralar d�bd�n dü�üb i�l�k �h�miyy�tini itirmi�dir.

Simli musiqi al�tl�rinin �n q�dim tipoloji növü qopuz v� t�nbur olmu�dur. Xalq çal�� al�tl�rinin bu arxaik növl�rinin h�r ikisi ilk vaxtlar üçtelli, y�ni üçsimli olmu�dur. Sonralar zaman keçdikc� xalq iç�risind�n ç�xm�� pe��kar çal��ç�lar onlar� t�kmill��dir�r�k siml�rin say�n� art�rm�� v� bel�likl� d�, çoxsayl� s�s rezonans� �ld� etm�k mümkün olmu�dur. Siml�rin art�r�lmas� öz növb�sind� onlar�n çana��n�n, qolunun v� sim ba�lanan a��ql���n�n t�kmill��ib d�yi�m�sin� g�tirib ç�xarm��d�r. Bütün bu t�kmill��m�l�r n�tic� etibaril� simli musiqi al�tl�rinin saz, tar, ud, kamança v� s. kimi z�ngin tipoloji növl�rinin yaranmas� il� n�tic�l�nmi�dir.

Saz. Az�rbaycan xalq çal�� al�tl�rinin �n m�lah�tli melodik s�s tembrin� malik növü olmaq etibaril� öz ba�lan��c�n� qopuzdan alan saz çox böyük t�kamül yolu keçmi�dir. Saz havacat�n�n (zil, b�m, d�m) z�nginl��m�si il� �laq�dar olaraq saz�n siml�rinin v� p�rd�l�rinin say� artm��d�r. Bu s�b�bd�n d� onun «çanaq» adlanan gövd�si böyümü�, qolu uzanm��d�r.

Bir qayda olaraq, saz� pe��kar sazb�ndl�r ba�lam��lar. H�r eld�, obada pe��kar sazb�ndl�r çal���rd�. Saz «çanaq», «bo�az», «qol» v� «a��x» adlanan qulaqc�qlar olmaqla, qurulu� etibaril� dörd hiss�d�n ibar�t yonulub haz�rlanm��d�r. Ölçüsünd�n as�l� olaraq ona 5-6 �d�dd�n 10-15 �d�d� q�d�r «tel» adlanan sim qo�ulur. Siml�ri ba�lamaq üçün, saz çana��n�n arxas�na

Page 32: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

31

buynuzdan düz�ldilmi� ür�k formal� x�rda «nal», onun qolunun ba� hiss�sin� is� «a��k»lar keçirilir. Siml�ri nizama düzüb saz�n üst s�thind�n bir q�d�r aral� saxlamaq üçün çana��n arxa t�r�fin� v� qolun «a��xl��»�na x�r�k b�rkidilir. Mal buynuzu v� ya x�rda taxta parças�ndan k�rtl�nib düz�ldil�n x�r�k siml�rin s�sl�n�n hiss�sinin uzunlu�unu m�hdudla�d�rmaqla yana��, onlar�n s�s ehtizaz�n� çana�a ötürür v� bel�likl� d�, s�si gücl�ndirm�y� xidm�t edir. Bütün bunlardan �lav�, müxt�lif tembrd� s�s rezonans� yarada bilm�k üçün saz�n qoluna qoç ba��rsa��ndan düz�ldilmi� 10-14 �d�d «p�rd�» ba�lan�r. Saz�n b�m v� ya zil çal�nmas�ndan as�l� olaraq, onlar ba� p�rd�, orta p�rd�, �ah p�rd�, yast� p�rd�, ayaq p�rd� v� beç� p�rd� olmaqla bir-birind�n f�rql�ndirilir.

Saz�n çana��, ad�t�n, damarlar� çox s�x olan, el� bu s�b�bd�n d� yüks�k s�s rezonans� yarada bil�n tut a�ac�ndan yonulub haz�rlan�r. Saz�n çana�� 3-4 mm qal�nl���nda �ym� «qab�r�a»lardan qura�d�r�l�b ba�lan�r. Bunun üçün �vv�lc� ya� tut a�ac�ndan arxa t�r�fi enli, qaba�a do�ru t�dric�n nazilib trapez formas� k�sb ed�n qab�r�alar yonulub haz�rlan�r, son-ra onlar «�ym�» adlanan metal q�libl�r vasit�sil� �yilib müvafiq görk�m� sal�n�r. Qab�r�alar�n elastikliyini art�rmaq üçün �vv�lc� onlar qaynar suda «bi�irilib» kövr�kliyi azald�l�r. Daha sonra onlar�n h�r birini azca �yib müvafiq q�lib� ba�lay�r v� bir neç� gün bel� v�ziyy�td� saxlay�rlar. Sonra sar��n� aç�b �ym� buca��n� bir q�d�r d� darald�r v� qab�r�an� q�lib� yenid�n sar�y�rlar. Bu �m�liyyat� bir neç� d�f� t�krar etm�kl� çana�� �m�l� g�tir�c�k qab�r�alar�n h�r biri �yilib laz�mi h�dd� çatd�r�l�r v� kölg� yerd� qurudulur.

Növb�ti m�rh�l�d� qab�r�a �ym�l�ri sumbata ka��z� il� sürtülüb hamarlan�r v� a��z-a��za düzülür. Bir qayda olaraq, �ym�l�rin ensiz qabaq ba�� saz�n qövsvari formal� «bo�az»�na, enli arxa hiss�si is� çana��n «daban taxtas�»na a�ac çüy vasit�sil� b�rkidilir. Bundan �lav�, çana��n 2-3 yerind�n qab�r�a �ym�l�ri m�ftil «badaq»lar vasit�sil� bir-birin� tikilir.

Saz�n qolu qoz a�ac�ndan yonulub müvafiq formaya sal�nandan sonra onun «a��xl�q» adlanan k�ll�sind� matqab vasit�sil� müvafiq sayda de�ikl�r aç�l�r v� h�min de�ikl�r� taxtadan düz�ldilmi� «a��x» (qulaq) keçirilir. Qolun arxa ucu azca k�rtl�nib yonulandan sonra a�ac yap��qan� vasit�sil� çana��n «bo�az»�na yap��d�r�l�r.

Saz çana��n�n üstü nazik (2-3 mm) taxta lövh� il� qapan�r. Saz�n üzlüyü a�ac yap��qan� il� çana��n üst k�narlar�na yap��d�r�l�r.

Ölçüsünd�n as�l� olaraq «tavar», «orta» v� «cür�» olmaqla, saz�n müxt�lif növün� t�sadüf edilir.

Saz gil�nar a�ac�n�n qab���ndan düz�ldilmi� elastik t�zan� vasit�sil� çal�n�r. Simli al�tl�rin dig�r tipoloji növl�ri d� qurulu� v� çal�� prinsipi etibaril� saz�, yaxud onun

�cdad� say�lan t�nburu xat�rlad�rd�. Bunlar�n aras�nda ba�l�ca f�rq çal�� al�tinin çana��n�n v� a��xl���n�n forma v� qurulu�unda, siml�rin say�nda, qism�n d� çalma üsul v� vasit�l�rind� n�z�r� çarp�r. M�hz bu s�b�bd�n d� xalq çal�� al�tl�rinin ifaç�lar� çox vaxt «saz�nd�» adlan�r.

Tar – müs�lman ölk�l�rind� geni� yay�lm�� simli müsiqi al�ti olsa da, Az�rbaycan tar� t�kmillik s�ciyy�sin� gör� onlar�n ham�s�ndan seçilir.

Sazdan f�rqli olaraq, tar�n çana�� bütöv kötükd�n, h�m d� iki gözd�n ibar�t yonulub haz�rlanmaqdan �lav�, onun çana��n�n üzü taxta lövh� vasit�sil� deyil, kamançasaya�� bal�q d�risi v� ya mal ciy�rinin p�rd�si il� örtülür.

Tar�n qolunu çana�a düzgün oturtmaq üçün bala çana��n iç�risin� xüsusi dayaq taxtas� b�rkidilir.

Tar qolunun a��xl��� da formas�na gör� sazdan v� dig�r simli al�tl�rd�n f�rql�nir. Onun a��xl��� düzbucaql� qutunu xat�rlad�r.

Üz�rin� müxt�lif s�s rezonans�na malik siml�r düzülmü� tar mal buynuzundan yonulmu� mizrab vasit�sil� s�sl�ndirilib ehtizaza g�tirilir.

Simli al�tl�rin ikinci qrupuna «k�man�» adlanan yay vasit�sil�, sürtm� yolu il� çal�nan al�tl�r (kamança, t�nbur, rübab) daxildir.

Kamança – simli musiqi al�tl�ri iç�risind� çana��n�n kür�vi formada olmas�na, qolunun p�rd�siz qalmas�na v� nazik çubu�a ba�lanm�� bir ç�ng� at saça��ndan haz�rlanm�� kaman� vasit�sil� çal�nma üsuluna gör� seçilir. Kamança çal�nma t�rzin� gör� d� f�rql�nir. Sin�d� çal�nan saz v� tardan f�rqli olaraq o, sol q�ç�n üz�rind�, «�i�» adlanan ucu düyürc�kli xüsusi

Page 33: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

32

metal mil vasit�sil� dik tutulur v� kaman�nin köm�yi il� s�sl�ndirilir. Son d�r�c� t�sirli s�s tembrin� malik olan kamança lirik musiqi növl�rinin ifas�nda xüsusil� göz�l t�sir ba���lay�r.19

T�nbur – üçsimli q�dim musiqi al�ti olub zahiri görünü�ü etibaril� saz� xat�rlad�r. T�nburun çana�� saza nisb�t�n xeyli kiçik, qolu is� ondan uzun olmu�dur. T�nburun siml�ri sa� �lin ��had�t barma��na tax�lm�� «naxun�k» adlanan polad halqan�n qarma�� il� dart�l�b ehtizaza g�tirilm�kl� s�sl�ndirilmi�dir.20

Rübab - Simli musiqi al�tl�rinin q�dim növl�rind�n olan rübab vaxtil� Yax�n ��rq xalqlar�n�n musiqi m�i��tind� geni� yay�lm��d�r. Orta �srl�rd� Az�rbaycan�n kübar m�clisl�rind� d� rübab çox sevil�n musiqi al�tl�rind�n olmu� v� klassik �airl�rimiz t�r�find�n dön�-dön� v�sf edilmi�dir.

Müs�lman ölk�l�rind� geni� inti�ar tapm�� rübab ilk vaxtlar 3 siml� çal�nm��d�r. Zaman keçdikc� rübab�n s�s rezonans�n� art�rmaq üçün ona bir neç� �lav� sim d� qo�ulmu�dur. Müasir rübablar mal buynuzundan qayr�lm�� mizrabla s�sl�ndirilir.21

Ud – mizrabla çal�nan 5-6 simli musiqi al�ti olub orta �srl�rd� Yax�n ��rq ölk�l�rind� geni� yay�lm��d�r. Çana��n�n v� k�ll�sinin formas�na gör� dig�r simli musiqi al�tl�rind�n f�rql�n�n ud, �sas�n, elitar kübar m�clisl�ri üçün s�ciyy�vi çal�� al�ti say�l�r. Müt�x�ssisl�rin fikrinc�, çox q�dim tarix� malik olan ud �vv�ll�r dördsimli olmu�, müasir ud is� alt�simli musiqi al�tidir.22

Bunlardan �lav�, vaxtil� Az�rbaycanda bir s�ra simli musiqi al�tl�ri d� mövcud olmu�dur ki, onlar m�hdud miqyasda yay�lmaqla, sonralar t�dric�n aradan ç�xm��d�r. Bel� al�tl�rin s�ras�nda çoxsimli qanon (72 sim) v� santur mühüm yer tutmu�dur.

Görk�mli Az�rbaycan �airl�ri Nizami v� Füzuli t�r�find�n m�h�bb�tl� v�sf edil�n bu çal�� al�tl�ri il� yana��, keçmi�d� hakim zümr�l�r aras�nda c�ng d� d�bd� olmu�dur. C�ngin ilk v�t�ni Misir hesab olunur. Sonralar o, buradan �ran v� dig�r ��rq ölk�l�rin� yay�lm��d�r.23

Orta �srl�rd� qanon v� santur kimi, c�ngi d� dinl�m�yi, onun m�lah�tli s�sind�n xo�hal olub m�stan� �erl�r söyl�m�yi �airl�r d� çox sev�rdil�r. Bu c�h�td�n Nizami G�nc�vinin c�ngin v�sfin� h�sr olunmu� a�a��dak� �eiri olduqca s�ciyy�vidir:

Çald�qca badamgöz dilb�r n��m�kar, Siml�rin üstün� tökül�r saçlar. Nazla dill�ndikc� o ip�k siml�r Sökülüb tökül� ip�k geyiml�r. S�n q�z�l dey�s�n g�l�r�k dil�, O da cavab ver� ç�ngin s�si il�.24

Ç�ngin s�sind�n cu�a g�lib q�z�l söyl�y�n �airin bu beytl�rind�n b�lli olur ki, �vv�la,

keçmi�d� ç�ngi, �sas�n, dilb�r n��m�kar, y�ni mü��nni qad�nlar özl�ri çalard�lar; ikincisi, ç�ngin tell�ri XII �srd� h�l� d� ip�kd�n ç�kilirmi�; üçüncüsü, ç�ng müst�qil çal�nan musiqi al�ti olmaq etibaril� oxunan, yaxud b�dah�t�n söyl�nil�n q�z�li melodik halda mü�ayi�t ed�rmi�.

Qövsvari formal� �yri qola v� ona birl��dirilmi� düz daya�a malik olan ç�ng� müxt�lif uzunluqda ip�k tel v� ya siml�r ba�lanarm��. XV �srd� ya�am�� görk�mli musiqi�ünas �bdülq�dir Mara�i «H�ft-cam» �s�rind� ç�ng� 24 �d�d sim qo�uldu�unu söyl�yir.25

Ç�ng musiqi m�clisl�rind� öz mövqeyini XVII �srd� h�l� d� itirm�mi�dir. Musiqi al�tl�rinin tarixi il� m���ul olan müt�x�ssisl�rin fikrinc�, son orta �srl�rd� ç�ngin üçbucaq formal� 6 simli v� düzbucaql� qutuya b�nz�y�n çoxsimli növl�ri mövcud olmu�dur.26 Sonralar ç�ng t�dric�n musiqi m�clisl�rind� öz mövqeyini itirib aradan ç�xm��d�r.

B�rb�t – saza b�nz�r simli musiqi al�tl�rind�n olub q�dim tarix� malikdir. �r�b m�n��li ad�ndan b�lli olur ki, Az�rbaycanda o, �slam dininin yay�lmas� il� �laq�dar olaraq, erk�n orta �srl�rd� peyda olmu�dur. Nizami v� Xaqani �s�rl�rind� ad�n�n ç�kilm�si bir daha göst�rir ki, XII �srd� b�rb�t h�l� d� musiqi m�clisl�rind� d�bd� olan simli çal�� al�tl�rind�n biri idi. Son-ralar klassik �airl�r t�r�find�n ad�n�n ç�kilm�m�si onun istifad�d�n ç�xd���n� göst�rir.

�n�n�vi musiqi al�tl�rinin, o cüml�d�n simli çal�� al�tl�rinin tipoloji növl�rinin xeyli qismi �r�b m�n��li istilahlarla adlanmaqla, ümumi müs�lman m�d�niyy�ti il� üzvi sur�td� ba�l�d�r. M�lum oldu�u kimi, müs�lman m�d�niyy�tinin t���kkülünd� v� sonrak� inki�af�nda

Page 34: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

33

Az�rbaycan xalq� yax�ndan, f�al i�tirak etmi�dir. Bu yax�nl�q v� do�mal�q müs�lman möhürü da��yan ümumi musiqi m�d�niyy�tin� xas olan çal�� al�tl�rinin ox�arl���nda ayd�n izl�nilir.

Bir s�ra simli musiqi al�tl�rinin t�kmill��m�sind� v� onlar�n yeni tipoloji növl�rinin yaranmas�nda Az�rbaycan�n görk�mli musiqi xadiml�rinin d� sanball� �m�yi olmu�dur. Bu c�h�td�n Az�rbaycan musiqi�ünaslar�ndan S�fi�ddin Urm�vinin, �bdülq�dir Mara�inin, Sad�qcan ad� il� m��hur olan görk�mli tarz�n Mirz� Sad���n xüsusil� böyük xidm�tl�ri olmu�dur. M�s�l�n, böyük Az�rbaycan musiqi�ünas� S�fi�ddin Urm�vi (1230-1294) «mu�ni» v� «nüzh�» adl� çoxsimli musiqi al�tl�rini icad etmi�dir.27 Zahiri görünü�c� ç�ng� b�nz�y�n mu�ni 81 sim� malik olmu�dur.28

N�f�sli musiqi al�tl�ri tipoloji z�nginliy� malik olub, sümsü, tüt�k, zurna (züy), ney, nay, k�r�nay, balaban (bülban), tulum, �rg�nun, seypur, n�fir, �ahn�fir, mizmar, musiqar v� s. il� t�msil edilmi�dir.

Bunlar�n aras�nda material�n�n b�sit (qar��) olmas�na v� asan �ld� edilm�sin� gör� sümsü, tüt�k v� ney daha kütl�vi s�ciyy� da��m��d�r. Bu al�tl�ri icad ed�nl�r d�, onlar� s�sl�ndir�nl�r d� sad� �m�k adamlar� olmu�lar. El� bu s�b�bd�n d� el aras�nda tüt�y� çox vaxt «çoban tüt�yi» d� deyilir.

Tüt�k – Sümsü kimi, tüt�k d� qar��dan düz�ldilmi�dir. Sümsüd�n azca böyük olan (uzunlu�u 30-35 sm) tüt�yin üfürül�n ucuna a�acdan yonulmu� nazik «dilç�k» keçirilir v� bunun say�sind� hava ax�n�n�n fasil�sizliyi v� q�na�tl� s�rf olunmas� t�min edilir.

Tüt�yin üz�rind� 7, alt�nda 1 de�ik aç�l�r v� bunlar� barmaqla qapay�b açmaqla, ondan ç�xan s�sin ucal���, ah�st�liyi v� m�lah�ti t�nziml�nir. Haz�rda tüt�k t�kc� qar��dan deyil, a�ac v� misd�n d� düz�ldilir.

Balaban - çox q�dim zamanlardan Az�rbaycanda geni� yay�lm��d�r. F�rdi üfl�m� musiqi al�ti olmaq etibaril� o, h�m saz�nd� d�st�sinin t�rkibind� mü�ayi�tçi (d�mke�), h�m d� müst�qil çal�� al�ti kimi istifad� olunmaqdad�r.

�sas�n, toy-düyün v� dig�r el ��nlikl�rind� istifad� olunan balaban tut v� ya �rik a�ac�ndan tüt�ksaya�� lül� formas�nda düz�ldilm�kl�, üz�rind� 8, alt�nda bir �d�d de�ik aç�l�r. Üfürülmü� hava ax�n�n� t�nziml�m�k üçün onun ba��na qar�� qab���ndan yonulub düz�ldilmi� mü�tük tax�l�r. Mü�tüyün dilç�kl�ri yast� hala sal�nd���ndan el aras�nda ona «yast� balaban» da deyilir. Musiqi avaz�n�n kökünü d�yi�dirm�k üçün mü�tüyün ortas�na müt�h�rrik x�r�k keçirilir. Orta �srl�rd� balaban Yax�n ��rq ölk�l�rind� «bülban» ad� il� geni� yay�lm��d�r.29

Ney - qar��, a�ac v� ya bürüncd�n lül� formas�nda düz�ldilm�kl�, uzunlu�u 60-70 sm-� çat�r. Onun üz�rind� 3-d�n 6-ya q�d�r gird� de�ik aç�l�r. Bu de�ikl�rin qapan�b aç�lmas� il� s�s t�ran�l�rinin müxt�lif ucal�qda ç�xmas� t�min olunur.

N�f�sli musiqi al�tl�rinin bu tipoloji növl�rinin h�r üçü h�m forma v� qurulu� etibaril�, h�m d� çal��-s�sl�ndirilm� t�rzin� gör� bir-birin� çox yax�n olub t�klikd� s�sl�ndiril� bilir. Onlar�n h�r birinin köm�yi xudmani çal�� m�clisini yola verm�k, musiqisev�rl�rin könlünü ox�amaq olurdu.

Nay - Tipoloji c�h�td�n, xüsusil� çal�� t�rzin� gör�, ney� çox yax�n olan n�f�sli musiqi al�tl�rind�n biri olmaq etibaril� nay çox gur, uca-zil s�si il� seçilmi�dir. Nay�n lül�sin� b�rk hava ax�n� üfürm�kl�, çox uca, h�m d� gur s�s havacat� �ld� olunmu�dur. El� bu s�b�bd�n d�, onu �min-amanl�q, toy-düyün m�clisl�rind� s�sl�ndirm�k olmurdu. Güclü hava ax�n� nay�n lül� bo�lu�unda gur v� uca s�s titr�yi�i �m�l� g�tir�r�k, t�ran�ni zil� ucald�rd�. El� bu s�b�bd�n d� o, h�rbi çal��ç�lar d�st�si üçün s�ciyy�vi musiqi al�ti say�lm��d�r.30

Nay�n haray� köç�b�� türk tayfalar� aras�nda tarix�n s�f�rb�redici siqnal, köç v� ya yürü� üçün x�b�rdarl�q i�ar�si rolunu oynam��d�r.

K�r�nay - Ad� «böyük nay» m�nas�n� bildir�n bu n�f�sli musiqi al�ti 3 m-� q�d�r uzunluqda olub mis v� ya tuncdan sonlu�u gen�l�n boru formas�nda düz�ldilmi�dir. K�r�nay� çalmaq üçün onun yuxar� ba��na mü�tük tax�l�rd�. K�r�nay�n s�s avaz� olduqca gur, �idd�tli v� güclü olub çox uzaqlara yay�larm��. Keçmi�d� k�r�nay �sas etibaril� h�rbi musiqi al�ti kimi i�l�dilmi�dir.31 Keçmi� musiqi m�i��tind� k�r�naydan, h�mçinin r�smi x�b�rl�ri �haliy�

� Az�rbaycanda tarix�n yaylaq v� q��laq ��raitind� otarma maldarl�q t�s�rrüfat� il� m���ul olmu�, müt�h�rrik m�i��t t�rzi keçirmi� elat �halisi «köç�b�» adlanm��d�r.

Page 35: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

34

çatd�rmaq m�qs�dil� bazar v� meydanlarda car ç�km�k, yaxud k�ndirbaz oyunlar� v� xalq tama�alar�na camaat� s�sl�yib toplamaq üçün istifad� ed�rmi�l�r.

K�r�nay son orta �srl�rd� Az�rbaycanda özünün i�l�k �h�miyy�tini h�l� d� itirm�mi�dir. Görk�mli alman s�yyah� E.Kempfer 1683-cü ild� Az�rbaycanda olark�n k�r�naydan istifad� olundu�unu v� onun uzunlu�unun 2 m-� çatd���n� x�b�r vermi�dir.32

Sonralar müs�lman ölk�l�rinin bir qismind�, o cüml�d�n Az�rbaycanda k�ranay özünün �m�li �h�miyy�tini itirib aradan ç�xm��d�r.

Az�rbaycan�n �n�n�vi boru formal� n�f�sli musiqi al�tl�ri aras�nda güclü s�s tembri il� seçil�n zurna, �eypur, n�fir, �ahn�fir xüsusi yer tutmu�dur.

Zurna. Toy-düyün, böyük ziyaf�t m�clisl�ri, kütl�vi el ��nlikl�ri, ad�t�n, zurna s�dalar� il� yola verilmi�dir.

�rik a�ac�ndan yonulub a�z� gen, arxas� dar olub boru formas�nda haz�rlanan zurnan�n üz�rind� 7, alt�nda 1 �d�d de�ik aç�l�r. H�min de�ikl�r barmaqlar�n ucu il� örtülüb aç�ld�qca zurnaya üfürülmü� hava ax�n� müxt�lif s�ciyy�li s�sl�rin ah�ngdar avaz�n� �m�l� g�tirir. Hava ax�n�n� t�nziml�yib onun fasil�sizliyini t�min etm�k v� bel�likl� d�, küyü ah�ngdar musiqi t�ran�l�rind�n ibar�t s�sl�r �m�l� g�tirm�y� s�rf etm�k üçün zurnan�n nazik ucuna mü�tük keçirilir. Mü�tük qar�� qab���ndan yonulmu� bir cüt nazik lövh�cikd�n ibar�t olub, a�acdan düz�ldilmi� «x�r�k» vasit�sil� t�nziml�nir.

Müt�h�rrik v�ziyy�td� olan x�r�yi mü�tük boyunca ir�li-geri ç�km�kl�, qar�� dilç�kl�rinin aras�ndak� bo�lu�un ölçüsü d�yi�dir� bilir. Bel�likl�, zurnan�n zil s�sini b�m h�ddin� endirm�k imkan� yaran�r. Zurnan�n mü�tüyün�, h�mçinin, sümükd�n yonulma, sikk� formal� dair�vi lövh�cik keçirilir.

Q�dim tarix� malik olan zurnan�n «as�fi», «�r�bi», «�c�mi», «qaba», «qara», «s�habi», «cür�» zurna olmaqla müxt�lif növl�ri yaranm��d�r.33

Zurnan�n nisb�t�n böyük növü «sur», «surna», yaxud «surnay» adlanmaqla, daha güclü, �idd�tli v� qulaq bat�r�c� s�s� malik olmu�dur.34

N�fir. Misd�n boru ��klind� düz�ldilmi� n�f�sli al�tl�rd�n olan n�firin s�si k�r�naya nisb�t�n az gurultu vermi�dir. K�r�naydan bir q�d�r q�sa olan n�firin k�l buynuzu t�ki �yilmi� növü «�ahn�fir» adlanm��d�r. Müt�x�ssisl�rin fikrinc�, vaxtil� �ahn�firi m�hz k�l buynuzundan düz�ldirmi�l�r.35

N�firin mü�tüyü zurnasaya�� qar�� qab���ndan yonulub haz�rlanm��d�r. K�r�nay v� �eypur kimi n�fir d� h�rbi s�ciyy�li n�f�sli musiqi al�ti olub XIX �srd�n etibar�n istifad�d�n ç�xm��d�r.

�eypur. �r�bc� boru m�nas�n� ifa ed�n �eypur istilah�, h�mçinin, h�rb s�n�ti üçün s�ciyy�vi n�f�sli musiqi al�tini bildirmi�dir. �sas�n döyü�ün ba�lanmas�, yaxud bitm�si siqnal�n� bildirm�k m�qs�dil� i�l�nmi�dir. K�r�nay kimi, misd�n uzun boru ��klind� düz�ldil�n �eypurun a�z� xeyli gen olmu�dur. H�rbi musiqi al�ti say�lan �eypurdan, h�mçinin ölk�nin üz�rini dü�m�n t�hlük�si alan zaman haray qoparan s�f�rb�redici musiqi al�ti kimi d� istifad� olunmu�dur. Keçmi�d� ��rq ��h�rl�rind� �eypur �halini r�smi hökm v� s�r�ncamlardan hali etm�k üçün d� i�l�nmi�dir.

Tulum. Q�dim tarix� malik n�f�sli musiqi al�tl�rind�n biri olmaq etibaril� tulum mür�kk�b t�kamül yolu keçmi�dir. Z�man�miz�d�k g�lib çatm�� tulum iki hiss�d�n - a��lanm�� davar d�risind�n tikilib iç�risin� hava üfürül�n tuluqdan v� onun qollar�na keçirilmi� zurnaya b�nz�r n�f�sli musiqi al�tind�n ibar�tdir. Tulumda, musiqi çalmaq üçün, ad�t�n, ona bir �d�d qar�� lül�, 1-2 �d�d mü�tük keçirilirdi. Lül� vasit�sil� tulum vaxta��r� hava il� doldurulur, mü�tükl�r� tax�lm�� lül�l�rd�n biri il� musiqi çal�n�r, dig�ri il� züy tutulur. Bunun üçün tulumçu onu qoltuqda tutub s�xmaqla içind�ki havan� arams�z olaraq çal�� al�tin� ötürür v� sa� �lin barmaqlar� il� ist�nil�n havan� çal�r, bu halda sol �lin barmaqlar� il� dig�r tüt�kd� züy tuturdu.

Musiqar. Q�dim musiqi al�tl�rind�n biri olan musiqar z�man�miz�d�k g�lib çatmam��d�r. Musiqar biri dig�rind�n azca uzun olan, 8 �d�d a�ac lül�d�n ibar�t olmu�dur.36 Lül�l�r� hava üfürm�kl� onlardan müxt�lif tembr� malik ah�ngdar s�sl�r ç�xar�l�rd�.

Z�rb musiqi al�tl�ri. Çox geni� tipoloji növ� malik olan z�rb musiqi al�tl�ri ç�xard�qlar� s�sin s�ciyy�sin� gör�, gumbultulu v� cingiltili olmaqla iki qrupa ayr�l�r. Bu al�tl�rin bir qismi h�rb s�n�ti il� üzvi sur�td� ba�l� olmu�, mü�yy�n bir hiss�si is� mülki s�ciyy� da��maqla m�i��t

Page 36: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

35

��nlikl�rind�, xüsusil�, toy-düyünd� s�sl�ndirilmi�dir. Birinci qrup z�rb al�tl�ri kus, boxul, na�ara (qo�a na�ara), t�bil, d�f (qaval), dünb�k, dair�

v� s. il� t�msil olunmu�dur. Kus – Az�rbaycanda z�rb� vurmaq yolu il� s�sl�ndiril�n �n q�dim musiqi al�tl�rind�n biri

olmaq etibaril� kusun silindr��killi sa�ana�� çox böyük olmu�dur. Gövd�si t�bili xat�rladan kus mis v� ya bürüncd�n haz�rlanard�.37 H�rbi s�f�r zaman� böyük gövd�li kus öküz v� ya k�l arabas�nda apar�lar v� iki n�f�r t�bilçi t�r�find�n ba�� toppuzlu toxmaq vasit�sil� s�sl�ndiril�rdi.38 Bir qayda olaraq, kusun üz�rin� a��lanm�� gön ç�k�rdil�r. Çox vaxt toppuz v� ya d�y�n�yin ba��na parça, yaxud d�ri dolayarm��lar. B�z�n kus öküz v�t�rind�n düz�ldilmi� �allaq vasit�sil� s�sl�ndiril�rmi�.39

Kusun haray-h��ir qoparan gurultulu s�sini möt�dil hala salmaq üçün onun gövd�si kö�� il� dart�l�b tor ��klind� ba�lanard�.

H�rbi musiqi al�ti olmaq etibaril� kusun n�r� qoparan guppultusu sava� zaman� döyü�çül�rin qan�n� co�durur, z�f�r �zmini art�r�rd�. El� bu s�b�bd�n d�, döyü� zaman� kus çox vaxt dig�r h�rb çal�� al�tl�ri olan k�r�nay, n�fir, sur, �eypur il� birg� çal�nard�.

Musiqi�ünas müt�x�ssisl�rin fikrinc�, keçmi�d� kusun böyük, orta v� kiçik olmaqla, müxt�lif ölçül�ri mövcud olsa da, onlar�n ham�s� eyni ad da��m��d�r.40 E.Kempfer XVII �srin sonlar�nda Az�rbaycanda olark�n kusun uzunsov formal� böyük ölçülü növünü t�sbit etmi�dir.41

T�bil. Z�rb musiqi al�tl�rinin �n geni� yay�lm�� q�dim növü t�bil say�l�r. �vv�ll�r t�bilin sa�ana�� a�ac v� ya saxs�dan olmu�, h�r iki ba��na a��lanm�� dana d�risi (kosala) ç�kilmi�dir. �btidai t�bill�rin sa�ana�� çox böyük, h�m d� ellips formas�nda, ortas� is� xa�al olmu�dur.42 T�bil yumru ba�l� d�y�n�k vasit�sil� çal�nm��d�r.

Sonralar t�bil mis v� ya bürüncd�n haz�rlanmaqla, onun formas� d�yi�ib q�f hal�na dü�mü�dür. �n ba�l�cas� is�, a��l� d�ri t�kc� onun gen a�z�na ç�kilmi�dir. T�bilin s�sinin gurultusunu gücl�ndirm�k m�qs�dil� onun üz p�rd�si dart�l� halda saxlan�l�r. Bunun üçün üz p�rd�sinin k�nar halqalar�na keçirilmi� kö�� vasit�sil� t�bilin gövd�si çal-çarpaz ba�lan�r.43

Kus kimi, t�bilin d� üz p�rd�si çox vaxt qurd d�risind�n ç�kil�rdi. Onu, h�mçinin d�y�n�k vasit�sil� s�sl�ndir�rdi.44

T�bilin q�fvari kiçik növü «t�bil-bas» adlanmaqla, �n çox qu� ovu zaman� istifad� olunard�. Bu s�b�bd�n d� o, çox vaxt «�ahin t�bili» adlanm��d�r. �ahin, t�rlan, q�r�� v� dig�r «öyr�dilmi�» �l qu�lar� vasit�sil� ov ed�n ovçular onu at�n y�h�rinin sol böyrün� ba�layar v� s�sl�ndirm�kl� ov qu�unu geri ça��rard�lar.45

Keçmi�d� t�bil-bas, h�mçinin m�i��t musiqi al�ti kimi toy-düyün, ail� ��nlikl�rind� d� istifad� edilmi�dir. M�i��t ��nlikl�rind� çal�nan kiçik t�bil «n�qr�zan» da adlanard�.46

Na�ara. Gumbultulu s�s ç�xaran z�rb al�tl�rinin bir qismi kiçik sa�anaql� olmalar� il� s�ciyy�l�nir. Bunlar�n aras�nda na�ara xüsusi yer tutur. Na�aran�n silindrvari sa�ana�� �vv�ll�r saxs�dan, sonralar �ym�, nazik a�ac lövh�d�n haz�rlanm��d�r. Onun sa�ana��n�n h�r iki ba��na a��lanm�� d�rid�n üz p�rd�si ç�kilir.

Na�ara dig�r musiqi al�tl�rinin mü�ayi�ti il� çal�nmaqla �l, yaxud qo�a çubuqla s�sl�ndirilir. Balaban v� ya saz� mü�ayi�t etdikd� o �ll�, zurnan� mü�ayi�t etdikd� is� çubuqla çal�n�r.

Ölçüsünd�n as�l� olaraq na�aran�n «böyük», «bala», «cür�» adlar� il� b�lli olan müxt�lif növl�ri yaranm��d�r. Bundan �lav�, onun «qo�a na�ara», yaxud «döyr�» («daray») adlanan xüsusi tipoloji növl�ri d� yaranm��d�r.

Qo�a na�ara – biri kiçik, dig�ri böyük olmaqla bir-birin� ba�lanm�� bir cüt na�aradan ibar�tdir. Qo�a na�aran�n gövd�si saxs�dan, üz p�rd�si a��l� d�rid�n olub bir cüt çubuq vasit�sil� çal�n�r. Na�arasaya�� onlar�n da gövd�sin� çal-çarpaz ip ba�lan�r. H�min ipl�r vasit�sil� na�aralar�n üz p�rd�l�ri dart�l� v�ziyy�td� saxlan�l�r.

Doxul. Qo�a na�aradan f�rlqli olaraq, doxulun a�ac sa�anaqlar�n�n h�r iki ba��na a��l� d�ri ç�kil�rdi. H�m d� doxulun üz p�rd�l�ri çox vaxt qurd d�risind�n ç�kil�rdi. Doxulun bu növü daha gur s�sl�n�r v� h�rbi siqnal al�ti kimi istifad� olunard�.47

D�f (qaval). Dair�vi formaya malik olan d�fin sa�ana�� �rik a�ac�ndan düz�ldilir. Onun sa�ana��n�n diametri 35-45 sm, eni 6-7 sm-� çat�r. Gird� sa�ana��n bir t�r�fin� bal�q d�risind�n

Page 37: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

36

üz ç�kilir, iç�risin� is� cingiltili s�s ç�xarmaq üçün h�rl�m� halqac�qlar b�rkidilir. �vv�ll�r halqac�q �v�zin� sa�ana��n dövr�sin� z�nq�rovlar b�rkidil�rmi�.48

Dumbul. Gird� sa�anaql� z�rb al�tl�rinin geni� yay�lm�� tipoloji növl�rind�n biri d� dumbuldur. Onun sa�ana��n�n h�r iki t�r�fin� buzov v� ya qoyun d�risind�n üz ç�kilir. Dumbulçu (dumbul vuran) onun h�r iki t�r�fin� çubuqla z�rb� vuraraq s�sl�ndirir.

Dümb�k – gird� sa�anaql� z�rb al�tl�rinin �n kiçik ölçülü növü olan dümb�k �l il�, daha do�rusu, barmaqlar�n ucu il� s�sl�ndirilir.

�kinci qrup, y�ni z�rb al�tl�rinin bir qismi z�man�miz�d�k g�lib çatm��d�r. Orta �sr n�zm �s�rl�rind� «d�ray», «ç�r�s», «sinc», «z�ng», «z�nq�rov» v� s. kimi cingiltili s�s ç�xaran z�rb al�tl�rinin adlar�na t�sadüf olunur. Bu al�tl�rin bir qismi �xzetm� yolu il� Az�rbaycana da keçmi�dir. Onlar�n çoxu h�rb musiqi al�tl�rinin t�rkib hiss�si kimi i�l�nmi�dir.

Ç�r�s - Avropa m�n��li z�rb al�ti olub, orta �srl�rd� Az�rbaycana keçmi�dir. Nizami G�nc�vi «Xosrov v� �irin» poemas�nda onun xo� s�sini gec� qu�lar�n�n avaz�na b�nz�tmi�dir.49

D�ray. Ç�r�s kimi d�ray da �xzetm� z�rb al�ti olub, müst�qil s�sl�ndirilmir, dig�r çal�� al�tl�rini, xüsusil�, h�rbi musiqi al�tl�rini mü�ayi�t ed�rmi�. Musiqi�ünaslar orta �sr klassik �airl�rin �s�rl�rind�ki m�lumatlar� t�hlil ed�r�k, rus v� hind d�ray� olmaqla, bu z�rb al�tinin müxt�lif növl�rinin mövcud oldu�unu söyl�yirl�r.50

M�zh�r – d�rvi�l�r� m�xsus z�rbli musiqi al�ti say�l�rd�. Keçmi�d� d�rvi�l�r oxuyub-oynayan zaman m�zh�rin ritmik s�dalar� alt�nda r�qs ed�rdil�r.

Qa���ek. B�sit z�rb al�tl�rind�n biri d� qa��qlar vasit�sil� s�sl�ndiril�n v� cingiltili ritmik s�sl�r ç�xaran qa���ek olmu�dur. Bunun üçün bir cüt qa����n iç�risin� x�rda z�nq�rovlar doldurulandan sonra onlar� a��z-a��za qoyub qapay�r v� silk�l�yib s�sl�ndirirdil�r. Çox vaxt çal��ç� dig�r �lind� tutdu�u mili qa��qlara vurmaqla yeni növ s�sl�nm�l�r �ld� edirdi.51

Lakq�t�. Bu m�h�lli s�ciyy�li b�sit, h�m d� çox nadir musiqi al�tl�rind�n biri olmaq etibaril� q�dim tarix� malikdir. O, düzbucaql� formaya malik taxta qutudan ibar�t olub, çubuqla çal�nard�. Bir cüt çubu�u bo� qutuya vurduqca ah�ngdar s�sl�r ç�xar�l�r.

Lakq�t� ilk d�f� Lerik rayonunun da� k�ndl�rind�n musiqi�ünas �hm�d �sazad� t�r�find�n a�kar olunmu�dur.52

Sinc - cingiltili musiqi al�tl�rinin q�dim tarix� malik tipoloji növl�rind�n biri say�lan sinc mis, bürünc v� gümü� qat�����ndan haz�rlanm��, bo�qab formal� bir cüt böyük nimç�d�n ibar�tdir. Nimç�l�ri bir-birin� vurmaqla s�sl�ndirildikc� v� cingiltili s�s avaz� �ld� edilir.

Z�ng (�ax�ax) R�qqas�l�r, ad�t�n, r�qs ed�n zaman havacat�n ritmin� müvafiq cingiltili s�sl�r ç�xarmaq üçün bil�kl�rin� v� topuqlar�na «�ax�ax» adlanan x�rda z�nq�rovlardan ibar�t sar�� v� ya halqalar ba�layard�lar.

Ev-m�i��ti l�vazimatlar� XIX �sr v� XX �srin �vv�ll�rind� Az�rbaycan �halisinin t�s�rüfat h�yat� �kinçilik,

ba�ç�l�q, maldarl�q, qu�çuluq, bal�qç�l�q, ovçuluq, s�n�tkarl�q v� s. m���uliyy�t sah�l�ri il� üzvi sur�td� ba�l� olub, bir s�ra z�ruri m�i��t v�sit�sinin mövcud olmas�n� t�l�b edirdi.

��h�r v� k�nd �halisinin keçmi� m�i��tind� istifad� olunan �m�k al�tl�rinin bir qismi mü�t�r�k s�ciyy� da��maqla, h�m �kin t�s�rrüfat�nda, h�m d� s�n�t dükanlar�nda i�l�nilmi�dir. Bu m�nada �n�n�vi �kinçilik al�tl�rinin xeyli qismi (bel, kür�k, yaba, toxa, ��t� v� s.), habel� k�sici (balta, d�hr�, k�rki), de�ici (bur�u, matqab, isk�n�), döyücü v� tapday�c� (ding, ç�kic, toxmaq, �zm� v� s.) al�tl�r eyni zamanda keçmi� ��h�r v� k�nd ail�l�l�rinin z�ruri m�i��t l�vazimat� say�l�rd�. Bunlardan �lav�, bir s�ra ev müx�ll�fat�, xüsusil�, �zm�, döym�, üyütm�, çalxalama v� bi�irm� �m�liyyatlar�nda (h�v�ng-d�st�, kirkir�, �zm�, sacayaq, sac, kiy�, kürsü, t�ndir, �rsin, q�ra v� s.) s�rf ev m�i��ti s�ciyy�si da��yan �m�k vasit�l�ri idi. Bütün bunlarla yana��, keçmi� ev m�i��tind� q�nd çana��, q�nd ç�kici, qayç� (q�nd qayç�s�, xov qayç�s�, parça qayç�s�, q�rx�l�q), qa�ov, çanaq (daqqa) v� s. kimi z�ruri m�i��t vasit�l�ri mühüm yer tutmu�dur.

Az�rbaycan �halisinin ev m�i��tind� etnoqrafik bölg�l�r üzr� bir s�ra f�rqli xüsusiyy�tl�r yaranm��d�r. Ölk�nin �ks�r bölg�l�rind�, xüsusil�, m�rk�zi aran v� ��rq bölg�l�rind� ��h�r v� k�nd �halisinin m�i��t h�yat�n�n ba�l�ca prosesl�ri: yem�k, yatmaq, ev i�l�ri görm�k, asud� vaxt keçirm�k, m��v�r�t, söz-söhb�t v� s. dö��m� üz�rind� ba� verdiyind�n onun s�liq�-s�hmanl�

Page 38: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

37

saxlanmas�na, h�sir, keç� (n�m�d), palaz, xalça il� dö��nm�sin� xüsusi diqq�t yetiril�r, divar boyunca, dö��kç� (nimd�r), nü�ti, müt�kk�, bal�nc (nazbal��) düzül�rmi�. Bel� evl�rd� soyuq vaxtlarda dö��m�nin ortas�nda kürsü qura�d�r�lar, üz�rin� xüsusi «kürsü yor�an�» sal�narm��.

Bundan f�rqli olaraq, bir s�ra bölg�l�rd� ya�ay�� evind� taxt (login), çarpay�, b�zi ��h�r evl�rind� miz, masa v� s. qoyularm��. M�h�cc�rli taxta çarpay�lara �n çox ziyal� evl�rind� t�sadüf edil�rmi�.

Keçmi� ��h�r evl�rind� körp�l�r üçün be�ik, k�nd evl�rind� is� n�nni (yüyrük) �n ümd� m�i��t vasit�l�ri say�l�rd�. Bütün bunlardan �lav�, ya�ay�� evl�rinin çoxunda r�hil, sand�q v� mücrü ümd� m�i��t vasit�l�ri idi.

�n�n�vi m�i��t vasit�l�ri aras�nda müxt�lif növ p�rd� v� örtükl�r (qap�-p�nc�r�, taxça v� camaxatan p�rd�l�ri), p�rd�ba��, sallamanc, z�r�ndaz, yük üzü, g�rd�k, namazl�q, canamaz, süz�ni, boxçal�q v� mühüm yer tutmu�dur.

Varl�, �silzad� evl�rind� sulu q�lyan, kas�b evl�rind� «d�mi» adlanan çubuq q�lyan z�ruri m�i��t vasit�sin� çevrilmi�dir. Q�lyana od vurmaq üçün sat�l, çaxmaqda�� v� qov onu mü�ayi�t ed�rdi.

Evl�rin i��qland�r�lmas�nda mis v� ya gild�n haz�rlanm��, qara ç�raq, q�ndil, lopa ba�l�ca yer tuturdu. Varl�, kübar evl�rind� q�ndil il� yana��, çil-ç�raq, buxurdan, �amdan, piydan v� s. mühüm m�i��t l�vazimat� say�l�rd�.

Keçmi� ev m�i��tind� müxt�lif tipoloji növ� malik n�hr�l�r («çalxar», «arx�d», gil n�hr�) ba�l�ca yer tutmu�dur.

Ev m�i��tinin z�ruri �m�k vasit�l�ri s�ras�nda daraq, c�hr�, �liyi, hörm� mill�ri, sürtk�c v� kirkir� kütl�vi s�ciyy� da��m��d�r.

XIX �sr v� XX �srin �vv�ll�rind� ��h�r v� k�nd �halisinin ev m�i��tind� g�r�k olan z�ruri l�vazimat v� avadanl�qlar xammal�n s�ciyy�sin� gör� da�, a�ac, gil, metal, d�ri v� hörm�-toxuma m�mulatlar� kimi t�snif olunur.

XIX �srd� da� �n s�rf�li tikinti material� olmaqdan �lav�, h�m d� t�s�rrüfat v� ev m�i��tind� özünün �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�di. Ondan h�l� d� müxt�lif m�qs�dl�rl� istifad� olunurdu. Su da��, x�rman da��, kirkir�, hovuz, axur, h�v�ng, dib�k, �zm�, bülöv v� s. da� m�mulat� keçmi� m�i��td� özünün �m�li �h�miyy�tini h�l� d� saxlam��d�.53 K.Xatisov XIX �srin sonlar�nda Zaqafqaziyada da�i�l�m� s�n�tinin �n çox inki�af etmi� m�rk�zl�ri aras�nda, Bak�, Naxç�van, Qazax, C�bray�l v� �amax� q�zalar�n� xüsusi olaraq qeyd edir.54

Ev m�i��tind� istifad� olunan da� m�mulat� iç�risind� su da�� xüsusi yer tuturdu. O, «g�v�k» adlanan m�sam�li da� növünd�n yonulurdu. H�cmind�n as�l� olaraq bel� da�lar 15-20 litr�d�k su tuturdu. Ad�t�n, da�dan süzül�n su damc�lar�n� toplamaq üçün onun alt hiss�si sferik formada düz�ldilirdi. Süzülmü� suyu bir yer� toplamaq üçün su da�� a�ac ç�rçiv� üz�rind� qura�d�r�l�r v� onun alt�nda iri tutumlu saxs� v� ya mis qab qoyulurdu. Çox vaxt süzülmü� suyun s�rin qalmas�n� t�min etm�k üçün su damc�lar� ç�rçiv�nin alt�nda basd�r�lm�� saxs� küp� tökülürdü. Bu, suyun s�rin qalmas�n� t�min edirdi. Su da�� XIX �srd� d� ba�l�ca olaraq, Az�rbaycan�n düz�nlik, qism�n is� bulaq suyu çat��mayan da��t�yi ya�ay�� m�sk�nl�rind� geni� yay�lm��d�. Aran k�ndl�rind� bulan�q çay (arx) suyunu süzm�k üçün su da�� �v�zsiz durultma vasit�si say�l�r.

Keçmi� ev m�i��tind� tez-tez t�sadüf edil�n dib�k nisb�t�n b�rk da� növünd�n yonulub haz�rlan�rd�. Forma etibaril� o, su da��n� xat�rlatsa da, ondan xeyli kiçik v� d�rin olurdu. Dib�yin müxt�lif ölçülü növl�ri f�rqli m�qs�dl�rl� istifad� olunmu�dur. Onun �n kiçik ölçülü növü �zm� m�qs�di il� h�v�ng kimi istifad� olunurdu. Bu halda ona da� v� ya a�acdan «d�st�k» �lav� edilir v�. Bel� halda o, «h�v�ngd�st�» adlan�rd�.

�n�n�vi da� m�mulat� aras�nda �zm� v� üyütm� vasit�l�ri xüsusi yer tuturdu. Bunlar�n aras�nda d�n da�� («�zm�») v� kirkir� (�l d�yirman�) kütl�vi s�ciyy� da��m��d�r. Keçmi� ev m�i��tind� da� m�mulat�n�n bu növl�rin� bütün ail�l�rd� rast g�linirdi.

Az�rbaycan�n bir s�ra bölg�l�rind� da�dan «girgino» adlanan yuvarlaq formal� damda�� v� x�rmanda�� düz�ldilirdi.

Da� m�d�nl�rin� yax�n olan k�ndl�rd� da�dan, h�mçinin, hovuz, nov, novça (��rdan), axur, q�stab v� s. haz�rland��� qeyd� al�nm��d�r.

Page 39: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

38

Da�dan, habel� xatir� abid�l�ri (ba�da��, sin�da��, s�nduq�) düz�ldilirdi. Bu �n�n�l�r indi d� davam etdirilm�kd�dir. T�kc� s�nduq� sin� da�� il� �v�z olunmu�dur. Bundan �lav�, orta �srl�rd� q�birüstü abid� kimi geni� yay�lm�� at v� qoç heyk�ll�ri son orta �srl�rin ax�rlar�nda aradan ç�xma�a ba�lam��d�r.

Az�rbaycanda a�ac m�mulat� istehsal� q�dim tarix� malikdir. Az�rbaycan me��l�ri istehsal �h�miyy�tli a�ac növl�rinin - qara�ac, pal�d, göyrü�, v�l�s, çök�, d�mira�ac�, zo�al, alça, yemi�an, �zgil, �abal�d, qoz, f�nd�q, f�st�q (pir) v� s. z�ngin ehtiyat�na malikdir. Bu qiym�tli xammaldan tarix�n müxt�lif növ ev avadanl��� v� m�tb�x l�vazimat� haz�rlanm��d�r.

�halinin keçmi� m�i��tind�, xüsusil� varl� ail�l�rd� a�acdan düz�ldilmi� be�ik, miz, masa, taxt (a�ac çarpay�, login) kürsü v� s. kimi ev avadanl��� mühüm yer tuturdu. M�i��t müx�ll�fat�n�n bu növl�ri ��h�r �halisi aras�nda, �l�lxüsus kübar ail�l�rd� daha geni� yay�lm��d�.

Yüngül v� qaim a�ac növl�rind�n haz�rlanan nehr�ni düz�ltm�k üçün yo�un a�ac kötüyünün t�r�fd�n onun içini «�ydi» adlanan xüsusi al�tl� yonub ç�xar�rd�lar. Sonra onun h�r iki ba��na gird� qapaq düz�ldib b�rkidirdil�r. A�ac nehr� «çatma» v� ya «çatma aya��» adlanan 3 �d�d ba�� haça a�acdan as�lmaqla çalxan�rd�. Bunun üçün çatmalar ba�ba�a çat�landan sonra nehr� sicim vasit�sil� onlardan as�l�r v� iç�risi a�art� il� doldurulurdu.

A�acdan düz�ldilmi� cürb�cür mücrü, sand�q, sand�qça, r�hil, ov�ala qa���� v� s. kimi m�i��t ��yalar� z�rif oyma n�q�l�rl� b�z�dilirdi.

Keçmi� m�i��td� i�l�n�n a�ac m�mulat� aras�nda tax�l çana�� (daqqa), q�nd çana��, h�v�ngd�st� xüsusi yer tuturdu.

Q�nd çana��n�n ortas�ndak� ç�x�nt�n�n üz�rind� xüsusi q�nd ç�kici il� q�nd s�nd�r�l�rd�. Q�nd çana�� formaca gird� v� dördkünc olmaqla, iki cür haz�rlan�rd�. K�ll� q�nd iri q�lp�l�r� parçaland�qdan sonra taba�a tökülüb q�nd çana��nda x�rda do�ran�rd�.

Az�rbaycanda saxs� m�mulat� istehsal� özünün �m�li �h�miyy�tini sonralar da qoruyub saxlam��d�r. Ev m�i��tinin el� bir sah�si yox idi ki, orada dulus m�mulat� i�l�nm�sin. Bu c�h�t orta �srl�rd� Az�rbaycanda olmu� Avropa s�yyahlar�n�n da diqq�tini c�lb etmi�dir.55 Z�ngin çe�id� malik olan dulus m�mulat� h�r �eyd�n önc�, m�i��t ehtiyaclar�n� t�min etm�kd�n ir�li g�lmi�dir. Ona gör� d� Az�rbaycan�n dulus ustalar� �halinin z�ruri m�i��t v� t�s�rrüfat ehtiyaclar�n� öd�m�k üçün müxt�lif növ saxs� m�mulat� istehsal etmi�l�r.

�n�n�vi metal m�mulat�n�n xeyli hiss�sini d�mir ��yalar t��kil edirdi. Bunlar�n böyük �ks�riyy�ti q�dim tarix� malik olub, �halinin ev m�i��ti v� t�s�rrüfat h�yat�nda geni� yer tutmu�dur. Bunlar�n aras�nda balta, d�hr�, çapacaq, b�çaq, q�ndq�ran ç�kic, �rsin, q�ra (ko�a) v� s. mühüm yer tuturdu.

Bundan �lav�, keçmi� ev m�i��tind� bir s�ra d�mir m�mulat�: sac, sacaya��, �i�, qiym�ke� (poladdan), b�çaq, q�rx�l�q, q�nd qayç�s�, parça qayç�s�, q�rx�l�q, manqal, ma�a, x�k�ndaz v� s. i�l�nirdi.

XIX �srd� d�mir m�mulat�n�n ba�l�ca istehsal m�rk�zl�ri aras�nda �amax� q�zas�n�n D�mirçi v� �h�n k�ndl�ri, Yelizavetpol (G�nc�) q�zas�n�n Bayan, Qu�çu, Seyid v� Da�k�s�n k�ndl�ri,56 Cavan�ir q�zas�n�n Kasapet k�ndi, C�bray�l q�zas�n�n Hadrut k�ndi, �u�a q�zas�n�n A�dam icmas�, Nuxa q�zas�n�n Küsn�t k�ndi xüsusil� f�rql�nirdi.57

�n�n�vi d�mir m�mulat� aras�nda ba�l�ca çör�kbi�irm� vasit�si olan sac mühüm yer tuturdu.

Dair�vi formada olub, ortas� azac�q qabar�q ��kil� sal�nm�� sacda yayma (yuxa), xamral�, lava�, çitqa v� s. çör�k növl�ri bi�irm�kd�n �lav�, �t, göy v� balqabaq qutab�, f�s�li, kök�, maxara v� s.d� bi�irilirdi. Keçmi�d� sac bütün ail�l�rd� i�l�nirdi.58 Xüsusil� köç�b� (elat) m�i��ti üçün sac �n s�rf�li çör�kbi�irm� vasit�sin� çevrilmi�dir. Metal sac m�n�� etibaril� q�dim dövrün gil saclar�ndan tör�mi�dir.

Sacaya��, ad�t�n, üç ayaql� olub d�mird�n düz�ldilirdi. Sac� onun üstün� qoymaqdan �lav�, qazan, çölm�k v� ya sap�lcada xör�k bi�ir�n zaman sacaya��dan istifad� olunurdu.

�i� uzunu üç ç�r�k, eni 0,5 sm olan d�mir çubuqdan döyülüb düz�ldil�n �i�in ucu iti, ba� t�r�fi buruqlu, yaxud halqavari v�ziyy�td� haz�rlan�r. Asmaq üçün ona m�ftild�n �lav� halqa düz�ldilirdi. �i�, �sas�n, kabab bi�irm�k üçün istifad� olunard�. Bundan �lav�, yuxa çör�yi bi�iril�nd� x�mir yaymas�n� �ks üzün� �i� vasit�sil� çevir�rdil�r. Bir qayda olaraq kabab �i�i

Page 40: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

39

«d�st» hal�nda düz�ldil�rdi. Qiym�ke�, ad�t�n, poladdan haz�rlanmaqla, sul�ucu a�ac d�st�y� keçirilirdi. Müxt�lif

formada düz�ldil�n qiym�ke�in b�zisinin ucu sivri olub, geri qatlan�r, b�zisinin is� ucu dördkünc ��kild� haz�rlan�rd�. Qiym�ke�in dig�r bir növü odun baltas�na ox�amaqla, uzun d�st�kl� tamamlan�rd�. Qiym�ke� sümük çapmaq, göy�rti v� ya heyvan �tini «qiym�» hal�na salmaq v� s. m�qs�dl�rl� i�l�nirdi.

B�çaq. M�tb�x b�çaqlar�n�n tiy�si poladdan, d�st�yi a�acdan haz�rlan�r. Bel� b�çaqlarla �t, kartof, so�an, k�l�m, xiyar v� s. kimi qida m�hsullar� soyulub do�ran�l�r. Boyv�boy bütöv tiy�li m�tb�x b�çaqlar� il� yana��, aç�l�b-bükül�n («qatlanma») b�çaqlar çox vaxt cibd� g�zdirildiyind�n «cib b�ça��»da adlan�r.59

Q�m� qatlanmayan b�çaqlar�n bir növü olub ölçüsünün kiçik olmas� il� x�nc�rd�n f�rql�nirdi. M�tb�x b�ça��ndan f�rqli olaraq, q�m�nin tiy�si ikia��zl� olmaqdan �lav�, h�m d� ayr�ca qinda saxlan�l�rd�. Q�m� çox vaxt x�nc�r �v�zin� k�m�rd�n as�laraq f�rdi soyuq silah növü kimi d� i�l�nmi�dir.

Q�nd ç�kici, ad�t�n, ikiba�l� düz�ldilirdi. Onun bir ba�� yumru, dig�ri is� yast� v� iti olur. Q�nd ç�kicinin d�st�yi çox vaxt d�mird�n lül� formas�nda düz�ldilirdi. Sonralar a�ac d�st�kli q�ndq�ranlar d�b dü�mü�dür. Ç�kicin yumru ba�� il� k�ll� q�nd s�nd�r�l�r, iti ucu il� q�lp�l�r q�r�l�rd�.60

Q�nd qayç�s� ölçü etibaril� böyük v� kiçik düz�ldilirdi. Onlar�n bir qisminin a��z� mi�ar kimi di�-di� olurdu. Böyük q�nd qayç�s� vasit�sil� iri q�nd parçalar� s�nd�r�l�r, kiçikl�ri il� parça q�nd x�rdalan�rd�.61

Qayç�, h�mçinin müxt�lif böyüklükd� haz�rlan�rd�. M�i��t qayç�s�n�n (d�rzi, b�rb�r, b��) qollar� ortadan biri-birin� b�ndl�nirdi. Qayç�dan �sas�n paltar biçm�k, saç, b�� düz�ltm�k v� s. m�qs�dl�r da��y�rd�.62 Bundan �lav�, «ilm�» (xov) qayç�s� v� «q�rx�l�q» adlanan t�s�rrüfat qayç�s�ndan da istifad� olunurdu. �lm� (xov) qayç�s�n�n ucu dimdikli düz�ldilm�kl�, xalçan�n xovunu q�rxmaq üçün i�l�dilirdi.

�rsin ev m�i��tind� �n çox i�l�n�n k�sici v� qa��y�c� hacat olub iki cür haz�rlan�rd�. Kiçik ölçülü x�mir k�s�n �rsinin a��z t�r�fi yast�, �l tutan d�st�yi is� buruq-buruq düz�ldilirdi. X�mir �rsinind�n f�rqli olaraq, t�ndir �rsininin bir ba�� qarmaq ��klind� olub «ko�a» v� ya «q�ra» adlan�rd�.

Ma�a. M�tb�x ma�as�, �sas�n, od götürm�k, közü ç�kib s�rm�k, yaxud bir yer� toplamaq üçün istifad� edilirdi. Ma�a iki cür haz�rlan�rd�. Onun köz tutan ba�� yast� düym�cikl� tamamlan�rd�. Ma�an�n qollar� a�a�� g�ldikc� aralan�rd�. M�tb�x ma�as�ndan f�rqli olaraq «q�lyan ma�as�» kiçik ölçülü düz�ldilirdi.

Dudke�. Közün alovlanmas�, tüstüsünün yax�� ç�xmas� v� h�rar�tin art�r�lmas� m�qs�di il� «dudke�» adlanan tüstüç�k�n borudan istifad� olunurdu. Dudke� çox sonralar, soba, samovar peyda olandan sonra m�i��t� daxil olmu�dur. Dudke�, ad�t�n, t�n�k� d�mird�n düz�ldilirdi.

X�k�ndaz h�r bir ail�d� z�ruri ev l�vazimat� say�l�rd�. X�k�ndaz misd�n v� ya t�n�k� d�mird�n olmaqla iki cür düz�ldilirdi. X�k�ndaz�n yar�m ar��n uzunlu�unda borusayaq d�st�yi v� ortas� getdikc� enl�n�n çök�k çalovu olurdu.

Maqqa� ev m�i��tind� müxt�lif m�qs�dl�rd� i�l�nirdi. Varl� ail�l�r üçün maqqa� gümü�d�n haz�rlan�rd�. ��k�rbura haz�rlan�b qurtarandan sonra onun yanlar� v� üz�ri maqqa� vasit�sil� nax��lan�rd�. Keçmi�d� D�rb�nd çör�yinin h�r t�r�fi maqqa�la nax��lan�rd�.63 Ev m�i��tind�, xüsusil� m���at� qad�nlar maqqa� vasit�sil� h�m d� üz-qa� al�rd�lar.

Ç�ng�l (qarmaq) – qo�a v� tay olmaqla iki cür düz�ldilirdi. Ç�ng�lin yuxar� ba�� qövsvari ��kild� �yri olub a�acdan as�l�rd�. «Q�ssab ç�ng�li»nd�n f�rqli olaraq «tilov» adlanan bal�q qarma��n�n ucunda dil düz�ldilir.

Keçmi�d� Ab�eron �halisinin su t�chizat�nda quyu suyu mühüm yer tuturdu. Quyudan su ç�xarmaq üçün a��l� gönd�n haz�rlanm�� dol, habel� su da��maq üçün istifad� edil�n tuluq �n s�rf�li vasit� say�l�rd�. Vaxtil�, Ab�eron neftini d�v� karvanlar� vasit�sil� uzaq ölk�l�r� iri tuluqlarda da��y�rd�lar.

Z�ngin xammal ehtiyat�na malik olan Az�rbaycanda müxt�lif növ hörm� v� toxuma m�mulatlardan da istifad� olunmu�dur. Sucar sah�l�rd� yeti��n lifli bitkil�r (l��, ziy�la�, dala,

Page 41: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

40

cil), elastik a�ac çubuqlar�, �ilgir, t�n�k, d�nli bitkil�rin kül��i hörm� i�ind� yax�n keçmi��d�k �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�di. Ev m�i��tind� geni� yay�lm�� ciy�b�nd, z�nbil, kövs�r�, süfr�, t�r�zi gözü hörm� üsulla haz�rlan�rd�. Çubuqdan hörül�n s�b�t, t�r�c�, sal�ar, çilovsüz�n v� s. özünün t�s�rrüfat v� m�i��t �h�miyy�tini �srl�r boyu saxlam��d�r.64

Toxuma m�i��t vasit�l�rinin tipoloji növü daha z�ngin idi. Bunlar�n aras�nda yun v� keci m�mulat� xüsusi yer tuturdu. Xurcun, heyb�, m�fr��, çuval, kis�, siy�zi v� s. keçmi� m�i��td� geni� yay�lm��d�.

Yaraqlar T�hlük�d�n qorunmaq, yaxud ba�qas�na hücum edib ona x�t�r yetirib z�r�rsizl��dirm�k

üçün döyü�-sava� vasit�si olan silah çox q�dim zamanlardan meydana g�lmi�dir. H�l� da� dövrü insanlar� d�y�n�k, toppuz, toxmaq, ko�a, çomaq, yaba, sapand, sapand

da��, yay-ox v� s. kimi b�sit z�rb�, sancma v� atma silah növl�ri düz�ltmi�l�r. Onlar h�tta da� v� ya sümük «x�nc�r» kimi ilk k�sici-de�ici silah növl�rinin haz�rlanmas� texnikas�na da yiy�l�n� bilmi�dil�r. Az�rbaycan�n da� dövrü abid�l�rind�n a�kar olunmu� çoxsayl� ibtidai silah növl�ri q�dim insanlar�n silahqay�rma sah�sind�ki ilk �m�li t�crüb�sind�n soraq verir.

Az�rbaycan �razisinin z�ngin t�bii v� m�d�ni s�rv�tl�ri tarix boyu yadelli i��alç�lar�n diqq�tini özün� c�lb etmi�dir. Ona gör� d�, yerli �hali arams�z olaraq, bitib-tük�nm�k bilm�y�n says�z-hesabs�z h�rbi yürü� v� hücumlara m�ruz qalm��d�r. H�tta o, dünya a�al��� t�m�nnas�na dü�mü� cahangir dövl�tl�rin, qüdr�tli imperiyalar�n d�f�l�rl� münaqi�� m�kan�na, h�rbi �m�liyyat meydan�na çevrilmi�dir.

H�r d�f� m�ml�k�t üçün t�hlük�, t�cavüz qorxusu yaran�b, sava� m�qam� yeti��nd� igid �rl�r, m�rd �r�nl�r silaha sar�l�b v�t�n torpa��n�, onun s�rv�tl�rini qorumal� olmu�lar. Sava� meydanlar�nda ya�� dü�m�nl� üz-üz� g�l�n m�rd igidl�r �liyal�n deyil, k�s�rli, t�kmil yaraqlarla silahlanar, hün�r göst�rib ad-san ç�xarard�lar. M�hz bu s�b�bd�n d�, ölk�mizin q�dim sakinl�ri daima silah-sursat, �sl�h� t�darükü qay��s�na qal�r, onlar� t�kmill��dirm�y� çal���rd�lar. Bütün bu s�yl�rin n�tic�sind� ölk�mizd� müdafi� v� hücum silahlar�n�n müxt�lif tipoloji növl�ri yaranm��d�r. Yurdumuzun müxt�lif gu��l�rind� apar�lan arxeoloji qaz�nt�lar zaman� q�dim da� dövründ�n ba�lam�� son orta �srl�r�d�k �n�n�vi yaraqlar�n z�ngin tipoloji növl�ri a�kar olunmu�dur.

Arxeoloji materiallar� yaz�l� m�nb�l�rd�ki m�lumatlarla tutu�durduqda b�lli olur ki, d�mirin k��f olunmas�ndan sonra, xüsusil�, antik dövrd� qon�u ��rq ölk�l�rind� oldu�u kimi, Az�rbaycanda da soyuq silahlar�n bütün tipoloji növl�rinin t���kkülü prosesi ba�a çatm��d�r. Bundan sonra �n�n�vi yaraq istehsal�nda ba� ver�n ir�lil�yi� onlar�n tipoloji d�yi�m�sind� deyil, �sas�n, keyfiyy�t etibaril� t�kmill��m�sind� özünü büruz� vermi�dir.

Yunan co�rafiya�ünas� Strabon e.�.I �srd� ba� vermi� bir döyü�d� albanlar�n 60 min piyada v� 22 min n�f�rlik süvari qo�unla Roma s�rk�rd�si Pompey� qar�� vuru�duqlar�n� x�b�r ver�r�k yaz�rd� ki, alban döyü�çül�ri yay-ox, zirehli geyim, uzunsov qalxan v� üz�rin� gön ç�kilmi� d�bilq�d�n istifad� edirdil�r.65

Alban döyü�çül�rinin o zamank� silah növl�rind�n b�hs ed�n Strabon süvari h�v�skar� olan albanlar�n sava� zaman� zireh� bürünmü� atlardan istifad� etdikl�rini d� x�b�r verm�yi unutmam��d�r.66

Roma tarixçisi Plutarx e.�. 66-c� ild� romal�lar�n Albaniyaya h�rbi yürü�ünd�n b�hs ed�rk�n Alban hökmdar�n�n qarda�� Kozisin 60.000 piyada v� 12 min süvarid�n ibar�t orduya ba�ç�l�q etdiyini v� Roma s�rk�rd�si il� �lb�yaxa döyü�d� niz� il� onu vurub ölümcül yaralad���n� x�b�r verir.67

Az�rbaycan�n q�dim v� antik dövr� aid arxeoloji abid�l�rind�n (Ming�çevir, �amax�, Nüydi, Q�rlar, Uzunboylar adl� ya�ay�� yerl�rind�n, habel� Q�b�l�, Quba, ��mkir, L�nk�ran v� Lerik rayonlar�ndak� nekropollardan) külli miqdarda soyuq silah v� �sl�h� növl�ri: q�l�nc, x�nc�r, yay-ox, niz�, mizraq (cida), c�ng yabas�, sapand da�lar�, «durba�» adlanan ikip�rli niz� ucluqlar�, k�m�ndsalan, k�m�ndqaytaran, habel� bir s�ra müdafi� l�vazimat�: d�bilq�, cöv��n, qolçaq, qalxan v� s. a�kar edilmi�dir.68 Bu c�h�td�n A�su rayonundak� Q�rlar k�ndi yax�nl���ndak� ��h�rgahda apar�lm�� arxeoloji qaz�nt�lar zaman� q�bir abid�l�rind�n a�kar edil�n

Page 42: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

41

silah-sursat növl�ri xüsüsi maraq do�urur. Buradak� torpaq q�birl�rd�n iki �d�d d�mir q�l�nc, iki �d�d x�nc�r, niz� v� ox ucluqlar�, sümükd�n düz�ldilmi� kaman hiss�l�ri, ikibarmaql� c�ng yabas�, sapand da�lar�, h�tta k�sici silahlar� itil�m�k üçün bülöv da�� da tap�lm��d�r.69

Az�rbaycan �razisind� arxeoloji abid�l�rd�n �ld� olunmu� soyuq silah v� sursat qal�qlar�n� yaz�l� m�nb� v� etnoqrafik m�lumatlarla tutu�durduqda m�lum olur ki, �n�n�vi yaraq növl�ri t�kc� tipoloji c�h�td�n deyil, istehsal texnologiyas�na gör� d� böyük t�kamül yolu keçmi�dir.

Az�rbaycan yaraqlar�n�n t�kamül tarixind� ba� ver�n bu ir�lil�yi� hücum (k�sici, de�ici, atma, vurma v� s.) v� müdafi� s�ciyy�li soyuq silahlar�n bütün tipoloji növl�rind� ayd�n n�z�r� çarp�r. H�tta odlu silahlar (qumbara, top, tüf�ng, tapança v� s.) meydana ç�xandan xeyli sonralar, ta son orta �srl�rin sonlar�nad�k �n�n�vi soyuq silah v� �sl�h� növl�ri özl�rinin �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�dir.

Az�rbaycanda soyuq silah istehsal�na çox erk�n ba�lanm��d�r. Arxeoloji materiallar yurdumuzun q�dim sakinl�rinin h�l� da� dövrünün ilk ça�lar�ndan ba�layaraq, son orta �srl�r�d�k müxt�lif növ soyuq silahlar: cida (mizraq), niz�, toppuz, sapand, kaman, ox, t�b�rzin, c�ng yabas�, da� v� gil kür�cikl�r düz�ltdikl�rini �yani ��kild� t�sbit edir.

�btidai silahlar�n böyük �ks�riyy�ti minillikl�r boyu da�dan, xüsusil� çaxmaq da��ndan v� sümükd�n düz�ldilmi�dir. Da� dövrü abid�l�rind�n a�kar edilmi� silah növl�ri aras�nda bel� ox v� niz� ucluqlar� çoxluq t��kil edir. Bununla bel�, q�dim dövründ� silah istehsal� h�l� �m�k al�tl�ri istehsal�ndan tamamil� ayr�lmam��d�. M�hz bu s�b�bd�n d� da� ustalar�n�n �m�yi universal s�ciyy� da��maqla, onlar h�m �m�k al�tl�ri, h�m d� hücum v� müdafi� silahlar� (xüsusil� onlar�n ucluqlar�n�) düz�ldirdil�r.

Tunc dövründ�n etibar�n soyuq silah növl�ri: x�nc�r, q�l�nc, niz�, t�b�rzin, c�ng yabas� v� s. metaldan haz�rlanma�a ba�lam��d�r. Bu silahlar�n haz�rlanmas� spesifk istehsal� texnologiyas�na malik olub, xüsusi �m�k v�rdi�l�ri pe�� s�ri�t�si t�l�b edirdi. M�hz bu andan etibar�n silahsazl�q �lahidd� s�n�t sah�sin� çevrilmi�dir.

Qeyd etm�k laz�md�r ki, «yaraq» anlay��� m�hz döym� v� tökm� üsulu il� h�z�rlanm�� metal silahlar�n yaranmas�ndan sonra meydana ç�xm��d�r. Tuncdan haz�rlanan soyuq silahlar�n meydana g�lm�si h�rb s�n�tinin inki�af�na güclü t�kan vermi�dir.

D�mirin meydana g�lm�si m�hsuldar qüvv�l�rin inki�af�n� sür�tl�ndirm�kl� yana��, h�m d� xüsusi mülkiyy�tin möhk�ml�nib b�rq�rar olmas�na, bu is� öz növb�sind� q�nim�t �ld� etm�k m�qs�di güd�n münaqi�� v� h�rbi toqqu�malar�n ba� verm�sin�, q�sbkar müharib�l�rin, h�rbi yürü�l�rin artmas�na �lveri�li z�min yaratm��d�r. Bel� v�ziyy�t bir t�r�fd�n döyü� silahlar�n�n t�kmill��m�sini v� onlar�n tipoloji növl�rinin artmas�n� labüd edir, dig�r t�r�fd�n is� xüsusi növ h�rbi l�vazimat�n (d�bilq�, qolçaq, «cöv��n» adlanan c�ng köyn�yi, qalxan v� s.) meydana ç�xmas�n� ��rtl�ndirmi�dir.

Arxeoloji abid�l�rd�n a�kar olunmu� soyuq silahlar�n z�ngin tipoloji növü (niz�, cida v� ox ucluqlar�, t�b�rzin, q�l�nc, x�nc�r, c�ng yabas�, dava köyn�yi, d�bilq�, qolçaq, qalxan v� s.) q�dim manna, atropaten v� alban döyü�çül�rinin yüks�k h�rb texnikas�ndan v� silahqay�rma ustalar�n�n s�m�r�li �m�li t�crüb�sind�n soraq verir. Soyuq silah v� döyü� l�vazimat�n�n sonrak� inki�af�na polad�n k��f edilm�si xüsusi t�kan vermi�dir. Xüsusil�, antik dövrd�n etibar�n xaspolad �ld� etm� texnologiyas�n�n m�nims�nilm�si �n�n�vi silahqay�rma istehsal�n�n gur inki�af�na s�b�b olmu�dur.

Orta �sr silah ustalar� �n�n�vi hücum v� müdafi� silahlar�n� daha da t�kmill��dirm�kl� yana��, eyni zamanda q�dim dövrün h�rbi texnikas�n� yeni silah v� sursat növl�ri (toppuz, kürz, �e�p�r, �mud, mancanaq, qumbara v� s.) il� z�nginl��dirmi�l�r. Orta �sr h�rb s�n�tind� bar�t�n t�tbiqi yeni silah növl�rinin yaranmas�nda müst�sna rol oynam��d�r.

M�lum oldu�u kimi, bar�t dünyada ilk d�f� Çind� ixtira olunmu�dur. XII �srd� �r�bl�r, XIY �srd� is� avropal�lar ondan odlu silahlar haz�rlama�a ba�lam��lar.70 Az�rbaycana odlu silah (tüf�ng v� «z�nbur�k» adlanan top), görünür, ilk d�f� ��rq ölk�l�rind�n keçmi�dir. Son orta �srl�rd� Az�rbaycan silahqay�ranlar�n�n c�bb�xanas�na bir s�ra odlu silah növl�rin (müxt�lif tipli tüf�ngl�r, tapança, z�nbur�k v� s.) daxil olmu�dur.. Bununla da, soyuq silahlar�n t�tbiqi v� h�rbi �h�miyy�ti t�dric�n azalma�a ba�lam��d�r.

�n�n�vi silahqay�rma s�n�ti, ba�l�ca olaraq, ��h�rl�rd� v� ��h�r tipli q�s�b�l�rd�

Page 43: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

42

c�ml��mi�dir. Son orta �srl�rd�n ba�layaraq m�rk�zi dövl�t n�zdind�ki silah karxanalar�ndan �lav�, ölk�nin ayr�-ayr� bölg�l�rind� f�rdi silahsazlar da f�aliyy�t göst�rirdi. Ölk�mizd� yerli silahqay�rma s�n�ti Rusiya i��al�nad�k davam etmi�dir. �imali Az�rbaycan ��h�rl�ri aras�nda �amax�, ��ki, �u�a, Naxç�van, Ordubad, Bak�, G�nc�, L�nk�ran, Quba ustalar� bu sah�d� xüsusi �öhr�t qazanm��d�lar.

XIX �srin 30-cu ill�rin� aid bir m�nb�d� �amax� ��h�rind� 26 n�f�r silahqay�ran ustan�n i�l�diyi x�b�r verilir. Bunlardan 5 n�f�ri t�b�rzin, 9 n�f�ri x�nc�r, 12 n�f�ri is� qundaq ustas� idi.71 XIX �srin birinci yar�s�nda Az�rbaycan�n bir s�ra ��h�rl�rind� silah ustalar�n�n say�n�n artmas�na baxmayaraq, bu ir�lil�yi�, �sas�n, soyuq silah, xüsusil� x�nc�r istehsal�n�n geni�l�nm�si hesab�na ba� vermi�di. 1849-cu ild� �amax� ��h�rind� silah ustalar�n�n say� 66 n�f�r� çat�rd�.72

���ala m�ruz qalmas�na baxmayaraq, Az�rbaycan�n dig�r ��h�rl�rind� d� silahsazl�q s�n�ti davam etm�kd� idi. 1848-ci ild� t�kc� ��kid� 13 n�f�r silahqay�ran usta çal���rd�.73 H�min dövrd� �u�a, Naxç�van, Ordubad ��h�rl�rinin h�r birind� h�l� d� 2-3 n�f�r silah ustas� i�l�yirdi.74

XIX �srin birinci yar�s�nda Az�rbaycanda odlu silah istehsal� m�hdud s�ciyy� da��mas�na baxmayaraq, bir s�ra istehsal m�rk�zl�rind� o yüks�k inki�af s�viyy�sin� çatm��d�. Uzun lül�y� malik olan yerli tüf�ngl�r möhk�mliyi, s�rrast at��i v� güll�sinin uzaq m�saf�y� süzm�si il� f�rql�nirdi. O.V. Markqraf�n yazd���na gör�, Qafqaz müharib�si (1817-1864) zaman� yerli tüf�ngl�r m�hz bu c�h�td�n rus qo�unlar�n�n silahland��� süngülü tüf�ngl�rd�n üstün idi.75

XIX �srin 20-30-cu ill�rind� Az�rbaycanda odlu silah istehsal� m�rk�zl�ri aras�nda Lah�c k�ndi xüsusil� f�rql�nirdi. H�min dövrd� burada 8 silah emalatxanas� f�aliyy�t göst�riridi.76 O zamank� statistik �d�biyyatda «zavod» ad� il� t�qdim edil�n h�min emalatxanalar�n h�r birind� silahsaz ustadan ba�qa bir neç� n�f�r karg�r v� �agird çal���rd�. Lah�c ustalar�n�n haz�rlad��� silahlar bütün �irvan, ��ki, Quba, Qaraba�, Bak� �yal�tl�rind�, Da��stan v� �ran�n bir s�ra yerl�rind� m��hur idi.77 Bu tip kustar silah «zavod»lar� Az�rbaycan�n dig�r ��h�rl�rind� d� qeyd� al�nm��d�r. O Yevetskinin yazd���na gör� XIX �srin 30-cu ill�rind� ��kid� bir neç� silah zavodu (emalatxana –A.M.) i�l�yirdi.78 D.Zubaryevin yazd���na gör�, Qaraba��n Çil�bürt mahal�nda tüf�ng v� tapança lül�si haz�rlamaqla 1 n�f�r usta m���ul olurdu. Onun 4 n�f�r köm�kçisi var idi. Bundan ba�qa, V�ng v� �e�girt k�ndl�rinin h�r�sind� bir n�f�r tüf�ng süngüsü haz�rlayan usta var idi.79

XIX �srin son rübünd� Az�rbaycanda silah istehsal�n�n k�skin sur�td� azald��� n�z�r� çarp�r. Silahsazl�q sah�sind� ba� ver�n t�n�zzül t�kc� Lah�c v� �amax� karxanalar�n� deyil, dig�r silah istehsal� m�rk�zl�rini d� bürümü�dü. Akademik �.S.Sumbatzad� arxiv s�n�dl�rin� �saslanaraq, XIX �srin 80-ci ill�rind� �amax�da 2 n�f�r, Bak�da 3-4 n�f�r, L�nk�randa 2 n�f�r, G�nc�d� 8 n�f�r, �u�ada 1 n�f�r, ��kid� 11 n�f�r silah ustas� i�l�diyini x�b�r verir.80 XIX �srin 80-ci ill�rind� az miqdarda silah ustas� k�nd yerl�rind� d� qeyd� al�nm��d�r. 1885-1886-c� ill�rd� �r�� q�zas�n�n A�da� k�ndind� 3-4 n�f�r silah ustas�n�n çal��d��� v� bunlardan 3 n�f�rinin bilavasit� x�nc�r istehsal� il� m���ul oldu�u o zamank� dövri m�tbuatdan ayd�n görünür.81 X�nc�r istehsal� sah�sind� sabiq Nuxa q�zas�n�n Küsn�t k�ndi d� m��hur idi. Küsn�t ustalar�n�n haz�rlad��� x�nc�rl�r n�inki yerli bazarlarda sat�l�r, habel� �u�a v� Tiflis ��h�rl�rin� d� ixrac olunurdu.82 XIX �srin 80-ci ill�rind� Qutqa�end� (indiki Q�bl� ��h�ri –A.M.) cidal� �sa haz�rlan�r, Xaçmaz k�ndind� is� odlu silah-tüf�ng istehsal olunurdu.83

Silah istehsal�na dair mövcud statistik materiallar XIX �srin ikinci yar�s�nda Az�rbaycanda tüf�ngsazl�q s�n�tinin t�n�zzül� u�rad���n� göst�rir. �.S.Sumbatzad� bu t�n�zzülün ba�l�ca s�b�bini h�min dövrd� Avropa v� Rusiyan�n silah zavodlar�nda istehsal olunan daha t�kmil odlu silahlar�n sat���n�n geni�l�nm�si il� izah edir.84 Bu c�h�t, y�ni odlu silah istehsal�n�n azalmas� fakt� XIX �sr mü�llifl�rinin d� diqq�tind�n yay�nmam��d�r. H�min dövrd� Zaqafqaziyada tüf�ng v� tapança istehsal�n�n t�n�zzül� u�ramas�n�n s�b�bini K.Xatisov nisb�t�n ucuz ba�a g�l�n Tula v� Belçika ixrac mallar�n�n r�qab�tind� görürdü.85 A.S.Piralov is� yerli silahqay�rma s�n�tinin t�n�zzül� u�ramas�n�n ba�l�ca s�b�bini Rusiya v� xaricd�n ixrac olunan yüks�k keyfiyy�tli zavod m�mulat�n�n r�qab�ti il� yana��, Qafqaz müharib�sind�n sonra burada odlu silah istehsal�n�n qada�an edilm�sind� görürdü.86 Yerli silah istehsal�n�n, o cüml�d�n tüf�ngsazl�q s�n�tinin süqut etm�si s�b�bl�ri aras�nda bu amil daha ön�mli rol oynam��d�r.

Page 44: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

43

Silahqay�rma s�n�tind� ba�l�ca m�s�l�l�rd�n biri yüks�k keyfiyy�tli polad�n �ld� edilm�si v� ondan istifad� üsulunun m�nims�nilm�si idi. Silah�n keyfiyy�ti h�r �eyd�n önc�, onun haz�rland��� xammaldan as�l� oldu�undan ist�r soyuq, ist�rs� d� odlu silah istehsalç�lar� bu c�h�t� xüsusi diqq�t yetirirdil�r. Ona gör� d� silahqay�rma s�n�tind� xammal t�darükü zaman� çox vaxt xam d�mir� nisb�t�n i�l�nib s�radan ç�xm�� köhn� metal m�mulat� q�r�nt�lar�na daha çox üstünlük verilirdi. Xüsusil� istifad� n�tic�sind� korlan�b s�radan ç�xm�� «nalpara»� adlanan köhn� nal parçalar� silah ustalar�n�n �n etibarl� xammal növü say�l�rd�. M�hz bu s�b�bd�n d� keçmi�d� nalb�ndl�r köhn� nallar� toplay�b silah ustalar�na sat�rd�lar. S�b�bi indiy�d�k tam ayd�nla�d�r�lmayan bu empirik t�crüb�nin s�m�r�li c�h�ti bundan ibar�t idi ki, nalparadan xaspolad daha asan �ld� edilirdi. Görünür, i�l�nm� zaman� reaksiya n�tic�sind� nal�n kimy�vi t�rkibind� d�mirin miqdar� azal�r v� o, polad keyfiyy�ti k�sb edirdi. Yüks�k istehsal keyfiyy�tin� malik olan köhn� xammal� polada qatmaqla, silah istehsal� üçün z�ruri olan olduqca s�rf�li yeni metal-d�mirqar���q polad �ld� olunurdu. Silah ustalar� xaspolad keyfiyy�ti k�sb etmi� bu metal növünü çox vaxt «qaynaq d�miri» adland�r�rd�lar. Xalq empirik t�crüb�si �sas�nda haz�rlanan yeni metal �slind� d�mird�n daha çox s�rtlik xass�sini itirmi� yum�aq polad� xat�rlad�rd�. Qaynaq yolu il� �ld� olunmu� metal�n bu xüsusiyy�ti is� silah istehsal� üçün olduqca vacib ��rtl�rd�n say�l�rd�.

Bununla bel�, köhn� d�mir ehtiyat�n�n kifay�t etm�m�si üzünd�n yerli silah emalatxanalar� xam d�mir v� polad t�darükü qay��s�ndan tam azad deyildil�r. Yerli d�mir istehsal� ç�tin, h�m d� baha ba�a g�ldiyind�n v� m�hdud s�ciyy� da��d���ndan Az�rbaycan�n silah emalatxanalar�nda idxal yolu il� �ld� olunan �cn�bi xammala daim ehtiyac hiss olunurdu. Orta �srl�r boyu Az�rbaycana d�mir v� polad Türkiy� v� Rusiyadan ixrac olunmu�dur.87 Türkiy� vasit�sil� g�tiril�n polad Osmanl� imperiyas�n�n müxt�lif gu��l�rind� (Rum�niya, Bolqar�stan, Suriya v� s.) hasil olunmas�na baxmayaraq, Az�rbaycana «Osmanl� polad�», yaxud «D�m��q polad�» ad� il� daxil olurdu. H�m d� silah ustalar� daha çox D�m��q polad�na üstünlük verirdil�r.

XYIII-XIX �srl�rd� Az�rbaycan�n silahqay�rma emalatxanalar�n�n xammal t�chizat�ndan b�hs ed�rk�n bel� bir fakt� da qeyd etm�liyik ki, Q�rbi Az�rbaycanda daha çox yerli, Da�k�s�n d�miri, ölk�nin ��rq �yal�tl�rind� is� Rusiyadan idxal olunmu� xammal üstünlük t��kil edirdi. Lakin XYIII �srin �vv�ll�rind�n ba�layaraq i��alç�l�q siyas�tini geni�l�ndir�n Rusiya qon�u ölk�l�ri silah istehsal�ndan m�hrum etm�k v� onlar� h�rbi c�h�td�n z�if salmaq üçün ��rq ölk�l�rin� d�mir v� polad ixrac�n� m�hdudla�d�rma�a çal���rd�. I Pyotr �ran v� X�z�rsahili �yal�tl�rin �halisini silah istehsal� üçün z�ruri xammaldan m�hrum etm�k m�qs�dil� özünün 1717 v� 1719-cu il tarixli f�rmanlar� il� buraya d�mir ixrac�n� qada�an etmi�di. Bu m�hdudiyy�tl�r XYIII �srin ortalar�nad�k davam etmi�dir.88 Yaln�z Rusiyaya sadiq olan b�zi yerli hakiml�r m�rh�m�t �lam�ti olaraq Rusiyadan d�mir almaq s�lahiyy�ti �ld� etmi�dil�r. Y.Veydenbaumun söyl�diyin� gör�, XYIII �srin 70-ci ill�rind� X�z�rsahili vilay�tl�rin �halisi çox baha qiym�t� olan d�mir, polad v� qur�u�unu acgözlükl� al�rd�.89 A.S. Piralovun yazd���na gör�, cüzi metal q�r�nt�s�na burada çox vaxt olduqca qiym�tli bir ��yan� almaq mümkün idi.90

XIX �srd� silah istehsal� üçün z�ruri olan xammal Az�rbaycana ba�l�ca olaraq, Bak� vasit�sil� Rusiyadan g�tirilirdi.91

Az�rbaycan�n xam d�mir v� polad t�chizat�nda sonralar da Rusiya h�lledici rol oynam��d�r. Y.Veylenbaum akademik Abix� istinad ed�r�k, Qafqazda d�mir filizi yataqlar�ndan çox q�dim zamanlarda istifad� olundu�unu söyl�s� d�, burada d�mir� h�mi�� böyük ehtiyac oldu�unu, yerli �halinin uzaq ölk�l�rd�n ixrac edil�n bu xammal� çox yüks�k qiym�t� ald���n� x�b�r verirdi.92

XIX �srin 40-c� ill�rind� Bak� ��h�ri regionda d�mir ticar�tinin ba�l�ca m�rk�zin� çevrilmi�di. �ran v� Zaqafqaziya üçün z�ruri olan xam d�mirin ham�s� �vv�lc� Bak�ya g�tirilir, sonra buradan quru v� su n�qliyyat� vasit�sil� h�r yana da��n�rd�. Yerli d�mir istehsal� baha ba�a g�ldiyind�n v� onun istehsal� m�hdud s�ciyy� da��d���ndan rus d�miri burada heç bir r�qab�tl� qar��la�m�rd�.93

�n�n�vi silahlar�n t�snifat�. �stifad� m�qs�dl�rin� v� s�ciyy�sin� gör� �n�n�vi yaraqlar soyuq v� odlu silah olmaqla iki böyük qrupa bölünür. Soyuq silahlar öz növb�sind� hücum

� �stifad� n�tic�sind� yarars�z hala dü�mü� nal silah ustalar� aras�nda nalpara adlan�rd�.

Page 45: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

44

(h�ml�) v� müdafi� (mühafiz�) yaraqlar� olmaqla iki qism� ayr�l�r. Hücum silahlar� atma (k�m�nd, yay-ox, sapand, niz�, «durba�» adlanan haça niz�),

sancma (c�ng yabas�, cida), çapma (t�b�rzin, q�l�nc, x�nc�r) v� z�rb� (toppuz, gürz, �mud, �e�p�r) olmaqla müxt�lif m�qs�dl�rl� istifad� olunurdu. �n�n�vi müdafi�-mühafiz� vasit�l�rin� zireh («cöv��n» adlanan dava köyn�yi, qolçaq, d�bilq� v� qalxan) daxil idi.

Orta �srl�rd� Az�rbaycanda x�zin�y� (�ah, xan, sultan) m�xsus zireh karxanalar�ndan �lav�, iri ��h�rl�rd� f�rdi zireh emalatxanalar� da f�aliyy�t göst�rmi�dir.

Az�rbaycan�n �n�n�vi odlu silahlar� (tüf�ng, tapança, top) h�mçinin, at��saçma üsuluna gör� «çaxmaql�» v� «pistonlu» olmaqla iki qism� bölünür.

Odlu silahlar meydana g�l�nd�n sonra �n�n�vi soyuq silahlar�n (niz�, ox, kaman, t�b�rzin, toppuz, �e�p�r v� s.) bir qismi aradan ç�xm��, yaln�z x�nc�r v� q�l�nc istehsal� davam etdirilmi�dir. Odlu silah istehsal�n�n geni�l�nm�si n�tic�sind� bir s�ra �sl�h� növl�ri (d�bilq�, qalxan, qolçaq, cöv��n v� s.) h�mçinin, g�r�ksiz olmu�dur.

Odlu silahlar�n meydana g�lm�si il� �laq�dar Az�rbaycan�n �n�n�vi silahqay�rma s�n�tind� ixtisasla�ma ba� vermi�, tüf�ngsazlar t�dric�n soyuq silah ustalar�ndan ayr�lma�a ba�lam��d�r.

XIX �srin ikinci yar�s�ndan etibar�n Az�rbaycan�n silahqay�rma s�n�tind� daha bir ciddi d�yi�iklik d� ba� vermi�dir. Qafqaz müharib�sind�n sonra odlu silah istehsal�n�n qada�an olunmas�94 il� �laq�dar olaraq, soyuq silah istehsal� daha çox b�çaqç�l�q, odlu silah istehsal� is� çiling�rlik s�ciyy�si k�sb etm�y� ba�lam��d�r.

Soyuq silahlar. �n�n�vi soyuq silahlar�n xeyli hiss�sini çox q�dim tarix� malik olan b�sit z�rb� vasit�l�ri (d�y�n�k, toxmaq, köt�k, zopa v� s.) t��kil etmi�dir. Lakin a�acdan düz�ldilm�l�ri s�b�bind�n onlar�n ilk nümun�l�ri z�man�miz�d�k g�lib çatmam��d�r. Bununla bel�, z�rb� silahlar�n�n t�kmill��mi� növl�rinin xeyli hiss�si (toppuz, toxmaq, �e�p�r, gürz, �mud) m�n�� etibaril� d�y�n�k v� toxmaqla ba�l� olub, son orta �srl�r� q�d�r özl�rinin �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�dir.

Q�dim v� orta �sr h�rb s�n�tind� kütl�vi s�ciyy� da��yan yaraq növl�ri aras�nda atma silahlar (sapand, yay-ox, niz� v� s.) ba�l�ca yer tutmu�dur.

Sapand uzaqvuran atma silahlar�n �n b�sit növü olub çox q�dim zamanlarda meydana ç�xm��d�r. Yumru v� oval formal� x�rda çay da�lar� vaxtil� atma silah növü - m�rmi kimi i�l�nmi�dir.

�lk vaxtlar �ll� at�lan da��n h�d�f� çatma m�saf�sini uzatmaq m�qs�di il� «sapand» adlanan xüsusi da�atma vasit�si icad olunmu�dur.

Neolit dövründ� meydana g�ldiyi güman olunan sapand üç hiss�d�n: da� qoyulan «aya» v� h�r tay�n�n uzunlu�u 1 metr� çatan bir cüt hörm� «qol»dan ibar�t haz�rlan�rd�.

Q�dim dövrd� sapand�n qolu v� enli «aya»s� lifli bitkil�rd�n, elastik a�ac s�yr�m�ndan, sonralar is� ip v� ya kö��d�n hörül�rmi�.

Sapand da��n� atmaq üçün onun qollar�ndan birinin ilg�kli ucunu sa� �lin ��had�t barma��na keçirib, dig�r ucunu �ld� tutur v� ayas�na qoyulmu� da�� ba� üz�rind� bir neç� d�f� f�rladandan sonra ilg�ksiz qolunu s�rb�st burax�rd�lar. Bunun n�tic�sind� da� sapand�n ayas�ndan ç�x�r v� süzüb uzaq m�saf�y� dü�ürdü.

Tir-kaman. Atma silahlar�n tipik nümun�si olan yay-ox h�l� mezolit dövründ� b�lli idi. Mezolit abid�l�rind�n çaxmaq da��ndan q�lp�l�m� üsulu il� düz�ldilmi� xeyli saplaql� ox ucluqlar�na t�sadüf edilmi�dir. Bu fakt, y�ni da� saplaql� ucluqlar�n a�kar olunmas� atma silahlar�n t�kmill��diyini göst�rm�kl� yana��, yay (kaman) v� oxdan h�l� mezolit dövründ�n etibar�n istifad� olundu�unu t�sbit edir. �übh� yoxdur ki, ucu sürtm� yolu il� itil�nib �i� hala sal�nm�� v� ocaqda ütül�r�k möhk�ml�ndirilmi� a�ac çubuq uzun müdd�t ucluqlu oxu �v�z etmi�dir.

Maraql� hald�r ki, sonralar tuncdan düz�ldil�n ox ucluqlar� h�m tipoloji c�h�td�n, h�m d� forma v� qurulu� etibaril� çaxmaq da��ndan haz�rlanan saplaql� v� qo�a qanadl� ox ucluqlar�n� t�krar etmi�dir. Ox ucluqlar�n�n bu cür qanadl� v� itmil formada düz�ldilm�si oxun havada yax�� süzüb uzaq m�saf�y� çatmas�n� t�min etm�kd�n �lav�, h�m d� h�d�f� d�rin batmas�na v� onun ölümcül yaralanmas�na imkan vermi�dir.

D�mir dövründ� istehsal olunan ox ucluqlar� tipoloji c�h�td�n, xüsusil� d� forma v�

Page 46: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

45

qurulu� etibaril� özl�rinin da� v� tunc s�l�fl�rind�n o q�d�r d� f�rql�nmirdi. Q�lp�l�m� v� yaxud tökm� üsulu il� haz�rlanan da� v� ya tunc ucluqlardan f�rqli olaraq, d�mir (polad) ucluqlar «istidöym�» texnikas� il� düz�ldilirdi.

Q�dim tarix� malik olan f�rdi döyü� vasit�l�rind�n biri d� k�m�nd olmu�dur. M�lum oldu�u kimi, q�dim v� orta �srl�rin döyü� taktikas�nda ordu ba�ç�s�n�, yaxud onun s�rk�rd�l�rini k�m�nd� salmaqla, atdan y�x�b tutmaq, bel�likl� d�, s�r�sg�rini itirmi� döyü�çül�ri t�r�n-p�r�n salmaq üsulundan geni� istifad� olunurdu. Bu taktiki f�nd �lb�yaxa döyü� �m�liyyatlar�nda çox vaxt r�qibi ça�-ba� salmaqla q�l�b�nin �ld� olunmas�na v� dü�m�nin bas�lmas�na t�minat yarad�rd�. Ona gör� d� keçmi�d� döyü��n orduda dig�r h�rbi t�lim v� sava� f�ndl�rini t�mrin edib m�nims�tm�kl� yana��, s�rrast k�m�nd atma�� bacaran mahir k�m�ndçil�r yeti�dirilm�sin� d� qay�� göst�rilirdi. Xüsusil� dü�m�ni at belind� t�qib ed�rk�n k�m�ndin halqas�n� r�qibin ba��na keçirm�k �m�liyyat�n� s�rrast icra ed� bilm�k üçün «durba�» adlanan uzun d�st�kli (4-5m), iki barmaql� yabaya ox�ayan döyü� vasit�sind�n istifad� olunurdu. Az�rbaycan�n orta �sr m�i��tin�, o cüml�d�n h�rb s�n�tin� d�rind�n b�l�d olan Nizami G�nc�vinin m��hur «han� o k�m�nd ki, durba�� olmas�n» m�tl�li beytind�ki misradan ayd�n olur ki, o zamank� döyü�l�rd� dü�m�nin s�r�sg�rini k�m�nd� sal�b tutmaq v� bu yolla sava�� udmaq üçün k�m�ndl� yana��, «durba�» adlanan silah növü d� g�r�k olurmu�.95

Durba�dan h�m d� dü�m�n k�m�ndini d�f edib ondan qorunmaq üçün müdafi� vasit�si kimi d� istifad� olunmu�dur. Bütün bunlardan �lav�, keçmi�d� �silzad� ��xsl�r ov zaman� b�rk qaçan heyvanlar� (ceyran, cüyür, tur) k�m�nd� salmaq üçün durba�dan istifad� ed�rmi�l�r.

Niz�. Q�dim v� orta �sr h�rb s�n�tind� t�tbiq olunmu� atma-sancma s�ciyy�li hücum silahlar� aras�nda niz� xüsusi yer tutmu�dur. Niz�nin t�kamül tarixin� n�z�r sald�qda b�lli olur ki, o, ibtidai insanlar�n v�h�i heyvanlar� ovlamaq üçün istifad� etdikl�ri ucu yonulub �i� hala sal�nm�� toxmaqdan tör�mi�dir. Q�dim insanlar ov al�ti kimi i�l�tdikl�ri cidavari toxma��n t�sir gücünü art�rmaq m�qs�di il� ona da� v� ya sümük ucluq, sonralar is� metal ucluq �lav� etmi�l�r. Bununla da a�ac toxmaq t�dric�n ikili s�ciyy� k�sb ed�r�k ov al�tind�n soyuq silah növün� çevrilmi�dir.

Niz�nin bir növü olan polad ucluqlu cida Az�rbaycanda �r�b i��allar� dövründ�n etibar�n «mizraq» adlanm��d�r. Yarpaqvari qurulu�a malik olan cida (mizraq) uclu�u bir qayda olaraq, a�ac d�st�y� keçirilirdi. Ona gör� d�, onun «küp» rolunu oynayan sapla�� boru formas�nda düz�ldilirdi.

Niz� tipli soyuq silah növl�ri �lb�yaxa döyü�l�rd� h�m sancma, h�m d� atma silah kimi istifad� olunmu�dur. Uzun d�st�kli niz� daha çox süvari silah� say�l�rd�. Lakin �lb�yaxa döyü�d� ondan piyadalar da istifad� edirdil�r. Kütl�vi silah növü olmas� s�b�bind�n antik dövr� aid �sg�r q�birl�rinin h�r birind� 7-10, b�z�n daha çox niz� ucluqlar�na t�sadüf edilir.96 Alban döyü�-çül�rinin vaxt� il� istifad� etidikl�ri yarpaqvari niz� ucluqlar� �n çox Ming�cevir, �amax�, Q�b�l�, Nüydi, Uzunboylar, Q�rlart�p� v� dig�r arxeoloji abid�l�rin nekropollar�ndak� torpaq q�bir- l�rind�n tap�lm��d�r.97

Dü�m�ni yax�n v� uzaq m�saf�d�n vurub yaralamaq üçün istifad� olunmu� alban niz�l�rinin ucluqlar� d�fn� yarpa�� forma- s�nda uzunsov düz�ldilmi�dir. Müxt�lif ölçüy� malik olan niz� ucluqlar�, bir qayda olaraq, iki hiss�d�n: boru��killi küp v� ucu itmil hala sal�nm�� yast� tiy�d�n ibar�t düz�ldilirdi. Niz� uclu�unun tiy�sinin ortas� azca qabar�q olmaqla yanlara do�ru getdikc� nazilir v� k�narlar� iti k�s�rli lövh� hal�n� al�rd�. Tiy�nin bu formas� onun h�d�f� yax�� sanc�lmas�n� t�min edirdi.

K�sici silahlar. Q�dim v� orta �sr h�rb s�n�tinin �n k�s�rli v� geni� yay�lm�� k�sici v� de�ici yaraq növü x�nc�r v� q�l�nc idi.

Q�l�nc. �lb�yaxa sava��n �n d�y�rli, h�lledici silah növü olmaq etibaril� q�l�nc h�l� tunc dövründ� meydana ç�xm��d�r. Az�rbaycan�n tunc dövrü abid�l�rind�n xeyli miqdarda tunc q�l�nc a�karlanm��d�r.

Tunc q�l�nclar tökm�-q�lib üsulu il� düz�ldilm�kl� uzun tiy� v� «q�bz�» adlanan q�sa d�st�y� malik idi. Tunc q�l�nclar�n tiy�si, ad�t�n, düz v� ikia��zl� haz�rlan�r, onlar�n q�bz�sinin üz�rin� a�ac, sümük v� ya mis üzlük ç�kilib b�z�dilirdi.

M�n�� etibaril� x�nc�rd�n tör�y�n q�l�nc, �sas�n, tiy�sinin uzun v� enli olmas�na, habel�

Page 47: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

46

q�bz�sinin formas�na gör� ondan f�rql�nirdi. Düz tiy�li q�l�nc�n uzunlu�u 80-90 sm, b�z�n d� 1 m olurdu. Q�l�nc�n q�bz�sinin h�r iki

üzün� a�ac v� ya sümük üzlük, b�z�n bundan �lav�, q�n�n ucuna xüsusi formal� metal ucluq b�rkidilirdi.

E.�.I minilliyin �vv�ll�rind�n etibar�n q�l�nclar d�mir v� poladdan istidöym� üsulu il� haz�rlanma�a ba�lam��d�r. Arxeoloji materiallardan göründüyü kimi, erk�n d�mir dövrün� aid q�l�nclar�n q�bz�sinin tuncdan, düz v� ikia��zl� uzun tiy�sinin is� d�mird�n haz�rland��� n�z�r� çarp�r. Bundan f�rqli olaraq, antik dövr q�l�nclar�n�n q�bz�si d�mird�n, tiy�si is� d�mirqar���q poladdan düz�ldilmi�dir.

Tiy�sinin formas�na, gör� polad q�l�nclar �yri v� düz tiy�li olmaqla, bir-birind�n seçilmi�dir. Q�dim türkl�r� m�xsus olan �yri tiy�li q�l�nclar «gorda», yaxud «yata�an» adlanm��d�r. �yri tiy�li q�l�nclar, ad�t�n, bira��zl� düz�ldilirdi.

�r�b i��allar� dövründ� Az�rbaycanda «q�ddar�» adlanan uzun v� düz tiy�li q�l�nc növü xüsusil� geni� yay�lm��d�.

Q�l�nc, bir qayda olaraq, tiy�sinin formas�na müvafiq q�nda saxlan�rd�. X�nc�r. �lb�yaxa döyü�d� dig�r soyuq silahlarla yana��, ikia��zl� x�nc�rl�r ba�l�ca yer

tuturdu. �kili s�ciyy� da��yan x�nc�r- d�n h�m hücum, h�m d� müdafi� m�qs�diil� istifad� olunmu�dur. Ad�t� gör� keçmi�d� h�ddi-bülu�a çatandan sonra bütün ki�il�r yanlar�nda x�nc�r g�zdirirdil�r.

D�st�k (q�bz�) v� tiy� olmaqla iki hiss�d�n ibar�t düz�ldil�n x�nc�rin tiy�si nisb�t�n q�sa, düz v� ikia��zl� olmaqla, uca do�ru t�dric�n nazilib itmil forma k�sb edirdi. Bu da onun sancma-de�m� silah növü kimi i�l�nm�si lüzumundan ir�li g�lirdi. El� bu s�b�bd�n d� sanc�lark�n qan ç�xs�n dey� x�nc�r tiy�sinin ortas�na «nov» sal�n�rd�. X�nc�r tiy�si b�z�n qo�a novlu haz�rlan�rd�.

X�nc�r tiy�si müxt�lif ölçül�rd� düz�ldilirdi. Q�sa tiy�li x�n- c�r növü «q�m�» adlan�rd�. Q�m�nin tiy�si bir q�d�r d� q�sa olub b�çaq kimi istifad� edildikd� «q�m�lti» adlan�rd�. Q�m�d�n f�rqli olaraq, q�m�lti k�sici �m�k al�ti olmaqdan �lav�, yeri g�ldikd� sancma silah növü kimi d� i�l�nirdi.

Q�l�nc kimi, x�nc�r d� q�nda g�zdirilirdi. Bu m�qs�dl� x�nc�- rin q�n�n�n yuxar� hiss�sin� xüsusi olaraq metal «b�nd» düz�ldilib b�rkidilirdi.

Keçmi�d� x�nc�r yaraq olmaqdan �lav�, h�m d� ki�il�rin �n�n�vi üst geyim komplektini tamamlayan dekorativ b�z�k növü say�l�rd�. Bu s�b�bd�n d� onun q�n�n�n v� q�bz�sinin yara��ql� görünm�sin� xüsusi diqq�t yetirilirdi. Odur ki, çox vaxt onlar�n s�thi z�rg�rlik üsulu il� b�z�dilib süstl�ndirilirdi. Orta �srl�rd� zad�gan zümr�l�ri aras�nda q�n v� d�st�yi n�fis ��kild� b�z�dilmi� polad x�nc�rl�ri qeyr�t, hün�r v� alic�nabl�q ni�an�si kimi bir-birin� h�diyy� etm�k d�b hal�n� alm��d�.

T�b�rzin. K�sici silahlar�n tipik nümun�l�rind�n biri olan t�b�rzin h�l� tunc dövründ� meydana g�lmi�dir. Tunc t�b�rzin ilk vaxtlar tökm�-q�lib üsulu il�, antik dövrd�n etibar�n is� h�m d� istidöym� üsulu il� düz�ldilmi�dir.

Soyuq silahlar�n istehsal texnologiyas�. XIX �srd� Az�rbaycan�n silahqay�ran ustalar� �n çox q�l�nc v� x�nc�r haz�rlay�rd�lar. Zaqafqaziyada soyuq silah istehsal�n�n yüks�k kamillik s�viyy�sin� çatd���n� XIX �sr t�dqiqatç�lar� dön�-dön� etiraf etmi�l�r.98 S. Quli�ambarov bu c�h�td�n �amax�, Göyçay v� Quba q�zalar�n�n xüsusil� f�rql�ndiyini v� �m�k al�tl�rinin b�sit olmas�na baxmayaraq, bu s�n�tkarlar�n çox z�rif silah-sursat haz�rlad���n� qeyd edirdi.99

�d�biyyat materiallar�ndan anla��ld��� kimi, XIX �srd� q�l�nc v� x�nc�r tiy�sini «s��a» adlanan poladqar���q d�mird�n xüsusi üsulla haz�rlay�rm��lar. V.Leqkob�tovun yazd���na gör�, yerli silah ustalar� tiy� üçün düz�ltdikl�ri metal ���an�n istehsal tex- nologiyas�n� m�xfi saxlay�rd�lar.100 �bdür�him adl� bir n�f�r Lah�c silahsaz�n�n emalatxanas�nda onun apard��� mü�ahid�y� gör�, tüf�ng v� tapança lül�si kimi, q�l�nc v� x�nc�r tiy�si d� yar�bayar� polad v� nalpara qat�����ndan haz�rlan�rm��. Bu m�qs�dl� onlar� q�zd�r�b döym�kl�, �vv�lc� nazik v� enli lövh�l�r (���a-A.M.) haz�rlay�r, sonra onlar� üst-üst� qoyub yenid�n q�zd�r�b döym�kl� yuvarlaq v� uzunsov zola�a çevirirdil�r. Daha sonra zola�� q�zd�r�r v� bir ucunu m�ng�n� vasit�sil� s�x�b sabit saxlay�r, dig�r ucunu k�lb�tinl� burub e�irdlil�r.101 X�nc�r v� ya b�çaq 1-2, q�l�nc tiy�si is� 4-5 �d�d metal e�m�sind�n haz�rlan�rd�.

Page 48: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

47

Növb�ti m�rh�l�d� ���a e�m�si yast�lan�b «p�st�ha» hal�na çatd�r�l�rd�. Lakin «yata�an» üçün �vv�lc� o, �yilib müvafiq görk�m� sal�n�rd�. Düz tiy�li q�l�ncdan f�rqli olaraq, «yata�an»�n �yri tiy�si ortadan ba�layaraq uca do�ru t�dric�n geriy� t�r�f �yilib qövsvari görk�m alm��d�.

Tiy� hal�na dü�m�k üçün p�st�ha bir neç� d�f� kür�d� q�zd�r�l�b zindan üz�rind� döyülürdü. H�m d� bu halda t�kc� tiy�nin özü deyil, habel� onun d�st�yi d� döyülüb müvafiq görk�m� sal�n�rd�. Tiy�nin beli v� «q�bz�»si nisb�t�n qal�n olur, k�s�r hiss�si is� t�dric�n nazilib iti hala dü�ürdü.

Q�bz� döyülüb müvafiq görk�m alandan sonra ona a�ac, buynuz v� ya sümükd�n «üzlük» ç�kilirdi. Bunun üçün q�bz�nin maha vasit�sil� üz�rind� iki-üç yerd�n de�ik aç�l�rd�. Q�l�nc v� x�nc�r q�bz�sin� çox vaxt qoz v� ya çinar a�ac�ndan haz�rlanm�� qo�a üzlük b�rkidilirdi.

Düz tiy�li q�l�nclar�n «q�ddar�» adlanan böyük v� a��r növü çox vaxt qo�a novlu haz�rlan�rd�. Q�ddar�ni, ad�t�n, süvari döyü�çül�r, �n çox is� s�rk�rd� v� hökmdarlar k�m�r v� ya qur�aq- lar�nda g�zdirirdil�r.

Q�l�nc v� x�nc�r tiy�si «yarma-���a» üsulu il� d� haz�rla- nard�. Bu halda tiy�nin küpü poladqar���q d�mird�n, k�s�r hiss�si is� xalis polad ���adan döyülüb düz�ldilirdi. Bunun üçün usta �vv�lc�, «qaynaq d�miri»nd�n silah�n tiy�sin� müvafiq p�st�ha haz�rlay�rd�. Sonra onu q�zd�r�b aras�n� yar�r v� «a�z�na» polad ���a k�sib qoyurdu. Daha sonra onlar� t�krar-t�krar q�zd�r�b döym�kl�, bir-birin� qaynaq edirdi. Bir qayda olaraq, soyuq silahlar�n tiy�si t�n�kar vasit�sil� qaynaq edilirdi. Yarma���a üsulu il� �n çox t�ka��zl� silahlar�n tiy�si haz�rlan�rd�. Bu üsul silah�n elastikliyini art�rmaqla yana��, onun s�rtliyini v� s�nma ehtimal�n� azald�rd�.

Tiy� istehsal� ovxarlama v� suyatutma �m�liyyatlar� il� ba�a çat�rd�. Dig�r k�sici al�tl�rd� oldu�u kimi, soyuq silahlar�n tiy�si d�, bir qayda olaraq, isti halda ovxalan�rd�. Törpü, iri v� nar�n di�li yey�l�r vasit�sil� icra olunan bu �m�liyyat n�tic�sind� tiy�nin a�z�n�n k�s�r hiss�si nazilib t�l�b olunan iti h�dd� çatd�r�ld�.

Tiy�nin s�rtlik xass�si k�sb etm�si v� iti qalmas� suya tutmaq yolu il� t�min edilirdi. Polad�n növünd�n as�l� olaraq, soyuq silahlar�n tiy�si müxt�lif vasit�l�r (su, hava, neft, �rinmi� yag v� s.) il� suya tutulurdu. Tiy�nin k�s�rliyi v� t�l�b olunan s�rtlik xass�si ustan�n m�har�tind�n, suverm� �m�liyyat�na onun düzgün �m�l etm�sind�n as�l� idi. Bel� ki, suyunu çox götürmü� tiy� s�rtliyind�n tez s�n�r, az su alm�� tiy� is� çarxa veril�rk�n onu «q�lov vurur» v� tezlikl� kor�al�rd�.

�n�n�vi tiy� istehsal�nda ciddi �m�l olunan texnoloji prosesl�rd�n biri d� za�lama ildi. Tiy�, ad�t�n, 2-3 gün za� m�hlulunda qal�rd�. Bunun say�sind� za��n kimy�vi t�siri n�tic�sind� tiy�nin t�rkibind�ki d�mir qism�n a��n�r, xalis polad nisb�ti is� sabit qal�rd�. «Cövh�rl�m�» adlanan bu üsul il� haz�rlanm�� tiy� olduqca yüks�k qiym�tl�ndirilirdi.

Tiy�nin itil�nm� �m�liyyat� xart da��, bülöv v� sat�l vasit�sil� görülürdü. Tiy� �vv�lc� çarxa verilir, sonra sat�la ç�kilirdi.

X�nc�r v� q�l�nc�n itiliyi, ba�qa sözl�, h�m d� onu haz�rlayan s�n�tkar�n ustal�q m�har�ti tük v� ya ip�k yayl�q vasit�sil� s�naqdan keçirilirdi. Havada yayl��� k�s� bil�n tiy� el aras�nda iti, onu haz�rlayan usta is� kamil s�n�tkar say�l�rd�.

X�nc�r v� q�l�nc ustalar� tiy�nin forma v� qurulu�una müvafiq q�n da haz�rlay�rd�lar. Q�n �am, �üm�ad v� ya qoz a�ac�ndan yonulmu� qo�a lövh�d�n ibar�t olub üz�rin� a��lanm�� d�ri, yaxud m�xm�r üzlük ç�kilirdi. Üzlük, ad�t�n, q�na çiri� vasit�sil� yap��d�r�l�rd�. Q�n�n möhk�m qalmas� üçün onun ucuna «dürc�k» adlanan metal ucluq b�rkidilirdi. Gülm�x vasit�sil� q�na b�rkidil�n ucluq çox vaxt gümü�d�n düz�ldilirdi. Qarasavad üsulu il� b�z�dilmi� q�n ucluqlar�, ad�t�n, sifari�l� yerli gümü�b�ndl�r� düz�ltdirilirdi. Q�n�n b�ndi metaldan düz�ldilir v� x�rda gülm�xla ona b�rkidilirdi. Q�n� k�m�rd�n asmaq üçün b�ndin üst k�nar�na halqa keçirilirdi.

Keçmi�d� soyuq silahlar�n q�bz� v� q�n�n� z�rg�rlik üsullar� (xam�tkarl�q, qarasavad, minalama, aynalama v� s.) il� b�z�tdirm� �n�n� hal�n� alm��d�.

XIX �srin sonunda Zaqafqaziyada silahsazl���n, xüsusil� soyuq silah istehsal�n�n güclü inki�af etmi� m�rk�zl�ri aras�nda Nuxa v� C�bray�l q�zalar� mühüm yer tutmu�dur. K.Xatisovun yazd���na gör� bu q�zalarda silahsazl�q kustar s�n�t s�ciyy�si da��m��d�r.102

Odlu silahlar. Az�rbaycanda odlu silah istehsal� son orta �srl�rd�, h�m d� �xzetm� yolu il� meydana g�lmi�dir. Az�rbaycan�n silah ustalar� müxt�lif yollarla ölk�y� dü�mü� odlu silahlar�n

Page 49: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

48

(z�nbur�k, tüf�ng, tapança) haz�rlanma texnologiyas�n� çox tezlikl� m�nims�mi�dil�r. Lakin odlu silahlar aras�nda tüf�ng istehsal� kütl�vi s�ciyy� da��d���ndan Az�rbaycanda silahqay�rma s�n�tinin bu sah�si, �sas�n, tüf�ngsazl�q istiqam�tind� inki�af etmi�dir.

Az�rbaycan�n tüf�ng ustalar� müxt�lif sistemli döyü� v� ov tüf�ngl�ri, çaxmaql� v� pistonlu tapançalar haz�rlay�rd�lar. Bundan �lav�, onlar asud� vaxtlar�nda müxt�lif sistemli �cn�bi silahlar�n t�miri il� d� m���ul olur v� çiling�r v�zif�sini d� yerin� yetirirdil�r.

Tüf�ngsazl�q. Etnoqrafik materiallar�n t�hlili vaxtil� Az�rb- aycanda h�m çaxmaql�, h�m d� pistonlu tüf�ngl�rin (aynal�, süz�ni, qo�alül� v� t�klül�) müxt�lif tipoloji növl�rinin d�bd� oldu�unu göst�rir.

Tüf�ngsazl�q s�n�tind� i�l�n�n istehsal l�vazimat� v� �m�k al�tl�rinin («d�zg�» adlanan miz, onun ba��na b�rkidilmi� �nbur, kötük, zindan, müxt�lif ölçülü sar�� mill�ri, ç�kicl�r, k�lb�tin, simke�, isk�n�, yey�, matqab, ar��n, küny�, m�x, pinç v� s.) böyük �ks�riyy�tini usta özü düz�ldir, yaxud çiling�r dükanlar�ndan sat�n al�rd�. Lül�nin za�lanmas�nda istifad� olunan kimy�vi madd�l�r �czaç� dükanlar�ndan, qara neft is� çarvadarlardan sat�n al�n�rd�.

Çaxmaql� tüf�ng lül�, çaxmaq, qundaq v� lül� yata�� olmaqla müxt�lif hiss�l�rd�n ibar�t düz�ldilirdi.

Lül� v� çaxmaq istehsal� il� bilavasit� «lül�ke�» adlanan silah ustas�n�n özü, qunda��n haz�rlanmas� il� «qundaqsaz» m���ul olurdu. �d�biyyat materiallar�ndan göründüyü kimi, XIX �srin �vv�ll�rind� odlu silaha t�l�bat h�l� böyük oldu�undan çox vaxt çaxmaq haz�rlayan usta - «çaxmaqsaz» müst�qil i�l�yirdi.103 Kustar tüf�ng istehsal� t�n�zzül� u�rayandan sonra silahsaz n�inki lül� v� çaxmaq düz�ltm�kl�, habel� qundaq haz�rlamaqla da özü m���ul olurdu.

Qeyd etm�k laz�md�r ki, pistonlu tüf�ngl�r d�b dü��nd�n sonra çaxmaql� tüf�ngl�r özl�rinin �m�li �h�miyy�tini tamam itirm�mi�di. S�rrast at��i v� güll�sinin uzaq m�saf�y� süzm�si il� f�rql�n�n çaxmaql� tüf�ngl�r uzun müdd�t ov silah� kimi istifad�d� qalm��d�r.

Odlu silahlar�n istehsal texnologiyas�.104 Çaxmaql� tüf�ngl�rin metal hiss�si lül� v� çaxmaq olmaqla iki hiss�d�n ibar�t haz�rlanandan sonra ona sünb� �lav� olunurdu. Tüf�ng lül�si «yuvarlaq» v� «tilli» olmaqla iki cür haz�rlan�rd�. Lül�nin uzunlu�u 105-110 sm, diametri «odluq» adlanan küp hiss�d� 3 sm, ucda 2,5 sm-� çat�rd�. Çaxmaql� tüf�ngl�rin lül�sinin iç�risi, ad�t�n, x�rs�z (yivsiz) düz�ldilirdi.

Az�rbaycan silahsazl���nda, lül� «sar�ma» üsulu il� haz�rlan�rd�. Bunun üçün ilk növb�d� iki barmaq enind� ���a düz�ldilirdi. ���a, bir qayda olaraq, biri d�mir, dig�ri polad olmaqla, bir cüt metal çubuqdan döyülüb haz�rlan�rd�. �stidöym� yolu il� tapdan�b yast� hala sal�nm�� ���a spiralvar� formada ülgü milinin üz�rin� sar�n�rd�.105 Bunun üçün �vv�lc� ülgü mili v� ���an�n ucu birlikd� �nbura ba�lan�rd�. Tüf�ng lül�sinin daxili bo�lu�unun ölçüsünd�n as�l� olaraq, müxt�lif kalibrd� (24, 20, 16, 12, 8 mm diametr� malik) lül� milind�n istifad� olunurdu. Sar�ma �m�liyyat� ba�a çatandan sonra usta �nburu bo�ald�r v� ülgü milini p�st�ha hal�na dü�mü� sar��n�n aras�ndan s�y�r�b ç�xar�rd�. Sonra sar�� kür�d� q�zd�r�laraq onun ara birl��m�l�ri t�n�kar, bürünc, sink v� qalay vasit�sil� qaynaq edilib birl��dirilirdi. Qaynaqetm� �m�liyyat� say�sind� sar�� boru ��klin� dü�ürdü.

Lül�ni tilli (8 v� ya 6 gu��li) hala salmaq ist�dikd� onu t�krar �nbura qo�ub üz�rini �vv�lc� iri, sonra nar�n di�li yey� il� yey�l�yirdil�r.

Lül�nin odluq hiss�sinin üst k�nar�nda, ad�t�n, ni�angah m�qs�di il� 1 sm hündürlüyünd� qövsvari «g�z», onun ucunda is� kiçik «arpac�q» düz�ldilirdi. Daban g�zinin ortas�nda aç�lm�� dar de�ik ni�angah rolunu oynay�rd�.

�kinci m�rh�l�d� lül�nin daxili bo�lu�u yonulub hamarlan�rd�. S�n�t dili il� bu �m�liyyat «h�dd�l�m�» adlan�rd�. Bunun üçün lül� yenid�n �nbura b�rkidilir v� onun iç�risi «h�dd�» adlanan yonucu al�tl� yonulub hamarlan�rd�. Lül� bo�lu�unun diametrind�n as�l� olaraq müvafiq ölçülü h�dd�d�n istifad� olunurdu. Lül� bo�lu�unun tam hamar olmas� üçün �vv�lc� onun iç�risi iri di�li, sonra is� nar�n di�li h�dd� il� yonulurdu. Yonma �m�liyyat�n� asanla�d�rmaq v� h�dd�nin kor�almas�na yol verm�- m�k üçün i� prosesind� arabir lül�nin iç�risi qara neftl� yaglan�rd�.

Lül�nin h�dd�l�nm� �m�liyyat� ba�a çatandan sonra at�� aç�lmas�, ba�qa sözl� bar�t� al��d�rmaq üçün onun odlu�unda matqabla dar de�ik aç�l�rd�.

Page 50: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

49

Üçüncü m�rh�l�d� lül�nin xarici s�thi i�l�nib hamar hala sal�n�rd�. Bu m�qs�dl� onun s�thi �vv�lc� yey�l�nir, sonra sumbata il� sürtülüb hamarlan�rd�.

B�z�n sifari�çinin t�l�bi il� lül� h�m d� za�lan�rd�. Bunun say�sind� onun estetik m�ziyy�ti v� �mt�� d�y�ri xeyli art�rd�. Tüf�ng ustalar� lül�ni sulfat duzu (göyda�) vasit�sil� za�lay�b cövh�r� tuturdular.

Silah ustalar�n�n verdiyi m�lumata gör�, keçmi�d� Quba q�zas�nda lül� istehsal� sah�sind� Suvacal k�ndi bütün mahalda m��hur olmu�du.106 Suvacal ustalar�n�n haz�rlad��� za�l� lül�l�r yüks�k keyfiyy�ti il� seçilirdi.

Çaxmaql� tüf�ngl�r spesifik al��d�rma sistemin� malik oldu�undan onlar�n çaxma�� pistonlu silahlardan köklü sur�td� f�rql�nirdi. Bu tip tüf�ngl�rd� odlu�a tökülmü� bar�t çaxmaq da��ndan �m�l� g�l�n q���lc�m say�sind� od al�rd�. Çaxma��n formas�n�n mü�yy�nl��m�sind� onun bu funksiyas�, y�ni çaxmaq da��n� özü il� birg� h�r�k�t etdirm�si mühüm rol oynam��d�r.

M�lum oldu�u kimi, çaxmaq dörd hiss�d�n: onu geriy� qan�ran �eytan, bir cüt polad yay, onu yaydan ç�xar�b q�fl�t�n ir�li atan t�tik v� çaxmaq da��n� saxlayan qo�a ç�n�d�n ibar�t düz�ldilirdi. Çaxmaqda�� ç�n� di�l�rinin aras�na p�rçiml�nib pinç vasit�sil� b�rkidilirdi. Çaxmaq da�� onun z�rb�si n�tic�sind� q���lc�m ç�xar�rd�. Çaxma��n �eytan, t�tik v� ç�n�si ayr�ca haz�rlan�b qo�a yaylara qo�ulurdu. Bir qayda olaraq, yaylardan biri �eytan�n, dig�ri is� t�tiyin daban�na b�nd edilirdi.

Çaxmaql� tüf�ngl�rin qunda�� v� lül� yata�� qundaqsaz t�r�find�n yonulub laz�mi görk�m� sal�nandan sonra lül�y� biti�dirilirdi. Tüf�ngin lül�si 6 �d�d metal halqa vasit�sil� qundaq v� lül� yata��na b�ndl�nirdi.

Çaxmaql� tüf�ngl�r bir qayda olaraq, sünb� vasit�sil� lül�nin a��z�ndan doldurulurdu. Keçmi�d� çaxmaql� tüf�ngl�r d�bd� da vaxtlarda at��� ara verm�m�k üçün h�r bir döyü�çüy� ayr�ca «sünb�ke�» t�hkim edilirdi.

At�� açmaq üçün �eytan vasit�sil� çaxma�� geri qan�r�b odlu�un de�iyinin üstünü aç�r v� oraya bar�t d�bb�sind�n bir q�d�r bar�t tökürdül�r. Çaxmaq da�� tez q���lc�m versin dey� çox vaxt l�piyin ön hiss�sin� d� azca bar�t sürtülürdü. T�tiyi ç�kdikd� çaxma��n daban� yaydan ç�x�r v� l�piy� toxunub q���lc�m �m�l� g�tirm�kl� yana��, d�rhal odlu�un de�iyini qapay�rd�. Q���lc�mdan od tutan bar�t yana-yana odluqdan «x�zn�y�» keçir v� oradak� bar�t� al��d�rmaqla at�� aç�lmas�na s�b�b olurdu.

Sünb� v� bar�t d�bb�si daima çaxmaql� tüf�ngl�rin yan�nda haz�r saxlan�rd�. Bar�t d�bb�sini �ks�r hallarda buynuz v� ya a��l� gönd�n, b�z�n gümü�d�n düz�ldirdil�r.

Çaxmaql� tüf�ngl�rd� i�l�n�n bar�t yerli ustalar t�r�find�n kustar üsulla haz�rlan�rd�.107 1 /.]./���%�=�[. �� ����<��? %��<���� �� ��������{ � � � ��-�����$��� ���[ ���>� /��%��� (������-%�-W���>��\�$ �%� ���� ������ ). ��%�, 1964; M.�.Ataki�iyeva. Ming�çevir ��h�rinin �traf k�ndl�rind� ev avadanl���. - �� ����<��? %��<���� �� ���������. �� ���., ��%[,1954; '.*.���� ��. �����< ��= ����.- �� ��. �� ]���, f.3632,; H.A.Quliyev. XIX �srd� v� XX �srin �vv�ll�rind� Lah�c q�s�b�sind� mis qab istehsal�. - «Az�rbaycan SSR EA X�b�rl�ri», 1962, �1; A.N.Mustafayev. �irvan�n maddi m�d�niyy�ti (tarixi-etnoqrafik t�dqiqat). Bak�,1977; Yen� onun: Az�rbaycanda s�n�tkarl�q (tarixi-etnoqrafik t�dqiqat), Bak�,1999; Yen� onun. �ngiloylar�n maddi m�d�niyy�ti (tarixi-etnoqrafik t�dqiqat). B., 2005; H.A.H�vilov �nsan, m�i��t, m�d�niyy�t. Bak�,1981; Yen� onun: Az�rbaycan�n maldarl�q m�d�niyy�ti. Bak�,1987; /..*���>�+��. �� ����<��? %��<��-�� _ %���%�� ���[ � %��{ wIw-��$�� ww � %� (������%�-W���>��\�$ �%� ���� ������ ). ����� \ ��� ���.%���.�����.���%. ��%�, 1982; ^.�.�#+ ����. ]����{����� #� ��� $ �� � �� �������� (������%�-W���>��\�$ �%� ���� ������ ). ��%�,1997; &..�>�+��� ��. ��$������ �� ���������. ��%�,1987; @.*.^ �� �.�� ����<��? %��<���� �������� ���[ �� ��������� � XIX-��$�� XX ��. (�� +�� �����+ /�-��#�%�>�, ]����%�>� � _�+#���%�>� �������).�.,1990; H.N.M�mm�dov.Mu�an�n maddi m�d�niyy�ti.Bak�,2001. 2 Q.C.Cavadov. Az�rbaycan�n �um al�tl�rinin t�snifat�na dair. «Az�rb. EA X�b�rl�ri (tarix, f�ls�f� v� hüquq seriyas�)»,1979,� 3,s.57; .�.��������. "������? � +� � �<$ �%�? � #��%� �� ���������. �., 1989. 3 Q.C.Cavadov. Göst.�s�ri,s.57 4 �.Quliyev,Y. Rüst�mov,T.Bünyadov. - Az�rbaycan qara kotan�. Az�rb. EA M�ruz�l�ri, 1964, � 6, s.82-85. 5 .��. ��������. "������? � +� � �<$ �%�? � #��%� �� ���������. ��%�, 1989, �.95. 6 Yen� orada, s.98. 7.�.��� �. | +� � �<$ �%�? %��<���� �� ��������� (�����%�-W���>��\�$ �%� ���� ������ ). ����� \ -���, ��%�, 1968,�.18; �?+$���� ��#: .�.��������. �����? ����������? �� ��������� (w1w-��$��� ww �.). «&�� ��%�? W���>��\�?»,1977,� 4,�.68-78.

Page 51: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

50

8 T.Bünyadov. Az�rbaycanda �kinçiliyin inki�af� tarixin� dair. B., 1964, s.18. 9 �.A.Quliyev. Az�rbaycanda ç�ltikçilik (tarixi-etnoqrafik t�dqiqat). B.,1977, s.44-45. 10 �.A.Quliyev. Qaraba�dan tap�lan da� v�ll�r. Az�rb.SSR EA-n�n M�ruz�l�ri. 1968, � 11, s. 79. 11 Az�rbaycan etnoqrafiyas�. I c., Bak�, 1988, s. 72. 12 Yen� orada, s.105. 13 A.N.Mustafayev. Da�i�l�m�. Bax: Az�rbaycan etnoqrafiyas�. I c. B., 1988, s.335. 14 &..�>�+��� ��. ��$������ �� ��������� (������%�-W���>��\�$ �%� ���� ������ ), ��%�,1987, �.39-40. 15 H.Quliyev, N.Ta��zad�. Metal v� xalq s�n�tkarl���. Bak�,1968, s.33-34. 16 A.N.Mustafayev. Az�rbaycanda s�n�tkarl�q (tarixi-etnoqrafik t�dqiqat). B.,1999, s.179-181. 17 �.B�d�lb�yli. �zahl� monoqrafik musiqi lü��ti. B., 1969, s.5. 18 Yen� orada, s.66 19 �.B�d�lb�yli. Göst.�s�ri, s.43. 20 Yen� orada, s.69-70. 21 �.B�d�lb�yli. Göst.�s�ri, s.62-63. 22 Yen� orada. s.72-73. 23 /.|�%�. ��[%��<��? %��<���� ^��������� � �������.- ��[%��<��? %��<���� �� �� >� +���. .,1937, �.105. 24 Nizami G�nc�vi. Yeddi göz�l. B.,1941, s.242. 25 Bax: �.B�d�lb�yli. Göst., �s�ri, s.78. 26 &.������� ��. "�����[ +��[%��<�[ ������+ ��[ �� ���������. �., 1972, �.14. 27 �.B�d�lb�yli. Göst.�s�ri, s.52, 57 28 Yen� orada. 29 Yen� orada, �.31. 30 /./���+��. ��[%��<�[ ������+ ��[ � �� �������� - *�%������ �� ���������. �.II, �., 1943, �.55. 31 �.B�d�lb�yli. Göst. �s�ri, �.44. 32 Bax:Yen� orada. 33 �.B�d�lb�yli. Göst. �s�ri, �.41. 34 Yen� orada, �.67. 35 Yen� orada, s.55. 36 Q.Qas�mov. Göst. �s�ri, s.54; h�mçinin bax: S.Abdullayeva. Göst. �s�ri, s.19. 37 Q.Qas�mov. Gös. �s�ri, s.56. 38 �.B�d�lb�yli. Göst. �s�ri, s.45. 39 Q.Qas�mov. Göst. �s�ri, s.56. 40 Yen� orada, s.57. 41 Yen� orada. 42 �.B�d�lb�yli. Göst. �s�ri, s.68. 43 S.Abdullayeva. Göst. �s�ri,s.29. 44 Q.Qas�mov. Göst. �s�ri, s.58. 45 Yen� orada. 46 �.B�d�lb�yli. Göst. �s�sri, s.55. 47 Q.Qas�mov. Göst. �s�ri, s.57. 48 �.B�d�lb�yli. Göst. �s�ri,s.32. 49 Nizami G�nc�vi. Xosrov v� �irin, s.117. 50 Q.Qas�mov. Göst. �s�ri, s.56-58. 51 �.B�d�lb�yli. Göst. �s�ri, s.33. 52 T.�.Bünyadov. �srl�rd�n g�l�n s�sl�r. B.,1975, s.119. 53 A.N.Mustafayev. Da�i�l�m�. - Az�rbaycan etnoqrafiyas�. I c., B., 1988, s.337; Yen� onun. Az�rbaycanda s�n�tkarl�q, s.75-77. 54/.*.w������. /������[ ���+[��[ |�%��%���%�>� %��?. - ��$ �[ � ���� ������? �� %�������� ���+[=-� ������ '�����. �. II, &}�, 1894, �.340. 55 }�� � ��� ���%� �� �� �������� . II c. Az�rb. Respub. MEA �EA., inv.�, s.153. 56 K.Xatisov. Göst. �s�ri, s.323. 57 Yen� orada, s�h.325. 58 R.�.Babayeva. Göst. �s�ri, s.31; M.�.Ataki�iyeva. Göst. �s�ri, s.174. 59 R.�.Babayeva. Göst. �s�ri. 60 Yen� orada, s.33. 61 Yen� orada. 62 Yen� orada. 63 Yen� orada, s.35. 64 A.N. Mustafayev. Az�rbaycanda s�n�tkarl�q, s.262. 65 &������. �>��\�?. XI kitab. Q.A.Stratovskinin t�rcüm�si. M.-L., 1964, s.476. 66 Strabon. Göst. �s�ri, XI %����, s.14, 92. 67 }�����#. }�+� �. - &������ �<�� ���� ������� . �.II, ., 1963, �.395.

Page 52: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

51

68 F.Osmanov. Az�rbaycan�n antik dövr h�rb tarixind�n.- «Tarix v� onun probleml�ri», B., 1997, �1, s.167-171. 69 @.�.��+����, .��. ����� �. ����$�[ ��+?���%� [����� � . �., 1985, �.8. 70 @ �����. ^.. !����J{�? ��� �%���>� �����?, $.1, .,1938. 71 ����� �� '������%�# ���� ��� �� /��%���+. $.III, &}�,1836, �.321. 72 Az�rbaycan Respublikas� Milli Arxivi. F.10, s.1.i� 14,v.1-901. 73 Yen� orada, f.37, s.1, i�.25, v.1-439. 74 �.&.&�+������ . }��+[=� �����< �� ��������� � XIX �. �., 1964, �.167. 75 �.^.��%>��\. �$ �% %�������� ���+[=� ������ & � ���>� /��%���. ., 1882, �.206-207. 76 �'^|/, III his. &}�, 1836, s.122. 77 Yen� orada, s.124. 78 �.�� {%�� &�������$ �%� ������� |�%��%���%�>� %��?. &}�, 1835. 79 �.|���� �. /�����#�%�? ������{�?. Bax. �'^|/, III his., s. 299-300. 80 �.S.Sumbatzad�. Göst. �s�ri, s.169-170. 81 «Qafqaz» q�z., 1882, �310. 82 Yen� orada. 83 Yen� orada. 84 �.S.Sumbatzad�. Göst. �s�ri, s.170. 85 /.w������. /������[ ���+[��[ |�%��%���%�>� %��?. - ��$ �[ � ���� ������? �� %�������� ���+[=� �-����� � '�����, �. II &}�., 1894, �.326. 86 �.&.}������. /���%�� �$ �% %������[# ���+[���� /��%���. - /�������? ���+[=� �����< '�����. �. II, &}�., 1913, �.85. 87 Yen� orada, s.83. 88 Yen� orada. 89 �.^ �� ����+. |�+ �%� �� ����� �� ��� %�+�? � + ������ /��%���%�# �������. - *��. /�*'�, �. IY, 1891, �5. 90 A.S.Piralov. Göst �s�ri, s.84. 91 �'^|/, III his. s. 123. 92 �.Veydenbaum. Göst. �s�ri, s.257. 93 &.���=�+�����. ����� \����% � ������� ��%���%�� >�� ����. ]�\���, 1890, �.235. 94 �.&.Piralov. Göst �s�ri, s.85. 95 Nizami G�nc�vi, �sk�nd�rnam�. B., 1983, s.43. 96 F.L.Osmanov, F.�. �brahimov. Nüydid�n tap�lm�� antik dövr alban silahlar� haqq�nda.- «Az�rb. EA X�b�rl�ri», 1976, �4, s.55. 97 F.Osmanov. Az�rbaycan�n antik dövr h�rb tarixind�n.- «Tarix v� onun probleml�ri». B., 1997, �1, s.168. 98 K.Xatisov. Göst. �s�ri, s.320. 99 S.Quli�ambarov. Göst. �s�ri, s.237. 100 �'^|/, III his.,s.123. 101 Yen� orada, s.122-123. 102 K.Xatisov. Göst �s�ri, s.325-326. 103 �'^|/, III his., s.299. 104 M�lumat Qusar rayonunun Yuxar� L�g�r k�ndinin sakini, tüf�ngsaz Yunis �sa o�lu Yunisovdan al�nm��d�r. 105 Bu i�l� m���ul olan usta «lül�ke�» v� ya «lül�bük�n» ad� il� qeyd� al�nm��d�r. Bax. N.Quliyev, N.Ta��zad�. Metal v� xalq s�n�tkarl���, B., 1968, s.87. 106 M�lumat qundaqsaz M�mm�d Heyd�r o�lu Novruzovdan (Quba ��h�ri) al�nm��d�r. 107 �.".����\� �. " %����[ �� � ��? � %�������+ ����������� ����#� � � � �\�����. Bax: ] ���[ ��%����� %��\ � �{�� «^ ��%�� �%�?��< � ������� ��# ���>�$ �%�� � W���>��\�$ �%�� ���%� � �� �- ������� ». �., 1877, �.111-112.

Page 53: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

52

B�Z�K M�D�N�YY�T�: T�TB�Q� S�N�T M�MULATI

Hörm� m�mulat�

Hörm� v� toxuma m�mulat� istehsal�n�n z�ruri ��rti olan xammal (elastik çubuq, qam��, qar��, l��, ziy�l��, piz�, dala, k�tan, k�naf, yun, pamb�q, ip�k) ehtiyat�n�n bollu�u c�h�td�n Az�rbaycan tarix�n tük�nm�z imkanlara malik olmu�dur.

�n�n�vi hörm� v� toxuma m���uliyy�ti m�hz bel� z�ngin xammal bazas� �sas�nda yaranm��d�r. Obyektiv tarixi s�b�bl�r üzünd�n XIX �srd� texniki c�h�td�n qabaqc�l kapitalist ölk�l�rind�n nisb�t�n gerid� qalmas�na baxmayaraq, Avropada s�naye çevrili�i ba� ver�n�d�k Az�rbaycan dünyan�n �n ön�mli toxuculuq m�rk�zl�rind�n biri olaraq qal�rd�. XIX �srd� Az�rbaycan�n �n�n�vi toxuma istehsal�n�n bir s�ra sah�l�ri, xüsusil� parça toxuculu�u t�n�zzül� u�rasa da, xalça s�n�ti özünün köhn� �öhr�tini davam etdirm�kd� idi.

Hörm� v� toxuma m���uliyy�ti sah�sind� xammal növl�ri üzr� q�dim zamanlardan ba� vermi� v� bütün orta �srl�r boyu davam ed�n pe�� ixtisasla�mas� XIX �srd� h�l� d� özünün �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�dir. Bu m�nada q�dim kökl�ri h�l� Mezolit dövründ� izl�nil�n hörm� m���uliyy�ti1 h�sir, tor, kövs�r�, z�nbil, ciy�b�nd, l��ar�t�n, k�ndir, buraz, çat�, sicim, örk�n, r��m�, ç�t�n (c��), sal�ar, s�b�t, ç�p�r� v� s. timsal�nda XX �srin �vv�ll�rin�d�k özünün �m�li �h�miyy�tini qoruyub saxlam��d�r. H�tta bir s�ra z�ruri geyim l�vazimat� (�lc�k, corab, bad��, qolçaq, ��rf, köyn�k, içlik, ba�, cöv��n) v� s. uzun müdd�t hörm� üsulu il� haz�rlanm��d�r. Hörm� üsulu il� habel� z�ncir�, qotaz, s�rm�, q�y�, qaytan, ��rid v� s. kimi a�lab�nd m�mulat� düz�ldirmi�dir. Bunlar�n h�r birinin özün� m�xsus xammal növü v� hörm� texnologiyas� t���kkül tapm��d�r.

Hörm� m�mulatlar�n�n haz�rlanmas�nda t�bii v� bec�rm� yolu il� �ld� edil�n müxt�lif xammal növl�rind�n istifad� olunmu�dur. Bunlar�n aras�nda sucar sah�l�rd� bit�n lifli bitkil�r (l��, ziy�l��, cil, dala, piz� v� s.), habel� elastik a�ac çubuqlar� v� s�yr�mlar�, �ilgir, d�nli bitkil�rin kül��i, k�tan, k�naf (ç�t�n�, k�ndir), pamb�q lifi �n q�dim xammal növl�ri olub, yax�n keçmi��d�k özl�rinin �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�l�r. L�� v� ziy�l��dan, ad�t�n, e�m� üsulu il� yumru ciy� (l��ar�t�n) haz�rlan�rd�. Bundan �lav�, ondan hörm� yolu il� yast� ciy� düz�ldilirdi. Bunlar L�nk�ran bölg�si �halisinin ev m�i��tind� h�l� d� istifad� olunmaqdad�r. H�sir toxuculu�unda �ri� m�qs�di il� istifad� olunan e�m� ciy� (l��ar�t�n), yaxud vaxtil� ev m�i��tind� geni� yer tutan ciy�b�nd, z�nbil, kövs�r�, süfr�, t�r�zi gözü v� s. haz�rlanm��d�r. L�� hörm� m���uliyy�tinin q�dim kökl�ri mezolit dövründ� izl�nir.

Q�dim dövrün hörm� �n�n�l�ri çubuq, qam�� v� qar��dan hörül�n s�b�t (saman s�b�ti, meyv� s�b�ti, d�ngi s�b�t, d�n s�b�ti), t�r�c�, ç�t�n, sal�ar, çilovsüz�n v� s. kimi m�i��t ��yalar�n�n timsal�nda XIX �sr�d�k g�lib çatm��d�r. Onlar�n haz�rlanmas� sah�sind� �ld� olunmu� �m�li t�crüb� k�nd �halisinin ev m�i��tind� yax�n keçmi��d�k qalmaqda idi.

E�m� v� hörm� material� kimi, dig�r lifli bitkil�r: k�tan, k�ndir, pamb�q, habel� yun v� keci sapdan istifad� edilm�si fakt� çox q�dim tarix� malik olmaqla, XIX �sr� q�d�r özl�rinin �m�li �h�miyy�tini qoruyub saxlam��lar. Bunlar�n aras�nda yun, k�tan v� pamb�q hörm� m�mulat� istehsal�nda istifad� olunmaqdan �lav�, daha çox toxuma material� kimi i�l�nmi�dir.Ba�qa sözl� des�k, lifli bitkil�r, yun v� ip�k toxuculuq s�n�tinin ba�l�ca xammal�na çevrilmi�l�r. Bütün bunlardan �lav�, yun h�m d� basma (h�llacl�q) s�n�tinin ba�l�ca xammal� olmu�dur.

Toxuma m�mulat�

Mezolit dövründ� hörm� texnikas�n�n t�kmill��m�si v� b�sit �l iyi (te�i) vasit�si il�

�yriciliyin meydana g�lm�si say�sind� yun ip, k�ndir v� bir q�d�r sonralar is� pamb�q lifind�n haz�rlanan iplik, erk�n orta �srl�rd�n ba�layaraq ip�k teli (keçi sap) toxuma m�mulatlar�n�n ba�l�ca xammal�na çevrilmi�dir.

�p �yirm�k üçün yun �vv�lc� didilib daraq vasit�si il� daran�r, k�tan döym� yolu il� soyulub lifl�nir, pamb�q is� çiyidd�n t�mizl�nib mahl�c hal�na sal�n�rd�. Bel�likl�, d�zqah toxuculu�u, ba�qa sözl�, parça v� xalça-palaz istehsal� üçün ölk�d� �lveri�li z�min yaranm��d�r.

Page 54: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

53

Bütün bu texniki ir�lil�yi�l�r, basma (basmaq�lib) v� q�l�mkarl�q m�mulatlar�n�n yaranmas�na da t�kan vermi�dir.

Ming�çevir qaz�nt�lar�ndan tunc dövrün� aid parça qal�qlar�n�n tap�lmas� fakt�2 art�q h�min dövrd� parça istehsal� sah�sind� d�zgah toxuculu�unun mövcud oldu�unu söyl�m�y� �sas verir.

B�sit toxucu d�zgah� olan yer hanas� hörm� �m�liyyat�ndan �ri�-ar�ac sistemin� malik, çal-çarpaz keçirm� üsulu il� icra olunan toxuma texnikas�na keçm�y� imkan vermi�dir. T�dric�n yer hanas� il� yana��, dik hana da meydana q�lmi�dir.

M�hsuldar qüvv�l�rin sonrak� inki�af� n�tic�sind� ba� ver�n texniki ir�lil�yi�l�r t�pk�n vasit�sil� h�r�k�t etdiril�n müt�h�rrik toxucu d�zgahlar�n�n yaranmas�na g�tirib ç�xarm��d�r.

M�lum oldu�u kimi, üfüqi d�zgahlar�n ayaqla i�l�dil�n müt�h�rrik növü ilk d�f� h�l� yeni eran�n I-III �srl�rind� meydana g�lmi�dir.3 Onun ilk v�t�ni �razi v� m�d�ni-tarixi �laq� bax�m�ndan Az�rbaycana yax�n olan Mesopotamiya, Suriya v� �ran oldu�u güman edilir.4 �lk orta �srl�rd� Az�rbaycan�n �ranla siyasi-inzibati v� m�d�ni-texniki �laq�l�ri n�z�r� al�narsa, nir� v� �ana sistemin� malik, t�pk�nli toxucu d�zgahlar�n�n ölk�mizd� m�hz h�min dövrd� yay�ld���n� söyl�m�k olar.5 Bu fakt� erk�n orta �srl�r� aid arxeoloji qaz�nt�lardan �ld� olunan parça qal�qlar�n�n texnoloji t�hlili d� ayd�n göst�rir. Antik dövr v� orta �srl�r� m�xsus parça toxuculu�u üçün s�ciyy�vi olan bu tip t�pk�nli müt�h�rrik d�zgahlar XIX �srd� Az�rbaycanda h�l� d� istifad� olunmaqda idi. H�m d� Az�rbaycanda «��rbaf d�zgah�», «cecim d�zgah�», «mahud d�zgah�», «�al d�zgah�», «k�tan d�zgah�», «xalça (palaz) hanas�», «yer hanas�» «ba� d�zgah�» («�alab�ndçü», «xonçar d�zgah�», «da�ar») v� s. adlarla b�lli olan v� t�kmillik bax�m�ndan bir-birind�n seçil�n toxucu d�zgahlar�n�n müxt�lif tipoloji növl�ri mövcud olmu�dur. Toxucu d�zgahlar�n�n bu b�sit növl�ri müxt�lif tarixi dövrl�rd� yaransa da, onlar�n çoxu XIX �sr� q�d�r g�lib çatm��d�r.

�n�n�vi d�zgah toxuculu�u, tipoloji c�h�td�n parça v� xalça-palaz m�mulat� istehsal� olmaqla iki istiqam�td� inki�af etmi�dir.

Parçalar. Az�rbaycanda tarix�n saya v� güllü (nax��l�) olmaqla, �sas�n, iki növ parça istehsal olunmu�dur. Toxuma material�na, ba�qa sözl�, xammal növün� gör�, �n�n�vi parçalar�n yun, k�tan, pamb�q, ip�k v� bunlar�n qat����� olmaqla, müxt�lif tipoloji növl�rin� t�sadüf olunur.

�stehsal texnologiyas� bax�m�ndan Az�rbaycan�n �n�n�vi parça növl�rinin ham�s� �ri� (uzatma, çill�) v� ar�ac (atma, lül�, araqat�) olmaqla, toxuma lifl�rinin bir-birin� perpendikulyar keçirilib, çal-çarpaz edilm�si n�tic�sind� haz�rlanm��d�r. Q�dim �n�n�l�r� malik olan �ri�-ar�ac sistemli toxuma texnologiyas� XIX �sr v� XX �srin �vv�ll�rin�d�k özünün �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�dir. Parçaya b�z�k vurmaq üçün �lav� nax�� sap�ndan (xov) Az�rbaycan toxucular�, dem�k olar ki, istifad� etm�mi�l�r. Bunun müqabilind� Az�rbaycan�n d�zgah toxuculu�unda parçalar�n b�dii–dekorativ m�ziyy�tini art�rmaq m�qs�di il� boyaq, q�l�m v� ya q�lib vasit�sil� nax��salma üsullar�ndan geni� istifad� olunmu�dur. Q�dim tarix� malik olan bu istehsal �n�n�l�ri XIX �srd� d� davam etdirilm�kd� idi.

B�sit s�ciyy� da��yan boyama �m�liyyat�ndan f�rqli olaraq, q�l�mkarl�q v� basmaç�l�q (basma-q�lib) i�i nisb�t�n mür�kk�b istehsal texnologiyas�na malik olub xüsusi pe��karl�q t�l�b edirdi. Ona gör� d� evl�rd� v� ya küp boyaqxanalar�nda icra olunan v� ikili s�ciyy� da��yan boyaqç�l�q s�n�tind�n f�rqli olaraq, q�l�mkar v� basma-q�lib m�mulat� xüsusi dükan v� ya karxanalarda haz�rlan�rd�. Dig�r t�r�fd�n, boyama �m�liyyat� h�m m�mulat toxunmazdan �vv�l, h�m d� toxunub haz�r hala dü��nd�n sonra t�tbiq olundu�u halda, q�l�mkar v� ya basma-q�lib üsulu il� nax��salma �m�liyyat� yaln�z haz�r parça üz�rind� icra olunurdu.

Parçalar�n boyama üsulu il� b�z�dilib yara��ql� hala sal�nmas� t�crüb�si çox böyük t�kamül yolu keçmi�dir.

B�sit xalq üsulu il�, h�m d�, �sas�n, t�bii boyaqlar vasit�si il� icra olunan ev boyaqç�l���ndan f�rqli olaraq, küp boyaqxanalar�nda h�r cür r�ng v� onlar�n müxt�lif çalarlar� boyan�rd�. Ona gör� d� ev ��raitind� ç�tin �ld� edil�n r�ngablar (tünd göy, mavi, ya��l, alq�rm�z� v� s.) üçün küp boyaqxanalar�na müraci�t olunurdu.

M�lum oldu�u kimi, toxuma prosesind�n ç�xm�� xam parça bir s�ra �lav� tamamlama �m�liyyatlar�ndan (a�artma, boyama, nax��salma, habel� yuyulub t�mizl�m�) keçirdi. Toxuma lifl�rinin növün� (yun, k�tan, pamb�q, ip�k) gör�, bu �m�liyyatlar�n h�r birinin özün� m�xsus

Page 55: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

54

f�rqli texnoloji istehsal xüsusiyy�tl�ri yaranm��d�. M�s�l�n, yun ip, iplik v� ya parça isti, ip�k is� soyuq boyama üsulu il� boyan�rd�. Pamb�q v� k�tan parçalar�n da özün� m�xsus boyaq madd�l�ri v� boyaq üsulu t���kkül tapm��d�r.

Xammal�n növünd�n as�l� olaraq, �n�n�vi toxuculuq m���uliyy�tinin müxt�lif sah�l�ri: h�sir, xalça-palaz, a�lab�nd, (��rid, ba�) v� parça toxuculu�u t���kkül tapm��d�r.

Az�rbaycanda parça (k�tan, quma�, yun, ip�k) istehsal�n�n �albafl�q, k�tanç�l�q, b�zzazl�q v� ��rbafl�q olmaqla, tarix�n dörd sah�si yaranm��d�r. H�tta bunlar�n bir qisminin daxilind� m�mulat növl�ri üzr� dar ixtisasla�ma da ba� vermi�dir. M�s�l�n, ip�k parçalar�n istehsal� keci v� xam ip�k toxuculu�u olmaqla, bir-birind�n f�rqli istiqam�tl�rd� inki�af etmi�dir.

Az�rbaycanda ip�kçilik t�s�rrüfat� erk�n orta �srl�rd�n etibar�n t���kkül tapd���ndan keçi toxuculu�unun tarixi d� h�min dövr� t�sadüf edir. Keci sapdan z�ngin çe�idd� cecim m�mulat� toxunmu�dur.

Keci sap bi�irm� üsulu il� baramadan hasil olunmu� pil�d�n �l iyi vasit�si il� �yirilirdi. Cecim istehsal�, �sas�n, kümdarl�qla m���ul olan k�ndl�rd� geni� yay�lm��d�. Dig�r k�ndl�rin �halisi onu ya sat�nalma, ya da mübadil� yolu il� �ld� edirdi.

Keçmi�d� kümdar qad�nlar öz ail�l�rinin ehtiyac�n� öd�m�k, qism�n is� sat�� m�qs�di il� keci sapdan «h�myan», «obag�z�r», «alaköyn�k», «�alvar», «çuxa», «t�tinlik», «xasq�rm�z�», «aloy�a», «alaca», «yor�an üzü», «dö��k üzü» v� s. adlarla b�lli olan müxt�lif növ cecim tipli parçalar toxuyurdular.

Keçmi� ev m�i��tind�, xüsusil�, �halinin kas�b t�b�q�l�ri aras�nda cecim toxunu�lu parçalara t�l�bat böyük idi. Evin dö��m�si üz�rin� düzülmü� nimd�r (dö��kc�), müt�kk�, bal�nc, pü�ti, dör dö��yi, yataq dö��yi, kürsü yör�an�, yor�an üzü, süz�ni, camaxadan v� taxça üçün p�rd�, yük örtüyü, buxar� qaba��, canamaz, süfr�, g�rd�k v� s. cecim tipli parçalardan düz�ldilirdi. Bir s�ra geyim növl�ri (köyn�k, �alvar, arxal�q, çuxa, qur�aq, dolaq), habel� heyb�, y�h�rqa��, çul, lad�, g�r�k torbas�, duz torbas�, çanta v� s. kimi m�i��t l�vazimat� cecimd�n düz�ldilirdi.6

Keci m�mulat�ndan f�rqli olaraq, xam ip�kd�n toxunan parçalar�n istehsal� il� «��rbaf» adlanan pe��kar ustalar, h�m d� xüsusi ��rbaf karxanalar�nda m���ul olurdular.

��rbaf karxanalar�nda toxuma v� nax��lama prosesl�rinin t�l�bind�n as�l� olaraq müxt�lif növ �m�k al�tl�ri v� d�zgahlardan istifad� olunmu�dur. Bir qayda olaraq, xam ip�k tell�ri manç�l�q vasit�sil� baramadan aç�l�b sar�nandan sonra bir s�ra texniki �m�liyyatlardan keçirdi. Bütün bunlardan sonra xam ip�k toxuma prosesin� m�ruz qalmaqla, müt�h�rrik ��rbaf d�zgahlar� vasit�si il� z�rif ip�k parçalara çevrilirdi.

Dar pe�� ixtisasla�mas� xam ip�k toxuculu�u daxilind� d� ba� vermi�dir. Bunun n�tic�sind� basmaq�lib üsulu il� �lav� b�z�k vurulmu� k�la�ay� istehsal� xüsusil��ib ayr�ca istehsal sah�sin� çevrilmi�di. H�tta orta �srl�rd� Az�rbaycan�n ip�k toxuculu�unda bu v� ya dig�r parça m�mulat� (diba, z�rbaf, z�rxara, atlaz, tafta, mov, daray�, qanovuz v� s.) istehsal� üzr� d� dar pe�� ixtisasla�mas� ba� verdiyi n�z�r� çarp�r. M�s�l�n, gül�b�tin, y�ni q�z�l v� ya gümü� tell�ri sar�nm�� xüsusi növ ip�k tell�rind�n haz�rlanan z�rbaf v� z�rxara tipind�n olan parçalar�n toxuma texnologiyas� dig�r ip�k parçalardan seçilirdi. H�tta diba nisb�t�n mür�kk�b istehsal texnologiyas�na malik oldu�undan «dibac», y�ni diba toxuyan pe��kar ustalar t�r�find�n toxunurdu.7

�n�n�vi parça növl�ri b�z�n bu v� ya dig�r geyim üçün n�z�rd� tutulub �d�di qaydada toxunulurdu. Bel� halda geyim növü il� parçan�n ad� eynil��irdi. M�s�l�n, bir �d�d çuxa v� ya �alvara yet�c�k ölçüd�, �d�di qaydada toxunan mahud, yaxud �al parça tik�si müvafiq geyim növünün ad� il� «çuxa» v� ya «�alvar» adlan�rd�. G�nc�-Qazax bölg�l�rind� «m�ndul�» ad� il� yay�lm�� arxal�q k�nardan g�tirilm� eyniadl� yun parça növünd�n tikildiyi üçün �hali aras�nda h�min istilahla tan�n�rd�. Eyni hal cecim tipli parçalarda da n�z�r� çarp�rd�. Cecim toxunu�lu «yor�an üzü», «dö��k üzü», «canamaz», «yük p�rd�si», «taxça p�rd�si», «müt�kk� üzü» v� s. bu q�bild�n olub �d�di qaydada toxunur v� eyni istilahla h�m parçan�, h�m d� m�mulat növünün ad�n� bildirirdi.

K�tan m�mulat�. Q�dim tarix� malik olan b�sit burma, e�m� v� hörm� v�rdi�l�ri sah�sind� �ld� edil�n ilk �m�li t�crüb� sonralar �yirm� üsulunun yaranmas�na v� bu z�min

Page 56: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

55

�sas�nda geyim v� dig�r m�i��t vasit�l�ri üçün z�ruri olan parça toxuculu�unun meydana g�lm�sin� s�b�b olmu�dur. Toxuma texnikas�n�n t�dric�n t�kmill��ib inki�af etm�si bol ehtiyata malik olan lifli bitkil�rd�n s�m�r�li ��kild� istifad� olunmas�n� z�ruri etmi�dir.

Toxuculu�un ba�l�ca xammal� olan ip (sap) �yirm�k üçün o zamana q�d�r b�lli olan lifli bitkil�r aras�nda �n ön�mlisi k�tan (k�naf) olmu�dur. Az�rbaycan�n ayr�-ayr� bölg�l�rind� müxt�lif adlarla (k�ndir, ç�t�n�, vic, sig�zi v� s.) b�lli olan bu lifli bitkinin istehsal xass�l�rinin m�nims�nilm�si, xüsusil� onun sapla��n� t��kil ed�n elastik v� z�rif lifl�rin cec�d�n ayr�l�b t�mizl�nm�si yollar�n�n tap�lmas� parça toxuculu�unun meydana g�lm�si üçün z�min yaratm��d�r. Bununla da yurdumuzun q�dim sakinl�rinin h�yat�nda müst�sna rol oynayan yeni bir f�aliyy�t sah�si aç�lm��d�r. Bu m�nada Az�rbaycan �razil�rinin da��t�yi rütub�tli sah�l�rind� yaban� halda bit�n lifli bitkil�r müst�sna rol oynam��d�r. Bu bitkil�rd�n �ld� edil�n nazik v� z�rif tell�r ibtidai parça toxuculu�unun ilk, h�m d� �n s�rf�li xammal� olmu�dur. Yaban� k�tan lifinin emal olunma üsullar�n�n v� texniki vasit�l�rinin t�kmill��m�si h�m d� onun bec�rm� yolu il� yeti�dirilm�sin� g�tirib ç�xarm��d�r.

K�tan bitkisinin m�d�ni yolla bec�rilm�si onun lifl�rinin keyfiyy�tin� yax�� t�sir göst�rmi�dir.

Az�rbaycanda m�d�ni k�tan bitkisinin bec�rilm� tarixini d�qiq mü�yy�nl��dirm�k üçün faktik materiallar kifay�t etmir. Do�rudur, q�dim Ming�çevird� arxeoloji qaz�nt�lar zaman� tunc dövrün� aid k�tan toxunu�lu parça qal�qlar�na t�sadüf edilmi�dir.8 Bununla bel�, onun yaban�, yaxud m�d�ni k�tan lifind�n toxundu�unu söyl�m�k ç�tindir. Çünki botaniki t�dqiqatlar n�tic�sind� q�dim Ming�çevir �traf�nda yaban� k�tan bitkisinin yeti�diyi mü�yy�n olunmu�dur.9 Bu m�nada Az�rbaycan �razisi tarix�n yaban� k�tan�n q�dim v�t�nl�rind�n biri olmu�dur. M�lum oldu�u kimi, m�d�ni k�tan�n boyu, dem�li h�m d� lifl�ri 2-3 m-� çatmaqla, yaban� k�tandan f�rql�nir.

K�tan�n sapla��n� �m�l� g�tir�n elastik lifl�r onu tikm�, hörm� v� toxuma i�l�rinin �n s�rf�li xammal növün� çevirmi�dir.

Az�rbaycanda k�tan parça toxuculu�u t�kc� q�dim dövrd� deyil, erk�n orta �srl�rd�10 v� ondan sonra g�l�n tarixi m�rh�l�l�rd� d� davam etdirilmi�dir. Yaz�l� m�nb�l�rd�n göründüyü kimi, Az�rbaycanda k�tan v� k�naf istehsal� X �srd�n etibar�n �h�miyy�tli d�r�c�d� azalm��d�r. �.P.Petru�evski bu t�n�zzülün s�b�bini h�min dövrd�n etibar�n ölk�d� pamb�qç�l���n inki�af� v� pamb�q parça istehsal�n�n artmas� il� izah etmi�dir.11 Bununla bel�, inki�af etmi� orta �srl�rd� Az�rbaycanda k�tan parça istehsal� m�hdudla�sa da, o tamam aradan ç�xmam��d�r. XIII �sr co�rafiya�ünas� Yaqut �l-H�m�vi o zamank� D�rb�nd ��h�rind�n b�hs ed�rk�n x�b�r verir ki, burada v� onun �traf �yal�tind� k�tandan el� paltarlar haz�rlan�r ki, bel�si n� Aranda, n� d� Az�rbaycanda yoxdur.12

XVIII �srin sonlar�na aid arxiv s�n�dl�rind� D�rb�nd �yal�tind�n b�hs olunark�n burada pamb�q v� ip�kl� yana��, me��l�rl� �hat� olunmu� da� k�ndl�rind� k�tan (k�ndir) bec�rilm�si bar�d� m�lumat verilir.13 XVIII �srd� «k�ndir» ad� il� tan�nan k�tan bitkisinin Quba xanl���n�n da� k�ndl�rind� h�l� d� bec�rildiyi bar�d� m�lumat vard�r.14 XVIII �srin sonlar�na aid ba�qa bir m�nb�d� k�tan bitkisinin az miqdarda Qazax v� ��m��ddin sultanl�qlar�nda da bec�rildiyi x�b�r verilir.15

XIX �srin �vv�ll�rind� Quba �yal�tinin Tip mahal�na daxil olan Küpçal, Üçkün v� Q�çr�� k�ndl�rind� k�tan (k�ndir) bitkisinin �kilib bec�rildiyi v� bundan 200 pud k�ndir lifi hasil oldu�u x�b�r verilirdi.16 Quba �yal�tind� k�tan (k�ndir) bitkisinin bec�rilm�si fakt� XIX �srin �vv�ll�rin� aid ba�qa bir m�nb�d� d� t�sbit olunur.17

XIX �srin ikinci yar�s�nda Az�rbaycanda k�tanç�l�q m�hdud miqdarda da olsa, f�rdi k�ndli t�s�rrüfatlar�nda davam etdirilirdi. XIX �srin 80-ci ill�rin� aid bir m�nb�d� Quba q�zas�n�n �imal hiss�sind�ki Üçkün, Q�çr��, Küpçal, Susay, G�ray, Gican v� Düztahir k�ndl�rind� k�tan (k�ndir) �kilib bec�rildiyi x�b�r verilir.18 Bu lifli bitkinin, habel�, q�zan�n c�nub hiss�sind�ki da��t�yi, qism�n d� da� k�ndl�rind� bec�rildiyi bildirilir.19

Quba q�zas�nda k�ndir lifind�n �yirilmi� sapdan «sig�zi» adlanan kobud k�tan parça növü toxunmaqdan �lav�, ev m�i��tind� g�r�k olan bir s�ra z�ruri m�i��t v� t�s�rrüfat l�vazimat� (buraz, tay k�ndiri, yük k�ndiri, çidar, cilov, çat�, sin�-çula, ciy�, t�lis, xaral, çuval, xurcun,

Page 57: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

56

k�ndir palaz�, bal�q v� qu� toru v� s.) haz�rland��� etnoqrafik �d�biyyatda öz �ksini tapm��d�r.20 M�lum oldu�u kimi, q�dim zamanlarda istifad� olunan �yirm� v� e�m� (burma)

vasit�l�rinin böyük bir qrupu mü�yy�n t�kmill��m� v� d�yi�m�l�r� u�rayandan sonra z�man�miz�d�k g�lib çatm��d�r. Xammal�n növünd�n as�l� olaraq, bunlar forma, ölçü v� ç�ki etibar� il� bir-birind�n mü�yy�n q�d�r f�rql�ns�l�r d�, i�l�m� prinsipin� v� tipoloji ox�arl�qlar�na gör� çox yax�n olmu�lar. H�tta onlar�n b�zil�ri universal s�ciyy� da��maqla h�m k�tan, h�m yun, h�m pamb�q, h�m d� ip�k �yirm� v� ya e�m� (bükd�rm�) �m�liyyatlar�nda mü�t�r�k istifad� olunmu�lar. �l iyi (te�i, �yirc�k, dük), yaxud müxt�lif qurulu�lu c�hr� (dövr) bu cür universal �yirm� v� e�m� vasit�l�ri s�ras�na daxil idi. Bu �m�k al�tl�ri il� yun, k�tan, pamb�q v� ip�k (keci) �yirib bükd�rm�k olurdu. Bu al�tl�rl� yana��, h�r bir xammal növünün özün� m�xsus spesifik �m�k al�tl�ri d� yaranm��d�. Bel� al�tl�r� k�tan v� ip�k emal� sah�sind� daha çox t�sadüf edilirdi.

K�tan (k�ndir) sap istehsal�nda t�tbiq olunan �m�k al�tl�rinin böyük bir qismi Az�rbaycan�n c�nub-��rq v� �imal-��rq bölg�l�rind� XIX �sr v� XX �srin �vv�ll�rin�d�k qalmaqda idi.

L�nk�ran-Astara bölg�sind� tal�� dilind� «vic» v� ya «v��» adlanan k�tan (k�ndir) lifi «vi�o adlanan» xüsusi lifl�yici d�zgah vasit�sil� haz�rlan�rd�. Bunun üçün k�tan d�st�l�rini v��onun ç�n�si aras�na sal�b döy�cl�m�kl�, �zi�dirir v� onlar�n saplaqlar�n� cül�d�n ay�r�rd�lar. Sonra k�tan�n sapla��n�n öz�yini t��kil ed�n cül� q�r�nt�lar�n� lifl�rd�n tamam t�mizl�m�k üçün onlar� miz üz�rind� «lato» adlanan taxta b�çaq (cül�ke�, s�y�r�ac) vasit�sil� t�krar-t�krar s�y�r�rd�lar. Lifl�rin uzun v� q�sas�n� bir-birind�n ay�rmaq üçün çox vaxt k�ndir lifi daraq vasit�sil� daran�rd�. Darama prosesi zaman� lifl�r h�m d� cül� q�r�nt�lar�ndan t�mizl�nir v� «�lçim» adlanan xalis pilt� hal�na dü�ürdü. �lçiml�nmi� k�tan pilt�sind�n �l iyi21 v� ya c�hr� vasit�sil� «kec», yaxud «kej» adlanan z�rif k�tan sap� hasil olunurdu. Kej h�m tiki�, h�m d� parça, palaz, xaral, kis�, süfr� v� s. toxuma m�qs�dil� istifad� olunurdu.

Bir qayda olaraq, vicin (k�ndir lifinin) daraqda qalan kilk�sind�n «ciy�» adlanan yo�un ip (k�ndir) �yirilirdi. Kilk� pilt�l�rind�n tal��lar�n «lanqa» adland�rd��� dördp�rli �yirc�k vasit�sil� ciy� hasil edilirdi.

Q�dim tarix� malik olan lanqan�n qollar� bir-birin� keçiril�nd�n sonra ox vasit�sil� ortadan birl��dirilirdi. Oxun ucuna b�rkidilmi� qarma�a b�nd edil�n ciy�ni burub e�m�kl�, kec (ke�), y�ni k�ndir ipi hasil edilirdi.

K�tan lifind�n �yrilmi� kecd�n parça toxumaqdan �lav�, bir s�ra z�ruri m�i��t v� t�s�rrüfat vasit�l�ri d� haz�rlan�rd�.

Kecin b�rk bükd�rilmi� növünd�n «nav�a» adlanan ikiba�l� �m�k al�ti vasit�sil� «s�l» (qu� toru), «n�vet» (sallama bal�q toru), «mulo�q» (atma tor), «domja» v� s. hörülüb haz�rlan�rd�. Kecd�n habel� «kargah» adlanan d�zgahda �alvar v� tuman üçün ba� toxunurdu.

Vicd�n, habel� dük (�yirc�k, te�i) vasit�sil� nazik sap �yrilirdi. Kecin nazik növünd�n qad�nlar kargah, yaxud «gi� d�zgah�» adlanan hanada eyniadl� k�tan parça növü (gi�) toxuyurdular. Keçmi�d� gi�d�n qad�n v� ki�i geyim d�sti tikilib haz�rland���n� qocalar indi d� xat�rlay�rlar.

Kec v� ya ciy� qat�����ndan «çaxçu» (çarxçu) adlanan xüsusi e�m� d�zgah�nda müxt�lif yo�unluqda k�ndir (tay k�ndiri, yük k�ndiri, sicim, buraz, k�m�nd v� s.) e�ilib haz�rlan�rd�.22

Az�rbaycan�n �imal-��rq bölg�sind� daha çox «k�ndir» ad� il� b�lli olan k�tan lifinin �yrilm�si v� e�ilm�si �m�liyyatlar�nda istifad� olunmu� �m�k al�tl�ri Tal�� bölg�sind�ki al�tl�rd�n xeyli f�rql�nirdi. Burada, �vv�la k�tan bitkisinin sapla�� xüsusi lifl�yici d�zgah�n köm�yi il� deyil, toxmaq (d�y�n�k) vasit�sil�, b�sit döym� üsulu il� döy�cl�nib lifd�n ayr�l�rd�. �kincisi, �zilmi� k�tan sapla��n�n lifl�ri cül�d�n �l il� seçilib t�mizl�nirdi.

Bunlardan �lav�, Quba k�ndl�rind� cod xass�li k�ndir lifini yum�ald�b z�rif hala salmaq üçün onu d�mir di�l�ri ç�xar�lm�� �l v� ya ayaq dingi vasit�sil� ehmalca döy�cl�yirdil�r. H�tta k�ndir lifi az olduqda, onu ding vasit�si il� deyil, �ld� övk��dirm� üsulu il� yum�ald�rd�lar.23

Quba bölg�sind� k�tan lifininin �yrilm�sinin müxt�lif üsul v� vasit�l�ri qeyd� al�nm��d�r. �lharay� x�rda-para tiki� i�l�rini görm�k (çar�q tikm�k, xaral, kis� a�z�n� göz�m�k, yamaq salmaq, palan-navar tikm�k, «sig�zi» adlanan k�tan kis�nin yan�n� calamaq v� s.) üçün çilik

Page 58: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

57

vasit�sil�, b�sit burma üsulu il� q�sa ölçülü nazik ciy� haz�rlan�rd�. Bunun üçün lif c�ng�sind�n bir qar�� boyda uzad�b ucunu çiliy� b�nd etdikd�n sonra onu sa� �l il� f�rlad�rd�lar. Çilik f�rland�qca ç�ng�d�n ayr�lan lifi burub ip, ciy� v� ya sap hal�na sal�rd�. �pin nazik v� ya yo�un �yrilm�si burulmaqda olan k�ndir lifl�rinin say� il� mü�yy�n edilirdi.

K�ndir lifini �yirm�yin nisb�t�n t�kmill��mi� üsulu f�rla�an v� ya v�lv�l� vasit�si il� �yirm� olmu�dur. Bu arxaik üsul v� al�tl�rin bir qismi z�man�miz�d�k g�lib çatm��d�r.24

Üç hiss�d�n (gövd�, onun uclar�na keçirilmi� d�st�k v� iyd�n) ibar�t olan f�rla�an vasit�sil� ip �yirm� daha geni� yay�lmaqla, kütl�vi s�ciyy� da��m��d�r. D�st�k vasit�si il� f�rla�an� h�r�k�t� g�tirib f�rlatd�qca onun iyin� b�nd edilmi� k�ndir lifi burulub uzan�r v� ip�, yaxud sapa çevrilirdi. K�ndir lifi burulub uzand�qca f�rla�an�n iyin� sar�n�b dükç� �m�l� g�tirirdi.

K�tan lifini �yirm�yin dig�r bir s�m�r�li �m�k al�ti Quban�n da� k�ndl�rind� geni� yay�lm��, «v�lv�l�» adlanan p�rs�ngli �yirc�k olmu�dur. Yeri g�lmi�k�n qeyd ed�k ki, �ahda� xalqlar� keçmi�d� v�lv�l�d�n t�kc� k�tan (k�ndir) lifi deyil, h�m d� laz�m g�ldikd� yun ip �yir�rmi�l�r.

V�lv�l� bir qar�� uzunlu�unda a�ac h�rl�nc�kd�n, onun ortas�na keçirilmi� ox rolunu oynayan d�st�kd�n, h�rl�nc�yin h�r iki ucunda aç�lm�� g�zl�r� siyirtm� ba�lanan 25-30 sm uzunlu�unda �yirc�k ipind�n ibar�t olurdu. H�rl�nc�yin sür�tl� f�rlanmas�n� t�min etm�k üçün onun bir ba��na p�rs�ng da�� ba�lan�rd�. Çox vaxt uzunsov v� hamar çayda��ndan ibar�t olan p�rs�ng h�rl�nc�kd�n 6-7 sm-� q�d�r ondan aral� qal�rd�.25

Çarx. K�ndir lifinin �yirilm�si v� e�ilm�si �i�liyyat�n�n �n t�kmil v� qism�n d� mexanikl��dirilmi� vasit�si çarx olmu�dur. Qurulu�una v� i�l�m� prinsipin� gör�, ��ki (V�ndam), L�nk�ran (Hi�k�d�r�) v� Quba (Yuxar� L�g�r) bölg�l�rind� qeyd� al�nm�� k�ndir çarx� aras�nda el� bir ciddi f�rq yox idi.

Çarx (çaxçu, çarxa) «kötük» adlanan düzbucaql� formal�, 10-12 sm qal�nl���nda taxta lövh�d�n ibar�t olmu�dur Onun üz�rin� müt�h�rrik v�ziyy�td� spiralvari yiv� malik 4 �d�d eyni ölçülü a�ac çarx b�rkidilirdi. Bundan �lav� o, «q�ra» (gir�, q�rça) adlanan v� üz�rind�, 4 �d�d növü olan t�nziml�yicid�n v� bir ucu qarmaql� «midbar»dan ibar�t olurdu. Çarxlar�n f�rlanmas� üçün onlar�n h�r biri ba�� qapaql� ox vasit�si il� kötüy� birl��dirilirdi. Çarxlar�n h�r birinin ucuna metal qarmaq b�rkidilir v� halqavar� ba�lanm�� uzun ciy� vasit�sil� f�rlad�l�rd�. Bütün bunlardan �lav�, ax�r�nc� çarx�n yivin� dolanm�� ciy�nin s�viyy�sini t�nziml�yib sabit saxlamaq üçün kötük üz�rin� x�rda haça v� qövsvar� a�ac qarmaq tax�rd�lar.

K�ndir çarx� vasit�sil� h�m �yirm�, h�m d� e�m� �m�liyyat� yerin� yetirilirdi. Bir qayda olaraq, çarx� 2 n�f�r mü�t�r�k i�l�dirdi. Onlardan biri çarxlar�n yivl�rin�

dolanm�� ciy�ni dartmaqla onlar� h�r�k�t� g�tirib f�rlad�r, «q�raç�» adlanan ikinci n�f�r is� quca��nda tutdu�u k�ndir lifinin ucundan bir q�d�r burub uzatmaqla, çarx�n qarma��na b�nd edib dal-dal� olmaqla, t�dric�n geri ç�kilirdi. Bu halda çarxç� dolama ciy�ni �ll� dartd�qca çarxlar mexaniki sur�td� f�rlan�r v� k�ndir c�ng�sind�n ayr�lm�� lifl�ri burub ip, yaxud sap hal�na sal�rd�. �yrici geri ç�kilib çarxdan uzaqla�d�qca k�ndir lifl�ri �yrilib uzan�rd�.

Mexaniki sur�td� f�rlad�lan çarx �m�k m�hsuldarl���n�n yüks�ldilm�sin� imkan verdiyind�n çox vaxt bükd�rm� �m�liyyat� da onun köm�yi il� icra olunurdu. Bu halda �yrilmi� k�ndir ciy�l�rini qo�ala�d�r�b, ikiqat, üç�m v� ya dördqat olmaqla, h�r birinin ucunu çarxlardan birinin qarma��na b�nd edirdil�r. Çarxlar h�r�k�t� g�tirilib f�rland�qca q�raç�n�n q�ra vasit�sil� tutdu�u taylar� e�ib bir-birin� dolay�rd�. K�ndir taylar�n�n dola�mamas� üçün onlar�n h�r biri q�ran�n üz�rind�ki novlara sal�n�rd�. Q�raç� çarxa t�r�f ir�lil�dikc� onunla midbar aras�nda qalan k�ndir hiss�si e�ilib bir-birin� dolan�rd�.

Bel�likl�, k�tan lifind�n h�m ciy�, h�m d� k�tan parça toxumaq üçün sap haz�rlan�rd�. Nazik v� z�rif olan k�tan sap�ndan müt�h�rrik toxuma d�zgahlar�nda müxt�lif növ k�tan

parçalar toxunurdu. Pamb�q parçalar (quma�lar). Antik dövrd�n ba�layaraq Az�rbaycanda pamb�qç�l�q

t�s�rrüfat�n�n meydana g�lm�si v� inki�af� burada yeni bir toxuma material�n�n yaranmas�na s�b�b olmu�dur. Az�rbaycanda pamb�q parça toxuculu�unun yaranmas�na t�kan ver�n amill�r s�ras�nda pamb�q mahl�c�ndan ibar�t xammal ehtiyat�n�n bollu�u il� yana��, ölk�nin mülayim-isti

Page 59: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

58

iqlim ��raitind� �halinin s�rin pamb�q parçalara t�l�bat�n�n böyük olmas� fakt� da mühüm rol oynam��d�r. Az�rbaycan�n t�bii-iqlim ��raiti üçün pamb�q parçalar h�m geyim, h�m d� ev m�i��ti üçün �n s�rf�li toxuma material� say�l�rd�.

Ev m�i��tind�, xüsusil� d� �n�n�vi geyim d�bind� pamb�q parçalara t�l�bat�n böyük olmas� h�m d� �halinin orta v� kas�b t�b�q�l�rinin maddi imkan� il� ba�l� olmu�dur. Bahal� ip�k v� yun parçalar� �ld� etm�k imkan� m�hdud olan ictimai zümr�l�r pamb�q parçalarla kifay�tl�nm�li olurdular.

�n�n�vi pamb�q parçalar aras�nda ba�l�ca yeri bez tutmu�dur. Az�rbaycanda pamb�q bitkisi sanki bez üçün bec�rilib yeti�dirilirdi. Yun v� k�tan parçalar� kimi, bez toxuculu�u da yerli xammal �sas�nda t���kkül tapm��d�r. M�lum oldu�u kimi, pamb�qdan toxunan parçalar�n �n arxaik növl�rind�n biri k�rbas olmu�dur. Bu istilah�n m�n�� etibar� il� sanskrit dilind� «pamb�q» m�nas�n� bildir�n «karpassi» sözünd�n tör�diyini n�z�r� alan müt�x�ssisl�r onun hind m�n��li oldu�unu v� h�l� e.�. IV �srd� Hindistandan �rana v� dig�r qon�u ölk�l�r� keçdiyini güman edirl�r.26 Bununla yana��, orta �srl�rd� Az�rbaycanda �r�b m�n��li «qütni», y�ni pamb�q m�nas�n� bildir�n z�rif parça toxundu�u b�lli olur.27

M.X.Heyd�rov yaz�l� m�nb�l�r� istinad ed�r�k, qütninin k�rbasa nisb�t�n daha z�rif oldu�unu, h�tta b�z�n ip�k v� ya gül�b�tin qat����� il� toxundu�unu da x�b�r verir.28 Görünür, h�l� �r�b i��allar� dövrün� q�d�r Az�rbaycanda pamb�q parça istehsal� geni� yay�lm�� v� onun toxuma texnikas�nda xeyli d�r�c�d� t�kmill��m� ba� verilmi�dir.

Görünür, sonralar t�dric�n «k�rbas» v� «qütni» ifad�l�ri aradan ç�x�b i�l�k formas�n� itirmi�, müvafiq sur�td� «bez» v� «a�» istilahlar� il� �v�z olunmu�dur. «A�» t�kc� r�ngin� gör� deyil, h�m d� z�rif toxunu�u il� kobud v� qaba bezd�n f�rql�nirdi.

�n�n�vi pamb�q parçalar�n boyama üsulu il� haz�rlanan bir s�ra növl�ri: kis�yi v� fit� son orta �srl�rd�n etibar�n t�dric�n �il� v� q�d�k il� �v�z olunma�a ba�lam��d�r. �il� v� q�d�yin d�b dü�m�sind�, �übh�siz ki, bez istehsal�n�n geni� yay�lmas� v� kütl�vi s�ciyy� da��mas� fakt� mühüm rol oynam��d�r.

M�lum oldu�u kimi, xam bezi q�rm�z� r�ng� boyamaqla, ondan �il�, tund göy v� ya mavi r�ng� boyad�qda is� q�d�k �ld� edilirdi. Bezd�n haz�rlanan �il� çox vaxt fit� kimi istifad� olundu�undan, görünür, nazik a�dan, yaxud bahal� ip�k parçalardan fit� haz�rlanmas�na ehtiyac qalmam��d�r. Bunun müqabilind� m�hdud miqdarda istehsal olunan nazik a� («hümayin a��») ba�l�ca olaraq, çit v� q�l�mkar parçalar�n haz�rlanmas�na s�rf olunmu�dur.

Göründüyü kimi, �n�n�vi pamb�q parça növl�rinin bir qisminin ad� d�yi�ib yerli istilahlarla �v�z olunsa da, onlar�n istehsal� dayanmam��d�r.

XIX �srd� Az�rbaycan�n �n�n�vi pamb�q parça istehsal�nda tarix�n oldu�u kimi, yen� d� G�nc�, Naxç�van v� Ordubad görk�mli yer tuturdu. Qeyd etm�k laz�md�r ki, XIX �srin ikinci yar�s�ndan etibar�n ölk�y� Avropa v� Rusiyadan ixrac olunan ucuz manufaktura mallar�n�n idxal� il� �laq�dar olaraq, Az�rbaycanda ümum�n pamb�q parça istehsal� t�n�zzül� u�ram��d�r. Bununla bel�, h�min �srin sonlar�na do�ru Naxç�van q�zas�nda h�l� d� pamb�q bec�rilir v� evdar qad�nlar ondan parça toxuyurdular.29 Bu dövrd� bez v� a� istehsal� �amax� v� �u�a ��h�rl�rind� d� davam etdirilm�kd� idi.

XIX �srin 30-cu ill�rin� aid yaz�l� m�lumatlar Az�rbaycanda pamb�q parça istehsal�n�n ümumi v�ziyy�ti bar�d� dol�un t�s�vvür yarad�r. Bu dövrd� bez istehsal�, �vv�ll�r oldu�u kimi, ��h�rl�rd� «b�zzazxana» adlanan bez karxanalar�nda kustar üsul il� haz�rlanmaqdan �lav�, bir s�ra k�ndl�rd� ev pe��si formas�nda h�l� d� qalmaqda idi. Bu fakt� o dövr� aid m�nb�l�rd�n �xz olunmu� m�lumatlardan da ayd�n görm�k olur. XIX �srin 30-cu ill�rind� sabiq Qazax sultanl���ndan b�hs ed�n bir m�nb�d� xalça, palaz, �al v� s. kimi yun m�mulatlar� il� yana��, h�r bir ail�d� bez toxundu�u x�b�r verilir.30

�n�n�vi pamb�q parça, o cüml�d�n, bez istehsal�nda ��h�r karxanalar� (b�zzazxanalar) ba�l�ca yer tuturdu. XIX �srin 30-cu ill�rin� aid statistik m�lumatlarda vaxtil� Az�rbaycan�n iri toxuculuq, o cüml�d�n, pamb�q parça istehsal� m�rk�zl�rind�n olmu� G�nc� ��h�rind� 164 n�f�r toxucu i�l�diyi x�b�r verilir.31 ��h�rd� parça toxucular�n�n xeyli hiss�sini b�zzazlar (bez toxuyan ustalar) t��kil edirdi. Onlar müxt�lif çe�idd� quma� parçalar: a� bez, q�rm�z� bez, calamaya v� s. toxuyurdular. M�nb�nin yazd���na gör�, h�min dövrd� G�nc�nin toxucu

Page 60: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

59

karxanalar�nda ild� 2000 �d�d a� bez, 200 �d�d q�rm�z� bez (�il�-A.M.), 400 �d�d «calamaya» adlanan nazik a� toxunurdu.32 Bundan �lav�, G�nc� �yal�tinin �ks�r k�ndl�rind� d� bez toxunurdu. Bu c�h�td�n Samux mahal� �halisi xüsusil� f�rql�nirdi. Onlar �la xalçalar, ip�k v� yar�mip�k parçalar toxumaqla yana��, «calamaya» adlanan yüks�k keyfiyy�ti pamb�q parça (z�rif a�) da istehsal edirdil�r.33

�vv�ll�r oldu�u kimi, XIX �srd� d� pamb�q parça, xüsusil�, onun qal�n növü olan bez istehsal� Az�rbaycan�n h�r yerind�, h�m ��h�r karxanalarar�nda, h�m d� k�ndl�rd� geni� yay�lm��d�. �ks�r bölg�l�rd� bezi qad�nlar toxuyurdular. Onlar cecim v� �al kimi, bezi d� b�sit yer hanas�nda toxuyurdular. Bundan f�rqli olaraq, b�zzazl���n inki�af etdiyi bir s�ra bölg�l�rd� bez xüsusi culfa d�zgah�nda, «b�zzaz» v� ya «culfa» adlanan pe��kar ki�i toxucular t�r�find�n toxunurdu. H�m d� bu halda bezin boyan�b �il� v� ya q�d�k hal�na sal�nmas� �m�liyyat� il� bilavasit� b�zzaz özü deyil, «�il�çi» adlanan pe��kar küp boyaqç�lar� m���ul olurdular.

Az�rbaycanda tarix�n pamb�q parça, o cüml�d�n, bez istehsal�n�n klassik v�t�ni Naxç�van olmu�dur. Bölg� öz üstünlüyünü uzun müdd�t qoruyub saxlaya bilmi�dir. XIX �srin ikinci yar�s�nda Az�rbaycan�n dig�r bölg�l�rind� pamb�q parça istehsal� t�n�zzül� u�ray�b aradan ç�xd��� halda, Naxç�vanda bez toxuculu�u h�m kustar s�n�t, h�m d� ev pe��si formas�nda h�l� d� davam etm�kd� idi. Maraql� hald�r ki, burada bez toxuculu�u t�kc� ��h�r v� ��h�r tipli q�s�b�l�rd� deyil, h�m d� k�ndl�rd� �mt�� istehsal� s�ciyy�si da��maqla sat�� m�qs�di güdmü�dür. XIX �srin 80-ci ill�rin� aid bir m�nb�d� göst�rilirdi ki, Naxç�van q�zas�n�n 3 mahal�nda o zaman bez istehsal� il� m���ul olan k�nd toxucular�n�n say� 910 n�f�r� çat�rd�. Bundan �lav�, Naxç�van v� Ordubad ��h�rl�rind� d� xeyli culfa, ba�qa sözl�, bez toxuyan (b�zzaz) c�ml��mi�di.34 Bir q�d�r �vv�ll�r� aid ba�qa bir m�nb�nin yazd���na gör�, Çar Rusiyas� C�nubi Qafqaz� �l� keçirib bu yerl�r� sahib olan zaman Naxç�van ��h�rind� 40 n�f�r b�zzaz i�l�yirdi.35 XIX �srin 30-cu ill�rin� aid arxiv s�n�dind� is� h�min dövrd� Naxç�van ��h�rind�, ümumiyy�tl�, toxucular�n say�n�n 126 n�f�r oldu�u v� Ordubadda çal��an 145 n�f�r b�zzazla birlikd� is� h�r iki ��h�rd� 271 n�f�r culfa i�l�diyi x�b�r verilirdi.36

XIX �srin sonlar�ndan b�hs ed�n ba�qa bir m�nb�nin yazd���na gör�, o zaman Ordubad �halisinin yar�s� toxuculardan ibar�t olub �r�van v� dig�r quberniyalar�n �halisini pamb�q parça il� t�min edirdi.37

XIX �srin birinci yar�s�nda pamb�q parça, o cüml�d�n, bez v� a� parça istehsal� Az�rbaycan�n dig�r ��h�rl�rind� (G�nc�, �amax�, �u�a, ��ki, Quba, D�rb�nd v� b.) h�l� qalmaqda idi.

��h�r b�zzazxanalar�nda oldu�u kimi, Bak�n�n �mircan, Bülbül� v� Suraxan� k�ndl�rind� d� bezi ki�il�r,38 h�m d� müt�h�rrik culfa d�zgah�nda toxuyurdular. Lakin pamb���n çiyidd�n t�mizl�nm�si, onun yay il� at�l�b mahl�c hal�na sal�nmas�, �l iyi v� ya c�hr� vasit�si il� �yrilib-bükd�rilm�si, h�tta k�l�fl�nib boyanmas� �m�liyyatlar� il� qad�nlar m���ul olurdular.

Etnoqrafik materiallardan m�lum oldu�u kimi, k�nd b�zzazlar� pamb���n çiyidini �ll� ç�xar�b t�mizl�yirdil�r. Bundan f�rqli olaraq, bez istehsal� il� daimi m���ul olan pe��kar ��h�r karxanalar�nda pamb��� çiyidd�n t�mizl�m�k üçün, ad�t�n, «c�yr�q» adlanan çiyidt�mizl�y�n al�td�n istifad� olunmu�dur.

1829-cu ilin m�lumat�na gör�, �u�a ��h�rind� 80 toxucu d�zgah� olan 28 bez karxanas� f�aliyy�t göst�rirdi. �l �rzind� h�min karkanalarda h�r birinin uzunu 10 ar��n, eni 7 gireh olan 8000 �d�d bez toxunurdu.39

H�min dövrd� bez, alaca v� dig�r pamb�q parça növl�rini toxumaq üçün D�rb�nd ��h�rind� 115 culfa d�zgah� f�aliyy�t göst�rirdi. Burada toxunan bezin h�r bir tik�sinin uzunlu�u 9 - 10 ar��na q�d�r olurdu. Keyfiyy�tind�n as�l� olaraq, onun h�r bir topu (tik�si) 2 manat 50 q�pikd�n 5 manatad�k müxt�lif qiym�tl�r� sat�l�rd�.40 Bu faktdan bir daha b�lli olur ki, o zaman bezin müxt�lif çe�idl�ri toxunulurmu�.

Quba q�zas� r�isinin 1841-ci il hesabat�nda q�zada toxunan yun m�mulatlar� (xalça, palaz, m�fr��, xurcun, �al, corab v� s.) il� yana��, bir s�ra pamb�q parça növl�ri: bez, xasa (kis�yi) v� q�z�l boya il� ��h�r boyaqxanalar�nda q�rm�z� r�ng� boyad�lan bürm�t istehsal�ndan b�hs olunur.41 Qeyd etm�k laz�md�r ki, bu fakt pamb�q parçalar�n «xasa» v� «bürm�t» adlanan tipoloji növl�ri bar�d� XIX �sr m�nb�l�rind� t�sadüf olunan ilk m�lumat say�l�r.

Page 61: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

60

H�min dövrd� �amax� ��h�rind� f�aliyy�t göst�r�n bez karxanalar�ndan �lav�, bir s�ra k�ndl�rd� pamb�qdan tuman, köyn�k, örtük üçün bez v� ya dig�r parçalar toxunulurdu.42 M�nb� mü�llifinin yazd���na gör�, Rusiyada k�tan nec�dirs�, burada da bez el�c� adi idi.43

XIX �srin 30-cu ill�rind� �amax� ��h�rind� a� v� qara r�ngl�rd� olmaqla, iki cür bez toxunurdu. A� bezin h�r bir tik�sinin uzunu 12 ar��n, eni 1,25 ar��n, qara bezin is� uzunu 10 ar��n, eni 3/4 ar��n olurdu.44 Burada bezd�n �lav�, h�r birinin uzunu 8 ar��na çatan yor�an üzü d� toxunurdu.45 �amax�n�n bez (culfa) d�zgahlar�n�n h�r birind� 2 n�f�r i�l�m�kl�, gün �rzind� 3 �d�d bez v� ya yor�an üzü toxumaq olurdu.46 �m�k m�hsuldarl���n�n s�ciyy�si bar�d� ayd�n t�s�vvür yaradan bu faktdan m�lum olur ki, ��h�r karxanalar�ndak� bez d�zgahlar� müt�h�rrik qurulu�a, y�ni t�pk�n vasit�sil� h�r�k�t� g�tiril�n nir�-�ana sistemin� malik olmu�dur.

V.Leqkob�tov �amax� bezinin yuyulub t�mizl�nm�si v� a�ard�lmas� prosesl�rinin �trafl� t�svirini d� vermi�dir. Onun yazd���na gör�, bez toxunub qurtarandan sonra t�miz suda diqq�tl� yuyulub s�x�l�r, daha sonra ikili-birli nisb�tind� götürülmü� �h�ng v� q�ly�da�� m�hlulunda qaynad�l�rd�. H�r birinin uzunu 10-12 ar��n olan 10 top bez� 1 batman �h�ng, yar�m batman q�ly�da�� s�rf olunurdu. A�ard�lm�� bez yenid�n t�miz suda yuyulub qurudulurdu.47

Daxili t�l�batla �laq�dar olaraq, bez istehsal� Az�rbaycan�n �imal-��rq bölg�sind� XIX �srin ortalar�nda h�l� d� davam etdirilm�kd� idi. Bölg�d� h�m yerli, h�m d� sat�nal�nma pamb�q mahl�c� i�l�nirdi. XIX �srin 30-cu ill�rind� Quba �yal�tind� daxili istehlak üçün h�r il 2500 pud pamb�q istehsal olunurdu.48 Quban�n bir çox k�ndl�rd� bundan bez toxunurdu.49

Yen� h�min dövrd� D�rb�nd �yal�ti �halisinin xeyli hiss�si ip�k v� bez istehsal� il� m���ul olurdu.50 T�kc� D�rb�nd ��h�rind� f�aliyy�td� olan 115 toxucu d�zgah�nda bez, alaca v� dig�r pamb�q parçalar toxunurdu.51

X�z�r vilay�ti r�isinin 1841-ci il� dair hesabat�nda �irvan, Tal��, Quba q�zalar�n�n f�rdi k�ndli t�s�rrüfatlar�nda bec�ril�n pamb�q m�hsulunun bir hiss�sinin ev m�i��tind� istifad� edilm�si, yerd� qalan hiss�sinin is� yerli bez istehsal�na s�rf olunmaq, yaxud xarici ölk�l�r� ixrac edilm�k üçün sat�� bazarlar�na ç�xar�lmas� bar�d� m�lumat verilirdi.52 Bak� q�za r�isinin 1842-ci il� dair hesabat�nda is� Ab�eronda m�hdud miqdarda bec�ril�n pamb���n bir hiss�sind�n bez toxundu�u, qalan qisminin is� sat�� m�qs�di il� Quba �yal�tin� gönd�rildiyi x�b�r verilir.53

Yerli xammal �sas�nda i�l�y�n pamb�q parça mü�ssis�l�rind� �n çox bez toxunurdu. XIX �sr� aid r�smi s�n�d v� �d�biyyatlarda onlar, ad�t�n, karxana, yaxud «bez karxanas�» kimi t�qdim odunurdu. O dövrün arxiv materiallar�nda 1843-cü ild� �irvanda 35, D�rb�ndd� is� 10 bez karxanas�n�n f�aliyy�t göst�rdiyi x�b�r verilirdi.54 XIX �srin ortalar�nda G�nc� ��h�rind�ki bez karxanalar�nda t�kc� calamaya, y�ni nazik a� toxuyan 30 d�zgah f�aliyy�t göst�rirdi.55

Faktlardan göründüyü kimi, Rusiya t�r�find�n i��al olunandan xeyli sonra da Az�rbaycan�n �n�n�vi pamb�q parça istehsal� davam etdirilm�kd� idi. Lakin xaricd�n ixrac olunan v� ucuz ba�a g�l�n manufaktura mallar�n�n r�qab�ti n�tic�sind� yerli b�zzazxanalar t�dric�n t�n�zzül� do�ru gedirdi.

M�lum oldu�u kimi, Az�rbaycan�n �n�n�vi pamb�q parçalar�n�n �n geni� yay�lm�� kütl�vi növü olan bezi h�r bir ail�d� evdar qad�nlar yer hanas�, yaxud culfa d�zgah�nda toxuyub ail�nin daxili istehlak�na s�rf etdirdi. Bundan �lav�, bez h�m d� ��h�rl�rd� c�ml��mi� xüsusi karxanalarda «b�zzaz» adlanan pe��kar ustalar t�r�find�n toxunurdu. Karxana bezi müt�h�rrik culfa d�zgah�nda toxundu�undan keyfiyy�t etibar� il� yer hanas�nda toxunan ev bezind�n üstün tutulurdu.

Bez toxumaq üçün pamb�q, ilk növb�d� �l il�, yaxud «c�yr�q» adlanan xüsusi çiyid ç�xaran al�t vasit�sil� çiyidd�n t�mizl�nib mahl�c hal�na sal�n�rd�. Naxç�van bölg�sind� is� gec aç�lm�� pamb�q qozalar� çalxov vasit�sil� g�rz�kd�n t�mizl�nirdi. Bundan sonra �l iyi v� ya c�hr� vasit�sil� mahl�cdan sap v� ya iplik �yirilirdi. Çox vaxt sap öz t�bii r�ngind�, b�z�n is� qara, q�rm�z� v� ya göy r�ng� boyan�landan sonra toxunurdu.

Ad�t�n, «ar��nnüma» qaydada toxunan bezin h�r topu çox vaxt 8 v� ya 10 ar��n, b�z�n is� 12 ar��na çat�rd�. Bezin eni, ad�t�n, 1 ar��n, yaxud ondan 1 ç�r�k az v� ya çox toxunurdu.

Bez mahl�c�n öz t�bii r�ngind� toxunduqda o, �h�ng v� q�ly�da�� m�hlulu vasit�sil� bir daha a�ard�l�rd�. A�artma �m�liyyat� bezin keyfiyy�tin� v� zahiri görk�min� t�sir göst�rm�kl� yana��, h�m d� boyanan zaman r�ngi yax�� götürm�sin� köm�k edirdi.

Page 62: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

61

Bezin �ri� v� ar�ac� b�z�n toxunmazdan �vv�l müxt�lif r�ngl�r� boyan�rd�. Bu s�b�bd�n d�, boyal� sapdan müxt�lif çe�idd� zolaql�, yaxud xan�li pamb�q parçalar toxunurdu. Buna müvafiq olaraq, zolaql� toxunmu� bez «t�fsil�», onun xan�li b�z�y� malik olan v� �d�di qaydada toxunan növü is� «çadra�an», yaxud «codana» adlan�rd�. Yerli bez istehsal� aradan ç�xandan sonra onun a�a�� növü say�lan v� �d�di qaydada toxunan codana h�m d� çadra kimi istifad� olunmu�dur.

T�fsil� toxumaq üçün �ri� düzümünü �m�l� g�tir�n saplar�n r�ng çalar� h�r d�f� mü�yy�n saydan sonra növb�li sür�td� al-d�yi�ik edilirdi. Bunun say�sind� parça toxunduqca onun üz�rind� uzun zolaqlar �m�l� g�lirdi. Parçan�n zolaqlar�n� könd�l�n ��kild� salmaq laz�m g�ldikd� is� �ri� düzümü eyni r�ngd� sabit saxlan�l�r, onlar�n aras�ndan keçiril�n müxt�lif r�ngli ar�ac saplar� mü�yy�n saydan sonra d�yi�dirilirdi.

Pamb�q parçada b�z�k zolaqlar�n�n enli v� ya dar sal�nmas�, yaxud bir-birini �v�zl�m�si �ri� düzümünd�, yaxud ar�ac keçirm�l�rind� eyni r�ngli saplar�n miqdar�n� d�yi�dirm�k yolu il� t�nziml�nirdi.

T�fsil�nin b�z�k zolaqlar� b�z�n müxt�lif r�ngli ar�ac saplar�n� eyni qaydada �v�zl�m� yolu il� �m�l� g�tirilirdi. T�fsil�nin bu çe�idi «mil�mil» adlan�rd�.

Keçmi� m�i��td� mil�-mil t�fsil� �n çox yor�an, dö��k, müt�kk�, nimd�r üçün mitil v� ya üzlük m�qs�di il� i�l�nirdi. B�z�n onu qad�n geyim tipl�rind� astar ç�km�k m�qs�di il� istifad� edirdil�r.

Mil�mil toxunu�lu t�fsil� Orta Asiya xalqlar� aras�nda «süz�ni» ad� il� geni� yay�lm��d�. H�m d� t�fsil�d�n f�rqli olaraq, süz�ni t�kc� pamb�qdan deyil, ip�kd�n d� toxunulurdu.

Çadra�an t�fsil�d�n f�rqli olaraq, �ahmatsaya�� xan�li toxunurdu. Bunun üçün toxuma prosesind� h�m �ri� düzümü, h�m d� ar�ac keçirm�l�ri müxt�lif r�ngli saplar�n köm�yi il� mü�yy�n saydan sonra ald�yi�ik edilirdi. Xan�l�rin ölçül�rinin böyük v� ya kiçik olmas� müxt�lif r�ngli �ri�-ar�ac saplar�n�n mü�yy�n saydan sonra ald�yi�ik edilm�si, ba�qa sözl�, onlar�n say�n�n azald�l�b art�r�lmas� yolu il� t�min edilirdi.

Çadra�an, �sas�n, çadra (çar�ab) m�qs�di il� istifad� olunmaqdan �lav�, h�m d� boxça, fit�, b�z�n q�tf� kimi d� i�l�nirdi. El� bu s�b�bd�n d� çadra�an �d�di qaydada toxunub sat�l�rd�. M�mulat�n növünd�n, ba�qa sözl�, hans� m�qs�dl� istifad� edilm�sind�n as�l� olaraq, o müxt�lif ölçül�rd� toxunurdu.

Keçmi� m�i��td� istifad� olunan yerli quma�lar aras�nda mitqal v� çit mühüm yer tutmu�dur.

Mitqal. �sli �r�bc�d�n olan «mitqal» sözünün Az�rbaycan etnoqrafik mühütin� n� vaxt dü�m�si d�qiq b�lli olmasa da, orta �sr m�nb�l�ri onun bu ad alt�nda istehsal�n�n Az�rbaycan�n ba�l�ca toxuculuq m�rk�zl�rind� geni� yay�ld���n� göst�rir.

Az�rbaycan�n �n�n�vi pamb�q parça növl�ri aras�nda mitqal xüsusi yer tutmu�dur. Nazik, h�m d� çox s�x toxunmu� pamb�q parça növü olmaq etibar� il� mitqal bezd�n xeyli f�rql�nirdi. Bu s�b�bd�n d� o, çox v� yüks�k qiym�tl�ndirilirdi. Mitqal, �sas�n, alt paltar�n�n tikilm�sin� s�rf olunurdu. Lakin ondan çox vaxt basmaq�lib üsulu il� çit v� q�l�mkar parçalar haz�rlamaq üçün xammal kimi istifad� olunurdu. M�hz bu s�b�bd�n d� bilavasit� t�bii hal�nda m�i��td� az i�l�n�n mitqal basma, yaxud q�l�mkarl�q m�mulatlar�n�n haz�rlanmas�na s�rf olundu�undan xalq aras�nda o, çox vaxt «xam mitqal» adlan�rd�.

Pamb�q sap�n�n �n nazik növünd�n t�nzif, onun ikiqat v� ya üç�m bükd�rilmi� növünd�n is� calamaya (nazik a�) istehsal olunurdu. Calamaya s�x toxunmu� pamb�q parça növü olub, �n çox G�nc�d� toxunmu�dur.

Codana. Bezin nist�b�n yo�un sapdan toxunmu� qaba növü «codana» adlan�rd�. Ad�t�n, codana özünün t�bii r�ngind� az istifad� olunurdu. Codanan� çox vaxt mavi (göy) r�ng� boyamaqla, ondan çadra hasil olunurdu. Bu s�b�bd�n d� codana çox vaxt �d�di qaydada, ba�qa sözl�, çadra ölçüsünd� (2x1,5 ar��n) toxunurdu.

Xalis pamb�q mahl�c�ndan toxunan quma�larla yana��, XIX �srin �vv�ll�rind� ��h�r karxanalar�nda ip�k v� pamb�q qat����� il� bir s�ra parça növl�ri: k�s�nf�, namaz�, t�tinlik, alaca v� s. toxundu�u �d�biyyat materiallar�ndan ayd�n görünür.56

Dig�r �n�n�vi parça növl�ri (yun, ip�k,k�tan) kimi, pamb�q parçalar da toxunub haz�r

Page 63: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

62

olandan sonra bir s�ra texnoloji �m�liyyatlardan (yuyulub t�mizl�nm�, a�ard�lma, bi�irilib s�xla�d�r�lma v� s.) keçirdi. Bundan �lav�, haz�r pamb�q parçalar�n böyük qismi habel� boyama, yaxud basma-q�lib üsulu il� nax��lan�b b�z�kli hala sal�n�r, bel�likl� d� dekorativ-t�tbiqi s�n�t m�hsuluna çevrilirdi.

Bunlar�n aras�nda boyaq m�mulat� (�il�, q�d�k) xüsusi yer tuturdu. Pamb�q parçalar�n nax��lan�b b�z�dilm�si il� xüsusi karxanalarda, h�m d� pe��kar boyaqç� v� q�libke� ustalar m���ul olurdular. Bu m�mulat növl�rinin h�r birinin özün� m�xsus b�z�k texnologiyas� t���kkül tapm��d�r.

Pamb�q parça m�mulat�n�n b�zi növl�rinin b�z�dilib nax��lanmas�nda is� h�m boyama, h�m d� basmaq�lib (basmanax��) üsullar�ndan mü�t�r�k istifad� olunmu�dur.

Etnoqrafik materiallar� �b�diyyat m�lumatlar� il� tutu�durduqda m�lum olur ki, XIX �sr�d�k g�lib çatm�� �n�n�vi pamb�q parçalar (bez, codana, calamaya, mitqal, a�) �n çox boyama, qism�n is� basmaq�lib üsullar� il� b�z�dilmi�dir. Boyaq üsulu il� bezd�n �il�, q�d�k, bezin qaba (cod) növü olan codanadan is� çadra haz�rlan�rd�. «Calamaya» v� ya «humay�n a��» adlanan z�rif a�dan basma-q�lib üsulu il� çit haz�rlan�rd�.

Az�rbaycan �halisinin kas�b zümr�l�rinin m�i��tind� boyama üsulu il� a� bezd�n haz�rlanan �il� v� q�d�k o d�r�c�d� mühüm yer tutmu�dur ki, ilk bax��da el� görünürdü ki, sanki burada bez yaln�z boyaq material� m�qs�di il� kas�blar üçün toxunulurmu�.

A�ard�lm�� bezi q�rm�z� r�ng� boyamaqla, ondan �il�, mavi (göy) r�ng� boyad�qda is� q�l�k �ld� edilirdi. Adlar�n�n etimoloji m�nas� Az�rbaycan dilinin leksik material� il� o q�d�r d� s�sl��m�y�n bu pamb�q parça növl�ri57 XIX �srd� Az�rbaycan �halisinin müxt�lif sosial zümr�l�rinin geyim m�d�niyy�ti v� m�i��tind� h�l� d� mühüm yer tutmaqda idi. �il�d�n bir s�ra qad�n geyiml�ri tikilm�kd�n �lav�, h�m d� bal�nc v� müt�kk� üzü, taxça v� camaxatan p�rd�si düz�ldilir, habel� ondan boxça v� hamam fit�si kimi d� istifad� olunurdu.

Keçmi�d� q�d�kd�n �n çox köyn�k, bula�a, ki�i arxal��� tikil�rmi�. Bu m�nada q�d�k bir növ kas�b libas�, ab�r paltar� üçün �n münasib v� s�rf�li parça material� say�larm��. Bununla bel�, yerli bez istehsal� k�nardan, �n çox is� Rusiyadan idxal olunan ucuz pamb�q v� k�tan parçalar�n r�qab�tin� dözm�yib XIX �srin ikinci yar�s�ndan etibar�n t�n�zzül� u�rama�a ba�lam��d�r. Bununla �laq�dar olaraq, yerli bezd�n haz�rlanan �il� v� q�d�k istehsal� da aradan ç�xm��d�r.

Ucuz fabrik parçalar�n�n idxal� n�tic�sind� t�n�zzül� u�rayan bezd�n f�rqli olaraq, codana daha möhk�m v� davaml� olmas� s�b�bind�n xeyli müdd�t özünün istehsal �h�miyy�tini qoruyub saxlam�� v� k�nardan idxal olunan ucuz manufaktura a��n�n r�qab�tin� döz� bilmi�dir. Codanan�n möhk�mliyini t�min etm�k üçün, ad�t�n, onun uzatma v� atmac� nisb�t�n yo�un �yrilm�kd�n �lav�, h�m d� möhk�m bükd�rilirdi.58

Pamb�q parçalara, xüsusil� d�, z�rif toxunu�lu a� (hümayin a��) v� basma üsulu il� ondan haz�rlanan çit parçalara �halinin varl� t�b�q�l�rinin d� m�i��t v� geyim t�l�bl�ri böyük idi. Ona gör� d� pamb�q parçalara �halinin müxt�lif zümr�l�rinin geyim v� m�i��t t�l�bat� bütün orta �srl�r boyu d�yi�m�z olaraq qalm��d�r. Bütün bu amill�r Az�rbaycanda pamb�q bitkisinin bec�rilm�sini v� ondan müxt�lif növ quma� parçalar toxunmas�n� z�ruri etmi�dir.

Lakin XIX �srin sonlar�na do�ru n�inki yerli pamb�q parçalar, habel� ip�k qat����� il� toxunan �n�n�vi quma�lar t�n�zzül� u�ray�b aradan ç�xm��d�r. �vv�lc� �ngilt�r�d�n, sonralar is� M�rk�zi Rusiyadan idxal olunan yüks�k keyfiyy�tli fabrik parçalar� ucuz ba�a g�lm�l�ri s�b�bind�n t�dric�n yerli pamb�q parça istehsal�n� s�x��d�r�b aradan ç�xarm��d�r.59 A.S.Piralovun yazd���na gör�, bunun üçün, y�ni yerli pamb�q parçalar�n istehsal�n�n aradan ç�xmas�na yar�m �sr�d�k vaxt g�r�k olmu�dur. Kustar pamb�q parça istehsal� il� b�rab�r pamb�q bitkisinin bec�rilm�si d� aradan ç�xma�a ba�lam��d�r.60

�p�k parçalar. Az�rbaycan�n �n�n�vi ip�k parçalar� keci v� xam ip�k telind�n toxunmaqla, tarix�n iki tipoloji növd� istehsal olunmu�dur. Buna müvafiq olaraq, burada ip�k emal�n�n texnoloji c�h�td�n bir-birind�n f�rql�n�n �yirm� v� sar�ma olmaqla, iki ba�l�ca formas� t���kkül tapm��d�r. Bu s�b�bd�n d� Az�rbaycanda tarix�n istehsal texnikas� v� inki�af s�viyy�si c�h�td�n bir-birind�n xeyli d�r�c�d� f�rql�n�n keci (cecim) v� xam ip�k toxuculu�u t���kkül tapm��d�r. �n�n�vi ip�k toxuculu�unun bu formalar�n�n h�r birin� xas olan f�rqli texnoloji xüsusiyy�tl�r istehsal prosesl�rinin h�r bir m�rh�l�sind�: baraman�n aç�lmas�, ip�k tell�rinin ilkin emal�, xam

Page 64: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

63

ip�yin bi�irilm�si, çill� v� ara ip�yinin haz�rlanmas�, toxuma texnologiyas�, boyama v� nax��salma üsul v� vasit�l�rind� ayd�n n�z�r� çarp�rd�.

Keci (cecim) m�mulat�. ��h�r ��rbafxanalar� il� üzvi sur�td� ba�l� olan v� müt�h�rrik toxucu d�zgahlar�nda istehsal olunan, h�m d� ki�i m���uliyy�ti kimi t���kkül tapm�� xam ip�k toxuculu�undan f�rqli olaraq, keci (cecim) m�mulat� kümdar qad�nlar t�r�find�n, b�sit qurulu�lu toxuma d�zgahlar�nda, �sas�n d�, yer hanas�nda toxunmu�dur. Keçmi�d� keci m�mulat� istehsal� baramaç�l���n inki�af etdiyi kümdar k�ndl�rd� daha geni� yay�lm��d�.

Sar�ma üsulu il� hasil olunan xam ip�k telind�n f�rqli olaraq, keci sap haz�rlamaq üçün barama �vv�lc� kül v� sabun m�hlulunda bi�irilib pil� hal�na sal�n�rd�. Pil� h�m salamat, h�m d� «ç�xda�» baramadan bi�irilib haz�rlana bilirdi. Lakin �m�li i�d� saf barama, �sas�n, xam ip�k istehsal�na s�rf olundu�undan pil� �n çox ç�xda� (tompal, çatal, k�msar�q, k�p�n�kl�mi� v� s.) baramadan haz�rlan�rd�.

Pil� «bi�irilib» haz�r olandan sonra evdar qad�nlar �l iyi (te�i, �yirc�k, ta�alaq, diyir, f�rla�an) vasit�sil� onu �yirib keci sap hal�na salard�lar. B�z�n keçi sap ��rbaflar aras�nda «dövr» adlanan böyük çarxl� c�hr� vasit�si il� �yrilib bükd�rilmi�dir. Lakin �m�k m�hsuldarl���n�n yüks�k olmas�na baxmayaraq, �m�li i�d� c�hr�y� nisb�t�n daha z�rif keci sap �yirm�y� imkan ver�n �l iyin� üstünlük verilirdi.

M�lum oldu�u kimi, �l iyi (te�i) üz�rin� dolan�b dükc� hal�na sal�nm�� keci teli mafraq olurdu. Ona gör� d� onu bir neç� qatdan ibar�t olmaqla, e�m� yolu il� bükd�rir v� bel�likl� d�, toxuma v� ya tikm� �m�liyyat� üçün yararl� olan müvafiq yo�unluqda sap hal�na sal�rd�lar.

Bunun üçün üz�rin� keci teli sar�nm�� bir neç� �d�d �l iyini qazan, �l�k v� ya x�lbir� qoyub h�r�sind�n bir tel götürm�kl�, �vv�lc� onlar� aç�b yumaq hal�na sal�r, sonra da ikiqat, üç�m v� ya dördqat olmaqla ba�qa bir bo� te�i, yaxud c�hr� vasit�sil� e�ib bükd�rirdil�r. S�n�t dili il� bu �m�liyyat «tovlama» v� ya «tov verm�» adlan�rd�.

Keci sap� te�i vasit�sil� tovlay�b bükd�rm�k üçün kümdar �yirm� prosesind� oldu�u kimi, ba� v� ��had�t barma��n�n köm�yi il� te�inin ba��n� burub buraxmaqla onu havada f�rlad�rd�. Bu halda te�inin ba��na b�nd edilmi� keci sap�n sol �ld� tutulan hiss�si burulub e�ilir v� bir-birin� sar�nmaqla daha möhk�m sapa çevrilirdi. Bel�likl�, cecim m�mulat� toxumaq üçün z�ruri olan laz�mi yo�unluqda keci sap hasil olunurdu.

Keci sap t�kc� pil�d�n �yirm� üsulu il� deyil, islaq baramadan sar�ma yolu il� d� hasil olunurdu. Keci sap haz�rlamaq üçün qazana tökülmü� barama tam bi�irilm�yib, sad�c� isti suda islad�lma yolu il� yap��qan m�hlulundan t�mizl�nirdi. Sonra islaq baramalardan 3-4 �d�dini telç�k�n il� döy�cl�yib, h�r�sind�n bir tel ay�r�r v� uclar�n� birl��dir�r�k �l iyi (te�i) üz�rin� sar�y�rd�lar. Te�i sa� �ld� f�rlad�ld�qca baramalar�n «s�rto» adlanan ba� teli aç�l�b sapa çevrilir v� te�i üz�rin� sar�n�rd�. Barama üz�rind�ki 36 m-� q�d�r uzunlu�u olan ip�k telinin saf hiss�si aç�l�b tük�n�n� q�d�r sar�ma prosesi davam etdirilirdi. Baramalardan hans�n�n ba� teli tez tük�n�rdis�, dig�r xam baraman�n ba� telini tap�r v� sar�nmaqda olan tell�r� «qat» verirdil�r. �sas diqq�t ona yetirilirdi ki, sar��a ged�n ip�k tell�rinin say� azalmay�b sabit qals�n. �ks t�qdird� sar�q ip�yinin teli gah nazik, gah da yo�un dü�m�kl�, xam keçi qeyri b�rab�r yo�unda hasil� g�lirdi. Bu is� sar�q telinin mafraqla�mas�na s�b�b olmaqla, h�m d� toxuma prosesind� parçan�n keyfiyy�tin� m�nfi t�sir göst�rirdi. Sar�ma yolu il� xam ip�k teli hasil etm�yin bü b�sit üsulu Qaraba� kümdarlar� aras�nda yax�n keçmi��d�k qalmaqda idi.61

Xam ip�k teli �ld� etm�yin dig�r sad� bir üsulu da h�r iki ba�� aypara formas�nda yonulub çök�k hala sal�nm��, sar�� lövh� vasit�si il� sar�ma üsulu olmu�dur. Bu m�qs�dl� isti suda islad�l�b yap��qandan t�mizl�nmi� 3-4 �d�d baraman�n h�r birinin ba� telini tap�b birlikd� sar�� lövh�ciyinin de�iyind�n keçir�nd�n sonra tell�ri dart�b uzad�r v� lövh�cik üz�rin� sar�y�rd�lar. Sar�ma prosesi bu qayda il� davam etdirildikc� baramadan çözülüb tük�nmi� tell�r yenisi il� �v�z olunurdu. Bu üsul il� haz�rlanm�� xam ip�k telind�n müxt�lif növ z�rif ip�k parçalar, o cüml�d�n çar�ab, yor�an v� dö��k üzü toxunurdu.62

Keci sapdan qad�nlar evd� hana qurub müxt�lif növ ip�k m�mulat� toxuyard�lar. Dik hanadan f�rqli olaraq, yer hanas�n�n «uzatma» adlanan �ri� tell�rini laz�mi q�d�r uzatmaq olurdu. Ona gör� d� keci m�mulat� müxt�lif ölçül�rd� toxuna bilirdi. Bununla bel� o, hüdudsuz deyildi. Bir qayda olaraq, yer hanas�nda toxunan m�mulatlar�n, o cüml�d�n, keci parçalar�n uzunluq

Page 65: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

64

ölçüsü hanan�n �ri� uzatmalar�n�n iki mislin� b�rab�r olurdu. �g�r yer hanas� 5 ar��n m�saf�d� qurulard�sa, onda toxunmu� parçan�n boyu 10 ar��n al�n�rd�. �g�r yer hanas�nda �ri� taylar� 6 ar��n m�saf�d� qurulard�sa, bel� halda parça 12 ar��n uzununda toxunmu� olurdu. Bu ölçül�r is� keci parçadan haz�rlanacaq m�mulat�n boyuna müvafiq g�lirdi. El� bu s�b�bd�n d� keci parçalar, ad�t�n, �d�di qaydada, h�m d� bu v� ya dig�r m�mulat növünün ölçüsün�, ba�qa sözl�, onun biçilib tikilm�sin� kifay�t ed�c�k müvafiq ölçüd� toxunurdu. Ona gör� d� cecim toxunu�lu keci parçalar çox vaxt bu v� ya dig�r geyim növünün («�alvar», «köyn�k», «çuxa», «çar�ab», «qur�aq» v� s.), yaxud m�i��t vasit�sinin («yor�an üzü», «dö��k üzü», «müt�kk� üzü» v� s. ) ad�n� da��y�rd�.

Keci sapdan toxunmu� geni� çe�idd� ip�k m�mulat� aras�nda cecim, t�tinlik, xasq�rm�z�, aloy�a, alaca, habel� geyim adlar� il� b�lli olan çuxa, �alvar, köyn�k v� s. mühüm yer tuturdu.

Keçmi� m�i��td� keçi m�mulat�n�n tipoloji növl�ri aras�nda cecim� t�l�bat xüsusil� çox böyük idi. ��h�r v� k�nd evl�rind� dö��m� üz�rin� s�rilmi� dördö��yi, nimd�r, müt�kk�, bal�nc, pü�ti, habel� yataq dö��yi, yor�an üçün üz, taxça v� camaxadan p�rd�si, yük örtüyü, buxar�ba��, g�rd�k, canamaz, boxça, süfr� v� s. m�qs�dl�rl� �n münasib v� s�rf�li parça material� keci sapdan toxunmu� cecim say�l�rd�. Bunlardan �lav�, heyb�, y�h�rqa��, lad�, çul, g�r�k torbas�, duz torbas� v� s. kimi z�ruri m�i��t l�vazimat� cecimd�n düz�ldilirdi. Bütün bunlarla yana��, sar�ma üsulu il� �ld� olunmu� xam ip�k telind�n yer hanas�nda toxunmu� cecim tipli parçalar keçmi� m�i��td� cah-calal, qiym�tli ev müx�ll�fat� say�l�rd�.63 Keci sapdan toxunmu� m�mulatlar, h�r �eyd�n önc�, özünün yüks�k keyfiyy�ti, yum�aq, möhk�m v� davaml� olmas� il� s�ciyy�l�nirdi. Müt�x�ssisl�rin fikrinc�, cecim m�mulat� möhk�m v� dözümlü oldu�undan keçmi� ev m�i��tind� yar�m �sr� q�d�r i�l�nirdi.64 Bundan �lav�, al-�lvan boyanm�� keci saplar�n�n köm�yi il� müxt�lif n�q�li ceciml�r toxumaq olurdu.

«Qafqaz» q�zetinin yazd���na gör�, cecim istehsal�nda �u�a q�zas�n�n L�nb�ran v� A�cab�di k�ndl�ri xüsusil� f�rql�nirdi.65 Burada ondan yor�an-dö��k üzü kimi istifad� olundu�unu x�b�r ver�n m�nb�nin yazd���na gör�, bu k�ndl�rin �halisi cecimi, �sas�n, öz ail�l�rinin ehtiyac�n� öd�m�k m�qs�dil� toxuyur v� çox nadir halda sat��a ç�xar�rd�lar.66

XIX �srin ikinci yar�s�ndan etibar�n Az�rbaycanda �mt��-pul münasib�tl�rinin inki�af� il� �laq�dar olaraq, satl�q cecim istehsal�n�n artd��� mü�ahid� olunur. Bunun n�tic�sind� d� üfiqi cecim d�zgah�n�n qurulu�unda b�zi d�yi�iklik ba� verdiyi n�z�r� çarp�r. Müt�h�rrik ��rbaf d�zgahlar�na xas olan �ana, nir� v� d�ftin üfüqi cecim hanas�na da t�tbiq olunma�a ba�lam��d�r. Bunun say�sind� yer hanas�nda toxuma prosesi sür�tl�nmi� v� bel�likl� d�, cecim istehsal�nda �m�k m�hsuldarl���n�n artmas�na ��rait yaranm��d�r.

Cecim tipli parçalar saya v� b�z�kli olmaqla, iki cür toxunur v� iki qrupa bölünürdü. Saya (b�z�ksiz) cecimi, ad�t�n, t�k qad�n toxuyurdu. Lakin mür�kk�b nax��l� ornamental cecim növl�rinin istehsal�nda toxucunun yan�nda ip�k tell�rini aralayan daha bir n�f�r «yanç�» adlanan köm�kçi i�l�yirdi.67

Cecim istehsal�nda istifad� olunan d�zgah tipoloji c�h�td�n ev toxuculu�unun dig�r sah�l�rind� i�l�n�n �aquli v� üfüqi d�zgahlarla ox�arl�q t��kil edirdi. Dig�r parça (�al, k�tan, bez) növl�ri kimi, cecim toxunu�lu parçalar da �n çox üfiqi �ri� (uzatma) düzümün� malik yer hanas�nda toxunurdu. Bununla bel�, �d�biyyat m�lumatlar�ndan ayd�n olur ki, �aquli �ri� düzümün� malik dik hana vasit�sil� cecim toxuculu�u da mövcud olmu� v� XIX �srin sonlar�na q�d�r davam etmi�dir. N.N.�avrovun yazd���na gör�, XIX �srin sonlar�nda �amax� v� Göyçay q�zalar�n�n Kür�traf� k�ndl�rind� toxucu d�zgah�n�n bu tipin�, nagahan halda da olsa, h�l� d� t�sadüf edilirdi.68

Keci m�mulat� istehsal�n�n bu arxaik formas�nda t�tbiq olunan dik hana tipoloji c�h�td�n xalça hanas� il�, dem�k olar ki, eyni idi.69 �aquli qurulu�a malik cecim hanas� bir q�d�r ensiz qurulmas� v� qollar�n�n nisb�t�n yüngül v� nazik olmas� il� böyük qolu, a��r xalça hanas�ndan seçilirdi.

Keçmi�d� qad�nlar�n böyük ilham v� m�h�bb�tl� toxuduqlar� alab�z�k ceciml�r d� xalça kimi, h�r bir ail�nin iqtisadi tavanas�n�n göst�ricisi say�l�rd�.

Cecim nax��lar� çox vaxt h�nd�si s�ciyy� da��maqla, könd�l�n, qism�n d� uzun zolaqlardan ibar�t olurdu. Cecim nax��lar�n�n tipik növü olan alab�z�k dar v� ya enli, yaxud bunlar�n

Page 66: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

65

müxt�lif sayaqla bir-birini �v�zl�yib qovu�mas�ndan ibar�t t�rtibl�nirdi. Bunun üçün, �sas�n, �ri� düzümü zaman� müxt�lif r�ngli saplar�n alab�z�k t�rtibat�ndan istifad� olunurdu. Bununla yana��, cecim toxuculu�unda n�bati m�zmunlu dig�r nax��-b�z�k nümun�l�rin� d� t�sadüf olunurdu. Bel� olan halda alab�z�k zolaqlar cecim üçün fon t��kil edir, ara ip�yi (atma) vasit�sil� �m�l� g�tiril�n n�bati m�zmunlu ornamental r�sml�r is� parça m�mulat�n�n nax�� xüsusiyy�tini v� çe�ni �lam�tini qabar�q sur�td� t�zahür etdirirdi. M�hz bu s�b�bd�n cecim çe�nil�ri zolaqlar�n s�ciyy�sin� gör� deyil, m�hz h�min ornamental b�z�kl�r� gör� «d�rnaql�», «gül yarpa��», «qönç�li», «butal�», «badaml�», «tovuz» v� s. adlarla f�rql�ndirilirdi.

Cecim m�mulat� t�kc� b�z�k-nax�� xüsusiyy�tl�rin� gör� deyil, habel� istehsal texnologiyas� bax�m�ndan da bir-birind�n seçilirdi. Bel� ki, ceciml�rin bir qismi «ikiüzlü», mü�yy�n hiss�si is� «birüzlü» toxunurdu. Bu da onlar�n istifad� olunma m�qs�dl�rind�n ir�li g�lirdi. �kiüzlü toxunan ceciml�r el aras�nda «h�myan» adlanmaqla, daha keyfiyy�tli olur v� yüks�k qiym�tl�ndirilirdi. Onun istehsal�na xeyli art�q xammal v� �m�k s�rf olunurdu. B�z�k t�rtibat� bax�m�ndan ikiüzlü («h�myan») cecimin müxt�lif çe�nil�ri: «tovuz», «m�lik�li», «alaköyn�k», «beliba�l�», «obag�z�r» v� s. mövcud olmu�dur.70

Keçmi�d� zolaql� h�myan �n çox �u�a q�zas�n�n L�nb�ran k�ndind� istehsal olunarm��. Zolaql� cecimin «obag�z�r» adlanan dig�r növü is� yen� d� h�min q�zan�n A�cab�di v� X�lf�r�ddin k�ndl�rind� toxunarm��.71

«Köyn�k» v� ya «alaköyn�k» adlanan cecim növü h�myanla eyni ölçül�rd�, y�ni 8 gireh enind� v� 12 xan ar��n� uzununda toxunurdu.72

�alvar, arxal�q, çuxa tikm�k üçün n�z�rd� tutulan eyniadl� keci parçalar, h�mçinin, h�myansaya�� ikiüzlü, lakin yekr�ng toxunarm��.

Bunlardan f�rqli olaraq, «yor�an» v� ya «dö��küzü» (eni yar�m ar��n, uzunu 6 xan ar��n�) h�m bi�irm� kecid�n, h�m d� sar�ma xam ip�kd�n, b�z�n is� bunlar�n h�r ikisinin qat�����ndan toxunurdu. Bel� halda, ad�t�n, �ri� (uzatma) taylar� xam ip�k telind�n, ara ip�yi is� keci sapdan ibar�t olurdu.

B�z�k t�rtibat�na gör�, dö��k üzü «gül yarpa��» v� «d�rnaql�» adlanmaqla iki çe�idd� toxunurdu. Dö��k üzü xam ip�k qat����� il� toxunduqda «çarqat», y�ni dörd qat adlan�rd�. Onun �ri� uzatmalar� bir qayda olaraq, dörd qatdan ibar�t bükd�rilirdi.

B�z�kli ceciml�rd�n f�rqli olaraq, «saya» adlanan nax��s�z dö��küzü «a�yerli» v� «a��birli» olmaqla iki çe�idd� toxunurdu.73

Birüzlü toxunan ceciml�rin tipik nümun�si «saya» adlanan keci parça növü, ad�t�n, yekr�ng, h�m d� nazik v� b�z�ksiz toxunurdu. Az dözümlü v� mafraq olan saya cecimin istehsal�na qism�n az material (keci sap, boyaq) s�rf olundu�undan o, nisb�t�n ucuz ba�a g�lir v� a�a�� qiym�tl�ndirilirdi.

Xam ip�k m�mulat�. Yaz�l� m�nb�l�r orta �srl�rd� Az�rbaycan ��h�rl�rind� istehsal olunmu� ip�k parçalar�n bir qrupunun ad�n� z�man�miz� çatd�rm��d�r. Onlar�n bir qismi (siqlatun, xitai) g�lm� m�n��y� malik olub, Az�rbaycanda h�l� monqol i��allar�ndan xeyli �vv�ll�r istehsal olunma�a ba�lam��d�r.

Az�rbaycanda baramaç�l�q m���uliyy�ti v� bu z�min �sas�nda ip�k istehsal�n�n h�l� erk�n orta �srl�rd� geni� yay�ld��� n�z�r� al�narsa, onda burada ip�k parçalar�n z�ngin çe�idl�rinin mövcud oldu�unu söyl�m�k olar. Lakin h�min dövr� dair yaz�l� m�x�zl�rin q�tl��� v� mövcud m�nb�l�rd� ümum�n toxuculuq s�n�tin�, o cüml�d�n d� ip�k toxuma istehsal�na dair m�lumatlar�n kasad olmas� s�b�bind�n yerli ip�k parçalar�n növl�ri, el�c� d� onlar�n adlar� bar�d� müf�ss�l m�lumat azd�r. Az�rbaycandan b�hs ed�n erk�n orta �sr �r�b, fars, erm�ni m�nb�l�ri burada ip�k, o cüml�d�n xam ip�k m�hsulunun bollu�u v� ip�k parçalar toxundu�u bar�d� konkretlikd�n çox uzaq olan ümumi m�lumat verm�kd�n ir�li getmir.

Erk�n orta �srl�rd� Az�rbaycanda xam ip�kd�n toxunma z�rif parça növl�ri bar�d� m�lumat�n m�hdud olmas�n�n bir s�b�bi d� �halinin böyük �ks�riyy�tinin m�i��tind� ev istehsal� olan keci parçalar�n üstün yer tutmas� il� izah olunur. Baramadan keci sap haz�rlama�� v� ondan cecim tipli parçalar toxuma��, dem�k olar ki, ham� bacar�rd�. Kütl�vi istehsal s�ciyy�si da��yan keci parçalar� �ld� etm�k ham�ya müy�ss�r oldu�u halda, xam ip�kd�n karxana ��raitind�, müt�h�rrik toxucu d�zgahlar�nda haz�rlanan yüks�k keyfiyy�tli, z�rif ip�k parçalar�n ba�l�ca

Page 67: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

66

mü�t�risi c�miyy�tin azl�q t��kil ed�n yuxar� zümr�l�ri idi. Ba�qa sözl�, yüks�k keyfiyy�tli ip�k parçalar m�hdud daxili bazara malik olmaqla, �sas�n, ixrac üçün istehsal olunmu�dur.

�nki�af etmi� feodalizm dövründ� Az�rbaycan�n xam ip�k parçalar�na h�m daxili, h�m d� xarici bazarda t�l�bat artd���ndan onlar�n z�ngin çe�idi v� tipoloji növl�ri yaranm��d�r. Orta �sr m�nb�l�ri Az�rbaycan ��h�rl�rind� istehsal olunmu� ip�k parçalar�n xeyli qisminin adlar�n� dövrümüz� çatd�rm��d�r.

B�di-texniki xüsusiyy�tl�rin� gör�, Az�rbaycan�n kustar ip�k parçalar� istehsal texnikas� bax�m�ndan gül�b�tin v� tafta toxunu�lu olmaqla iki qrupa bölünür.

Gül�b�tin parçalar. Az�rbaycan�n orta �sr ��h�rl�rind� q�z�l v� gümü� tell�ri sar�nm�� gül�b�tin sapla çox geni� çe�idd� qiym�tli ip�k parçalar toxunmu�dur. Yaz�l� m�nb�l�rd� müxt�lif adlarla t�qdim edil�n z�rbaf (parça), z�rxara, diba, kimxa (k�mxa), kitayi (x�tayi) v� b. gül�b�tin parçalar bu q�bild�n idi.74

Tafta toxunu�lu adi ip�k parçalardan f�rqli olaraq, gül�b�tin parçalar�n toxuma texnologiyas� daha mür�kk�b olmu�dur. Bu m�nada gül�b�tin parçalar�n istehsal�na xeyli gec, erk�n orta �srl�rin sonu v� inki�af etmi� feodalizm dövrünün �vv�ll�rind� ba�land��� güman edilir. Bunun üçün sosial-iqtisadi z�min m�hz bu dövrd� yaranm��d�r. Feodalla�ma prosesi gücl�ndikc� c�miyy�tin yuxar� t�b�q�l�rinin yüks�k geyim d�bl�ri v� t�nt�n�li m�i��t ��raiti «gül�b�tin» il� toxunulmu� al-�lvan nax��l�, yüks�k b�dii keyfiyy�t� malik parçalar t�l�b edirdi. ��h�r �halisinin, ilk növb�d� onun ali zümr�l�rinin kübar m�i��t t�l�bl�ri artd�qca gül�b�tin parçalar�n çe�idl�ri çoxal�r, toxuma texnologiyas� t�kmill��irdi. Gül�b�tin parçalar�n toxuma texnikas�nda q�z�ldan ç�kilmi�, yaxud q�z�l suyuna tutulmu� z�rif metal tell�r ba�l�ca yer tutdu�undan çox vaxt bu q�bild�n olan dig�r ip�k parçalar�n (diba, parça, kumxa, xara, z�rxara, xitayi v� s.) ham�s� ümumi bir ad alt�nda «z�rbaf» adlan�rd�.

Orta �srl�rd� Az�rbaycan ��h�rl�rind� gül�b�tin sap istehsal� il� xüsusi m���ul olan v� «�irmake�» adlanan pe��kar ustalar çal���rd�. Z�rbaf karxanalar�n� gül�b�tin sapla onlar t�min edirdil�r. B�z�n is� z�rbafxanan�n özünd� çal��an sirmake�l�r gül�b�tin haz�rlay�rd�lar.

Rusdilli m�nb�l�rd� z�rbaf b�z�n «parça» ad� il� d� t�qdim olunmu�dur.75 Bu halda z�rbaf, o cüml�d�n dig�r gül�b�tin toxunu�lu parçalar �d�di qaydada, standart ölçül�rd� istehsal olunub sat��a ç�xar�l�rd�. H�tta yaz�l� m�nb�l�rd�n dig�r ip�k parçalar�n, m�s�l�n, atlaz, m�xm�r, daray� v� s. b�z�n gül�b�tin qat����� il� toxundu�u m�lum olur.76

Z�rbaf, y�ni gül�b�tin toxunu�lu parçalar�n növünd�n as�l� olaraq, onlar�n t�rkibind� q�z�l v� gümü�ün miqdar� f�rqli olurdu. Yaz�l� m�nb�l�rd� onun orta növünün t�rkibind� q�z�l telinin miqdar� 5, yuxar� növünd� 10, �la növünd� 15 faiz t��kil etdiyi x�b�r verilir.77 Bu s�b�bd�n d� gül�b�tinin �la növü il� toxunmu� z�rbaf çox yüks�k qiym�tl�ndirilm�kl�, hökmdar, xan, b�y, sultan saraylar�n�n qap�, p�nc�r� v� divarlar�n�n b�z�dilm�sind� istifad� olunurdu. Ondan habel� örp�k, külah, arxal�q (qaftan), kül�c�, x�l�t v� dig�r yara��ql� geyiml�r tikilirdi.

XVII-XVIII �srl�r� q�d�r istehsal� davam etmi� gül�b�tin toxumal� parça növl�rind�n biri d� kimxa (k�mxa) olmu�dur. Müt�x�ssisl�rin (F.Akkerman) fikrinc�, kimxan�n toxuma texnikas� Yax�n v� Orta ��rq ölk�l�rin� XIII �srd�n gec olmayaraq Çind�n keçmi�dir.78 Lakin M.X.Heyd�rov “�cayib �d-dünya” �s�rin� istinad ed�r�k, onun �xz olunma tarixini XII �sr� aid edir.79 Mü�llifin fikrinc�, Yax�n ��rq ölk�l�rind� kimxa istehsal�n�n �n m��hur m�rk�zl�rind�n biri T�briz ��h�ri olmu�dur.80

Yeri g�lmi�k�n qeyd ed�k ki, orta �srl�rd� kimxa Az�rbaycana yax�n v� uzaq qon�u olan bir s�ra ��rq ölk�l�rind�, o cüml�d�n Kiçik Asiya ��h�rl�rind� d� toxunulurdu. S�x toxunu�lu, qal�n parça növü olan kimxa Anadolu türkl�ri aras�nda «kemha» ad� il� b�lli olmu�dur. M�nb�l�rd�n m�lum oldu�u kimi, burada «gülüstani kemha», «dolabi kemha», «tabi-dehi kemha», «yekr�ng kemha», «sad� kemha», «alaca kemha» olmaqla, onun r�ng çalar�, b�z�k t�rtibat�, toxuma s�xl��� müxt�lif olan bir s�ra növl�ri istehsal olunmu�dur.81 H�tta toxuma texnikas� bax�m�ndan kimxan�n birüzlü v� ikiüzlü növl�rin� d� t�sadüf edilirdi. Bir qayda olaraq b�z�kli toxunan kimxan�n r�ng etibar� il� d� çoxsayl� boya çe�idl�ri (q�z�l�, q�rm�z�, ya��l, sar�, nar�nc�, a�, q�hv�yi, z�f�ran�, zo�al�) mövcud olmu�dur.82 Maraql� hald�r ki, kimxa b�z�kl�ri aras�nda üstünlük t��kil ed�n n�bati motivi ornament nümun�l�ri (süs�n, zanbaq, q�z�l gül, çiç�k, yarpaq v� s.) il� yana��, zoomorf b�z�kl�r� (durna, tovuz qu�u, bülbül, göy�rçin), h�tta ��ri�t

Page 68: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

67

yasaqlar�na baxmayaraq, insan r�sml�rin� d� t�sadüf edilirdi. M�lum oldu�u kimi, monqol i��allar�ndan sonra hakim ideologiya olmaq etibar� il� �slam dini ehkamlar�n�n mövqeyi bir müdd�t z�ifl�diyind�n toxuma m�mulatlar� v� dig�r dekorativ–t�tbiqi s�n�t nümun�l�ri üz�rind� zoomorf motivi b�z�k nümun�l�ri v� insan sur�tl�rinin t�svirin� ��ri�t qada�alar� aradan qalxma�a ba�lam��d�r. Bel� t�svirl�r �vv�ll�r oldu�u kimi, daha «�eytan �m�li» say�lm�rd�.

Orta �srl�rd�, xüsusil� monqol istilas�na q�d�r Az�rbaycan ��h�rl�rind� (G�nc�, T�briz, �rd�bil, Naxç�vanda) toxunan gül�b�tin parçalar aras�nda diba xüsusi yer tutmu�dur. H�tta diban�n gül�b�tinsiz toxunmu� saya növü d� mövcud olmu�dur. M�nb�l�rd� «diba-i z�rbaf», «diba-i x�tai», «diba-i siyah» adlar�na rast g�lm�k olur.83 Müt�x�ssisl�r «dibai x�tai» istilah�na �saslanaraq, bu parça növünün istehsal texnikas�n�n XI-XII �srl�rd�, ba�qa sözl�, s�lcuq hökmranl��� dövründ� Çind�n keçdiyini güman edirl�r.84 H�tta «�cayib �d-dünya» v� �bn �l-�sird� tez-tez ad� ç�kil�n «xitai» (x�tai) parça növü «dibai x�tai»nin q�sald�lm�� variant�, onun sinonimi hesab edilir.85

Tafta toxunu�lu parçalar. Orta �srl�rd� Az�rbaycanda xam ip�kd�n gül�b�tinsiz toxunan ip�k parçalar�n çox geni� çe�idi (atlaz, tafta, daray�, m�xm�r, kis�yi, fit�, qanovuz, alaca v� s.) yaranm��d�r. Bunlar�n h�r birinin d� özün� m�xsus toxuma texnikas�, r�ng v� b�z�k-n�q� xüsusiyy�tl�ri mövcud olmu�dur. Gül�b�tinsiz parça növl�rinin ham�s� istehsal texnikas� bax�m�ndan taftasaya�� toxunmu�dur.

Atlaz. �nki�af etmi� feodalizm dövrünün yüks�k keyfiyy�tli ip�k parçalar� aras�nda atlaz spesifik toxuma texnikas�na gör�, xüsusi yer tutmu�dur. Uzatma (çill�) düzümünün s�xl���na gör� atlaz yaln�z kimxadan geri qal�rd�. Bu m�nada o, �n s�x toxunu�lu ip�k parçalardan biri say�l�rd�. Dig�r ip�k parçalar�n toxuma texnikas�ndan f�rqli olaraq, atlaz toxumas�n�n çarpazlar� h�r d�f� 7 tay uzatmadan (çill� tay�ndan) bir olmaqla «a��z» aç�r v� ara ip�yi onlar�n aras�na dü�ürdü. El� bu s�b�bd�n d� çill� v� ara ip�yinin çarpazlar� seyr�k dü�düyünd�n onun s�thi hamar al�n�rd�. Onun ad� da buradan, �r�bc� «hamar» m�nas�n� bildir�n «atlaz» sözünd�n göturulmu�dur.86

XII-XIII �srl�rd� Az�rbaycanda atlaz istehsal�n�n mühüm m�rk�zl�ri T�briz v� G�nc� ��h�rl�ri olmu�dur.87 Monqol i��al�ndan sonra da T�briz ��h�ri �amax� il� yana��, atlaz toxuculu�unun �n qabaqc�l m�rk�zl�rind�n biri olaraq qal�rd�.88 XVI-XVII �sr m�nb�l�rind� atlaz istehsal�n�n mühüm m�rk�zl�ri s�ras�nda (Çin, Türkiy�, Bursa, Yezd) il� yana��, tez-tez T�briz v� ya Q�z�lba� atlaz�n�n ad� ç�kilir.89

�stehsal texnikas�na v� b�z�k-n�q� xüsusiyy�tl�rin� gör�, vaxtil� atlaz�n n�b�ti v� h�nd�si motivli b�z�k ünsürl�rin� malik çox z�ngin çe�idl�ri toxunmu�dur. B�z�n atlaz üz�rind� insan sur�tinin �ks olunmas� faktlar�na da t�sadüf edilirdi.90 H�tta atlaz üz�rind� gül�b�tin sapla müxt�lif motivli tikm� nümun�l�ri haz�rlan�rd�. H�min tikm�l�rin ölçül�rind�n (böyük, orta v� kiçik) as�l� olaraq, atlaz�n keyfiyy�tind� v� qiym�tind� f�rq n�z�r� çarp�rd�.91

Tafta. Az�rbaycan�n �n�n�vi xam ip�k parçalar� aras�nda ümum�n tafta toxunu�lu parçalar üstün yer tutmu�dur. Bunlar�n böyük �ks�riyy�ti enli v� dar zolaqlar�n �aquli k�si�m�sind�n �m�l� g�l�n böyük v� ya kiçik ölçülü xan�l�rd�n ibar�t olurdu. Bununla yana��, taftan�n yekr�ng olmaqla, müxt�lif boya çalarlar� da mövcud olmu�dur.

Müt�x�ssisl�r tafta istilah�n�n orta �srl�rd� Yax�n ��rqin m��hur toxuculuq m�rk�zl�rind�n biri olmu� Y�zd ��h�ri yax�nl���ndak� Tafta k�ndinin ad�ndan götürüldüyünü güman edirl�r.92

Tafta müxt�lif r�ngl�rd�, b�z�ksiz (saya) v� b�z�kli (güllü) olmaqla, iki cür toxunmu�dur. S�f�vil�r dövründ� �amax�da toxunmu� v� Moskvaya ixrac olunan yekr�ng tafta Rusiyada «�emaxeyka» ad� il� m��hur olmu�dur. O zamanlar burada �rb�dil taftas� da �öhr�t qazanm��d�r.93

Çox vaxt b�z�ksiz (saya) toxunan hamar tafta b�z�n gül�b�tin tikm� il� b�z�dilirdi. Yaln�z qara r�ngli taftaya b�z�k vurulmurdu.94

Daray�. Toxuma texnikas� bax�m�ndan tafta il� ox�ar olan ip�k parçalar�n geni� yay�lm�� növl�rind�n biri d� daray� olmu�dur. Daray� çox vaxt zolaql�, yaxud, zolaqlar�n �aquli k�si�m�sind�n �m�l� g�l�n xan�l�rd�n ibar�t toxunurdu. H�tta b�z�n onun toxumalar�n� gül�b�tin tell�rl� b�z�yirdil�r. Bu s�b�bd�n d� rusdilli tarixi s�n�dl�rd� o, «daray�-z�rbaft» ad� il� t�sbit olunmu�dur.95

Page 69: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

68

Tafta kimi, daray� da müxt�lif r�ng çalarlar�nda, �n çox is� ya��l v� mavi r�ngl�rd�, h�m d� bir v� ya ikiüzlü toxunarm��.96

M�xm�r. Az�rbaycan�n �n�n�vi ip�k parçalar� aras�nda m�xm�r d� mühüm yer tutmu�dur. Mür�kk�b istehsal texnikas�na malik olan v� bu s�b�bd�n d� baha ba�a g�l�n m�xm�rin ba�l�ca mü�t�ril�ri feodal c�miyy�tinin hakim t�b�q�l�ri idi. Onlar�n d�bd�b�li m�i��t t�rzi üçün m�xm�r �n münasib bahal� parça növü say�l�rd�. M�xm�rin q�sa xovlar� onu xo�ag�l�n, ür�y�yat�ml� etmi�di.

Orta �srl�rd� T�briz ��h�ri m�xm�r parçalar�n ba�l�ca istehsal m�rk�zin� çevrilmi�di. M�nb�l�rd� o, çox vaxt «T�briz m�xm�ri» ad� il� t�qdim olunurdu.97

Keçmi�d� m�xm�r, ad�t�n, «h�lil m�xm�r» ad� il� müxt�lif r�ng çalar�nda (q�rm�z�, q�z�l�, zo�al�, göy, mavi, ab�, ya��l, q�hv�yi v� s.) toxunmu�dur.98 B�z�n m�xm�r gül�b�tin sap qat����� il� d� toxunurdu. H�lil m�xm�r ev m�i��tind� v� qad�n geyim d�stind� istifad� olunmaqdan �lav�, h�m d� müxt�lif növ tikm�l�rd� yerlik material kimi i�l�nmi�dir.

Fit�. Monqol istilas�na q�d�r Az�rbaycan ��h�rl�rind�, �n çox is� Xoy, Naxç�van, Urmiya v� U�niy�d� istehsal olunan ip�k parçalardan biri d� fit� olmu�dur.99 �r�b m�n��li bu istilah, görünür, h�min parçan�n hamamda fit� m�qs�di il� istifad� olunmas� il� ba�l� yaranm��d�r.100 Maraql� hald�r ki, fit� t�kc� ip�kd�n deyil, pamb�qdan da toxunurdu. H�tta b�z�n bezi q�rm�z� r�ng� boyamaqla hasil edil�n �il� d� fit� m�qs�di il� istifad� edilirdi.

Yüngül v� nazik ip�k parça növü olan fit� istehsal texnikas� bax�m�ndan kis�yini xat�rlad�rd�. Son orta �sr m�nb�l�rind� fit� istehsal� m�rk�zl�ri aras�nda T�briz, �rd�bil v� �amax� ��h�rl�rinin ad� xüsusi olaraq vur�ulan�rd�.101

Alaca. Orta �srl�rd� �rd�bild� «alaca» adlanan zolaql� r�ngli, ucuz ip�k parça növü toxundu�u yen� d� o dövrün m�nb�l�rind�n b�lli olur.102

XIX �srin �vv�ll�rind� Rusiya t�r�find�n i��al olunandan sonra Az�rbaycan�n sosial-iqtisadi v�ziyy�tinin d�yi�m�si il� �laq�dar olaraq, yuxar�da adlar� ç�kil�n �n�n�vi ip�k parça növl�rinin bir qisminin istehsal� dayanm��, bir qismi is� ba�qa adlarla toxunma�a ba�lam��d�r. Bu i�d� iki amil, i��aldan sonra Az�rbaycan�n ba�l�ca toxuculuq m�rk�zl�rind� ümum�n ��h�r t�s�rrüfat�n�n, o cüml�d�n, toxucu karxanalar�n�n t�n�zzül� u�ramas� v� xaricd�n, xüsusil�, Avropa v� Rusiyadan ucuz manufaktura mallar� v� fabrikd� toxunma parçalar�n idxal�n�n gücl�nm�si mühüm rol oynam��d�r. Ma��nl� s�naye istehsal� olan v� daha mük�mm�l toxuma texnikas�na malik manufaktura mallar�n�n r�qab�tin� tab g�tirm�y�n kustar ��rbafxana m�hsullar� öz mü�t�ril�rini itirdiyind�n t�dric�n t�n�zzül� u�ray�b aradan ç�x�rd�. Bununla bel�, XIX �srd� Az�rbaycan�n bir s�ra ��rbafl�q m�rk�zl�rind� ip�k karxanalar� �n�n� gücü hesab�na, r�qab�t ��raitind� d� olsa, öz f�aliyy�tl�rini h�l� d� davam etdirirdil�r.

XIX �srd� �amax� ��h�ri v� onun �traf k�ndl�ri (Basqal, Mücü v� b.) yen� d� karxana toxuculu�unun, xüsusil�, ip�k parça istehsal�n�n ba�l�ca m�rk�zi olaraq qalmaqda idi. Bel� bir fakt� xat�rlatmaq kifay�tdir ki, 1843-cü ild� t�kc� �amax� ��h�rind� 220 ��rbaf karxanas� i�l�m�kd� idi.103

XIX �srin 30-cu ill�rind�n b�hs ed�n bir m�nb�d� Köhn� �amax�da104 ip�k parça toxuyan 650 d�zgah, �irvan�n ba�l�ca ��rbaf k�ndl�ri say�lan �lv�nd, Z�rdab, A�su v� Basqalda 50 ip�ktoxuma d�zgah� f�aliyy�td� idi.105 Bu d�zgahlarda �n�n�vi ip�k parça növl�ri olan daray�, tafta, mov, ip�k örtük, örp�k, k�la�ay�, zolaql� çadra, cecim v� dig�r ip�k parçalar toxunurdu. Bunlar�n aras�nda �amax�n�n mov v� daray�s� �n yuks�k keyfiyy�tli parçalar say�l�rd�.106 M�nb�nin yazd���na gör�, �amax� karxanalar�n�n ip�k mallar� keçmi�d� o q�d�r böyük �an-�öhr�t qazanm��d� ki, h�tta �ran parçalar� aras�nda onlar �n yüks�k keyfiyy�tli ip�k m�mulat� hesab olunurdu.107

M�nb�d� �amax� ��rbafxanalar�nda toxunan ip�k parçalar�n �n�n�vi ölçül�ri, onlar�n istehsal�na s�rf olunan xam ip�yin miqdar�, maliyy� m�sr�fl�ri v� qiym�tl�ri bar�d� d� müf�ss�l m�lumat verilir. M�s�l�n, 32 misqal xalis xam ip�kd�n h�r birinin uzunlu�u 3 ar��n olan 26 �d�d tafta toxunurdu.108 Yaxud 30 misqal xam ip�kd�n h�r birinin uzunlu�u 7 ar��n olan 11 �d�d daray� toxunurdu. 38 misqal xam ip�kd�n h�r bir tik�sinin uzunu 7 ar��n olan 26 �d�d böyük ölçülü mov, 30 misqal ip�kd�n yen� 30 �d�d orta ölçülü mov toxumaq olurdu.109

M�nb�l�rd�n göründüyü kimi, o zaman k�la�ay� v� çar�ab (örtük), h�mçinin, �d�di

Page 70: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

69

qaydada toxunurdu. M�nb�nin yazd���na gör�, 54 misqal xalis ip�k telind�n h�r birinin uzunu 2,25 ar��n, eni 1,75 ar��n olan 34 �d�d k�l��ay� hasil� g�lirdi.110

�amax� karxanalar�nda toxunan ip�k parçalar, xüsusil�, daray� v� tafta yerli bazarlarda sat�lmaqdan ba�qa, Moskva, H��t�rxan, Tiflis, Bak�, Quba, D�rb�nd, ��ki, �u�a ��h�rl�rin� gönd�rilir, k�l��ay� v� çar�ab is� bütün bunlardan �lav�, h�m d� Türkiy� v� �rana ixrac olunurdu.111

XIX �srin ilk q�rin�sind� G�nc�d� sat�lan �amax�ya m�xsus ip�k parçalardan b�hs olunark�n onlar�n ölçül�ri, r�ng v� b�z�k çe�idl�ri, habel� toxuma texnikas� bar�d� öt�ri, lakin olduqca g�r�kli m�lumat verilir. Bu m�lumatlardan ayd�n olur ki, o zaman �amax�da eni 1 ar��n, uzunu 10 ar��n olan zolaql� r�ngli mov parça toxunulurmu�. Yaxud, daray�n�n «cüfttel» adlanan, eni 1,25 ar��n, uzunu 10 ar��na çatan tünd ya��l v� mavi r�ngli növl�ri istehsal olunurmu�. �amax� taftas� müxt�lif r�ngl�rd� olmaqla, eni 4 ç�r�k, uzunu 4 ar��n ölçüd� toxunurmu�. K�l��ay� alab�z�k olmaqla, eni v� uzunu 1 ar��ndan 2,5 ar��nad�k müxt�lif ölçül�rd� toxunulurmu�. Yor�an üzü 2,5 ar��n eni v� 3 ar��n uzunu olmaqla, h�mçinin, �d�di qaydada istehsal olunurmu�.112

�p�k parça istehsal� Az�rbaycan�n dig�r ��h�rl�rind� d� davam etdirilirdi. XIX �srin 30-cu ill�rind� t�kc� �u�a ��h�rind� 132 toxucu d�zgah� olan 42 ��rbaf karxanas� f�aliyy�t göst�rirdi. 1829-cu ild� h�min karxanalarda 7200 �d�d müxt�lif növ ip�k parça, 740 �d�d k�l��ay�, 6100 �d�d k�ms�nf� toxunmu�dur. �p�k parçalar�n (daray�, çadra, k�ms�nf� v� s.) h�r topunun eni 4 ç�r�kd�n 1 ar��nad�k, uzunu is� 25 ar��n ölçül�rd� toxunurdu.113

K�ms�nf� pamb�q qat���q q�rm�z� parça olub, uzatmas� ip�k telind�n, atmac� is� pamb�q sapdan toxunur, �sas�n d� köyn�k v� �alvar tikm�k üçün i�l�nirdi.114

H�min dövrd�n b�hs ed�n dig�r bir m�nb�d� vaxtil� D�rb�nd ��h�rind� ip�k parça toxumaq üçün 200 d�zgah oldu�u v� h�min d�zgahlarda müxt�lif r�ngl�rd� tafta v� daray� toxundu�u, habel� h�min parçalar�n keyfiyy�t etibar� il� �amax� mallar�ndan heç d� geri qalmad��� x�b�r verilir.115

Yuxar�da g�tiril�n faktlardan göründüyü kimi, Az�rbaycan�n �n�n�vi ip�k parçalar�n�n bir qismi (atlaz, tafta, daray�, mov, qanovuz, yor�anüzü, çar�ab, çadra, k�la�ay� ) XIX �srin sonlar�na, ba�qa sözl�, yerli ��rbaf karxanalar� t�n�zzül� u�ray�b aradan ç�xana q�d�r davam etmi�dir. Bunlar�n aras�nda t�kc� k�la�ay� istehsal� uzunömürlü v� davaml� olmu�dur.

Az�rbaycan�n kustar ip�k parça istehsal�n�n t�n�zzül� u�ramas�n�n ba�l�ca s�b�bl�rind�n biri maddi-texniki bax�mdan z�if olan yerli ��rbafxanalar�n Rusiyadan ixrac olunan ucuz v� yara��ql� parçalar�n r�qab�tin� dözm�m�si olmu�dur. Bu i�d� xarici bazarda xam ip�y� v� barama m�hsuluna t�l�bat�n artmas� il� �laq�dar yerli bazarlarda ip�yin qiym�tinin k�skin sur�td� bahala�mas� da mühüm rol oynam��d�r. Bel� ��raitd� yerli ��rbaflar üçün el� bir m�nf��t götür� bilm�dikl�ri kustar ip�k parçalar� toxuyub satmaqdansa, heç bir z�hm�t ç�km�d�n onu xammal hal�nda satmaq s�rf�li idi. Xam ip�k m�hsulunun qiym�tinin bahala�mas� n�tic�sind� m�hdud maliyy� m�sr�fin� malik olan v� heç bir yerd�n kredit yard�m� ala bilm�y�n yerli ��rbaflar öz f�aliyy�tl�rini �vv�lki miqyasda davam etdirm�k imkan�ndan m�hrum olmu�dular. Bel� ��raitd� onlar ya ip�k parça istehsal�n� azaltmaq m�cburiyy�tind� qal�r, ya da karxanan� tamam ba�lamal� olurdular.116

Az�rbaycan�n �n�n�vi ip�k parça toxuculu�unda k�skin t�n�zzül XIX �srin 90-c� ill�rinin ortalar�nda ba�la m��d�r.117 Bak� qubernatorunun 1882-ci il� dair hesabat�nda bildirilirdi ki, �vv�ll�r külli miqdarda istehsal olunan ip�k parçalar dem�k olar ki, daha haz�rlanm�r v� xaric� ixrac olunmur, yaxud çox m�hdud miqdarda gönd�rilir. Buran�n yüks�k keyfiyy�tli mov v� qanovuz parçalar� xarici fabrikl�rin çox vaxt Zaqafqaziya baramas�ndan toxunan a�a�� keyfiyy�tli, bekar mallar� il� �v�z olunmu�dur. �g�r Zaqafqaziyan�n h�min xam ip�yi yerl�rd� emal olunub toxunsa, �hali bundan külli miqdarda g�lir götür� bil�r, dövl�ti is� xaricd�n ip�k parça idxal etm�k x�rcl�rind�n azad ed�rdi.118 Lakin bu hal ba� ver� bilm�mi�, Az�rbaycan�n ba�l�ca ��rbafl�q m�rk�zi olan �amax� q�zas�nda ip�k parça istehsal�n�n t�n�zzülü davam etmi�dir. S.�.Quli�ambarov Az�rbaycan�n �n�n�vi ip�k parça istehsal�n�n bu dövrki t�n�zzülünün �sas s�b�bini Moskvan�n fabrik mallar�n�n, xüsusil� d�, Asiya m�zmunlu n�q�l�r� malik parçalar�n�n burada peyda olmas�nda görürdü. Moskva ip�k parçalar�n�n idxal� n�tic�sind� yerli

Page 71: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

70

parçalar o d�r�c�d� qiym�td�n dü�mü�dür ki, bu karxanalar�n n� üçün h�l� d� i�l�m�si t��ccüb do�urur.119 H�min fikri görk�mli ip�kçilik müt�x�ssisi N.N.�avrov da s�sl�ndir�r�k yaz�rd� ki, yerli parçalar�n sat��� olduqca m�hdud s�ciyy� da��maqla, Moskvan�n ucuz v� yüks�k keyfiyy�tli toxuma m�hsullar� t�r�find�n s�x��d�r�l�b istifad�d�n ç�xar�l�rd�.120

Bir zamanlar Az�rbaycana �an-�öhr�t qazand�ran �n�n�vi ip�k parça istehsal�n�n düçar oldu�u ac�nacaql� taleyin� ac�yan H.B.Z�rdabi yaz�rd�: �irvan xanlar�n�n keçmi� paytaxt� �amax� ��h�ri h�mi�� ip�k toxuculu�unun m�rk�zi olmu�dur. �amax�l�lar sözün �sl m�nas�nda el� bel�c�, k�ndl�rd� oldu�u kimi, ip�k toxumaqla m���ul olan adi kustarlar deyildil�r, onlar yaln�z bu s�n�tl� ya�ayan pe��kar toxuculard�r. Ona gör� d� fabrikin yerli ip�k toxuculu�una m�nfi t�siri k�ndl�rd� v� �amax� ��h�rind� eyni deyildi. K�nd kustarlar� ip�k toxuma f�aliyy�tl�rini t�rk edib, k�nd t�s�rrüfat� il� m���ul olma�a ba�lad�qlar� halda, �amax�l�lar ucuz fabrik m�hsullar� t�r�find�n s�x��d�r�lan mov v� qanovuz istehsal�n� dayand�rm��, bunun �v�zind� yor�anüzü, örp�k, ��rf v� dig�r m�mulatlar istehsal etm�y� ba�lam��lar. Bir sözl�, �amax�l�lar fabrik� qar�� müharib� elan etmi�l�r, bu onlar üçün h�yati m�s�l� oldu�undan h�min mübariz�ni aparma�a m�cbur olmu�lar.121

Yun parçalar. Az�rbaycan �halisinin geyim m�d�niyy�ti v� ev m�i��tind� vaxt� il� yundan toxunma parça, xalça-palaz v� basma (h�llacl�q) m�mulat� ön�mli yer tutmu�dur.

Etnoqrafik materiallar�n t�hlilind�n b�lli olur ki, Az�rbaycan �halisinin sosial-iqtisadi h�yat�nda mühüm rol oynam�� çoxsayl� ev pe��l�ri v� kustar s�n�t sah�l�ri aras�nda �srl�r boyu yun m�mulat� istehsal� ba�l�ca yer tutmu�dur. Bu is� t�sadüfi olmay�b, bir s�ra amill�rl� üzvi sur�td� ba�l� idi. Ölk�d� yun m�mulat� istehsal�n�n h�rt�r�fli inki�af�na, h�r �eyd�n önc�, h�min m�mulatlara �halinin daxili t�l�bat�, ba�qa sözl�, z�ruri geyim v� m�i��t ehtiyaclar� güclü t�kan vermi�dir. Bel� v�ziyy�t is� ilk növb�d�, Az�rbaycan�n sosial-iqtisadi h�yat�ndan, burada tarix�n t���kkül tapm�� t�s�rrüfat tipinin xüsusiyy�tind�n ir�li g�lmi�dir. Az�rbaycan�n oturaq v� köç�b� �halisinin qoyunçuluq m���uliyy�ti il� üzvi sur�td� ba�l� olan xammal ehtiyat�n�n bollu�u tarix�n burada yun m�mulat� (parça, xalça-palaz, keç�, çopoz, yap�nc�) istehsal�n�n inki�af�na �lveri�li z�min yaratm��d�r.

Etnoqrafik materiallardan anla��ld��� kimi, Az�rbaycanda yun m�mulat� istehsal�n�n meydana g�lm�sind�, h�r �eyd�n önc�, müxt�lif növ xammal ehtiyat�n�n: qoyun yunu, d�v� yunu, q�cil v� s. yana��, t�bii boyaq bitkil�rinin bollu�u da h�lledici rol oynam��d�r.

Az�rbaycanda yun ehtiyat�n�n bollu�u bar�d� ayd�n t�s�vvür �ld� etm�k üçün bel� bir fakt� xat�rlatmaq kifay�tdir ki, XIX �srin sonlar�nda t�kc� Bak� quberniyas�nda 2 milyon ba� qoyun saxlan�l�rd�. H�r il bu t�s�rrüfatlardan 250 min pud yun hasil olunurdu.122 Buraya o zamank� ölk� �razisinin ikinci yar�s�n� �hat� ed�n Yelizavetpol (G�nc�-A.M.) quberniyas�ndak� 1 milyon v� Naxç�van q�zas�ndak� 80 min ba� qoyun123 da �lav� olunarsa, Az�rbaycan�n h�min dövrd�ki yun ehtiyat�n�n ümumi miqdar� bar�d� tam t�s�vvür yaranm�� olar. Bel� bol xammal ehtiyat� z�minind� yun m�mulat�n�n müxt�lif növl�ri v� çoxsayl� çe�idl�ri yaranmaya bilm�zdi.

Yun m�mulat� toxuculu�unu labüd ed�n dig�r mühüm bir amil d� ölk�d� çöl t�s�rrüfat i�l�rind�n azad qad�n �m�yind�n ibar�t külli miqdarda asud� ehtiyat �m�k qüvv�l�rinin mövcud olmas� idi. �sas m���uliyy�ti ev-m�i��t i�l�ri il� m�hdudla�an evdar qad�nlar�n keçmi� gu��ni�in h�yat� onlar� ail�d�n aralan�b, dig�r k�nar i�l�rl�, xüsusil� faydal� ictimai f�aliyy�tl� m���ul olmaq imkan�nd�n m�hrum etmi�di.124 Bel� ��raitd� onlar ev toxuculu�u il� m���ul olmaq, öz �m�kl�rini toxuyub-tikm�y� s�rf etm�kl� f�rdi istedad v� qabiliyy�tl�rini t�zahür etdirm�k imkan� �ld� edirdil�r. O zamank� dig�r ��rq qad�nlar� kimi, Az�rbaycan qad�nlar�n�n da sosial v�ziyy�ti, onlar�n ��ri�tl� m�hdudla�d�r�lan gu��ni�in h�yat� ail�d�n k�nar i�l�rl� m���ul olma�a imkan vermirdi. Ona gör� d� onlar ömür-günl�rini ev i�l�rin� h�sr etm�li, ev pe��l�rin� yiy�l�nm�li, bütün s�y v� bacar�qlar�n� tikib-toxuma�a s�rf etm�li olurdular. Bel� bir fakt� xat�rlatmaq kifay�tdir ki, 1900-cü ild� Yelizavetpol quberniyas�nda t�kc� xalça-palaz toxuculu�u il� 100 min n�f�r� q�d�r qad�n m���ul olurdu.125 Onlar t�kc� xalça-palaz m�mulat� deyil, h�m d� parça (�al, cecim, örk�n, dolaq, patava v� s.) toxuyurdular.

XIX �srd� Az�rbaycan�n f�rdi qoyunçuluq t�s�rrüfatlar�ndan �ld� edil�n yunun bir hiss�si r�vac ticar�t m�hsulu kimi, xaric� ixrac edilir126, yerd� qalan hiss�sind�n is� yerli istehlak m�hsullar�: hörm�, basma v� toxuma (parça, xalça) mallar haz�rlan�rd�.

Page 72: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

71

M�lum oldu�u kimi, Az�rbaycanda tarix�n müxt�lif qoyun cinsl�ri (bozax, herik, dönm�, maz�x, balbaz, qaradolaq, qala, �ahsev�n v� b.) yeti�dirilmi�dir. Qoyun cinsl�rind�n as�l� olaraq yunun keyfiyy�tind� f�rq n�z�r� çap�rd�. Bundan �lav�, q�rx�m mövsümünd�n as�l� olaraq, qoyun yunu qaba v� ya z�rif, cod v� yaxud yum�aq, lifl�rin uzun («yana��»), yaxud q�sa («küz�m») olmas�, habel� r�ng çalar� (a�, boz, çal,qara, qonur, qumral v� s.) etibaril� bir-birind�n f�rql�nirdi. Bu v� ya dig�r m�mulat növünün haz�rlanmas�nda yun növl�rinin h�r birinin istehsal xüsusiyy�tl�ri, hans� m�qs�d üçün istifad� edilm�y� yararl� oldu�u n�z�r� al�n�rd�. Yunun istehsal xass�l�ri aras�nda onun lifl�rinin uzun v� ya q�sa olmas� mühüm �h�miyy�t k�sb edirdi. Bu s�b�bd�n uzun lifli «yolma» yun, ad�t�n, «q�rxma» yundan f�rql�ndirilirdi.127

Yun ipin boya�� yax�� götürm�si yunun r�ng çalar�ndan v� z�riflik xüsusiyy�tind�n xeyli d�r�c�d� as�l� idi. Ona gör� d� bu v� ya dig�r m�mulat növü üçün xammal t�darükü zaman� bu c�h��t� xüsusi diqq�t yetirilirdi. M�s�l�n, quzu küz�mi h�dd�n ziyad� z�rif olub h�r cür r�ngi, xüsusil� d� qara boyan� yax�� götürür v� ��v� par�lt�s� verirdi.128

Yuxar�da adlar� ç�kil�n yun növl�rinin h�r birinin özün� m�xsus �n�n�vi t�tbiq sah�si mövcud idi. Yun toxuculu�u m�rk�zl�rind� q�sa lifli quzu küz�mi ba�l�ca olaraq, �al v� ya mahud istehsal�na, subay davar üz�mi keç�, yap�nc�, çopoz basmaq üçün, yapa�� yun xalça-palaz toxuculu�una, xüsusil�, ar�ac v� ilm� ipin� s�rf olunurdu.

Toxuma m�qs�di il� yuyulub çubuq v� ya yay vasit�sil� at�lm�� yun, �vv�lc� daraq il� daran�b �lçiml�nir v� «pilt�» hal�na sal�n�rd�. Sonra �lçim edilmi� yun pilt�l�ri �l iyi (te�i) v� ya c�hr� il� �yrilib yal�nqat ip hal�na sal�n�rd�. Sonra yal�nqat ip bir neç� qatdan ibar�t yumaqlan�b bükd�rilirdi.129

Az�rbaycanda c�hr�nin bütöv v� qurama toplu olmaqla, müxt�lif tipoloji növl�ri yay�lm��d�r. Xarrat çarx� vasit�si il� xüsusi pe��kar ustalar t�r�find�n yonulub haz�rlanan bütöv toplu c�hr�d�n f�rqli olaraq, qurama c�hr�ni dülg�rlikd�n az-çox s�ri�t�si olan h�r bir k�s özü d� düz�ld� bilirdi.

�n�n�vi ip�yirm� vasit�l�ri t�kc� �l iyi v� c�hr�d�n ibar�t olmam��d�r. Keçmi�d� Az�rbaycan�n bir s�ra etnoqrafik bölg�l�rind� v�lv�l�, f�rla�an, nov�a, dük v� s. kimi b�sit ip�yirm� vasit�l�rind�n d� istifad� olundu�u qeyd� al�nm��d�r.

Yun ip toxuma prosesin� q�d�r daha bir s�ra texniki �m�liyyatlara m�ruz qal�rd�. �lk növb�d� o, i�in t�l�bind�n as�l� olaraq, iki��r, üç�m, yaxud dördqat edilm�kl� yumaqlan�r, sonra bükd�rilib «q�rt�z» vasit�sil� q�rt�zlan�r, n�hay�t ax�rda boyanmaq üçün k�l�f hal�na sal�n�rd�.130

Yun ipin t�bii boyaqlar vasit�si il� müxt�lif r�ngl�r� boyanmas� sah�sind� Az�rbaycan toxucular� çox z�ngin �m�li t�crüb� �ld� etmi�dil�r. N�sild�n-n�sl� keç�r�k davam ed�n bu empirik xalq t�crüb�si boyaqç�l�q s�n�tinin, xüsusil�, pe��kar küp boyaqç�l���n�n yaranmas� il� n�tic�l�nmi�dir.

Mövcud statistik materiallar� n�z�rd�n keçirdikd� b�lli olur ki, vaxtil� Az�rbaycan �halisinin geyim d�bind� �al, mahud v� cecim tipli parçalar mühüm yer tutmu�dur. XIX �srin 80-ci ill�rind�n b�hs ed�n m�nb�l�rd� t�kc� Qazax q�zas�nda h�r il 5000 �d�d,131 �amax� v� Göyçay q�zalar�nda is� 5000-d�n 6000-� q�d�r satl�q �al132 istehsal olundu�u x�b�r verilir.

Maraql� hald�r ki, Az�rbaycan�n q�rb, qism�n d� ��rq v� c�nub bölg�l�rind� �al� yer hanas�nda qad�nlar, m�rk�zi (�irvan) bölg�sind� is� müt�h�rrik �al d�zgah�nda, h�m d� «�albaf» adlanan ki�i ustalar toxumu�lar. «Qafqaz t�qvimi»nin 1856-c� il� aid burax�l���ndan göründüyü kimi, Bak� q�zas�n�n 3 k�ndind� (�mircan, Bülbül� v� Suraxan�) c�ml��mi� parça (bez, mahud) toxuculu�u il�, h�mçinin ki�il�r m���ul olurmu�.133 Ba�qa bir m�nb�d� is� mahud (�al) toxuculu�u il� q�zan�n dig�r k�ndl�rind� qad�nlar�n m���ul oldu�u x�b�r verilir.134 Bu faktlardan bel� m�lum olur ki, keçmi�d� Ab�eronun �ks�r k�ndl�rind� yer hanas�nda qad�nlar «q�l�nc� �al», �mircan, Bülbül� v� Suraxan�da is� müt�h�rrik �al, yaxud mahud d�zgah�nda ki�il�r «t�pm� �al» toxumu�lar.

Z�man�miz�d�k çox m�hdud sayda yun parça növü g�lib çatm��d�r. H�min parça növl�rini v� onlar�n adlar�n� �ks etdir�n istilahlar�n yekn�s�q s�ciyy� da��mas�n�n s�b�bl�rini n�z�rd�n keçirdikd� ayd�n olur ki, bu m�s�l�d� Az�rbaycan t�bi�tinin çox vaxt isti keç�n iqlim ��raiti il� yana��, h�m d� burada çox geni� çe�id� malik olan dig�r parça növl�rinin (pamb�q, ip�k, k�tan) h�rt�r�fli inki�af� mühüm rol oynam��d�r. �lb�tt�, adlar� yaz�l� m�nb�l�rd� qalmam��, yaxud

Page 73: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

72

yadda�lardan silinmi� �n�n�vi yun parça növl�ri d� az deyildir. Görk�mli frans�z s�yyah� Jak �arden orta �srl�rd� Az�rbaycan v� �randa yüzl�rl� parça növü istehsal olundu�unu x�b�r verir.135 Onlar�n çoxunun ad� z�man�miz�d�k g�lib çatmam��d�r. Az�rbaycan�n �n�n�vi yun parçalar� da bu q�bild�n idi.

�al. Orta �sr m�x�zl�rind�, xüsusil� �r�bdilli m�nb�l�rd� «suf» kimi t�qdim edil�n yun parça növü z�man�miz� «�al» ad� il� g�lib çatm��d�r. M�lum oldu�u kimi, yaz�l� m�nb�l�rd� sufun, ba�qa sözl�, yun parçan�n müxt�lif növl�rinin adlar� (mür�bbe, müh�tt�m, t�fsil�136, mahi-zire137 v� s.) xat�rlansa da, onlar�n çox cüzi bir qismi dövrümüz� q�d�r qalm��d�r. Bunun müqabilind� �n�n�vi yun parçalar�n �al, mahud, dügürd, m�ndul� v� s. adlarla tan�nan, toxuma texnikas�na v� xammal növün� gör� bir-birind�n mü�yy�n q�d�r f�rql�n�n müxt�lif növl�ri z�man�miz� g�lib çatm��d�r. Bununla bel�, Az�rbaycan etnorafik gerç�kliyind� yun parçalar�n ham�s� çox vaxt ümumi bir ad alt�nda «�al», onu toxuyan usta is� «�albaf» adlanm��d�r. H�m d� �albaf, �sas�n, müt�h�rrik �al, yaxud mahud d�zgah�nda yun parça toxuyan ustaya deyilirdi. Bir qayda olaraq, �albafl�q s�n�ti il� ki�il�r m���ul olurdu. Onlar h�m �al, h�m d� mahud toxuyurdular. Bundan f�rqli olaraq, yer hanas�nda toxunan «q�l�c �al» v� ya «yer �al�» adlanan nisb�t�n qaba parça növünü, bir qayda olaraq, evdar qad�nlar istehsal edirdil�r.

Dig�r �n�n�vi parça növl�ri kimi, yer �al� da «�d�di» qaydada toxunarm��. Bu da yun parçan�n boyunun bu v� ya dig�r m�mulat növünün biçilib-tikilm�sin� kifay�t etm�si lüzumundan ir�li g�lirdi. Bununla bel�, �al parçalar h�mi�� tam vahid ölçüd� toxunmurdu. �stehsal m�rk�zl�rind�n v� toxucunun ist�yind�n as�l� olaraq �al�n ölçül�rind� mü�yy�n q�d�r f�rq n�z�r� çarp�rd�. M�s�l�n, Yelizavetpol (G�nc�-A.M.) q�zas�n�n 1841-ci il� dair statistik icmal�ndan göründüyü kimi, o zaman q�zan�n dem�k olar ki, h�r bir k�ndind� qad�nlar xalça, palaz, çul, çuval, m�fr�� v� s. il� yana��, «mahud» adlanan çox z�rif v� yüks�k keyfiyy�tli �al toxuyurdular. Onun h�r bir �d�dinin uzunu 7 ar��n, eni 4 ç�r�y� çat�rd�. Keyfiyy�tind�n as�l� olaraq, �al�n h�r bir �d�di o zaman�n pul m�z�nn�si il� 7 manatdan 10 gümü� manatad�k qiym�tl�ndirilirdi.138

�n�n�vi �al toxuculu�unda «yer �al�» istehsal� daha geni� yay�lm��d�r. Ev pe��si s�ciyy�si da��yan �al istehsal�n�n bu formas� h�r bir ail�nin daxili t�l�bat�n�n öd�nilm�si m�qs�di güdmü�dür. Ölk�d� uzun müdd�t davam ed�n natural t�s�rrüfat ��raiti d� bunu labüd edirdi. Dig�r t�r�fd�n, �mt��-pul münasib�tl�rinin z�if inki�af� da ev pe��l�rin�, o cüml�d�n yer �al� istehsal�na �lveri�li z�min yaratm��d�r. Bel� halda evdar qad�nlar öz ail�l�rinin istehlak� üçün g�r�k olan �al parçan� özl�ri toxumal� olurdular.139

XIX �srd� Az�rbaycanda �al istehsal�, dem�k olar ki, bütün bölg�l�rd� geni� yay�lm��d�. Lakin onun qabaqc�l m�rk�zl�ri aras�nda Qazax, G�nc�, �amax�, Göyçay, Quba, �u�a, C�bray�l, Cavad, Z�ng�zur, Naxç�van q�zalar� xüsusi yer tuturdu. Bununla bel�, �al istehsal�n�n h�cmin� v� inki�af s�viyy�sin� gör�, bunlar�n aras�nda mü�yy�n f�rq n�z�r� çarp�rd�. M�s�l�n, xammal (yun) ehtiyat�n�n bollu�u bax�m�ndan daha çox f�rql�n�n Qazax, �amax� v� Göyçay q�zalar�nda �al istehsal� texniki inki�af s�viyy�sin� gör� bir-birin� b�nz�mirdi. XIX �srin 80-ci ill�rind� Qazax q�zas�nda ild� 5000 �d�d �al140 toxunsa da, onun istehsalç�lar� evdar qad�nlar olmaqla, ev pe��si s�ciyy�si da��y�rd�. H�min dövrd� �amax� v� Göyçay q�zalar�nda is� h�r il bazara 5-6 min �d�d satl�q �al ç�xar�l�rd�.141M�nb�nin yazd���na gör�, �irvan�n da� k�ndl�rind� (Ximran, H�ftasiyab, Cülyan, Daxar-Mulux, Zarat-Xeyb�ri, A�a�� Zarat, M�lh�m v� b.) xüsusi olaraq «bazar� �al» toxunurdu.142Bazar� �al istehsal� il� yana��, �irvan�n aran k�ndl�rind�, xüsusil� d� elat obalar�nda qad�nlar yer hanas�nda «yer �al�» v� ya «q�l�nc� �al» adlanan, nisb�t�n kobud yun parça, toxuyurdular.

�mt�� istehsal� s�ciyy�si da��yan «bazar� �al» müt�h�rrik toxucu d�zgah�nda, h�m d� çox vaxt ar��nnüma toxunurdu.

Sat�� m�qs�di il� istehsal olunan �al toxunub haz�r olandan sonra «bi�irilirdi». Bunun üçün t�z� toxunmu� xam �al t�kn�y� tökülmü� isti suda ayaqla tapdan�b toxumalar� s�xla�d�r�l�rd�. Bu s�b�bd�n d� el aras�nda �al�n bu növü çox vaxt «t�pm� �al», h�min proses is� «t�pm�» v� ya «basma» adlan�rd�. �irvan �halisi aras�nda o, daha çox «basma �al» ad� il� tan�n�rd�.

Ara ipi uzatma taylar�n�n çarpazlar� aras�ndan �ll� ötürül�n yer hanas�ndan f�rqli olaraq, müt�h�rrik d�zgahlarda ara ipi «m�kik» vasit�sil� keçirilirdi. M�kik uzatma taylar�n�n ara

Page 74: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

73

bo�lu�u il� gah sa�dan sola, gah da soldan sa�a sür�tl� ötürüldükc� onun milin� keçirilmi� lül�d�n çöz�l�nib aç�lan ara ipi uzatma çarpazlar�n�n «a�z�na» dü�ürdü. Bu halda külk�-ba�aradan as�lm�� �anal� d�ftin vasit�sil� ara ipini ç�kib ir�li g�tirm�k v� bel�likl� d�, �vv�lki toxumaya yap��d�rmaq mümkün olurdu. H�r d�f� uzatma çarpazlar�n�n v�ziyy�tini nir� vasit�sil� d�yi�dir�nd�n sonra çarpazlar�n t�z� �m�l� g�tirdiyi «a��z» bo�lu�una yenid�n ara ipi ötürülürdü. Bu sayaqla növb�ti ara ipi �ana vasit�sil� özünd�n �vv�lki ötürm�y� yax�nla�d�r�l�b s�xla�dl�r�ld�qca parça toxumas� �m�l� g�lm�y� ba�lay�rd�.143

�al toxunub ir�li getdikc� d�zgah�n «küngah» adlanan oturaca��nda �yl��mi� ustadan uzaqla��rd�. Ona gör� d� �albaf toxuma �m�liyyat�n� dayand�r�b �al�n haz�r hiss�sini p�lke� vasit�sil� «n�v�rd» adlanan dola�ac oxuna dolay�rd�. Sonra �vv�lki qayda il� toxuma prosesi davam etdirilirdi.

Basma (t�pm�) �al istehsal texnologyas� bax�m�ndan mahuddan bir o q�d�r d� seçilmirdi. M�hz bu s�b�bd�n d� XIX �sr� aid rusdilli m�nb�d�rd� çox vaxt onlar�n h�r ikisi «sukno», yaxud yerli terminologiya il� «�al» adland�r�l�rd�.

T�pm� �al yal�nqat, �m�l� v� ikiqat olmaqla, üç növd� toxunurdu. Yal�nqat �al�n uzatma v� atmas� birqat �yrilmi� ipd�n, �m�l� �al�n uzatmas� ikiqat bükd�rilmi� ipd�n, ara atmas� is� birqat ipd�n toxunurdu. «Dügürd» adlanan ikiqat �al�n h�m uzatmas�, h�m d� atmac� iki tay ipd�n ibar�t bükd�rilir v� çox s�x toxunurdu. Dügürdun s�x toxunmas�n� t�min etm�k üçün d�ftinin z�rb�l�ri möhk�m vurulurdu.

T�pm� �al�n çe�idl�rinin h�r biri texniki keyfiyy�t etibaril� dig�rind�n f�rql�nirdi. Ona gör� d� t�pm� �al növl�rinin h�r birinin özün� m�xsus t�tbiq sah�si yaranm��d�. �kiqat �al möhk�m v� s�x toxunmaqla �n çox çuxa v� xirq� tikm�k üçün s�rf olunurdu. �m�l� �aldan �alvar, yal�nqat �aldan is� arxal�q tik�rmi�l�r.144

Mahud istehsal�n� �aldan f�rql�ndir�n ba�l�ca c�h�t onun atma v� uzatma ipl�rinin daha nazik (z�rif) �yirilib bükd�rilm�si, �n ba�l�cas� is� toxunmazdan �vv�l qara, yaxud göy (mavi) r�ng� boyanmas� olmu�dur.

B�z�n mahudun h�m atmas�, h�m d� uzatmas� ikiqat ipd�n bükd�rilm�kl�, çox s�x toxunurdu. El� bu s�b�bd�n d�, mahudun bu növü el aras�nda çox vaxt «dügürd» adlan�rd�. �stehsal keyfiyy�tl�rin� gör�, dügürd t�kc� yal�nqat v� ya �m�l� mahuddan deyil, habel� «t�pm�» (basma) v� ya «q�l�nc�» �aldan yüks�k tutulurdu.

Qoyun v� quzu güz�mind�n �lav�, keçmi�d� �al (mahud) parça daha z�rif lifl�r� malik olan d�v�yunu ipind�n d� toxunurdu. �n çox ba�l�q tikm�k, yaxud qur�aq üçün istifad� edil�n d�v� yunundan toxunmu� �al z�riflik bax�m�ndan dügürd� b�rab�r tutulardu. Lakin dügürdd�n f�rqli olaraq, onun n� atmas�, n� d� uzatmas� boyanmay�b, öz t�bii r�ngind� toxunurdu.

Yun cecim. Bütün bunlardan �lav�, yun ipd�n, b�z�n is� ip�k qat����� il� alab�z�k cecim toxunurdu. H�m d� zolaql� toxunan ceciml�rl� yana��, bir s�ra cecim istehsal� m�rk�zl�rind�, xüsusil� qoyunçuluq v� baramaç�l���n müvazi inki�af etdiyi Kür v� Araz çaylar� boyu düz�nlikl�rd� alab�z�k cecim toxuculu�u geni� yay�lm��d�. �irvan bölg�sind� cecimin mür�kk�b b�z�k kompozisiyas�na malik növünün istehsal m�rk�zl�ri aras�nda �lv�nd k�ndi m��hur oldlu�undan el aras�nda o, «�lv�nd �al�» ad� il� d� tan�n�rd�.

Tirm�. Kustar üsul il� karxana ��raitind� toxunmu� yun parçalar�n �n yüks�k növü tirm� (tirm��al) olmu�dur. ��rq ölk�l�ri üçün daha çox s�ciyy�vi olan bu parça növü vaxt� il� Az�rbaycan�n c�nub ��h�rl�rind�, �n çox is� T�briz karxanalar�nda toxunmu�dur. Varl�, zad�gan ail�l�rin qad�n libas�nda (tuman, l�bbad�, kül�c�, arxal�q, ba� örp�yi, qur�aq v� s.) ba�l�ca yer tutan tirm�d�n, h�mçinin, m�i��td� tirm� süfr�, tirm� z�r�ndaz, taxça, qap�-p�nc�r� p�rd�si d� haz�rlan�rd�. Varl� ki�il�r keçmi�d� tirm� qur�aq ba�lama�� xo�lay�rm��lar. Kübar qad�nlar�n ba�maqlar�n�n üzü çox vaxt tirm� parçadan tikil�rmi�.

XIX �srd� Avropa ölk�l�rind�n ixrac olunan yüks�k keyfiyy�tli fabrik mahudu ticar�t x�tti il� yay�ld�qca Az�rbaycan�n yerli �albaf m�hsullar�, o cüml�d�n mahud v� tirm� istehsal� t�dric�n t�n�zzül� u�ray�b aradan ç�xma�a ba�lam��d�r. Bununla bel�, XIX �srin ortalar�nda �amax� ��h�rind� h�l� d� 20- � q�d�r mahud karxanas� f�aliyy�tini davam etdirm�kd� idi.145

Q�l�mkar parçalar

Page 75: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

74

Az�rbaycan�n �n�n�vi pamb�q parçalar� aras�nda q�l�mkarl�q üsulu il� b�z�dilib haz�rlanm�� m�mulat növl�ri xüsusi yer tuturdu. Q�l�mkar süfr�, p�rd�, canamaz, d�smal (m�hr�ba) v� s. yax�n keçmi��d�k Az�rbaycan�n ��h�r v� k�nd �halisinin ev m�i��tind� �n z�ruri b�z�k m�mulat� olaraq qalmaqda idi. XIX �srin ikinci yar�s�nda Avropa v� Rusiyadan fabrik istehsal� olan ucuz pamb�q parçalar�n idxal�n�n gücl�nm�sin�d�k yerli q�l�mkar parçalar özl�rinin �m�li �h�miyy�tini qoruyub saxlaya bilmi�di.

Q�l�mkar m�mulat�n�n b�z�dilib haz�rlanmas� nisb�t�n mür�kk�b texnoloji proses olub spesefik i� üsulu v� mü�yy�n q�d�r pe�� s�ri�t�sin� malik ixtisasl� usta �m�yi t�l�b edirdi. Ona gör� d� q�l�mkar parça m�mulat�n�n istehsal� kütl�vi s�ciyy� ala bilm�mi� v� xüsusi q�l�mkar dükanlar�nda c�ml��mi�di.

Son orta �srl�rd� Az�rbaycan�n q�l�mkar v� basma parça istehsal� m�rk�zl�ri aras�nda T�briz, Mara�a, Naxç�van xüsusil� f�rql�nirdi.146 Orta �srl�rd� Az�rbaycan�n q�l�mkar parça istehsal� m�rk�zl�ri aras�nda �n�n�vi pamb�qç�l�q m�rk�zl�ri say�lan T�briz, M�r�nd, Mara�a, Naxç�van, Ordubad, G�nc� xüsusil� f�rql�nirdi.147 Ö.Ç�l�binin yazd���na gör�, Naxç�van�n q�l�mkar parçalar�, basma çit süfr�l�ri bütün dünyada m��hur olmu�dur.148

Q�l�mkar süfr�, taxça, p�nc�r�, qap� p�rd�si, canamaz, d�smal (m�hr�ba) v� s. özünün �m�li �h�miyy�tini XIX �srd� h�l� d� itirm�mi�dir. Bunlar keçmi� ev m�i��tinin �n z�ruri l�vazimat� say�l�rd�. �n�n�vi n�qqa�l�q s�n�tinin mühüm sah�l�rind�n biri olmaq etibaril� q�l�mkarl�q pe��sinin özün� m�xsus istehsal texnologiyas� yaranm��d�r.

H�r �eyd�n �vv�l, qeyd etm�k laz�sd�r ki, q�l�mkarl�q m�mulat� çox vaxt «�d�di» qaydada toxunur, sonra müxt�lif nax�� motivl�ri il� b�z�dilirdi. B�z�n is� ar��nnüma toxunmu� pamb�q parçalar� (a�, bez, mitqal) sat�n alan q�l�mkar usta onu müvafiq ölçüd� k�sib «kargah» adlanan ç�rçiv�y� ç�kir v� üz�rind� qat� boya il� laz�mi nax��lar sal�rd�.

Bir qayda olaraq, q�l�mkar boyas� m�mulat üz�rin� yax�lmazdan �vv�l parça (bez v� ya mitqal) �h�ng v� q�ly�da�� qat�����ndan haz�rlanm�� xüsusi q�l�vi m�hlulda bi�irilib a�ard�l�r v� toxumalar� s�xla�d�r�l�rd�. Bunun üçün xam bez v� ya mitqal �vv�lc� soyuq suda yuyulub çirkd�n t�mizl�nir, sonra �h�ngqar���q q�ly�da�� m�hlulunda qaynad�l�rd�. Parçan�n a�ar�b «bi�diyi» b�lli olandan sonra onu s�rib qurudur v� kargaha ç�kib üz�rind� qar�� q�l�m vasit�si il� müvafiq n�q�-b�z�k �m�liyyat� apar�l�rd�.

�d�biyyat m�lumatlar�ndan göründüyü kimi, �amax� b�zzazlar� h�r 10 top bezin bi�irilm�si üçün bir batman �h�ng, yar�m batman q�ly�da�� s�rf edirdil�r.149 Qeyd ed�k ki, a�ard�c� m�hlulun ikili-birli nisb�td� haz�rlanmas� qaydas�na �il�çilik s�n�tind� d� ciddi �m�l olunurdu.150

Q�l�mkar boyas�, ad�t�n, solmayan t�bii boyaq bitkil�rind�n, h�m d� r�ngaba nisb�t�n qat� haz�rlan�rd�. Bunun say�sind� boyan�n r�ngi parçan�n astar üzün� keçmirdi. T�l�b olunan nax�� motivinin mühit x�tl�rin� müvafiq olaraq, qat� boya xüsusi q�l�m vasit�sil� m�mulat üz�rin� yax�l�rd�.

Qar��dan düz�ldilmi� q�l�mkar q�l�minin nazik v� enli ucu h�m d� diliml�nib ç�rtl�nir v� f�rça hal�na sal�n�rd�. N�q� x�ttl�rinin enli v� ensiz dü�m�si q�l�min köm�yi il� t�min edilirdi. Bunun üçün q�l�mi, n�q�in mühit x�ttl�ri üzr� ç�p v� ya düz ç�km�k laz�m g�lirdi. Ucu boya�a bat�r�lm�� q�l�mi parça üz�rin� ç�p v�ziyy�td� ç�kdikd� n�q� x�tl�ri nazik, düz ç�kdikd� enli dü�ürdü.

Q�l�mkarl�q m�mulatlar�n�n haz�rlanmas�nda h�m süjetli, h�m d� ornamental n�q� motivl�rind�n geni� istifad� olunmu�dur. Bununla bel�, süjetli m�mulat növl�ri çox vaxt sifari�l� haz�rland���ndan onlar�n istehsal� mü�yy�n q�d�r m�hdud s�ciyy� da��y�rd�. Ad�t�n, bu m�mulatlar�n ha�iy�sind� Quran v� ya ��rq �airl�rinin �s�rl�rind�n �xz olunmu� ibr�tamiz k�lamlar yaz�l�rd�. �n ümd�si is� bundan ibar�t idi ki, q�l�mkar ustalar�n �lind� �r�b �lifbas�n�n müxt�lif yaz� x�tl�rinin özü n�q�� çevrilirdi.

Süjetli m�mulatlardan f�rqli olraq, kütl�vi s�ciyy� da��yan v� sat�� m�qs�dil� istehsal olunan m�mulat növl�ri, ad�t�n, ornamental nax�� nümun�l�ri il� b�z�dilirdi. Bu b�z�k nümun�l�ri aras�nda buta, qönç�, zanbaq, budaq, badam, s�rv a�ac� v� b. b�z�k motivl�rin� daha çox t�sadüf edilirdi. B�z�n is� m�mulat�n b�z�dilm�sind� h�nd�si v� astral s�ciyy�li n�q� ünsürl�rind�n d� istifad� olunurdu.

Page 76: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

75

Q�l�mkar ist�nil�n r�sm v� ya n�q�in «r�dd» adlanan mühit x�tl�rini �vv�lc� ütüm� yolu il� ucu qarald�lm�� sivri q�l�m vasit�sil� parça v� ya m�mulat üz�rin� ç�k�nd�n sonra h�min izl�rin üz�rini boya�a bat�r�lm�� yast� uclu qar�� q�l�ml� boyay�b b�z�kli hala sal�rd�. Bu m�nada q�l�mkar usta h�m r�ssaml�q, h�m d� n�qqa�l�q �m�liyyatlar�n� mü�t�r�k icra etmi� olurdu.

N�q� ünsürünün t�l�bind�n as�l� olaraq, q�l�mkarl�q s�n�tind� ucu müxt�lif ölçüd� yonulmu� q�l�m növl�rind�n istifad� olunurdu. B�z�yin ara doldurmalar�n� ç�kib tamamlamaq üçün ucu yar�qlanm��, yaxud ucuna �ski dolanm�� xüsusi q�l�m növünd�n istifad� olunurdu.151

Basma m�mulat�

Az�rbaycan�n �n�nvi basma m�mulat� «basmaq�lib» v� «t�pm�» olmaqla, texniki c�h�td�n iki üsulla istehsal olunmu�dur. Bunlar�n h�r birinin özün�m�xsus istehsal texnologiyas� yaranm��d�r.

Basmanax�� parçalar. Basma üsulu il� pamb�q v� ip�k (k�la�ay�) m�mulat�n�n b�z�dilm�si dekorativ t�tbiqi s�n�tin mühüm sah�l�rind�n biri olub, XX �srin �vv�ll�rin� q�d�r davam etmi�dir.

Parçalar� basmanax�� üsulu il� b�z�m�k �n�n�sinin tarixi çox q�dim zamanlara gedib ç�x�r. E.�.V �srd� ya�am�� görk�mli yunan tarixçisi Herodot Qafqazdan b�hs ed�rk�n yaz�rd� ki, bu yerl�rin me��l�rind� el� a�aclar bitir ki, yerli �hali onlar�n yarpaqlar�n� �z�r�k su il� qar��d�r�r v� bu m�hlul il� paltarlar�na nax��lar vururdu. Bu nax��lar silinm�yib parça köhn�l�n� q�d�r qal�rd�.152

Basma b�z�kl�r parça üz�rin� xüsusi nax�� çe�nil�rin� malik q�libl�r vasit�si il� köçürülürdü. Ona gör� d� s�n�tkarlar aras�nda bu texniki üsul çox vaxt «basmaq�lib» adlan�rd�. G�nc�, ��ki, Naxç�van ��h�rl�ri, �amax� v� onun �traf k�ndl�ri (Basqal v� Mücü) parça üz�rin� a�ac q�libl�rl� basma nax��lar köçürtm� i�ind� mahir idil�r.

Basma q�libl�r xüsusi q�libke� ustalar t�r�find�n, �sas�n, tili�k� v� çat verm�y�n armud a�ac�ndan haz�rlan�rd�. Bu m�qs�dl� a�acdan mü�yy�n ölçüd� «p�staha» k�silir, polad q�l�m v� ç�kic vasit�sil� qazma v� qa��ma yolu il� onun üz�rin� laz�mi nax��-b�z�k motivi sal�n�r�d�. Çox vaxt h�r bir r�ng üçün ayr�ca q�lib nümun�l�ri haz�rlan�rd�.153

Basmanax�� ünsürl�ri «ha�iy�» («k�nar�»), «köb�k» (göl), «xonça» v� «ara sah�» (aral�q) olmaqla, s�ciyy� etibaril� bir-birind�n f�rql�nirdi. Bunlar�n h�r birinin b�z�k t�l�bin� müvafiq q�lib nümun�l�ri haz�rlan�rd�. Bu s�b�bd�n d� basma m�mulat�n�n b�z�dilm�si prosesind� bu q�lib növl�rinin h�r birinin özün� m�xsus yeri var idi. M�s�l�n, ha�iy� q�libl�ri köb�k (göl) v� xonça b�z�kl�rind�, yaxud aral�q sah�l�rin nax��lanmas�nda i�l�nmirdi. Bütün bunlardan �lav�, �d�di qaydada haz�rlanan basma q�lib nümun�l�ri ha�iy�siz nax��land�qda xüsusi «künc» q�libl�ri il� b�z�dilirdi. Bunun say�sind� nax�� çe�nisi tamamlan�b bitkin hala g�tirilirdi.

Üz�rind�ki b�z�kl�rin s�ciyy�sin� gör�, basma q�libl�rin h�r birinin müxt�lif çe�ni nümun�l�ri yaranm��d�r. Bu bax�mdan «ha�iy�» («k�nar�) q�libl�rinin �n çox istifad� olunan s�ciyy�vi n�q� növl�ri a�a��dak� b�z�k nümun�l�rind�n ibar�t idi.

Çiç�k ha�iy�. Q�libin bu növü uzun v� ensiz olub, iç�risind� s�kkiz l�ç�kli gül, yarpaq v� ya, üç l�ç�kli qönç�d�n ibar�t bitki m�n��li nax��lar olurdu. Bu q�libl�rl� parçan�n k�nar ha�iy�sin� nax�� bas�rd�lar.154

«Kölg�» buta. Q�libin h�r iki k�nar�nda bir-birind�n azca aral�, x�rda nöqt�l�r düzülürdü. Q�libin ortas�nda is� yen� d� nöqt�l�rd�n ibar�t yan-yana düzülmü� x�rda butalar olurdu. Q�libin bu növü, ha�iy� b�z�yind� daha çox istifad� olunurdu.

Yarpaq ha�iy�. Parçan�n k�nar ha�iy�sini b�z�m�k üçün i�l�n�n ensiz q�lib növü olub, bir t�r�fi �yri x�tl�rd�n, �sas nax�� ünsürü is� iç�risind�ki yarpaq��killi, ta�vari formalardan ibar�t olurdu. H�r bir ta��n üstünd� be� �d�d x�rda nöqt� qoyulurdu. Ta�lar�n birl��m� yerind� paxlava��killi x�rda xonçalar düzülürdü.155

Quyrum ha�iy�si. K�l��ay� v� ya pamb�q parçalar�n k�nar�na nax�� basmaq üçün i�l�dil�n ensiz q�lib olub, bir t�r�fi dal�avari, fasil�siz x�tl�rd�n, dig�r t�r�fi is� t�krar olunan quyrumlu bitki nax��lar�ndan ibar�t olurdu.

Basmaq�lib �m�liyyatlar�nda künc nax��lar� xüsusi yer tuturdu. Bu m�qs�dl� i�l�n�n künc q�libl�rinin a�a��dak� növl�ri daha geni� yay�lm��d�.

Page 77: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

76

Künc gülü. Ür�kvar� formada olmaqla, k�nar�nda yan-yana x�rda nöqt�l�r düzülürdü. Q�libin ortas�nda �yri x�tl�rd�n düz�ldilmi� b�z�kli xonçalar kiçik ür�kcik v� halqalarla �hat�l�nirdi. Bu tip q�libl�rl� m�mulat�n yaln�z küncl�ri b�z�dilirdi.

Künc-paxlava. K�narlar� h�nd�si x�tl�rl� b�z�dilmi� v� a�a�� t�r�find� qoç buynuzuna b�nz�y�n nax��lar� olan, düzbucaql� üçbuca�a ox�ar q�lib növü idi. Onun ortas� paxlavan� xat�rladan s�n�q x�tl�rl� b�z�dilirdi. Bel� q�libl�rl� m�mulat�n küncl�ri b�z�dilirdi.

Badambuta. Basmaq�libl�rin bir qismi mü�t�r�k s�ciyy� da��maqla, m�mulat�n h�m ortas�nda, h�m d� küncl�rind� i�l�dilirdi. Badambuta da bel� q�libl�rd�n idi. O, iç�risind� dörd �d�d badama ox�ar buta yerl���n uzunsov q�lib növü idi.

Köb�k dövr�si. Ür�k ��klin� b�nz�y�n bu q�libin ortas�nda uzunsov bir medalyon (xonça), onun sa� v� solunda is� buda�a ox�ar �yri x�tl�r olurdu. Bu q�lib növü m�mulat�n ya küncl�rin�, ya da xonçan�n �traflar�na nax�� basmaq üçün i�l�dilirdi. El� bu s�b�bd�n d� basmaq�lib ustalar� onu «aral�q» q�libl�ri qrupuna aid edirdil�r.

�ah buta (bala buta). Ölçü etibar� il� bir-birind�n f�rql�n�n bu uzunsov q�libl�rin k�narlar� düz x�tl�rl� di�-di� k�silmi�, ortas�nda butadan ibar�t güllü xonça motivi �m�l� g�tirilmi�dir. Bu q�libl� ha�iy�d�n bir q�d�r aral� olmaqla, parçan�n ist�nil�n yerin�, xüsusil�, ha�iy� v� köb�k aras�ndak� bo�luqlara nax�� bas�l�rd�.

Basmaq�lib üsulu il� parça üz�rin� nax�� v� ya b�z�k salma �m�liyyat� xüsusi haz�rlanm�� «boyaq ya��» v� «r�ngab» vasit�si il� görülürdü. Bunun üçün ilk növb�d� «boyaq ya��» haz�rlan�rd�. Bu m�qs�dl� mü�yy�n nisb�tl�rd� götürülmü� saqq�z, mal piyi v� ar� mumunu qar��d�r�b mis qazan v� ya tiyanda qaynad�rd�lar.

Karxana ��raitind� boyaq ya��n�, ad�t�n, kiçik tavalara bölüb isti qalmaq üçün vam yanan kömür kür�si v� ya köz üz�rind� saxlay�rd�lar. H�r bir basmanax�� ustas�n�n �linin alt�nda daima isti saxlan�lan ya� tavas� olurdu. M�hz bu s�b�bd�n d� k�la�ay� istehsalnda basma-q�lib ustas� çox vaxt «tavake�» adlan�rd�. Bu da t�sadüfi deyildi. Çünki basmanax�� �m�liyyat� bilavasit� tavada isti saxlan�lan v� m�mulat üz�rin� bas�ld�qdan sonra tezlikl� donub silinm�z, qal�n örtük �m�l� g�tir�n ya� vasit�sil� icra olunurdu. S�n�t dili il� bu �m�liyyat «gül götürm�» adlan�rd�.

Basmaq�lib m�mulat� yekr�ng v� çoxr�ng olmaqla, müxt�lif növd� haz�rl�n�rd�. Basma �m�liyyat� h�m pamb�q parça, h�m d� ip�k, �sas�n d�, k�la�ay� üz�rind� apar�l�rd�.

Çit. �n�n� olaraq, bez toxunu�lu, nazik pamb�q parçalardan basma q�lib üsulu il� al-�lvan b�z�dilmi� çit haz�rlan�rd�.

Çitsaz ustalar ba�l�ca olaraq, n�bati nax��l� q�libl�rd�n istifad� edirdil�r. Bu s�b�bd�n d� el aras�nda ona çox vaxt «güllü çit» deyilirdi.

Çitin basmaq�lib üsulu il� nax��lan�b b�z�dilm�si �m�liyyat� texnoloji bax�mdan k�la�ay� il� eyni idi. Onlar�n h�r ikisinin b�z�dilm�si �m�liyyat� xüsusi boyaq ya�� v� müxtl�if növ r�ngablar vasit�sil� görülürdü. Bundan �lav�, bu prosesd� müxt�lif nax��l� q�lib v� istehsal l�vazimat�ndan istifad� olunurdu.

Basmaq�lib üsulu il� b�z�dilmi� toxuma m�mulat� aras�nda k�la�ay� (çarqat) istehsal� mühüm yer tutmu�dur.

K�la�ay� (çarqat) �d�di qaydada toxunub qurtarandan sonra basmaq�lib üsulu il� al-�lvan boyalarla nax��lan�b b�z�kli hala sal�n�rd�. K�la�ay� üz�rind� ornamental s�ciyy�li müxt�lif n�q� nümun�l�ri düz�ldilmi� a�ac q�libl�r vasit�si il� b�z�dilirdi. K�la�ay�n�n b�z�dilm�si müxt�lif r�ngl�rd�n “gül götürm�” prinsipi �sas�nda icra olundu�undan xüsusi t�rkib� malik “k�la�ay� ya��”v� r�ngablardan istifad� edilirdi.

“Q�libsaz” adlanan pe��kar ustalara sifari�l� düz�ltdiril�n k�la�ay� q�libl�ri t�tbiq sah�sin� v� b�z�k-n�q� s�ciyy�sin� gör� ha�iy� (k�nar�, yel�n), xonça (köb�k) v� aral�q olmaqla üç qrupa bölünürdü. Bundan �lav�, h�r bir k�la�ay� istehsal� m�rk�zinin özün� m�xsus m�h�lli nax�� motivl�ri d� mövcud olmu�dur. Çox vaxt bu v� ya dig�r k�la�ay� çe�nisi onun istehsal m�rk�zinin ad�n� (�amax�, Basqal, ��ki, G�nc�, T�briz, Herat v� s.) da��y�rd�.

Basmaq�lib �m�liyyat� qoruyucu k�la�ay� ya�� v� soyuq r�ngablar vasit�si il� icra olunurdu. Basma �m�liyyat� ilk növb�d� k�la�ay�n�n k�nar ha�iy�sinin �m�l� g�tirilm�sind�n ba�lan�rd�. Bunun üçün “a�z�min” adlanan hamar s�thli saya q�libi qoruyusu ya�a bat�r�b tar�ma ç�kilmi� k�la�ay�n�n ha�iy�si boyunca, dalbadal olmaqla, onun üz�rin� bas�r v� bel�likl� d�

Page 78: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

77

yel�ni növb�ti r�ngablar�n t�sirind�n qoruyurdular. B�z�n is� yel�nd� k�la�ay�n�n öz r�ngind� a� güll�rd�n, yaxud çiç�k v� ya l�ç�kl�rd�n ibar�t b�z�k motivi �m�l� g�tirm�k üçün müvafiq n�q�li q�libi k�la�ay� ya��na bat�r�b ha�iy� boyunca onun üz�rin� bas�rd�lar. Bunun say�sind� k�la�ay�n�n ha�iy�sind� boyaq götürm�y�n örtük t�b�q�si �m�l� g�lirdi. K�la�ay� “gül” götürm�k m�qs�di il� növb�ti r�ngaba sal�nark�n ya� örtüyünün alt�nda qalan sah�l�r boya��n t�sirind�n qorunub, q�libin b�z�k dekoruna malik müvafiq “gül”l�r �m�l� g�tirirdi. Ha�iy� nax��lar� tamamlanana q�d�r bu �m�liyyat t�krar olunurdu.

K�la�ay�n�n xonça v� aral�q sah�l�rinin b�z�kl�ri d� bu qaydada müvafiq b�z�k-n�q� ünsürl�rin� malik q�libl�r vasit�sil� b�z�dilirdi. Bu qayda il� k�la�ay�n� müxt�lif r�ngablara sal�b h�r bir r�ngd�n “gül” götürm� yolu il� onu b�z�yib n�q�li (güllü) hala sal�rd�lar.

K�la�ay�n� sabunlu suda yuyub t�mizl�dikd� ya� l�k�l�rinin alt�nda qorunub qalm�� güll�r a�kara ç�x�r v� müvafiq b�z�k ünsürün� çevrilirdil�r.

T�pm� (keç�) m�mulat�. �n�n�vi basma m�mulat�n�n ikinci qrupunu “t�pm�” üsulu il� haz�rlanan keç� m�mulat� t��kil etmi�dir.

Vaxtil� Az�rbaycanda geni� yay�lm�� basma (t�pm�) m�mulat� k�nd �halisi, xüsusil� d� köç�b� elat obalar�nda uzun müdd�t özünün �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�dir. Keçmi�d� h�llacl�q (basma) s�n�ti h�tta �traf elat mahallar� il� üzvi sur�td� ba�l� olan bir s�ra ��h�rl�rd� d� inti�ar tapm��d�r. Lakin elat �halisinin oturaqla�mas� prosesinin gücl�nm�si il� �laq�dar olaraq XIX �srin ikinci yar�s�nda ��h�r h�llacxanalar�nda haz�rlanan keç� m�mulat�na t�l�bat xeyli azalma�a ba�lam��d�r. H�tta bu t�l�bat ilb�il o d�r�c�d� azalm��d�r ki, �halinin basma m�mulat�na olan ehtiyac�n� k�ndb�k�nd, oba-oba g�zib dola�an s�yyar h�llaclar layiqinc� öd�y� bilirdil�r. Bunu Naxç�van v� Ordubad ��h�rl�rind� f�aliyy�t göst�r�n h�llac dükanlar�n�n timsal�nda ayd�n izl�m�k olur. Akademik �.S.Sumbatzad�nin arxiv s�n�dl�rin� istinad�n yazd���na gör�, 1831-ci ild� Naxç�van ��h�rind� 16 n�f�r h�llac i�l�diyi halda, 1865-ci ild� onlar�n say� azal�b 4 n�f�r� enmi�di.156 Yaxud 1832-ci ild� Ordubad ��h�rind� 29 n�f�r h�llac f�aliyy�t göst�rdiyi halda, 1864-1865-ci ill�rd� onlardan yaln�z 8 n�f�ri i�l�yirdi.157 H�min dövrd� Bak� v� �amax� ��h�rl�rind� 10 n�f�r�d�k h�llac i�l�diyi halda, XIX �srin 80-90-c� ill�rind� onlar�n ham�s� öz f�aliyy�tl�rini dayand�rm��d�r. Bel� v�ziyy�t ölk�nin dig�r ��h�rl�rind� d� mü�ahid� olunmaqda idi.158 XIX �srin 70-90-c� ill�rind� �u�a ��h�rind� keç� m�mulat� (q�lib,yap�nc�) istehsal ed�n 3 h�llacxana f�aliyy�t göst�rirdi.159 Qeyd etm�k laz�md�r ki, XIX Az�rbaycan ��h�rl�rind� h�llacl���n z�if inki�af etm�sinin ba�l�ca s�b�bini akad. �.S.Sumbatzad� ümum�n keçmi�d� yun m�mulat� istehsal�n�n �yal�tl�rd�ki k�ndli t�s�rrüfatlar�nda c�ml��m�sind� görürdü.160 Basma m�mulat� istehsal� tarix�n keç� (n�m�d), yap�nc� (k�p�n�k), x�ll�q, çopoz, t�rlik, bad�� (topuqluq), papaq (ç�ltari) v� s. il� t�msil olunmu�dur.

Keç�. Keçmi�d� keç� saya v� b�z�kli (n�m�d) olmaqla iki növd� haz�rlan�rd�. Keç� m�mulat�n�n bas�lmas� prosesi t�darük olunmu� xammal�n (yun, q�zil) yuyulmas�ndan ba�lan�rd�. Bu i�i, ad�t�n, qad�nlar görürdü. Bunun üçün axar suyun (çay, arx) dayaz sahilind� yunu suya s�rib çubuq v� ya “s�rp�ç” adlanan toxmaq vasit�si il� döy�cl�m� (s�rp�çlama) üsulu il� yuyub çirkd�n t�mizl�yirdil�r. Axar su olmad�qda yunu dur�un su hövz�sinin k�nar�nda yer� s�rib üz�rin� su s�pir v� yen� d� s�rp�çlama üsulu il� yuyub t�mizl�yirdil�r. Yunu b�z�n “b�do” adlanan mineral t�rkibli bulaqlar�n suyu il� yuyub kirovdan t�mizl�yirdil�r. Q�l�vi t�rkibli suda yunun çirkab� daha tez v� t�miz yuyulurdu. Yuyulmu� yun s�rilib qurudulandan sonra çe�idl�nirdi. Yun t�kc� r�ng çalar�na v� keyfiyy�tin� gör� deyil, habel� qoyunun gövd�sinin hans� hiss�sind�n, ba�qa sözl�, lifl�rinin uzun v� q�sa olmas�na gör� d� ayr�l�b çe�idl�nirdi. Qoyun yununun ilkin çe�idl�m� �m�liyyat�na h�l� q�rx�m mövsümünd� ba�lan�rd�. Q�rx�mdan as�l� olaraq, qoyun yunu yapa�� (yaz yunu) v� küz�m (pay�z yunu) olmaqla iki növ� ayr�l�rd�. H�tta küz�m yun davar�n ya��na gör� quzu (to�lu) v� qoyun küz�mi olmaqla iki qism� ayr�l�rd�. Elastik v� yum�aq olmas� s�b�bind�n quzu küz�mi keyfiyy�tc� daha yüks�k tutulur v� bilavasit� �al istehsal�na s�rf olunurdu. Pay�z istehsal�ndan �ld� edil�n “yapa��” yun hörm�-toxuma m�mulat�ndan �lav�, h�m d�

Page 79: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

78

basma (t�pm�) m�mulat�n�n haz�rlanmas�na s�rf olunurdu. Bir qayda olaraq basma m�mulat�n�n haz�rlanmas� �m�liyyat� il� “h�llac” adlanan pe��kar ustalar m���ul olurdular. Onlar yunu ilk növb�d� daraqdan keçirm�d�n “yay” adlanan at�c� al�t vasit�si il� at�b p�rquland�r�rd�lar. “T�pm�” (basma) �m�liyyat� dö��m� üz�rind�, palaz v� ya h�sir üstün� yunun b�rab�r qal�nl�qda s�rilm�sind�n ba�lan�rd�. Bu m�qs�dl� çox vaxt bezd�n tikilmi� xüsusi ölçülü “q�lib torbas�”ndan istifad� olunurdu. �vv�lc� yun lay� torban�n üstün� yay�l�b s�ril�nd�n sonra onu torba qar���q lo�alaqlay�r v� bel�likl� d� torban�n alt qat�n� onun üstün� çevirirdil�r. Sonra torban�n içind� qalm�� yun lo�ala��n� aç�b yenid�n h�llac oxu üz�rin� dolay�rd�lar. Uzunu 3 m, diametri 10-12 sm-� çatan hamar ox üz�rin� dolanm�� yun lo�anas� da��lmas�n dey� onu ipl� möhk�m sar�y�rd�lar. Çox vaxt, xüsusil� ��h�r h�llacxanalar�nda bu m�qs�dl� “karxana” adlanan ayr�ca otaq v� ya d�y� ay�r�rd�lar. Lo�ala��, ad�t�n,karxanan�n hamar dö��m�si üz�rind� 3 n�f�r h�llac t�pikl�y�-t�pikl�y� ir�li-geri istiqam�td� bir q�d�r diyirl�y�nd�n sonra onun sar�q v� dola��n� aç�b s�rir seyr�k v� alad�mgil yerl�rini b�rpa ed�nd�n sonra üstün� isti su çil�yib t�krar lo�alaqlay�rd�lar. Lo�ala�� yenid�n palaza bürüyüb örk�n vasit�si il� �vv�lkind�n d� bir q�d�r b�rk sar�yandan sonra t�pm� �m�liyyat� davam etdirilirdi. Bu qayda il� su çil�m� prosesini bir neç� d�f� t�krar etm�kl�, lo�ala�� arams�z olaraq t�pikl�yib diyirl�yirdil�r. T�pm� �m�liyyat� n�tic�sind� yun laylar� bir-birin� möhk�m yap��araq b�rk kütl� hal�na dü�ürdü. G�z�rgi h�llaclardan f�rqli olaraq, ��h�r h�llacxana- lar�nda çox vaxt keç� qara r�ng� boyad�l�rd�. Bununla bel�, keçmi�d� Qazax v� G�nc� q�zalar�nda varl� ail�l�r alaç�qlar�n�n üstünü a� r�ngli keç� q�libl�rl� örtm�yi üstün tutarm��lar. Bu s�b�bd�n d� onlar a� r�ngli yundan keç� q�libl�ri basma�� sifari� ed�rmi�l�r. 161 Saya keç�nin s�thi hamar v� b�z�ksiz olurdu. Standart ölçül�rd� bas�l�b haz�rlanan keç� q�libl�ri istifad� m�qam�ndan as�l� olaraq, bir q�d�r f�rqli formada bas�l�rd�. �n çox trapes formal� keç� q�libl�ri d�bd� olmu�dur. Alaç�q tipli evl�rin üstünü örtm�k üçün bel� q�lib formas� daha s�rf�li say�l�rd�. Evin dö��m�sin�, çarpay�, taxt v� ya kürsü üz�rin� salmaq, yaxud alaç�q qap�l��� üçün düzbucaql� formaya malik q�lib növü d� haz�rlan�rd�. Keçmi� m�i��td� keç� q�libin üzün� yer palaz� v� ya ��dd� ç�km�kl� ondan “kürsü yor�an�” düz�ld�nl�r d� az deyildi.

XIX �srin sonlar�na do�ru yerli keç�çiliyin t�dric�n t�n�zzül� u�rad��� mü�ahid� olunur. Bu i�d� 1889-cu ild� Tiflis ��h�rind� buxar ma��nlar� il� i�l�y�n keç� fabrikinin f�aliyy�t� ba�lamas�162 fakt� mühüm rol oynam��d�r. Bu m�s�l�d� köç�b� elat �halisinin oturaqla�mas� prosesi, habel� getdikc�, atl� n�qliyyat�n rolunun azalmas� fakt� da az rol oynamam��d�r.

N�m�d. �stehsal texnologiyas� bax�m�ndan saya keç�- d�n o q�d�r d� f�rql�nmirdi. Bunlar�n aras�nda ba�l�ca f�rq b�z�k-n�q� t�rtibat�nda v� düzbucaql� formada bas�lmas�nda n�z�r� çarp�rd�. Trapes formada olan saya q�libd�n f�rqli olaraq, evin dö��m�sin�, çarpay� v� ya taxt üstün� sal�nan n�m�d düzbucaql� formada 2,5-3 m x 1,5-2 m ölçül�rd�, h�m d� b�z�kli bas�l�rd�. N�m�d b�z�kl�ri h�m ornamental n�q�l�rd�n, h�m d� heyvan (qoç, at, d�v� v� s.) r�sml�rind�n ibar�t olurdu. Bunun üçün n�m�din yerliyini t��kil ed�n yun lay�n�n aralar�na bu v� ya dig�r r�smin mühit x�tl�ri boyunca f�rqli r�ngd� yun dö��nirdi. N�m�d bas�l�b haz�r olanda f�rqli r�ng çalar�na malik yun lay� onun s�thind� müvafiq b�z�k-n�q� ünsürü �m�l� g�tirirdi. T�rlik. Keçmi�d� uzun müdd�t d�bd� olmu� minik v� yük y�h�ri üçün kiçik ölçül�rd� t�rlik v� palan-navar bas�l�b haz�rlan�rd�.

Yap�nc�. �srl�r boyu elat m�i��ti üçün s�ciyy�vi mövsümi geyim növü olmu� yap�nc�n�n saçaql� v� saçaqs�z (saya) olmaqla iki tipoloji növü haz�rlanm��d�r. Bunlar�n h�r ikisi z�man�miz�d�k g�lib çatm��d�r.

Saçaqs�z (saya) yap�nc� daha q�dim tarix� malik olub keç�saya�� bas�l�b haz�rlan�rd�. Lakin keç�d�n f�rqli olaraq onun q�libi nisb�t�n q�sa, h�m d� trapez formas�nda bas�l�rd�. Yap�nc�n� çiyin� almaq üçüq onun k�nar qanadlar�n� bir qar�� ölçüd� öz üz�rin� qatlay�b çiyin birl��m�l�rini bir-birin� tikirdil�r.

Yeri g�lmi�k�n qeyd ed�k ki, Az�rbaycan�n �imal-Q�rb bölg�sind� geni� yay�lm�� çopoz

Page 80: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

79

da eyni texniki üsulla, lakin bir q�d�r f�rqli formada bas�l�b haz�rlanm��d�r. Bel� ki, çiyin� al�nan yap�nc�dan f�rqli olaraq, çopozu �yin� geydikl�rind�n onun q�libi qollu bas�l�rd�. Bundan f�rqli olaraq x�ll�q qolsuz bas�l�r, lakin qol yeri qoyulurdu.

Bunlardan f�rqli olaraq, saçaql� yap�nc�n�n q�libinin ovand üzü uzun saçaqla örtülürdü. Bu s�b�bd�n d� onun lay�n�n alt�na �lav� saçaq lay� dö��nirdi. Bundan sonrak� basma �m�liyyat� saya keç� v� ya n�m�d istehsal�nda oldu�u kimi davam etdirilirdi.

Basma �m�liyyat� ba�a çatandan sonra q�libin saçaqlar� daran�b düz�ldill�r�k nizamlan�r v� s�liq�y� sal�n�rd�. Q�libin astar üzünd�n bay�ra ç�xan tükl�rin ucu qayç� il� q�rx�l�b hamar hala sal�n�r, yaxud ütülüb mucullan�rd�.

Bütün bu �m�liyyatlar ba�a çatandan sonra saçaql� q�libin k�nar qanadlar�n� öz üz�rin� qatlay�b çiyind�n biti�dirir v� yaxa yar���n�n �traf�na tumac, yaxud parçadan köb� tikilirdi. Yap�nc�n� bo�az�n alt�nda ba�lamaq üçün köb�nin h�r iki ucu qaytanla tamamlan�rd�.

Yap�nc� q�libi bas�l�b haz�r olandan sonra, ad�t�n, qara r�ng� boyan�rd�. H�tta onun q�libi qara r�ngli yundan bas�lm�� olsa bel�, yen� d� onu qara r�ngaba sal�rd�lar. Boyaqdan �vv�l yap�nc� q�libi suda yuyulub t�mizl�nirdi. Nadir halda �silzad� varl� ��xsl�r sifari�l� a� r�ngli yap�nc� basd�r�rd�lar. Bel� halda yap�nc�n�n q�libi seçm�, xalis a� yundan bas�l�rd�.

Xalça-palaz m�mulat�

Az�rbaycan�n �n�n�vi yun toxuculu�unda m�i��t �h�miyy�tin� v� iqtisadi s�rf�liliyin� gör�, tarix�n xalça-palaz m�mulat� müst�sna yer tutmu�dur.

Müt�x�ssisl�rin fikrinc�, xalçan�n ilk v�t�ni q�dim Misir olmu�, sonralar o, buradan Kiçik Asiya, �ran v� Hindistana keçmi�dir.163

Az�rbaycanda xalçaç�l�q s�n�tinin meydana g�lm� tarixi siyasi-inzibati v� m�d�ni c�h�td�n vaxtil� q�dim ��rql� s�x ba�l� olan qon�u �ran v� Kiçik Asiya ölk�l�ri il� eyni dövr� t�sadüf edir. E.�.Y-IV �srl�rd� ya�am�� yunan alimi Ksenefont farslar�n m��hur Midiya xalçalar�n� i�l�tdikl�rini x�b�r verirdi.164

Midiya dövl�tinin mövcud oldu�u dövrd� onun sosial-iqtisadi v� m�d�ni c�h�td�n inki�af etmi� inzibati-�razi vahidl�ri s�ras�nda sabiq Manna vilay�tl�rini �hat� ed�n Kiçik Midiya (Atropatena) �razisinin, ba�qa sözl�, Az�rbaycan�n c�nub �yal�tl�rinin mühüm yer tutdu�unu n�z�r� alsaq, burada xalça toxuma s�n�tinin xeyli �vv�l, h�l� Manna dövründ� meydana g�ldiyini söyl�m�k olar. Bununla bel�, Az�rbaycanda xalça-palaz toxuculu�u miladdan �vv�l I minilliyin ibtidas�na t�sadüf ets� d�, Albaniya, ba�qa sözl�, �imali Az�rbaycan �razisind� onun gur inki�af� erk�n orta �srl�rin �vv�ll�rin� aid edilir.165 Ming�çevir �razisind� apar�lan arxeoloji qaz�nt�lar zaman� a�kar olunmu� maddi m�d�niyy�t qal�qlar� (hana hiss�l�ri, xalça v� palaz toxumas�, yun ip qal�qlar�) antik dövrün sonu v� erk�n orta �srl�rin �vv�ll�rind� Az�rbaycan �halisinin ev m�i��tind� xalça-palaz m�mulat�n�n mühüm yer tutdu�unu söyl�m�y� �sas verir.166

Tarixi m�nb�l�rd�n b�lli oldu�u kimi, xalçaç�l�q s�n�ti sonralar, xüsusil� inki�af etmi� feodalizm dövrü v� son orta �srl�rd� daha yüks�k inki�af s�viyy�sin� çatm��d�r. �r�b mü�llifl�rinin verdiyi m�lumata gör�, B�rd�d� toxunan xalçalar�n misli b�rab�ri yox idi.167 X �srd� Naxç�van, Xoy, �rd�bil v� Mu�an özünün yüks�k keyfiyy�tli xalça m�mulat� il� geni� �öhr�t qazanm��d�.168Mu�an özünün çuval v� palaz m�mulatlar� il�, Naxç�van, Xoy, Salmas ��h�rl�ri zili v� xalçalar� il�, �rd�bil, �irvan is� özl�rinin ip�k v� yun m�mulatlar� il� m��hur idi.169

X-XIII �srin yaz�l� m�nb�l�ri monqol hücumlar�ndan �vv�l Az�rbaycan ��h�rl�rind� çox geni� çe�idd� xalça-palaz m�mulat� toxunmas� bar�d� ayd�n t�s�vvür yarad�r.170

«Hüdud �l-al�m» �s�rind� h�min dövrd� �irvan v� Xursan �yal�tl�rind� «m�xfuri» adlanan müxt�lif növ xovlu xalçalar v� palazlar toxundu�u x�b�r verilir.171

�nki�af etmi� feodalizm dövründ� Az�rbaycanda xalça istehsal�n�n kütl�vi s�ciyy� da��d���n� bel� bir faktdan da ayd�n görm�k olur ki, monqollar Az�rbaycan� i��al ed�nd�n sonra buradan minl�rl� xalça qar�t edib aparm��d�lar.172

M.X.Heyd�rov son orta �sr m�nb�l�rin� istinad ed�r�k Az�rbaycanda XVI-XVII �srl�rd�n etibar�n T�briz xalçalar� aras�nda gümü�ü gül�b�tin qat����� il� ip�k xalça istehsal�na ba�land���n� mü�yy�n etmi�dir.173 �ngilis s�yyah� A.Cenkinson 1562-ci ild� �irvan b�yl�rb�yi

Page 81: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

80

Abdulla xan Ustacl�n�n yay dü��rg�sind� olark�n onun çad�r�nda z�ngin b�z�kli xalçalar dö��ndiyini v� onlar�n üz�rin� q�z�l v� gümü� tell�rl� toxunmu� kvadrat formal� bir xalça sal�nd���n� x�b�r verir.174

XVI �srin 70-ci ill�rind� �irvanda olmu� ba�qa bir ingilis s�yyah� C.Deket yaz�rd� ki, burada el� bir adam, h�tta bel� adi bir insan tapmaq olmazd� ki, o xalça üz�rind� oturmas�n, yaxud otaqlar�na xalça dö��m�mi� olsun.175

Z�man�miz�d�k g�lib çatm�� xalçalar, �sas�n, xalis yundan toxunmu�dur. Bununla bel�, orta �srl�rd� ip�k qat�����, xüsusil� gül�b�tin (q�z�l v� ya gümü� tell�ri) il� toxunmu� xalçalara da t�sadüf olunur. H�tta son vaxtlar xalçalar�n �ri�inin b�z�n pamb�q iplikd�n düzülm�si hallar�na da rast g�linirdi.

Az�rbaycan�n �n�n�vi dekorativ-t�tbiqi s�n�t növl�ri aras�nda özünün b�z�k-n�q� z�nginliyi, r�ng �lvanl���, kompozisiya kamilliyi il� seçil�n xovlu xalça nümun�l�ri öz növb�sind� b�z�k t�rtibat� bax�m�ndan ornamental v� süjetli olmaqla, iki qrupa bölünür.

Az�rbaycan�n �imal �yal�tl�ri üçün daha çox ornamental xalçalar s�ciyy�vi olmu�dur. Bundan f�rqli olaraq, ölk�nin c�nub �yal�tl�rind�, xüsusil� d�, T�briz xalçaç�l�q m�rk�zind� h�nd�si v� n�bati n�q� motivl�rin� malik ornamental xalçalarla yana��, zoomorf v� antropomorf motivli süjetli xalçalar geni� yay�lm��d�r.

Az�rbaycan xalçalar� b�dii-texniki xüsusiyy�tl�rin�, toxuma material�na, r�ng �lvanl���na v� n�q� motivl�rinin s�ciyyy�sin� gör�, ox�ar c�h�tl�r� malik olsalar da, onlar h�m d� f�rdi yarad�c�l�q m�rk�zinin m�h�lli xüsusiyy�tl�rini özl�rind� da��y�rd�lar. Bu v� ya dig�r m�h�lli �razinin xalçaç�l�r� �m�li i�d�, ad�t�n, özl�rin� yax�n qon�ular�n n�q�-çe�ni nümun�l�rini seçib örn�k götürürdül�r. Bel�likl� d�, f�rdi b�z�k-çe�ni xüsusiyy�tl�rin� malik m�h�lli xalça istehsal� m�rk�zl�ri t���kkül tap�rd�. Bu m�rk�zl�rin h�r birin� xas olan xalçalar t�kc� çe�ni c�h�td�n deyil, habel� texniki xüsusiyy�tl�rin� (ilm� s�xl���, xovlar�n uzun v� ya q�sa olmas�, �ri� v� ar�ac ipinin nazik, yaxud yo�un �yrilm�si, onlar�n b�rk v� ya bo� bükd�rilm�si, müxt�lif r�ng çalarlar�n�n bir-biril� uyu�durulmas� v� s.) gör� d� bir-birind�n seçilirdi. Bu cür f�rql� xalçaç�l�q m�rk�zl�rinin formala�mas�nda orta �srl�rd� Az�rbaycanda feodal p�rak�nd�liyinin hökm sürm�si üzünd�n s�n�t sah�l�rind� m�h�lli xüsusiyy�tl�rin gücl�nm�si, �yal�tl�r aras�nda iqtisadi-ticar�t v� m�d�ni �laq�l�rin z�if olmas� mühüm rol oynam��d�r. Ona gör� d� Az�rbaycan xalçalar� tipoloji xüsusiyy�tl�rin� gör�, müxt�lif m�h�lli istehsal m�rk�zl�rin� ayr�l�r. Öz növb�sind� h�r bir böyük xalça istehsal� m�rk�zin� xas olan ornamental xalçalar çe�ni xüsusiyy�tl�rin� gör�, bir neç� qrup v� yar�mqrupa ayr�l�r. Bunlar�n h�r birinin d� özün� m�xsus n�q�-b�z�k çe�nil�ri v� buna müvafiq adlar� yaranm��d�r.176

Az�rbaycan�n orta �sr xalçaç�l�q s�n�tind� süjetli xalçalar�n yaranmas� keyfiyy�t etibar� il� yeni m�rh�l� t��kil edirdi. Süjetli xalça toxuculu�u, xüsusil�, T�briz ��h�rind�ki xalça karxanalar�nda daha yüks�k inki�af s�viyy�sin� çatm��d�r. Yüks�k b�dii-texniki m�ziyy�tl�ri v� kompozisiya kamilliyi il� seçil�n süjetli xalça toxuculu�unun çiç�kl�nm�si XVI �sr�, T�briz miniatür m�kt�binin f�aliyy�tinin parlamas� dövrün� t�sadüf elir. O dövrün mahir xalça ustalar� T�briz r�ssamlar�n�n miniatürl�ri �sas�nda orijinal süjetli b�dii xalçalar toxuyurdular.177

Üz�rind� müxt�lif m�i��t v� ov s�hn�l�ri t�svir olunan süjetli xalçalar, h�mçinin, �irvan, G�nc� v� Qaraba�da da istehsal olunurdu. Bu tipd�n olan süjetli xalçalarda m�i��t s�hn�l�ri il� yana��, klassik �d�biyyat �s�rl�rind�n götürülmü� kompozisiya motivl�ri d� öz �ksini tapm��d�r.

Az�rbaycan�n dekorativ-t�tbiqi s�n�tinin �n güclü sah�si olmaq etibar� il� xalça toxuculu�u özünün �m�li �h�miyy�tini sonralar da itirm�mi�dir.

XIX �srd� Az�rbaycanda xalçaç�l�q s�n�tinin güclü inki�af etdiyi istehsal m�rk�zl�ri aras�nda Quba, Bak�, �amax�, Göyçay, Qazax, G�nc�, �u�a, Z�ng�zur, C�bray�l q�zalar� v� Zaqatala dair�si xüsusi yer tuturdu.178

XIX �srin 80-ci ill�rin� aid dövri m�tbuatdan b�lli olur ki, o zaman Az�rbaycan�n qabaqc�l qoyunçuluq m�rk�zl�rind�n biri olmaq etibar� il� Qazax q�zas�nda h�r il 2000-d�k xalça, bir o q�d�r d� palaz, 100-� q�d�r çul toxunurdu.179

XIX �srin 40-c� ill�rin� aid arxiv s�n�dl�rind�n m�lum olur ki, Yelizavetpol (G�nc�- A.M.) q�zas�n�n, dem�k olar ki, bütün k�ndl�rind� qad�nlar qoyun yunundan �al, mahud il� yana��, xalça, palaz, çuval, m�fr�� v� s. toxuyurdular.180

Page 82: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

81

Yun toxuculu�u ölk�nin dig�r �yal�tl�rind� d� kifay�t q�d�r yax�� t�r�qqi etmi�di. XIX �srin 30-cu ill�rin� dair statistik m�lumatlardan b�lli olur ki, Rusiya t�r�find�n i��al olunana q�d�r Bak� q�zas�nda h�r il 600 �d�d xalça, 1200 palaz toxunurdu.181 M�nb�nin verdiyi m�lumata gör�, �yal�tin bütün k�ndl�rind� qad�nlar al-�lvan b�z�kli, �la növ xalça, palaz, mafra�, çuval toxuyurdu. Ab�eron xalçalar� aras�nda �mircan v� Bülbül� k�ndl�rind� toxunan xalçalar çe�ni göz�lliyin� v� texniki keyfiyy�tin� gör�, xüsusil� f�rql�nirdi.182 M�nb�l�rin verdiyi m�lumata gör�, Ab�eron xalçalar� aras�nda çe�ni göz�lliyi, r�ng �lvanl���, ilm� s�xl��� bax�m�ndan �mircan v� Bülbül� xalçalar� il� yana��, Suraxan� xalçalar� da diqq�ti c�lb edirdi.183

Az�rbaycanda yun, xüsusil� d� xalça toxuculu�unun inki�af etmi� m�rk�zl�rind�n biri d� Quba �yal�ti olmu�dur. XIX �srin 30-cu ill�rind� burada h�r il 850 xalça, 1700 �d�d palaz toxunurdu.184 �n yax�� palaz v� sumaxlar �mamqulu k�ndind�, �n �la xalçalar is� Çiçi k�ndind� toxunurdu. Xalça, palaz, m�fr��, xurcun, heyb�, dem�k olar ki, Quba q�zas�n�n bütün k�ndl�rind� toxunurdu.

XIX �srin sonu v� XX �srin ba�lan��c�nda Quba q�zas�nda xalça toxuculu�undan b�hs ed�n bir m�nb�d� bütün Qafqazda �n yax�� xalçalar�n bu q�zada toxundu�u v� h�r il buradan xaric� 15420 �d�d xalça m�mulat� ixrac olundu�u x�b�r verilir.185 T�kc� Quba ��h�rind� bu i�l� 200 ail� m���ul olur v� ild� 300 �d�d xalça toxuyurdu.186 Bütövlükd� q�zada 1479 ail�, ba�qa sözl�, 4200 n�f�r bilavasit� xalça toxuculu�u il� m���ul olurdu.187

Q�zan�n xalçaç�l�q s�n�tind� m�mulat növl�ri üzr� mü�yy�n q�d�r ixtisasla�ma getdiyi n�z�r� çarp�r. Bel� ki, xalça, dem�k olar ki, bütün k�ndl�rd� toxunurdu. Bundan �lav�, sumax ba�l�ca olaraq Hil, Yasab, H�zr�, Cibir, �mamqulu, Çiçi, Alpan, L�c�t v� Zeyxurda, palaz Hil, Yasab, H�zr�, L�c�t, Çiçi, Pir�b�dil, Xudat v� Alpanda, xurcun is� �n çox Cimi k�ndind�, qism�n is� Yasab, H�zhr�, Qonaqk�nd v� Cibird� istehsal olunurdu.188

Yun m�mulat� istehsal� L�nk�ran q�zas�nda qoyunçu- luqla m���ul olan da� v� da��t�yi mahallarda (S�bircan, Zuvand, D�r�q), qism�n is� düz�nlk �razid�ki �rkivan mahal�nda yax�� inki�af etmi�di. Q�zada qad�nlar yundan xalça, palaz, kilim, cecim (nazik palaz), �al, çad�r, örk�n, sicim, m�fr��, xurcun, çul, corab toxuyur, h�llaclar keç� bas�rd� lar.189

Xammal ehtiyat�n�n bollu�u üzünd�n yun m�mulat� toxuculu�u �amax� v� Göyçay q�zalar�nda daha geni� yay�lm��d�r. Dem�k olar ki, h�r bir k�ndd� xalça, g�b�, cecim, sumax, çuval, xurcun, mafra� toxunur, çat�, cidar haz�rlan�rd�.190

XIX �srin 80-ci ill�rind� müxt�lif çe�nili xalçalar�n �irvan�n h�r bir k�nd v� köç�b� icmas�nda toxundu�unu x�b�r ver�n bir m�nb�d� bildirilirdi ki, çox nadir halda k�nd evl�rind� xalça v� dig�r m�mulatlar toxumaq üçün hana olmazd�.191 M�nb�nin yazd���na gör�, �n yax�� xalçalar bölg�nin Qarayaz�, Z�rdab, Mollak�nd v� �r�bq�dim k�ndl�rind� toxunurdu.192

Yun toxuculu�u �irvana qon�u olan �r�� mahal� v� ��ki q�zas�nda da geni� yay�lm��d�. Burada xalça, palaz, cecim, çul, çuval, m�fr��, �al toxuculu�u il� qad�nlar m���ul olurdular. �n yax�� xalça v� cecim Kür�traf� k�ndl�rd�, xüsusil�, Eymur, Qarxun, A�yaz�, habel� Nuxa q�zas�n�n Vardanl� k�ndind� toxunurdu. Bu m�mulatlar nisb�t�n a�a�� keyfiyy�td� olub, çox vaxt h�r bir ail�nin daxili istehlak�na s�rf olunur, nadir hallarda sat��a ç�xar�l�rd�. 193

M�nb�l�rd�n b�lli oldu�u kimi, yun m�mulat� istehsal� XIX �srin birinci yar�s�nda ��kinin qon�ulu�unda olan Alazan vadisind� nisb�t�n z�if inki�af etmi�dir. 1841-ci ilin m�lumat�na gör�, Balak�n dair�si �halisi öz istehlak� üçün yundan keç�, xirs�k, çuval, xurcun, corab, cecim haz�rlay�rd�.194 Lakin XIX �srin ikinci yar�s�nda bölg�d� v�ziyy�t d�yi�mi�, Az�rbaycan�n dig�r q�zalar�nda oldu�u kimi, Zaqatala dair�sind� d� yun m�mulat� istehsal� �h�miyy�tli d�r�c�d� geni�l�nmi�dir.195 1900-cü il� aid bir arxiv s�n�dind� h�r il Zaqatala dair�sind� 11250 pud yun hasil olundu�u, bunun 4250 pudunun xaric� ixrac edildiyi, 7000 pudunun yerli �hali t�r�find�n yun m�mulatlar�n�n (�al, cecim, xalça, palaz, keç�, yap�nc�, çopoz) haz�rlanmas�na s�rf olundu�u x�b�r verilir.196 Burada yun cecimd�n xurcun, heyb�, ip�k cecimd�n is� yor�an üzü haz�rlanarm��.197Dig�r t�r�fd�n dair�d� keç� m�mulat� (q�lib, yap�nc�, çopoz) istehsal�, ba�qa sözl�, h�llacl�q s�n�ti geni� yay�ld���ndan xalça-palaz toxuculu�u m�hdud s�ciyy� da��m��d�r. Bu fakt arxiv s�n�dl�rind� d� öz �ksini tapm��d�r. 1900-cü il� aid bir s�n�dd� bildirilirdi ki, Zaqatala dair�sind� xalça-palaz istehsal� nisb�t�n m�hdud s�ciyy� da-��m��, bunun müqabilind� xurcun, çuval, çul toxuculu�u daha geni� yay�lm��d�.198

Page 83: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

82

Yundan müxt�lif toxuma m�mulatlar�n�n haz�rlan- mas� Qaraba� bölg�sind�, xüsusil� onun düz�nlik �razil�rind� tarix�n geni� inti�ar tapm��d�r. Bölg�nin da� v� da��t�yi k�ndl�rind� qoyunçuluq t�s�rrüfat� z�if inki�af etdiyind�n bu k�ndl�rin �halisi xammal bax�m�ndan korluq ç�kirdi. Bunun müqabilind� Mil-Qaraba� düz�nliyinin oturaq v� köç�b� �halisi bol yun ehtiyat�na malik oldu�undan burada müxt�lif növ yun m�mulat� (�al, mahud, xalça, palaz, mafra�, xurcun, çuval v� s.) istehsal� geni� yay�lm��d�.199

M�nb�nin yazd���na gör�, yun m�mulatlar�n�n haz�rlanmas� il� ba�l� bütün prosesl�r (yunun yuyulyb t�mizl�nm�si, daranmas�, �yrilm�si, bükd�rilm�si, yumaqlan mas�, k�l�fl�nm�si, boyanmas� v� s.) h�r bir evd� qad�nlar t�r�find�n görülürdü. Yaln�z bir s�ra ç�tin �ld� edil�n r�ngl�r k�narda, küp boyaqxanalar�nda boyatd�r�l�rd�.200

Yun m�mulat� istehsal� xüsusil� bölg�nin C�bray�l q�zas� k�ndl�rind� daha geni� yay�lm��d�r. Burada yundan �n çox xalça, palaz, mahud (�al), habel� xurcun, mafra�, çuval, corab, cecim, örk�n toxunur, sicim hörülürdü.201

Az�rbaycan�n �n�n�vi xalça-palaz m�mulat� b�dii-texniki xüsusiyy�tl�rin� gör� xovlu (ilm�li) v� xovsuz (ilm�siz) olmaqla iki tipoloji növd� haz�rlanm��d�r. Xovlu xalçalar, istehsal texnologiyas� bax�m�ndan palaz m�mulat�ndan xeyli d�r�c�d� f�rql�nmi�dir.

Palaz m�mulat� xovsuz olub, yaln�z �ri� v� ar�ac ipl�rinin mü�yy�n qaydada çarpazla�d�r�l�b bir-biril�rinin aras�ndan keçirilm�si yolu il� toxunub haz�rlan�rd�. Xovlu xalçalar�n istehsal�nda bunlardan �lav� al-�lvan boyanm�� «ilm�» ipind�n d� istifad� olunurdu.

Nisb�t�n sad� toxuma texnikas�na malik olan palaz tipli xalçalara çox geni� çe�idd� m�mulat növl�ri: palaz, kilim (çiyi kilim), zili, v�rni, sumax, ��dd�, y�m�ni, xirs�k, cecim, habel� heyb�, xurcun, çuval, m�fr��, çul, lad�, duz torbas�, çanta v� s. il� t�msil olunurdu.

M�i��t �h�miyy�tin� gör�, �n�n�vi xalçaç�l�q s�n�tind� palaz m�mulat� toxuculu�u daha ön�mli yer tutmu�dur. Çoxsayl� tipoloji növ� malik olan palaz m�mulat� az miqdarda xammal m�sr�fi t�l�b etm�kd�n �lav�, h�m d� tez toxunub ba�a g�ldiyin� gör� iqtisadi c�h�td�n d� s�rf�li idi. M�lum oldu�u kimi, xalçaya nisb�t�n palaz m�mulat�n�n �ri� düzümü seyr�k olub ilm�siz, h�m d� bir q�d�r bo� toxunurdu. Palaz m�mulat� h�m d� az boyaq m�sr�fl�ri t�l�b edirdi.

Toxuma texnikas�na, b�z�k-n�q� t�rtibat�na gör� palaz m�mulat� saya v� güllü olmaqla iki tipoloji növd� toxunurdu.

Saya palazlar, bir qayda olaraq, �ri� v� ar�ac�n bir-birin� b�sit keçirtm� («çalkeçir») üsulu il� toxunurdu. Ad�t�n, ikiüzlü toxunan saya palaz�n ar�ac ipi �pi� düzümünün alt v� üst taylar�n� t�kbir qaydada çalkeçir etm�kl� toxundu�undan onun astar üzü d� avand üzü kimi, eyni il� hamar görk�m k�sb edirdi. �kiüzlü toxuma texnikas� �sas�nda hasil� g�l�n saya palazlar el aras�nda «yer palaz�» da adlan�rd�.202 Çox vaxt o, dö��m�, yaxud taxt üz�rin� sal�n�rd�.

Yer palaz� tarix�n zolaql� v� zolaqs�z olmaqla, b�z�k t�rtibat� etibar� il� iki növd� toxunmu�dur. Zolaqs�z palaz�n h�m �ri�, h�m d� ar�ac ipl�ri eyni r�ngd�, yaxud ox�ar r�ng çalar�nda olurdu. Bundan f�rqli olaraq, zolaql� palazlar�n �ri� v� ya ar�ac� müxt�lif r�ngli ipl�rin h�r d�f� mü�yy�n saydan sonra d�yi�dirilib t�krarlanmas� yolu il� toxunurdu. Zolaqlar b�z�n yaln�z �ri� taylar�n�n r�ng görüntüsünü mü�yy�n saydan sonra �v�zl�m�k, yaxud ar�ac�n r�ngli ipl�rini d�yi�dirm�k yolu il� �ld� olunurdu. Bunun say�sind� �ri� uzatmas� vasit�sil� sal�nan alab�z�k zolaqlar palaz�n boyu uzunu, ar�ac ipl�rinin köm�yi il� �m�l� g�tiril�n r�ngli zolaqlar is� könd�l�n v�ziyy�td� dü�ürdü. Cecim toxunu�lu palazlar�n ham�s� bu b�sit texniki üsulla haz�rlan�rd�.

Az�rbaycan kürdl�rinin aras�nda geni� yay�lm�� y�m�ni, ikiüzlü toxuma texnikas� il� istehsal olunur v� «çiyi kilim» adlan�rd�. Ad�t�n, örk�n toxuculu�unda da bu texniki üsuldan istifad� olunurdu.

B�z�n palaz�n h�m �ri�i, h�m d� ar�ac� mü�yy�n saydan sonra d�yi��n r�ngliipl�rd�n t�rtibl�nirdi. Zolaqlar�n bu cür �ahmatsaya�� k�si�m�si yolu il� toxunan palaz növü «��dd�» adlanm��d�r. Eyni r�ngli �ri� v� ar�ac ipl�rinin miqdar�n� art�r�b azaltmaqla ��dd� xan�l�rinin ölçül�ri d�yi�dirilirdi.203

Kilim. Güllü palazlar�n tipik növü birüzlü toxunan kilim olmu�dur. Güllü palaz�n istehsal texnologiyas� cecim toxunu�lu saya palazdan xeyli f�rql�nirdi. �vv�la, güllü palaz növl�rinin

Page 84: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

83

ham�s� birüzlü toxunurdu. �kincisi, ar�ac ipi �ri� düzümünün bir t�r�find�n dig�r k�nar�na birba�a ötürül�n saya palazdan f�rqli olaraq, güllü palaz toxuculu�unda h�r bir b�z�k-n�q� ünsürü ayr�ca ar�ac ipi vasit�sil� �m�l� g�tirilirdi.

Az�rbaycanda kilimin toxuma texnologiyas� v� n�q�-d�z�k kompozisiyas� bax�m�ndan bir s�ra tipoloji növl�ri t���kkül tapm��d�r. Kilim tipli m�mulat növl�ri «mür�kk�b keçirtm�», «dolama», «ilg�kli dolama», «d�rm�», «q�y�q» v� s. olmaqla, müxt�lif texniki üsullarla toxunurdu.

Mür�kk�b keçirtm� üsulu il� toxunan birüzlü palazlar�n geni� yay�lm�� tipoloji növl�ri aras�nda kilim, zili, v�rni v� sumax mühüm yer tutmu�dur. Bununla yana��, Az�rbaycann�n bir s�ra bölg�l�rind� m�hdud m�h�lli �razil�rd� yay�lm�� «xirs�k», «kunt» v� s. kimi yerli adlarla tan�nan birüzlü kilim nümun�l�rin� d� t�sadüf olunur.

Dolama, yaxud d�rm� texnikas� il� birüzlü toxunan kiliml�rd� n�q� ünsürü ilm�saya�� r�ngb�r�ng boyanm�� xüsusi b�z�k ipinin köm�yi il� �m�l� g�tirilirdi. N�q�in müvafiq hiss�l�rinin r�ng uyar�n�n t�l�bind�n as�l� olaraq, b�z�k ipl�rinin s�rb�st ucu, bir qayda olaraq, m�mulat�n astar üzün� ç�xar�l�rd�.

Mür�kk�b toxuma texnikas� il� haz�rlanan güllü palaz�n �ri� taylar�n� aralamaq üçün dal a�ac� �v�zin�, q�sa çilikl�r i�l�nirdi. C�rg� il� çin-çin toxunan xalça ilm�sind�n v� ya birba�a ötürül�n ar�ac keçirtm�l�rind�n f�rqli olaraq, güllü palaz�n b�z�k ipl�ri �ri� taylar�n�n aras�ndan çilik vasit�sil� keçirilirdi.

Ad�t�n, 2-3 n�f�r t�r�find�n mü�t�r�k toxunan kilim �n çox d�rm�, yaxud dolama (o cüml�d�n, ilg�kli dolama) texnikas� �sas�nda haz�rland���ndan onun b�z�k ünsürl�ri xalçasaya�� birba�a, çin-çin deyil, müst�qil sur�td� bu v� ya dig�r b�z�k növü tamam oluncayad�k ayr�-ayr�l�qda toxunurdu. Ona gör� d� kilim toxuyan qad�nlar�n h�r biri bilavasit� özünün öhd�sin� dü��n b�z�k ünsürünü müst�qil sur�td�, yanç�n� gözl�m�d�n toxuyub ba�a çatd�r�rd�. Bununla bel�, b�z�k ipi il� toxunan kilim istehsal�nda yeri g�ldikc� birba�a ötürül�n ar�ac keçirm�l�rind�n d� istifad� olunurdu.

V�rni. Toxuma texnologiyas�na gör�, dig�r kilim növl�rind�n nazik toxunmas� v� yüngül olmas� il� f�rql�nirdi.. Ona gör� d�, keçmi�d� v�rni p�rd�, örtük, yük üzü, habel� alaç�q tipli evl�rd� «divar b�z�yi» kimi istifad� olunmu�dur. Bu c�h�td�n v�rni yun cecimi xat�rlad�rd�. Az�rbaycanda v�rninin ba�l�ca istehsal m�rk�zl�ri Qazax v� Qaraba� bölg�l�ri olmu�dur.

Sumax. Kilim qrupuna daxil olan �n�n�vi xovsuz xalçalar�n tipoloji növl�rind�n biri olub «q�y�q» texniki üsulu il� toxunmu�dur. Ornamental b�z�k t�rtibat�na gör�, xovlu xalçalar� xat�rlad�rd�. B�z�k-n�q� ünsürl�ri xovlu xalçalarda oldu�u kimi, orta «göl»d� v� onu dövr�l�y�n k�nar ha�iy�d� (yel�nd�) c�ml��irdi. Suma��n «göl» adlanan ara sah�si müxt�lif formal� (çoxbucaql�, düzbucaql�, kvadrat, paxlava��killi), böyük v� kiçik ölçülü xonçalardan ibar�t t�rtibl�nirdi. Göl xonçalar�nda stiliz� edilmi� n�bati motivl�r v� heyvanat, o cüml�d�n qu� t�svirl�ri üstün yer tuturdu.

Gölün �traf�n� dövr�l�y�n ha�iy� «dolanqaç» adlanan S-vari b�z�k ünsürl�rind�n ibar�t dar qur�aqla �hat� olunurdu.

D�v� çulu, h�mçinin, qaba�� yar�q olub iki hiss�d�n ibar�t toxunurdu. Müt�x�ssisl�rin fikrinc�, Az�rbaycanda suma��n ilk v�t�ni �irvan bölg�si olmu�, sonralar

buradan o, ölk�nin dig�r mahallar�na, el�c� d� �ran v� Da��stana yay�lm��d�r.204 XIX �srl�rd� Az�rbaycanda sumax istehsal� �n çox Quba bölg�sind� sabitl��mi�dir.

��dd� h�m sad� «keçirtm�», h�m d� «ilm�li dolama» olmaqla iki cür toxunurdu. ��dd� çox vaxt saya palaz kimi, b�sit toxuma texnikas� il� d� haz�rlan�rd�.

B�z�k-n�q� t�rtibat�na gör�, ��dd�nin b�sit («xan�li») v� süjetli olmaqla iki tipoloji növü t���kkül tapm��d�r.

Süjetli ��dd�l�rin b�z�k t�rtibat�nda «atl�» (süvari) v� ya yüklü «d�v� karvan�», sarvan (karvanba��), habel� onlar� mü�ayi�t ed�n ke�ikçi d�st�sini �ks etdir�n r�sml�r ba�l�ca yer tutmu�dur. B�z�n ��dd� b�z�kl�rinin �sas�n� bil�yind� �ahin qu�u tutmu� ovçular v� onlar�n yan�nda h�r�k�t ed�n ov tulalar�n�n stiliz� edilib h�nd�sil��dirilmi� t�svirl�ri t��kil edirdi.

Palaz m�mulat�n�n bir s�ra tipoloji növü spesifik toxuma texnikas�na malik idi. Bu c�h�t m�i��t müx�ll�fat�n�n (m�fr��, çuval, xurcun, heyb�) haz�rlanmas�nda daha çox n�z�r� çarp�rd�.

Page 85: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

84

Az�rbaycan�n q�rb bölg�sind�, o cüml�d�n toxuma texnikas� bax�m�ndan Qazax xalçaç�l�q m�rk�zin� çox yax�n olan Borçal�, Qarayaz� v� Göyç� mahallar�nda geni� d�bd� olan q�y�q m�fr��, d�rm� çuval bu sayaq mür�kk�b toxuma texnikas� il� haz�rlan�rd�.

Xalça. �ri� v� ar�ac ipind�n �lav�, «xov» v� ya «ilm�» adlanan xüsusi b�z�k ipi vasit�si il�, mür�kk�b dolama-b�ndl�m� üsulu il� toxunan xovlu xalçalar�n ornamental v� süjetli olmaqla müxt�lif tipoloji növl�ri v� bunlar�n h�r birinin özün� m�xsus çoxsayl� b�z�k çe�nil�ri yaranm��d�r. Xal�, o cüml�d�n, d�st xal�, xalça (g�b�), xal�-balas�, f�r�, taxtüstü, namazl�q, y�h�rüstü (qacar�), çul, lad� v� s. xovlu xalçalar�n texniki v� �m�li c�h�td�n f�rql�n�n tipoloji növl�ri idi.

Xal�. Xovlu xalçalar aras�nda ölçü v� forma etibar� il� xal� tipoloji c�h�td�n xüsusi yer tutmu�dur. Uzunlu�u 5-6, b�z�n is� 7 m-� çatan, eni 1,5-2 m olan xal� düzbucaql� formada toxunurdu. �ks�r hallarda ornamental n�q� motivl�ri il� toxunan xal�, ad�t�n, «divar xalças�» kimi istifad� olunurdu. Ad�t�n, t�k xal� qonaq ota��n�n arxa divar�na tutulur v� bel�likl� d� ota��n daxili sahman� yara��ql� hala sal�n�rd�.

Bundan �lav�, keçmi�d� bir s�ra zad�gan evl�rind� «t�n�bi» (qonaq ota��) adlanan böyük salonun dö��m�sin� salmaq üçün ayr�ca «d�st xal�» toxutdurulmas� d�b hal�n� alm��d�. M�s�l�n, Qaraba� b�yzad�l�rinin evl�rind� qonaq ota��n�n ölçüsün� müvafiq olaraq, dö��m� üz�rin� s�rilmi� d�st xalça komplektin� uzunu 5-6, b�z�n 7 ar��n, eni 2 ar��n olan bir �d�d orta (miyan�) xal�, bir cüt «k�nar�» adlanan yanxal� (uzunu orta xal�n�n boyuna b�rab�r, eni 1 ar��n), b�z�n is� bunlardan �lav� «k�ll�lik» v� ya «k�llayi» adlanan «s�r�ndaz» daxil idi. B�z�n is� d�st xal�ya k�ll�liyin ölçüsün� müvafiq toxunmu� «ayaql�q» («pay�ndaz») �lav� edilirdi.

G�b�. Boyca xal�dan xeyli kiçik olan (3-4 ar��n), lakin ondan bir q�d�r enli (2,5-3 ar��n) toxunan g�b� Az�rbaycan�n �ks�r etnoqrafik bölg�l�rind� «xalça» ad� il� geni� yay�lm�� v� kütl�vi istehsal s�ciyy�si da��m��d�r. Ev m�i��tind� t�klikd� i�l�n� bildiyind�n �halinin müxt�lif ictimai zümr�l�rinin evind� xalça çoxluq t��kil edir v� üstün yer tuturdu.205

B�z�k-n�q� kompozisiyas�na gör�, Az�rbaycan�n ornamental xalçalar� xonçal� v� xonças�z olmaqla iki tipoloji qrupa bölünür. Daha q�dim tarix� malik olan xonças�z xalçalar�n bir s�ra çe�nil�ri z�man�miz�d�k g�lib çatm��d�r.

G�b�nin «taxtüstü» adlanan xüsusi bir növü taxt v� ya çarpay�n�n ölçüsün� müvafiq toxunurdu. Ad�t�n, onun bir q�d�r kiçik ölçüd� (boyu 3 ar��n, eni is� 1,5 ar��n) toxunmu� növü ail�nin özü üçün n�z�rd� tutulurdu.

Namazl�q (canamaz) xüsusi olaraq namaz q�lanlar üçün n�z�rd� tutuldu�undan xeyli kiçik ölçüd� (1x 0,8 m), h�m d� yüngül olsun dey� nazik toxunurdu. Xalçan�n bu növü f�rdi s�ciyy� da��d���ndan çox vaxt sifari�l� toxutdurulurdu. Taxtüstü kimi, canamaz da, ad�t�n, sat��a ç�xar�lm�rd�. Namazl���n b�z�k t�rtibat�nda «mehrab» n�q� motivi üstünlük t��kil edirdi.

Y�h�r xalças�. «Qacar�» v� ya «y�h�rüstü» adlanan y�h�r xalças� da çox vaxt sifari�l� toxutdurulurdu. Y�h�rin ölçüsün� müvafiq olaraq, y�h�r xalças� x�rda toxunmaqdan �lav�, h�m d� onun ön hiss�sind� y�h�rin qa��na keçirilm�k üçün balaca yar�q qoyulur, �traflar�ndan is� saçaqlar sallan�rd�.

At çulu. Varl� ��xsl�rin adl�-sanl� minik at� üçün sifari�l� çul toxutdurmaq �n�n� hal�n� alm��d�. Çulun qabaq �traflar� at�n boynunu v� sin�sini, arxa hiss�si is� belini v� yanlar�n� örtm�li oldu�undan onun formas� buna müvafiq olaraq qabaq t�r�fd� qo�a qanadl� toxunurdu.

Az�rbaycan�n �n�n�vi ornamental xalçalar� b�dii-texniki xüsusiyy�tl�rin� gör� Quba, �irvan, Bak�, Qaraba�, G�nc�, Qazax, Naxç�van, T�briz, �rd�bil olmaqla, müxt�lif m�h�lli qruplara ayr�l�r.206 Bunlar�n h�r birin� xas olan xalçalar ilm� s�xl���na, xovlar�n uzun (hündür) v� q�sa (göd�k) olmas�na, habel� b�z�k-n�q� motivl�rinin s�ciyy�sin� gör� bir-birind�n seçilirdi. Aralar�ndak� m�h�lli f�rql�r� baxmayaraq, texniki �lam�tl�rin� gör�, bunlar�n bir qismi bir-birin� çox yax�n olub, b�dii-texniki xüsusiyy�t etibar� il� vahid xalça istehsal� m�rk�zi �m�l� g�tirmi�dir. Bu c�h�ti n�z�r� alaraq müt�x�ssisl�r Az�rbaycan�n xovlu xalçalar�n� Quba-�irvan, G�nc�-Qazax, Qaraba� v� T�briz olmaqla, dörd böyük istehsal m�rk�zi üzr� qrupla�d�rm��lar.207

Adlar� ç�kil�n xovlu xalça istehsal� m�rk�zl�rind�n h�r birinin özün� m�xsus «çe�ni» adlanan çoxsayl� b�z�k-n�q� kompozisiyas� yaranm��d�r. Bununla bel�, ornamental xalçalar� birl��dir�n bir s�ra ox�ar c�h�tl�r d� t���kkül tapm��d�r. Onlar�n ham�s�nda b�z�k elementl�ri,

Page 86: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

85

ad�t�n, iki sah�d�: «göl» adlanan m�rk�z hiss�d� v� onu dövr�l�y�n «yel�n» adlanan k�nar ha�iy�d� c�ml��irdi.

Çe�ni növünd�n as�l� olaraq, xovlu xalçalar�n yel�n v� göl sah�l�rinin n�q� ünsürl�ri h�nd�si v� ya n�bati motivi olmas�, forma v� ölçül�ri, habel� ilm�l�rin r�ng uyar� etibar� il� bir-birind�n seçilirdi. H�tta eyni bir çe�ni �sas�nda toxunmu� xalça ilm�l�rinin r�ng uyar�nda toxucunun f�rdi zövqünd�n, xo�lay�b seçdiyi boya çalar�ndan as�l� olaraq, n�q�l�rin icras�nda b�nz�rsizlik göz� çarp�rd�. Buradan da eyni bir xalça çe�nisinin çox vaxt bu v� ya dig�r xalçaç�l�q m�rk�zinin ad�n� da��yan çoxsayl� çe�idl�ri yaranm��d�r. Xüsusil�, toxucu öz i�in� yarad�c� münasib�t b�sl�dikd�, onun toxudu�u çe�ni növünd�n as�l� olmayaraq, h�r bir xalça nümun�si b�nz�rsiz dekorativ-t�tbiqi s�n�t �s�rin� çevrilirdi. Xalça toxucular�n�n müxt�lif n�sill�ri t�r�find�n dön�-dön� toxunub t�krarlanan v� h�r d�f� d� yeni-yeni n�q� v� r�ng çalarlar� �lav� edil�n h�min b�nz�rsiz çe�ni örn�kl�rinin bir qismi zaman�n s�naqlar�ndan keç�r�k dövrümüz� q�d�r g�lib çatm��d�r.

Ornamental çe�nili xalçalar�n yel�ni, ad�t�n, zolaq hal�nda, bir neç� ha�iy�d�n ibar�t toxuna bilirdi. Bel� halda yel�ni �m�l� g�tir�n orta ha�iy�nin zola�� xeyli enli olmaqla, ad�t�n, iri ölçülü n�q� ünsürl�rind�n ibar�t toxunub doldurulurdu. M�rk�z (orta) zola��n h�r iki yan� boyunca onu �hat� ed�n ensiz ha�iy�l�rin «dar» zolaqlar� x�rda n�q� ünsürl�rind�n ibar�t toxunurdu. Dar zolaqlar�n h�r ikisi, çox vaxt n�q� nümun�l�ri v� r�ng ox�arl��� c�h�td�n biri dig�rini t�krarlay�rd�.

Ornamental tipli xonçal� xalçalarda yel�nin k�nar ha�iy�l�ri, ad�t�n, xalçan�n «göl» n�q�l�rinin yerliyi il� ümumi r�ng v�hd�ti t��kil edirdi. B�zi xalça çe�nil�rind� is� üç hiss�d�n ibar�t yel�n zolaqlar�ndan �lav�, onlar�n k�nar� boyunca 2-3 ilm� çinind�n ibar�t yekr�ng (qara, q�rm�z�, sar�, nar�nc�, göy, mavi, a� v� s.) «dir�k»l�r toxunurdu,

Xonçal� xalçalar�n dekorativ-b�z�k kompozisiyas�n�n �sas m��zini «göl» n�q�l�ri t��kil edirdi. Bu s�b�bd�n d� gölün b�z�k-n�q� motivi ümum�n bu v� ya dig�r xalça çe�nisinin ba�l�ca mü�yy�nedici �lam�ti say�l�rd�.

Xalça m�mulat�n�n m�h�lli xüsusiyy�tl�ri. Az�rbaycan�n �n�n�vi xalçaç�l�q m�rk�zl�rind� tarix�n t���kkül tapm�� m�h�lli xalça qruplar�n�n h�r biri t�kc� texniki c�h�td�n deyil, habel� özün� m�xsus çoxsayl� m�h�lli çe�ni nümun�l�ri il� seçilirdi.

Quba-�irvan xalçalar� q�sa xovlu toxunmas�, z�ngin ornamental b�z�kl�r� malik olmas�, r�mzi mahiyy�tli n�q� ünsürl�rinin çox olmas� v� r�ng �lvanl��� il� seçilir. Bu qrupa daxil olan xalça çe�nil�rind� «medalyon» adlanan xonça motivli x�rda ölçülü n�q� nümun�l�ri üstün yer tutur.

Quba xalçalar�n�n 35 çe�nisi qeyd� al�nm��d�r.208 Qonaqk�nd v� D�v�çi xalçalar�, h�mçinin, b�dii-texniki xüsusiyy�tl�rin� gör�, Quba xalçalar� il� tipoloji ox�arl�q t��kil edir. «�ahn�z�rli», «Qonaqk�nd», «Q�m�l», «Q�r�z», «Cek», «Alnan», «Zeyv�», «Köhn� Quba», «Minar�» v� b. çe�nil�rin �sas�n� xonça b�z�k-n�q� kompozisiyas� t��kil edir. Quba xalçalar�n�n tipik çe�ni nümun�l�ri aras�nda «Pir�b�dil» («Herat Pir�b�dil», «Burma Pir�b�dil»), «Çiçi» («Qollu Çiçi», «S�rt Çiçi», «X�rdagül Çiçi») çe�nili xalçalarda x�rda b�z�k ünsürl�ri üstün yer tutmu�dur.

�irvan qrupu xalçalar�n�n 25-� q�d�r çe�nisi t���kkül tapm��d�r.209 Salyan v� sabiq Q�b�l� mahal� xalçalar� tipoloji c�h�td�n �irvan xalçalar�na çox yax�nd�r. Bu yax�nl�q is� t�kc� iqtisadi-m�d�ni �laq�l�rd�n deyil, h�m d� tarix�n h�min mahallar�n, siyasi-inzibati c�h�td�n �irvanla ba�l� olmas�ndan, çox vaxt is� inzibati c�h�td�n onun t�rkibin� daxil olmas� fakt�ndan ir�li g�lirdi. Vahid m�d�ni–t�s�rrüfat tipi t��kil ed�n �irvan �yal�tinin t�bii-tarixi ��raiti m�d�ni prosesl�r�, o cüml�d�n maddi m�d�niyy�t ünsürl�rin� �sasl� t�sir göst�rmi�, onlar�n t���kkülünd� ümumi ox�ar c�h�tl�rin yaranmas�na s�b�b olmu�dur.

�irvan xalçalar� texniki c�h�td�n Quba qrupu xalçalar�na çox yax�n olsalar da, çe�ni r�ngar�ngliyin� gör� onlardan qism�n f�rql�nir. Quba xalçalar�nda oldu�u kimi, �irvan qrupuna daxil olan xalça çe�nil�rind� d� xonça v� x�rda-nax�� motivli b�z�kl�r üstün yer tutmu�dur. «�irvan», «�amax�», «Qobustan», «Salyan», «Q�b�l�», «�rciman, «M�r�z�», «Sorsor», «�ilyan» v� s. kimi toponimik adlarla b�lli olan xalça çe�nil�ri buna �yani misald�r. Bu çe�nil�rl� yana��, �irvan qrupu xalçalar�na «Namazl�q» v� «B�ndi- rumi» kimi orijinal kompozisiyal�

Page 87: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

86

ornamental xalça çe�nil�ri d� daxil idi. Bütün bunlardan �lav�, �irvan xalçalar�nda, h�mçinin, k�la�ay� n�q�l�rin� xas olan

«buta» motivli b�z�k ünsürl�ri: «gülabdan buta», «çiç�kli buta», «�ah buta», «bala buta», «badam� buta», «qo�a buta», «�yri» yaxud «qarmaq buta» v� s. üstünlük t��kil etmi�dir.210

Ab�eron xalçalar� texniki c�h�td�n Quba-�irvan xalçalar� il� tipoloji ox�arl�q t��kil ets�l�r d�, çe�ni xüsusiyy�tl�rin� gör� onlardan mü�yy�n q�d�r seçilirdi. Ab�eronun xonça çe�nili xalçalar� �n çox Suraxan�, Novxan�, Fatmay�, Goradil, X�z�, F�nd��an v� b. k�ndl�rd� haz�rlanmaqla, eyniadl� çe�nil�rd�n ibar�t olmu�dur. Bundan ba�qa, Ab�eron bölg�sind� «Xil�-�f�an», «Xil�-buta» çe�nili xalçalar da çox geni� yay�lm��d�r.211

G�nc�-Qazax xalçalar� hündür xovlu olmalar� il� s�ciyy�l�nir. Bu xalçaç�l�q m�rk�zinin ornamental xalçalar� t�kc� ce�ni c�h�td�n deyil, ilm� s�xl��� bax�m�ndan da Az�rbaycan�n dig�r m�h�lli xalçaç�l�q m�rk�zl�rin� m�xsus xalça çe�nil�rind�n seçilirdi.

G�nc� xalçalar�n�n çoxsayl� çe�nil�ri aras�nda «Köhn� G�nc�», «Topalh�s�nli», «Samux», «G�d�b�y», «Ç�raql�», «Çayl�» v� b. çe�nil�r daha m��hur idi.212

Qazax xalçalar�n�n ba�l�ca ornamental xüsusiyy�tl�rind�n biri «göl» �traf�nda geni� r�ng fonunun yarad�lmas�ndan ibar�t idi. ��xl�, Salahl�, K�s�m�n (Da�k�s�m�n), Qaymaql�, A�köyn�k, Çayl�, Canall�, Qazaxb�yli, Xanl�qlar, K�m�rli, �nc�li, �skipara, Poylu k�ndl�ri Qazax xalçalar�n�n ba�l�ca istehsal m�nt�q�l�ri olmu�dur. H�min k�ndl�r h�m d� eyniadl� xalça çe�nil�rinin v�t�ni say�l�r. Tarix�n Qazax sultanl���na yax�n qon�u olmu�, el� bu s�b�bd�n d� s�x etnom�d�ni �laq�l�r� malik olan Borçal� mahal�nda toxunan ornamental xalçalar («Qarayaz�», «Qaça�an», «T�hl�», «Qaraçöp», «K�p�n�kçi», «Kosal�») h�m texniki c�h�td�n, h�m d� çe�ni xüsusiyy�tl�rin� gör� Qazax xalça qrupuna çox yax�n idi.

Qaraba� xalçalar�, h�mçinin, xovlar�n�n hündür biçilm�si, ilm� s�xl���n�n az olmas� v� nisb�t�n bo� toxunmas� il� f�rql�nirdi. Burada tarix�n «d�st xalça» haz�rlamaq d�b hal�n� alm�� v� bu �n�n� uzun müdd�t davam etmi�dir. Bu xalçalar böyük ölçülü toxunmaqla yana��, h�m d� özünün n�bati motivli n�q� çe�nil�ri il� Az�rbaycan�n dig�r etnoqrafik bölg�l�rind� yay�lm�� xalça növl�rind�n seçilirdi. «N�lb�ki gül», «Bal�q», «D�rya-nur», «Açma-yumma», «L�mp�», «Saxs�da güll�r» v� s. kimi diqq�ti c�lb ed�n ornamental çe�nil�r Qaraba� xalçalar�n�n �n göz�l nümun�l�ri say�l�r.213

XIX �srin sonu v� XX �srin �vv�ll�rind� beyn�lxalq v� Ümumrusiya bazar�nda Az�rbaycan xalçalar�na t�l�bat h�dsiz d�r�c�d� artm��d�. O dövrün ticar�t �m�liyyatlar�nda xalça m�mulat�, �sas�n d� t�bii boyaqlarla xalis yundan toxunan xovlu �l xalçalar� �n r�vac ixracat m�hsuluna çevrilmi�di. Bu s�b�bd�n d�, xalça alverini inhisara almaq yolu il� yüks�k m�nf��t �ld� etm�y� çal��an xalça möht�kirl�ri n��nki q�dim çe�nili köhn� Az�rbaycan xalçalar�n� �halid�n d�y�r-d�ym�z qiym�t� al�r, habel� ucqar k�ndl�r� sal��d�rd�qlar� d�llallar� vasit�sil� hana üstünd�n h�l� k�silib götürülm�mi� yar�mç�q xalçalara mü�t�ri dü�üb qabaqcadan onun sövd�sini edirdil�r. Xalça möht�kirl�rinin müxt�lif yollarla �ld� edib iri tacirl�r� satd�qlar� Az�rbaycan xalçalar� yenid�n daha yüks�k qiym�tl�rl� Avropa ölk�l�ri v� Amerika bazarlar�na ç�xar�l�rd�. M�hz bunun say�sind� Az�rbaycan xalçalar�n�n bir çox misilsiz nümun�l�ri dünyan�n müxt�lif ölk�l�rin� yay�laraq, ��xsi kolleksiya v� �cn�bi muzeyl�rin f�xri eksponat�na çevrilmi�dir. London, Nyu-York, �stanbul, Tehran, Vyana v� dig�r ��h�rl�rd�ki muzeyl�rd� f�xri yer tutan T�briz, �rd�bil, �irvan, Qaraba� xalça nümun�l�ri XVI-XVII �srl�rin tarixi yadigarlar�d�r. Bu c�h�td�n T�briz xalça m�kt�binin �lvan nax��l� xalçalar� il� yana��, Qaraba��n «Qoca», �irvan�n «�amax�», Quban�n «Alpan» çe�nili xalçalar� xüsusil� f�rql�ndiyind�n �cn�bi s�n�t h�v�skarlar�n�n mara��n� özün� c�lb edilmi�dir. XIII-XVIII �srl�rd� Az�rbaycanda toxunmu� xalçalar�n böyük bir qrupu �stanbuldak� «Türk �slam Muzeyi»nd� qiym�tli s�n�t �s�rl�ri kimi nümayi� etdirilm�kd�dir.214 1539-cu ild� T�briz xalça ustalar� t�r�find�n toxunmu�, 56 kvadrat metr h�cmin d� �z�m�tli bir xalça nümun�si çox nadir s�n�t �s�ri kimi Londondak� Viktoriya v� Albert muzeyind� saxlan�l�r.215 Bu nadir s�n�t incisi özünün t�krars�z çe�ni göz�lliyi, b�dii-texniki kamilliyi, kompozisiya taml���, r�ng �lvanl��� v� inc� dekor z�rifliyi il� insan� valeh edir.

1530-cu ild� �rd�bild� �eyx S�fi m�scidi üçün toxunmu� xal� haz�rda Nyu-Yorkdak� Metropoliten inc�s�n�t muzeyind� saxlan�l�r.

Page 88: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

87

Az�rbaycan�n dig�r xalçaç�l�q m�rk�zl�ri d� dünya muzeyl�rin� çoxlu s�n�t töhf�l�ri b�x� etmi�dir. XVII �srd� �irvanda toxunmu� ornamental xalça nümun�si haz�rda Amerikan�n Pensilvaniya muzeyind�, yen� h�min dövr� aid dig�r bir Qaraba� xalças� is� Almaniyan�n Drüsseldorf muzeyind� nümayi� etdirilir. 1732-ci ild� yen� d� Qaraba�da toxunmu� ba�qa bir xalça Münhend� ��xsi kolleksiyada saxlan�l�r. 1712-ci ild� Qubada toxunmu� xalça is� Koliforniya �tat�n�n Nort Hollivud ��h�rind� ��xsi kolleksiya nümun�l�ri aras�na dü�mü�dür.

XVIII-XIX �srl�rd� toxunmu� Qazax, Qaraba�, Quba xalçalar�n�n bir çox nümun�l�ri Istanbul, Münxen, London, Vyana v� dig�r ��h�rl�rd�ki s�n�t muzeyl�rinin qiym�tli eksponat�na çevrilmi�dir.216

Az�rbaycan�n süjetli xalçalar� da beyn�lxalq ticar�t meridianlar�na çox erk�n ç�xm�� v� haz�rda dünya muzeyl�rind� nadir inc�s�n�t �s�rl�ri kimi f�xri yer tutmaqdad�r. Bu c�h�td�n «Ovçuluq» adl� süjetli xalçalar daha geni� yay�lm��d�r. XVI �sr T�briz xalçaç�l�q m�kt�binin m�hsulu olan «Ovçuluq» adl� süjetli xalça (XVI �sr), Qaraba��n «Qoca» (XVII �sr), �irvan�n «�amax�» adl� xalçalar� haz�rda Nyu-Yorkdak� Metropoliten �nc�s�n�t Muzeyinin nadir eksponatlar� aras�nda görk�mli yer tutur.217 «Ovçuluq» mövzusuna h�sr olunmu� v� 1522-ci ild� T�brizd� gül�b�tin qat����� il�, olduqca n�fis ��kild� toxunmu� ba�qa bir süjetli xalça Londondak� Viktoriya v� Albert muzeyl�rind� xalq dekorativ-t�tbiqi s�n�tinin nadir nümun�si kimi nümayi� etdirilir.218

Nam�lum el s�n�tkarlar� t�r�find�n böyük ilham v� m�h�bb�tl� yarad�lan ornamental v� süjetli xalça çe�nil�ri misilsiz inc�s�n�t nümun�l�ri olub, özünün milli-etnik m�nsubiyy�tini b�nz�rsiz f�rdi b�z�k-n�q� dekoru vasit�si il� dünyaya b�yan edir. Bu qüdr�tli el s�n�tkarlar� yaratd�qlar� s�n�t örn�kl�ri üz�rind� özl�rinin imza–möhürb�nd etiketl�rini qoyma�� r�va bilm�s�l�r d�, bu n�fis s�n�t �s�rl�rind� Az�rbaycan t�bi�tinin füsünkar m�nz�r�l�rini, onun �halisinin z�ngin m�i��tinin �srar�ngiz s�hn�l�rini xalça üz�rin� köçürm�kl�, s�n�t istehsal�n�n real tarixini, m�d�niyy�t irsinin pozulmaq bilm�y�n gerç�k salnam�sini yadigar qoymu�lar.

A�lab�nd m�mulat�

Az�rbaycanda �n�n�vi b�z�k vasit�l�ri tarix�n l�l-c�vahiratla süsl�nmi� zin�t istehsal� il� yana�� gül�b�tin, keci sap, ip, yaxud iplik vasit�si il� haz�rlanm�� a�lab�nd m�mulat� istiqam�tind� inki�af etmi�dir.

A�lab�nd m�mulat�n�n z�ngin tipoloji növl�ri bafta, ��rid (qaragöz, çapara), z�ncir�, s�rm� (sirma), �ahp�s�nd, qaragöz, qotaz, ba� v� s. yaranm��d�r. Bunlar�n h�r birinin özün� m�xsus istehsal texnologiyas� t���kkül tapd��� kimi, �n�n�vi t�tbiq sah�l�ri d� yaranm��d�r.

Bafta. �sas�n, gül�b�tin sapla bafta d�zgah�nda, pe��kar baftaç� ustalar t�r�find�n j enli v� ensiz («dar bafta») olmaqla iki cür toxunmu�dur.

Gül�b�tin, bir qayda olaraq, q�z�l v� gümü�d�n ç�kilmi� metal tell�rin ip�k sapa sar�nmas� yolu il� haz�rlan�rd�. Keçmi�d� Az�rbaycan�n bir s�ra ��h�rl�rind� (T�briz, �amax�) «sirmake�» adlanan pe��kar gül�b�tin ustalar� f�aliyy�t göst�rirdil�r. Onlar�n haz�rlad�qlar� gül�b�tin sap� sat�n al�b bafta toxuyur, yaxud gül�b�tin tikm�l�rd� i�l�dirdil�r.

Bafta gül�b�tin sapla toxunduqda q�z�l� v� ya gümü�ü r�ngd� dü�ürdü. Onu a�, ç�hray�, nar�nc�, q�rm�z�, al q�rm�z� r�ngli ip�k (keci) sapla da toxumaq olurdu.

Bafta ba�l�ca olaraq, qad�n üst geyiml�rinin, h�m d� bay�r-bayraml�q libas�n�n b�z�dilm�sind� istifad� olunmu�dur.Bafta b�z�k vasit�si olmaqdan �lav�, h�m d� �m�li m�qs�d da��y�rd�. Ad�t�n, onu arxal�q tipli üst geyiml�rinin yaxas�na, �t�yin�, yan çap�qlar�n�n k�narlar�na b�ndl�m�kl� �l tiki�l�rinin üstünü örtüb görünm�z edir v� yara��ql� hala sal�rd�lar. Bundan �lav�, kübar qad�nlar�n tuman�n�n �t�yin� enli baftadan «�t�klik», çutqunun önün� tutmaq üçün «qabaql�q» düz�ldirdil�r.

Çapara. Baftan�n ip�k (keci) sapla toxunmu� b�sit növü «çapara» adlan�r v� üst geyiml�rinin b�z�dilm�sind� bafta �v�zin� i�l�dilirdi. Kiçik ölçülü hanan� xat�rladan çapara d�zgah�nda toxunan bu b�z�k növü qara r�ngli sapla h�nd�si s�ciyy�li n�q� nümun�l�ri (çoxbucaql�, dördbucaql�, paxlava v� s.) il� b�z�dildikd� «qaragöz» adlan�rd�.

Da�l�q �irvanda o, çapara d�zgah�ndan �lav�, iç�risi samanla doldurulmu� da�ar v� toppuzu xat�rladan x�rda a�ac çilikl�r vasit�si il� d� toxunurdu.

Page 89: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

88

Ba�. Keçmi�d�, ad�t�n, ki�i �alvar�, habel� qad�n tumanlar� «nif�li» tikildiyind�n onlar enli ba� vasit�si il� beld�n ba�lan�rd�. Ona gör� d� milli geyiml�r d�bd�n dü��n� q�d�r �halinin ev m�i��tind� müxt�lif r�ngli keci sap v� ya ipd�n toxunan ba�� qotazl� ba�a ehtiyac böyük idi. Bu ehtiyac� n�z�r� alaraq h�r bir evd� q�z-g�lin al-�lvan r�ngli keci saplardan �alvar (tuman) üçün ba� toxuyard�.

Da�l�q �irvanda ba� toxumaq üçün «�alab�ndçü» ad� il� b�lli olan düzbucaql� qurulu�a malik xüsusi toxuma-hörm� al�tind�n istifad� olunmu�dur. Dik dayanan çapara d�zgah�ndan f�rqli olaraq ba� d�zgah� maili v�ziyy�td�, qucaqda tutulub toxunurdu. D�zgah�n qollar�na keçirilmi� üst oxu müt�h�rrik, alt oxu is� sabit v�ziyy�td� dayan�rd�. D�zgah qollar�n�n yuxar� ba��nda aç�lm�� �aquli düzüm� malik de�ikl�r üzr� üst oxunun mövqeyini d�yi�dirm�kl�, ba��n boyunu uzad�b-q�saldabilirdil�r.

Toxuma prosesi «r�xt» adlanan qar�� paralar�ndan düz�ldilmi� bir ç�r�k uzununda yast� v� hamar p�rl�r vasit�sil� görülürdü.219

Qaytan (��rid).Keçmi�d� Az�rbaycan �halisinin ev m�i��tind� yast� ��rid mühüm yer tutmu�dur. ��ridin ensiz növü olan qaytan alt v� üst geyiml�rinin yar�q v� çap�qlar�n� ba�lay�b çözm�k m�qs�di il� geni� istifad� olunmu�dur. Çox vaxt qaytan ilg�-düym� �v�zin� i�l�nirdi. Qolçaql� arxal�q, atmaqol çuxan�n qolalt� yar�qlar�, çutqu qulaqlar� m�hz qaytan vasit�si il� ba�lan�rd�. H�tta önlüyün k�nar qulaqc�qlar�, dö�lüyün «üz�ngi» adlanan boyun asmas�, t�s�k üz�ngisi çox vaxt qaytandan düz�ldilirdi.

��rid, habel� «göz�k» v� ya «çubuq ba��» ad� il� elat m�i��tind� d� geni� yay�lm��d�r. Alaç�q tipli evl�rin çubuqlar�n� bir-birin� ba�lamaq üçün xüsusi olaraq haz�rlanm�� r�ngb�r�ng q�sa «çubuq ipi»nd�n istifad� olunarm��. Qaraba� maldarlar� aras�nda daha çox «göz�k» ad� il� tan�nan çubuq ipinin h�r iki ucu al-�lvan boyal� ipl�rd�n düz�ldilmi� qotaz il� tamamlan�rd�. Bütün bunlardan �lav�, çuval, xurcun, heyb�, m�fr��, duz torbas� v� s. kimi toxuma qablar�n a�z� yen� d� ucu qotazl� göz�k ipi il� ba�lan�rd�. Keçmi� m�i��td� dolaq ipi v� çariq ba�� çox vaxt yast� qaytandan düz�ldilirdi.

Göz�k v� ya qaytan�n 2-3 ibar�t bükd�rilmi� ipl�rini bir neç� ta�a ay�randan sonra sünbülvari formada hörürdül�r.

Tikm�l�r

Az�rbaycan�n �n�n�vi maddi m�d�niyy�tinin z�ngin b�dii t�svir vasit�l�rin� malik olan �n z�rif, inc� sah�l�rind�n biri tikm� («ç�ki») olmu�dur. B�dii tikm�l�r �srl�r boyu q�z-g�linl�rin sevimli m���uliyy�t növün�, �yl�nc� vasit�sin� çevrilmi�dir. Keçmi� m�i��td� qad�nlar�n ictimai h�yatdan uzaq olan gu��ni�in h�yat t�rzi d� tikm� s�n�tin� maraq oyanmas�nda mühüm rol oynam��d�. Dig�r t�r�fd�n, ölk�d� b�dii tikm�l�r üçün g�r�k olan xammal (müxt�lif növ yun, k�tan, pamb�q, ip�k parçalar, al-�lvan boyaql� ip v� sap, q�z�l v� ya gümü� tell�rind�n ibar�t gül�b�tin, pil�k, p�r�k, muncuq, inci, m�rcan, mirvari v� s.) ehtiyat�n�n bollu�u tikm� s�n�tinin meydana g�lm�sini v� inki�af�n� labüd ed�n amill�rd�n idi. �n n�hay�t, Az�rbaycanda ��h�r m�i��tinin v� geyim m�d�niyy�tinin b�r-b�z�k t�l�b ed�n yüks�k inki�af s�viyy�sin� çatmas� fakt� da b�dii tikm�l�r� mara�� art�rm��d�r. Xüsusil�, kübar qad�nlar�n zin�tl� süsl�nmi� geyim d�sti v� m�i��t ��yalar� tikm� üsulu il� b�z�dilib daha da yara��ql� görk�m� sal�n�rd�. Cavan q�z-g�linl�r h�yatlar� boyu böyük h�v�s v� hövs�l� il� �ll�rind� olan müxt�lif növ b�dii t�svir vasit�l�rind�n istifad� ed�r�k, öz geyim v� m�i��tl�rini b�z�yib, könül ox�ayan yara��ql� hala salma�a çal���rd�lar. Q�zlar, ad�t�n, g�l�c�k adaxl� v� ya ni�anl�lar�, habel� onlar�n ail� üzvl�ri üçün pul kis�si, t�nb�ki kis�si, üz�rlik qab�, saat qab�, daraq qab�, yük üzü, yast�q (bal�nc) üzü, müt�kk� üzü, müxt�lif növ örtük v� p�rd�l�r: qap�-p�nc�r�, camaxadan, taxça p�rd�si, z�r�ndaz, sallamanc, süz�ni, sürm�dan, �tir qab� v� q�l�mdan kis�si, canamaz, möhür qab�, quran qab�, qayç� qab�, oymaq qab�, araqç�n, külah, t�s�k, habel� zimpu�, at çulu v� s. kimi cer-cehiz t�darük edib b�z�yir, divar ç�kil�ri tikib haz�rlay�rd�lar.

Dekorativ b�z�k nümun�l�ri olmaq etibar� il� �halinin m�i��tind� tikm�l�r� t�l�bat artd�qca t�dric�n o, x�rda �mt�� istehsal� s�ciyy�si k�sb edir, h�v�skar m���uliyy�t növünd�n pe��kar s�n�t sah�sin� çevrilirdi. Ba�qa sözl�, tarix boyu ev pe��si s�ciyy�si k�sb ed�n tikm� (ç�ki) istehsal� evl�rd�n f�rdi dükan v� karxanalara köçm�y� ba�lam��d�r. Bununla da o, g�lirli

Page 90: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

89

dolanma vasit�sin�, s�rf�li m���uliyy�t növün� çevrilmi�dir. Bundan sonra tikm� s�n�ti il� t�kc� qad�nlar deyil, h�m d� ki�il�r m���ul olma�a ba�lam��d�r. Ki�i m���uliyy�tin� çevril�n andan etibar�n tikm�çilik dekorativ-t�tbiqi s�n�tin �n kütl�vi növün� çevrilmi�, pe��kar s�n�t sah�si kimi f�aliyy�t göst�rmi�dir.

Yaz�l� m�nb� v� etnoqrafik materiallardan b�lli oldu�u kimi, Az�rbaycanda b�dii tikm� texnikas� XIX �srd� d� özünün �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�, h�m h�v�skar ev pe��si, h�m d� pe��kar s�n�t növü kimi öz f�aliyy�tini davam etdirmi�dir.

Pe��kar tikm� dükanlar� �vv�ll�r oldu�u kimi, XIX �srd� d�, �sas�n, ��h�rl�rd� v� iri s�n�t-ticar�t m�rk�zl�rind� c�ml��mi�di. Bu da t�sadüfi deyildi. Bel� ki, keçmi�d� tikm�-b�z�k m�mulat�n�n �sas mü�t�ril�ri ��h�r �halisinin kübar zümr�l�rind�n, bir d� �cn�bi müsafir v� tacirl�rd�n ibar�t idi. Bu s�b�bd�n d� a�lab�nd, z�minduz (gül�b�tin tikm�) v� t�k�lduz (ilm�li tikm�) dükanlar�, �sas�n, ��h�rl�rd� f�aliyy�t göst�rirdi. Bu h�m d� b�dii tikm� üçün g�r�k olan z�ruri xammal növl�rini ist�nil�n vaxt ��h�rin r�vac sat�� bazar�na malik olan ticar�t dükanlar�ndan tap�b �ld� etm�k imkan� il� ba�l� idi.

Tikm�-b�ndl�m� �m�liyyat� «yerlik» m�qs�di il� seçilmi� yekr�ng ip�k, yun, k�tan v� pamb�q parça, habel� bu parçalardan tikilmi� geyim, m�i��t v� ��xsi ��yalar üz�rind� müxt�lif r�ngli sap, gül�b�tin tell�r, pil�k, p�r�k, muncuq, qiym�tli da�lar, habel� r�ngb�r�ng kiçik parça tik�l�ri vasit�sil� n�q�-b�z�k nümun�l�ri yaratmaqdan ibar�t idi. Tikm� �m�liyyat� t�kc� parça üz�rind� deyil, a��l� gön-d�ri v� keç� m�mulatlar� üz�rind� d� görülürdü.

«Qarmaq», yaxud «qüllab» adlanan tili�k�li polad iyn�nin meydana g�lm�si, habel� toxuculuq v� boyaqç�l�q s�n�tl�rinin sonrak� inki�af� tikm� texnikas�n�n xeyli d�r�c�d� t�kmill��m�sin� v� tikm�l�rin cazib�darl���n�n artmas�na g�tirib ç�xarm��d�r.

Az�rbaycan tikm�l�ri h�m b�z�k material�n�n növün�, h�m d� i�l�nm� texnikas�n�n s�ciyy�sin� gör�, tipoloji c�h�td�n bir-birind�n f�rql�nirdi. Bundan �lav�, tikm� il� «ç�ki» aras�nda da mü�yy�n f�rq var idi. Bel� ki, divar ç�kil�rinin n�q�-b�z�k ünsürl�ri, ad�t�n, ulduzlu iyn� il�, h�m d� parça üz�rind�, tikm�l�r is� h�m xam parça, h�m d� haz�r m�mulat (geyim v� m�i��t vasit�l�ri) üz�rind� icra olunurdu. Ona gör� d�, n�q�l�ri b�sit tiki� texnikas� il� r�ngli yaln�z saplar vasit�sil� sal�nan «ç�ki»d�n f�rqli olaraq, tikm�l�rin b�z�kl�ri h�m b�xy�l�m� (ilm�salma), h�m d� b�ndl�m� üsulu il� icra olunurdu.

B�xy�l�m� tiki� növl�rin� ilm�, cülm� («qu� gözü»), s�r�ma, (qo�a v� ya t�ks�r�q), s�n�q, düz, dal�al� tiki� («ilanyolu») v� s. daxil idi.

B�ndl�m� texnikas� il� �vv�lc�d�n haz�rlanm�� b�dii t�svir vasit�l�ri (muncuq, inci, mirvari, pil�k, p�r�k, «pitik» adlanan parça tik�l�ri v� s. adi sapla bu v� ya dig�r n�q�in r�ddi �sas�nda m�mulat üz�rin� b�nd edilirdi.

B�dii t�svir vasit�l�rin�, ba�qa sözl�, b�z�k material�n�n növün� gör�, Az�rbaycan tikm�l�ri gül�b�tin v� ya r�ngli sap vasit�sil� sal�nan b�z�k ünsürl�rind�n ibar�t olmaqla müxt�lif tipoloji növl�r� ayr�l�rd�.

B�xy�l�m� (ilm�-cülm�li) tikm�l�rin çox geni� çe�idi: «t�k�lduz», («ilm�li», «g�zm�», «doldurma»), «m�lil�» («na�da»), «cülm�», «gül�b�tin», «z�minduz», «örtm�», «s�r�ma», «xanduz» (��b�k�li) v� s. t���kkül tapm��d�r.

Bundan f�rqli olaraq, b�ndl�m� tikm�l�r pil�k, p�r�k, s�rm�, bafta, h�r�mi, ��ms, �ahp�s�nd, çapara, qaragöz v� s. kimi b�z�k elementl�rinin mü�yy�n n�q� motivinin r�ddi üzr� m�mulat üz�rin� b�nd etm� yolu il� �ld� olunurdu. X�rda do�ranm�� parça tik�l�rinin (pitik) n�q� motivi üzr� m�mulat üz�rin� otuzdurulub (qondar�l�b) b�rkidilm�si d� b�ndl�m� texnikas� il� icra edilirdi.

XIX �srd� Az�rbaycanda pe��kar tikm� s�n�ti, �sas�n, �amax�, Bak�, Naxç�van, ��ki, �u�a, qism�n d� G�nc�, Qazax, L�nk�ran ��h�rl�rind� c�ml��mi�di. Bu dövrd� b�dii tikm� s�n�ti iki istiqam�td�: ��kid� qüllabduzluq (t�k�lduzluq), Bak� v� �amax�da is� gül�b�tin tikm� üzr� davam etdirilm�kd� idi.220 ��ki v� G�nc� ��h�rl�rind� t�k�lduz tikm�l�rin «g�zm�» v� «doldurma» növl�ri geni� yay�ld��� halda, �amax�, T�briz, Bak�, bir q�d�r sonralar is� �u�a ��h�ri üçün gül�b�tin tikm� texnikas� («z�minduz», «m�lil�duz») daha çox s�ciyy�vi olmu�dur. �lm�li tikm�nin h�r iki tipi Az�rbaycan�n dig�r ��h�rl�rind� d� geni� yay�lm��d�.221 Bunlardan f�rqli olaraq, «xanduz» adlanan222 ��b�k�li tikm� növü m�h�lli s�ciyy� da��maqla, ba�l�ca

Page 91: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

90

olaraq, L�nk�ran-Astara bölg�sind� yay�lm��d�r. T�k�lduz tikm�. XIX �srd� Az�rbaycan�n �n�n�vi b�dii tikm�l�ri aras�nda t�k�lduz tikm�

növü xüsusi yer tuturdu. T�k�lduz tikm�l�rd� n�bati v� ya h�nd�si motivli n�q�-b�z�k nümun�l�ri müxt�lif r�ngli saplar�n köm�yi il� parça üz�rind� ard�c�l olaraq, mühit x�tti üzr� davam etdiril�n ilm�vari ilg�kl�r vasit�sil� sal�n�rd�. T�k�lduz tikm�l�rd� �n çox t�sadüf edil�n h�nd�si formal� n�q�-b�z�k elementl�ri aras�nda x�rda dair�cikl�r, halqalar, üçbucaq, dördbucaq, paxlava, be�, alt� v� s�kkiz gu��li ulduz, s�n�q, düz, yaxud dal�avari x�tl�r mühüm yer tuturdu. T�k�lduz ustalar�n�n istifad� etdiyi n�bati n�q�l�r aras�nda müxt�lif gül: q�z�lgül, n�rgiz, q�r�nfil, lal�, süs�n, zanbaq, b�növ�� v� çiç�kl�r nar, heyva, alça çiç�yi, sünbül, yarpaq, habel� qu� bülbül, tovuz qu�u, göy�rçin, tutuqu�u, turac, hophop, �anapipik, q�rqovul, qumru, k�klik, sa�sa�an r�sml�ri mühüm yer tuturdu. B�z�n bu tip tikm�l�rd� ceyran, cüyür, at, �fsan�vi �jdaha t�svirl�rin� d� t�sadüf olunurdu. Nadir hallarda bir s�ra m�i��t ��yalar� (gülabdan, kuz�, �tirqab�, surm�dan daraq, qayç� v� s.) tikm� r�sml�rin� çevrilirdi. Bir sözl�, q�dim v� orta �srl�rd� d�bd� olmu� �n�n�vi n�q� nümun�l�ri h�v�sl� t�krarlan�rd�. T�k�lduz ustalar� arabir astral s�ciyy�li b�z�k nümun�l�rin� (gün��, ay, ulduz) d� müraci�t edirdil�r.

Basmaq�lib üsulunda oldu�u kimi, t�k�lduz tikm�l�rin d� b�z�k-n�q� ünsürl�ri ha�iy�, köb�k (göl) v� ara b�z�yi olmaqla, bir-birind�n seçilib f�rql�nirdi.

Tikm� prosesind� �vv�lc� ha�iy� b�z�kl�ri üzr� nax���n �sas mühit x�tl�ri i�l�nir, daha sonra is� ara bo�luqlar� doldurulurdu.

T�k�lduz ustalar� qasnaq (sa�anaq, kargah) v� qarmaq (qüllab) olmaqla iki sad� �m�k al�tid�n istifad� edirdil�r. H�r hans� bir m�mulat v� ya parça üz�rin� nax�� salmaq üçün �vv�lc� parçan� qasna�a tar�m ç�kib onun üz�rin� ikinci bir kiçik dövr�li qasna�� kip otuzdururdular. Sonra parçan�n üz�rin� müvafiq nax���n konturlar� sal�n�rd�. Bunun üçün tiki� iyn�si il� de�ilmi� ka��z �ndaz�ni üstün� qoyub t�ba�ir tozu il� nax���n r�ddini m�mulat v� ya parça üz�rin� köçürürdül�r. Bu �m�liyyat qurtard�qdan sonra usta sol �li il� qasna��n alt�nda qarma��, sa� �li il� onun üstünd� b�z�k sap�n� tuturdu. Sonra sap� qarma�a ili�dirib, parçan�n alt�na ç�km�kl� ilm� sal�rd�. Bel�likl�, qüllab vasit�si il� �m�l� g�tiril�n z�ncirvari ilm� c�rg�l�ri davam etdiril�r�k m�mulat üz�rind� r�ddi sal�nm�� b�z�k motivin� müvafiq nax�� kompozisiyas� yarad�l�rd�.223

T�k�lduz tikm� növü il� �n çox divar ç�kil�ri (dekorativ süz�ni), taxça p�rd�si, örtük, süfr�, müt�kk� v� bal�nc (nazbal�nc) üzü, y�h�rüstü (zimpu�) b�z�dilirdi.

Ad�t�n, t�k�lduz b�z�kl�ri «g�zm�» v� «doldurma» olmaqla, iki texniki üsul il� icra edilirdi. Mür�kk�b nax��l� b�z�k motivinin t�l�bind�n as�l� olaraq, b�z�n bu üsullar birg� t�tbiq olunurdu.

T�k�lduz tikm� üçün «yerlik» m�qs�di il� birr�ng (yekr�ng) m�xm�r, qanovuz, darayi v� s. kimi yerli ip�k parçalardan istifad� edilirdi. Tikm� sap�, �sas�n, ip�k, �n çox is� kecid�n haz�rlan�rd�. Bundan �lav�, b�z�n «yal�nqat» �yrilmi� yun ipd�n d� tikm� sap� kimi istifad� edilirdi.

Bir qayda olaraq, tikm� sap� nax�� kompozisiyas�n�n r�ng uyar�ndan as�l� olaraq, �vv�lc�d�n müvafiq r�ngl�r� boyan�rd�. Boyaq (r�ngab) üçün, �sas�n, bitki m�n��li (n�bati) boyaqlara üstünlük verilirdi. N�bati boyaqlar solmad�qlar� kimi, h�m d� r�ng ayr�nt�lar�n�n parlaql��� v� ��ffaf olmalar� il� seçilirdi. Xalçaç�l�q s�n�tind� oldu�u kimi, tikm� ustalar� da yerli v� k�nardan g�tirilm� n�bati boyaqlar�n xüsusiyy�tl�rin� v� onlardan r�ngab �ld� etm� qaydalar�na, habel� ümum�n boyama texnologiyas�na d�rind�n b�l�d idil�r.

Cülm� tikm�. B�xy�l�m� texnikas� �sas�nda haz�rlanan tikm�l�rin m�h�lli növl�rind�n biri d� cülm� idi. Cülm� tikm�l�r �n çox Naxç�van bölg�sind� geni� yay�lm��d�. Bu texniki üsul il� parça, yaxud �yin-ba� geyiml�rinin müvafiq hiss�l�rin� (yaxa, �t�k, qola�z�, cib v� �t�yin yan yar�qlar�n�n k�nar�na) b�z�k sal�n�rd�. Bunun üçün müxt�lif r�ngl�r� boyad�lm�� keci, yun v� ya pamb�q saplar�n köm�yi il� m�mulat üz�rin� r�ddi sal�nm�� nax�� növünün mühit x�tti üzr� ard�c�l davam etdiril�n x�rda v� nar�n dair�cikl�r (cülm�l�r) �m�l� g�tiril�r�k laz�mi b�z�k-n�q� motivi yarad�l�rd�.

Cülm� tikm� üçün q�rm�z� r�ngli tafta v� ya tirm� parça üz�rind� a� r�ngli sapla h�nd�si, yaxud n�bati motivli nax��lar salmaq daha çox s�ciyy�vi olmu�dur.

Page 92: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

91

Cülm� texnikas� il� �n çox ba� geyiml�ri (araqç�n, ��bkülah, t�s�k) b�z�dilirdi. B�z�n don (arxal�q), tuman v� kül�c�nin �t�k, yaxa v� qola�z� da cülm� tikm�si il� b�z�dilirdi.224

Gül�b�tin tikm� üsulu XIX �srd� �amax�, �u�a, qism�n d� Naxç�van ��h�rind� xüsusil� geni� inki�af etmi�dir. XIX �srd� gül�b�tin tikm�, h�mçinin, G�nc�, ��ki v� L�nk�ran ��h�rl�rind� d� yay�lm��d�r. Lakin orta �srl�rd� onun klassik v�t�ni �amax� v� T�briz ��h�rl�ri olmu�dur.

Gül�b�tin tikm� «hamar» v� «qabar�q» olmaqla, iki cür haz�rlan�rd�. «Z�minduz» adlanan hamar tikm� texnikas� il� m�mulat� b�z�m�k üçün, ad�t�n, «kargah» (d�zgah) adlanan düzbucaql� formaya malik a�ac ç�rçiv� v� ulduzlu tiki� iyn�sind�n istifad� olunurdu. «Yerlik» parça material� kimi, ba�l�ca olaraq, s�x toxunu�lu, yekr�ng parçalardan, �n çox is� q�rm�z�, q�hv�yi, b�növ��yi, mavi v� ya ya��l r�ngli m�xm�r i�l�dilirdi. Bundan �lav�, müxt�lif r�ngli, z�rif toxunu�lu mahud, habel� tirm� v� atlaz, h�tta tumac z�minduz tikm� texnikas� üçün yerlik ola bilirdi.

Z�minduz tikm� növünü haz�rlamaq üçün �vv�lc� parçan� tar�m v�ziyy�td� kargaha ç�kir, sonra onun üz�rin� ka��zdan k�silmi� laz�mi nax�� motivin� malik �ndaz� qoyur v� adi sapla onlar� kökl�yib bir-birin� b�nd edirdil�r. Sonra q�z�l� v� ya gümü�ü r�ngli gül�b�tin sapla kökl�m� tiki�� paralel sur�td� b�xy�l�m� texnikas� il� n�q� motivini doldururdular.

Gül�b�tin tikm�nin bu texniki üsulu il� �n çox qad�n üst libas�, ba� geyiml�ri, ev m�i��t müx�ll�fat�, h�tta at y�h�rinin b�z�k l�vazimat� (zinpu�, çul) tikilib b�z�dilirdi. Keçmi�d� ni�anl� q�zlar�n cehiz t�darükü iç�risind� gül�b�tin tikm�li ��xsi m�i��t ��yalar�n�n olmas� ad�t hal�n� alm��d�. Ni�anl� q�z�n cer-cehizl�ri aras�nda bu sayaq tikm� nümun�l�rinin olmas� h�m d� g�linin �l qabiliyy�tinin göst�ricisi say�l�rd�.

M�lil�duz tikm� növü «örtm�» texniki üsulu il� icra olunurdu.225 M�lil� tikm�d� gül�b�tin saplar bir-birinin yan�na paralel, h�m d� çox s�x b�ndl�m�kl� qabar�q görk�m al�rd�. Nax��lar�n parça üz�rind� bir q�d�r qabar�q ç�xmas� üçün bir neç� qatdan ibar�t yo�un sapdan, h�tta qaytandan da istifad� edirdil�r.226 Keçmi�d� gül�b�tin tikm� texnikas�n�n bu növü daha çox ha�iy� b�z�kl�rind� t�tbiq edilirdi.

Gül�b�tin tikm�d� i�l�n�n q�z�l� v� gümü�ü tell�r ya xalis halda, ya da iplik v� ya ip�k sapa sar�nmaqla istifad� olunurdu. Keçmi�d� Az�rbaycan�n bir s�ra ��h�rl�rind� a�lab�nd ustalar çal���rd�. Onlar paltara vurulan ba�l�ca b�z�k vasit�l�ri (bafta, h�r�mi, qaragöz, çapara, ��ms, �ahp�s�nd, s�rm� v� s.) haz�rlamaqla yana��, h�m d� q�z�l v� gümü� teli ç�kib ondan tikm� üçün «gül�b�tin» sap� istehsal edirdil�r. Gül�b�tin sapa t�l�bat�n çox olmas� il� �laq�dar olaraq, b�z�n bu i�l� xüsusi olaraq, «s�rmake�» adlanan pe��kar simke�l�r m���ul olurdu. Onlar metal tell�rin z�ruri elastikliyini �ld� etm�k üçün yüks�k �yarl� gümü�d�n istifad� edirdil�r. Q�z�l� r�ngli gül�b�tin tel hasil etm�k üçün çox vaxt gümü� tell�r xüsusi olaraq haz�rlanm�� «q�z�l suyu»na sal�n�b boyan�rd�.

Gül�b�tin tikm�l�rin parlaql���n� n�z�r� çarpd�rmaq m�qs�dil�, bir qayda olaraq, tünd yerlikli qal�n parçadan (m�xm�r v� ya mahuddan) istifad� olunurdu.

«Örtm�» üsulu il� tikm� texnikas� t�kc� gül�b�tin sapla deyil, yo�un �yrilmi� v� müxt�lif r�ngl�r� boyad�lm�� keci sap v� ya yun ipl� d� icra olunurdu. Xüsusil�, mür�kk�b b�z�k-n�q� kompozisiyas�na malik olan «örtm�» tikm�l�rd� buna daha çox t�sadüf edilirdi.

Birüzlü tiki� texnikas� il� icra olunan gül�b�tin örtm�d�n (m�lil�duz, na�da) f�rqli olaraq, müxt�lif r�ngl�r� boyad�lm�� adi saplarla icra olunan «örtm�» tikm�l�r h�m birüzlü, h�m d� ikiüzlü tikil� bilirdi.

Muncuqlu tikm�. XIX �srd� �u�a, G�nc�, �amax�, qism�n d� Bak� ��h�rl�rind� geyim v� x�rda m�i��t ��yalar� çox vaxt muncuqlu tikm� texnikas� il� b�z�dilirdi. Muncuqlu tikm� m�xm�r, qanovuz, mahud, qism�n d� k�tan parçalar üz�rind� i�l�nirdi. Bu m�qs�dl� «tozmuncuq» adlanan x�rda muncuqlar t�kb�t�k, yaxud düzüm hal�nda olmaqla, iki üsulla, h�m d� c�rg� il� parça üz�rin� b�nd edilirdi. �st�nil�n bir n�q�i parça v� ya m�mulat üz�rin� köçürm�k üçün ilk növb�d� onun ümumi mühit x�tti ç�kilib haz�rlan�r, sonra qabaqcadan sapa düzülmü� mü�yy�n sayl� muncuq düzüml�ri h�min x�tl�r üzr� laz�mi yer� b�ndl�nirdi. Bunun say�sind� müxt�lif r�ngli x�rda muncuqlar�n say�n� v� mövqeyini d�iy�m�kl� m�mulat üz�rind� laz�mi n�q� �ld� edilirdi.

Page 93: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

92

Kübar qad�nlar�n v� yüks�k m�ns�bli ki�il�rin �yin v� ba� geyiml�ri eyni üsulla l�l-cavahiratla tikilib b�z�dilirdi.

Pil�k tikm� üsulundan, �sas�n, buxar�, güzgü, taxça v� b�zi m�i��t örtükl�rinin, habel� x�rda ��yalar�n (pul kis�si, yelpik, araqç�n v� s.) b�z�dilm�sind� istifad� olunurdu.

Pil�k nazik, yast� v� dair�vi formal� x�rda �lvan metal lövh�cikl�rd�n ibar�t olub z�rg�r v� ya gümü�b�nd t�r�find�n k�silib haz�rlan�rd�. Pil�k düzüml�ri vasit�sil� parça v� ya m�mulat üz�rind�, ad�t�n, romb, üçbucaq, dair� ��klind� müxt�lif h�nd�si nax��lar �m�l� g�tirilirdi. Pil�k m�mulat� iki cür: ya ba�dan-ba�a nax�� ünsürl�rini parça üz�rin� doldurmaqla, ya da onlar� yaln�z b�z�yin mühit x�tl�ri üz� düzüb b�ndl�m�kl� haz�rlan�rd�.227

Tikm�nin bu növü G�nc�, �amax�, ��ki v� Naxç�vanda daha çox d�bd� olmu�dur.228 Xanduz milli tikm�l�rin m�h�lli növü olub, �sas�n, L�nk�ran-Astara bölg�sind� geni�

yay�lm��d�r.229 Bu texniki üsulla, ba�l�ca olaraq, süfr� haz�rlan�rd�. Tikm� növünün ad� da buradan yaranm��d�r.

Xanduz tikm� üsulunda �vv�lc� parçan�n toxuma tell�ri mü�yy�n qaydada ç�xar�l�b ��b�k�l�nir, sonra onun üz�ri iyn�, iki �d�d qasnaq v� müxt�lif r�ngli ip�k, iplik, yun sap vasit�sil� i�l�nirdi.

��b�k�l�nmi� parça çox vaxt tikm� h�v�skarlar�n�n özl�ri t�r�find�n haz�rlan�rd�. Bu m�qs�dl� k�tan parçan�n �ri� v� ar�ac� say hesab� il�, t�k�mseyr�k olmaqla, ç�xar�l�b seyr�ldilir v� ��b�k� hal�na sal�n�r�d�. Sonra h�min ��b�k�li parça vasit�sil� m�mulat üz�rind� laz�mi nax�� sal�n�rd�. Bunun üçün usta �vv�lc� ��b�k�li parçan� qasna�a (kargaha) kip keçirilmi� m�xm�r, atlaz, a�, k�tan v� s. parça üz�rin� qoyur, sonra �lind� olan haz�r nax�� nümun�sin� baxaraq, r�ngli saplarla b�z�yi say hesab� il� i�l�m�y� ba�lay�rd�. O, yeni ilm� �ld� etm�k ist�dikd� iyn�ni say üzr� ��b�k�li saplardan enin� v� bir d� uzununa götürürdü. Çox vaxt iyn� ��b�k�y� ç�p�ki keçirilirdi.230 Bunun say�sind� süfr� b�z�kli hala dü�ürdü.

Qondarma b�z�k üsulu Az�rbaycan�n ayr�-ayr� bölg�l�rind� «oturtma» v� ya «qurama» adlan�rd�. �n sad� v� b�sit nax�� növü olan qondarma texnikas� çox q�dim zamanlardan m�lum idi. Daha çox köç�b� elat m�i��ti üçün s�ciyy�vi olan «qondarma» texniki üsulunun yaranma tarixi dekorativ t�tbiqi s�n�tin ilk ça�lar�na gedib ç�x�r. Q�dim insanlar�n öz m�i��tl�rini b�z�yib yara��ql� hala salmaq bar�d� ilk b�sit t�s�vvürl�ri m�hz qondarma b�z�k texnikas�n�n yaranma m�rh�l�sind�n ba�lanm��d�r. Bunu arxeoloji qaz�nt�lardan �ld� olunmu� yapma nax��l� saxs� m�mulatlar� da t�sdiq edir.

Orta �srl�rd� varl� zümr�l�r�, xüsusil�, hökmdar v� b�yzad�l�r� m�xsus çad�r v� alaç�q örtükl�ri «qondarma»(«oturtma») texniki üsulu il� b�z�dilmi�dir. .XYII �srd� Az�rbaycanda olmu� �cn�bi s�yyahlar (A.Oleari, �.Streys) yol qeydl�rind� bu bar�d� heyranl�qla b�hs etmi�l�r.

Qondarma (oturtma, qurama) üsulu il� «pitik» adlanan x�rda do�ranm��, h�nd�si v� ya n�bati n�q� formas�na malik materiallar� (keç�, d�ri, parça, yun, pamb�q) mü�yy�n qaydada m�mulat üz�rin� oturdub b�ndl�yir v� bel�likl� d�, laz�mi görk�m� malik b�z�k-n�q� motivi �ld� edilirdi. Naxç�van bölg�sind� bu m�qs�dl� h�tta oturtma material� kimi, baramadan da istifad� olundu�u t�sbit edilmi�dir.231

Bu b�z�k üsulunda t�svir material� �vv�lc�d�n mü�yy�n formada do�ran�b haz�rlanandan sonra n�q� kompozisiyas�na müvafiq olaraq, m�mulat üz�rin� otuzdurulub (qondar�l�b) �traflar� «basd�rma» tiki� növü il� b�ndl�nirdi.

Qondarma n�q� ünsürl�rinin qabar�q olmas� üçün çox vaxt pitikl�rin alt�na pamb�q, yun v� ya barama qoyulur, sonra onlar�n �traflar� «yerlik» üz�rin� b�nd edilirdi.

XIX �srd� bu texniki üsul il� divar b�z�kl�ri (ç�ki), yük üzü, süfr�, tapança qab�, y�h�ralt� v� s. ��yalar b�z�dilmi�dir.

Z�r�nduz tikm�. Az�rbaycan�n �n�n�vi b�dii tikm� növl�rind�n biri d� p�r�k tikm� olmu�dur. B�ndl�m� tikm� qrupuna daxil olan z�r�nduz (p�r�k) tikm� növü z�rg�rlik s�n�ti il� üzvi sur�td� ba�l� olmu�dur. XIX �srd� «z�r�nduz» tikm� növü daha çox ��ki, �amax� v� Lah�cda geni� yay�lm��d�.

Z�r�nduz tikm�nin t�svir vasit�l�rini döym� (çaxma) v� basma (q�libkarl�q) üsulu il� �lvan metallardan haz�rlanm�� müxt�lif formal� nax�� ünsürl�ri t��kil edirdi. Z�r�nduz tikm�l�rin t�svir vasit�l�ri pil�k v� p�r�k olmaqla, iki cür haz�rlan�rd�. Bunun üçün b�z�k ünsürl�ri �vv�lc�d�n

Page 94: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

93

k�silib haz�rlanandan sonra onlar mü�yy�n olunmu� nax�� kompozisiyas� üzr� parçaya b�nd edilirdi.

Z�r�nduz tikm� texnikas� ev m�i��tind� �n çox taxca, mürcü, sand�qça, güzgü, buxar�, yük v� s. örtükl�rinin b�z�dilm�sind� t�tbiq edilirdi. XIX �srd� z�r�nduz tikm� üsulu il� qad�n üst paltarlar�n�n �t�k, bil�k v� yaxas� da b�z�dilirdi. Bunun üçün b�dii metal lövh�cikl�ri ya bilavasit� paltar üz�rin� mü�yy�n qaydada düzülüb b�ndl�nir, ya da ayr�ca, ensiz parça zola��n�n üz�rin� b�rkidil�nd�n sonra üst geyiminin �t�k v� ya yaxas�na b�nd edilirdi. Sonuncu halda o, «�t�klik» yaxud «yaxal�q» adlan�rd�.

Z�r�nduz tikm�l�rin ba�l�ca b�dii t�svir vasit�l�ri olan metal p�r�kl�r müxt�lif formal�: buta, paxlava, üçbucaq, dördbucaq, dair�, qu�, k�p�n�k, bal�q v� s. kimi r�smi b�z�kl�rind�n ibar�t haz�rlan�rd�. Buta (�ahbuta, gülbuta, gülb�nd) v� qoza ��killi p�r�kl�r qad�n üst geyiml�rinin yaxas�n� ba�lamaq üçün istifad� etdikd�, «düym�» v� ya «h�bbab» adlan�rd�. Keçmi�d� kübar qad�nlar�n arxal�q, l�bbad�, ç�pk�n v� nimt�n� tipli üst geyiml�rinin yaxas�na «qoza» düym�l�r düzüb b�z�m�k d�b hal�n� alm��d�.

Paxlava ��killi p�r�kl�r vasit�sil� b�z�k üsulu Naxç�van bölg�sind� «b�ndi-rumi» ad� il� geni� yay�lm��d�.232 Görünür, romb (paxlava) ��killi bu b�z�k motivi Rum elind�n keçm� olub, çox q�dim tarix� malik m�d�ni-ticar�t �laq�l�rini �ks etdirirdi.

1 Qobustanda son mezolit dövrün� aid 8 �d�d iti uclu sümük al�t tap�lm��d�r. Görk�mli arxeoloq C.Rüst�movun fikrinc�, h�min al�tl�r hörm� i�ind� istifad� olunmu�dur. 2..�������, '..^�����, .*.*�� . �� ���� ��> $���.�.,1958,�.84. 3".}�>�� ��%�?. ����� *���� � ���� + �� �� � %��< . .,1956,�.239. 4�.�.���\��. w���%� � � ��>�����{�? � + ��� � �������, ������ � ����.- Az�rb.SSR EA Tarix institutunun �s�rl�ri, 14 c.,B.,1960, s.24. 5 A.N.Mustafayev. Az�rbaycanda s�n�tkarl�q. B., 1999, s.260. 6A.N.Mustafayev. Az�rbaycanda ��rbafl�q s�n�ti. B.,1991, s.48-49. 7.w. ������. ����� � >�����%� � + ��� �� ��������� XIII-XVII �. �., 1982, �.133. 8..�������, '..^�����, .*.*�� . �� ���� ��> $���. �., 1959, �.152; &../��� �. ��# ���>�$ �%� ��+?���%� ��> $����, %�% ������$ �%�� ����$��% ��? ���$ ��? ������� �� ��������� - «*��.�" �� �-��������%�� &&' (� ��? ��� ��� ���# ���%)», 1950, �7; ].*.����%���. �����[ �%��� %��=����>� ��->� � ��? ��> $���� - &�,1971,�.257. 9 ^.�.} ����. � ������ �<�[# �����%�# ��> $���� - Az�rbaycan EA �ctimai Elml�r Bölm�sind� 4 may 1949-cu ild� oxunmu� m�ruz�nin stenoqram�, s.3-4. 10 R.M.Vahidov. Ming�çevir III-VIII �srl�rd�. B., 1961, s.84-85. 11*.}.} ���= ��%��. | +� � �� � �>����[ ����= ��? � *��� � wIII –XIV ��. .-�.,1960,�.193. 12 ��%�� ��-w�+���. ����+ ��-������ (&� � ��? �� �� �������� ). �.,1983,�.15. 13 � �����<�[� ��������� ��[� �� ���-������$ �%�� ��#��. @-^��, �.18474, �.,19-20. 14.�.������� �. *� ������� & � ��-^����$��>� �� ��������� � 60-80 >. XVIII �., �.,1958, �.17. 15 &.�.�����= �. ������� � + �< �� ���������%�# � } ���� � �# ������$ �%� �����?�� . /���%,1973,�.4. 16 ^.� >%��[���. /�����%�? ������{�?.-�'^|/,$.IY,&}�.,1836,�.132-133. 17&.���� ��%��. "�� �=� > �>��\�$ �%� � ������$ �%� ��� ���? � /��%�� . $. }, ., 1823, �.380. 18}.^./���?� ��%��. !%���+�$ �%�� �[� >��������� ��[# %� ��<?� � � ���� $���� /�����%�>� � ��� ��-%���%�� >�� ���� - *!�/|/, �.II, $.2, ]�\., 1886, �.347. 19}.".`>��[��%��. !%���+�$ �%�� �[� >��������� ��[# %� ��<?� J���� $���� /�����%�>� � ��� ��%��-�%�� >�� ���� - *!�/|/, �.}, $.1, ]�\.,1886, �.193. 20�trafl� m�lumat üçün bax: �.A.Quliyev. Az�rbaycanda k�ndir lifinin �yirilm�si v� e�ilm�si üsullar�na dair. - AEM, I bur., B., 1964, s.147-160. 21 Tal��lar aras�nda �l iyi «dük»adlan�r. Çox güman ki, «dükç�» sözü d� buradan yaranm��d�r. 22A.N.Mustafayev. L�nk�ran bölg�sin� 1978-ci il etnoqrafik s�f�rinin hesabat�, s.15 23 �.A.Quliyev. Göst. �s�ri, s.150. 24 Yen� orada, s.152. 25 Yen� orada, s.153; 1-ci tablo, 3-4-cü ��kill�r. 26 �.P.Petru�evski. Göst. �s�ri, s.194. 27 ������ ��-���?. '�%�����[� \��� ��** �" &&&', ��%. ��-253, �, 200�. (Bax: M.X. Heyd�rov. Göst. �s�ri, s.167.) 28 M.X.Heyd�rov. Göst. �s�ri, s.167-168. 29/.�."�%����. ���� "�#�$ ��� � "�#�$ ����%�� � ��.-&�}/, �[�.},]�\.,1882,�.136. 30 �.|���� �. /���#�%�? ������{�?.-�'^|/, $.},&}�., 1836, �.246-247. 31 AKAK, II c., Tif., 1867, 1197-ci m�lumat.

Page 95: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

94

32 ������ ����<�%�� �%��>. - �'^|/, $. II, ]�\.1836, �.389. 33 Yen� orada. 34 |����%� /�*']�, �.XYIII, �[�.I, ]�\.,1886,�.21. 35^..&�������$ �%� ������� "�#�$ ����%�� ������{��. &}�.,1833.�.194. 36 AR MDTA, f.24, s.3, i� 11,v.16-18, i� 20,v.12-16 37&.���=�+�����. ����� \����% � ������� |�%��%���%�>� %��?. &}�., 1894; }.} �����$ (.��� �). w���-%�������� � |�%��%��< . ]�\.,1912, �.8. 38 /��%���%�� %�� ����< �� 1856,]�\.,1855, �.505. 39�.|���� �. /�����#�%�? ������{�?. –�'^|/. $._,&}�.,1836, �.311-312. 40^.� >%��[���. � �� ���%�? ������{�?. - �'^|/, $.IY, &}�., 1836, �.179. 41 &}�., �]�, f.1268, s.1, i� 222, v.52-53. 42^.� >%��[���. _������%�? ������{�?.-�'^|/, $._, &}�., 1830, �.118-119. 43 Yen� orada, s.118-119. 44 Yen� orada, s.119. 45 Yen� orada. 46 Yen� orada. 47 Yen� orada. 48 ^.� >%��[���. /�����%�? ������{�?. - �'^|/, $.IY, &}�, 1836, �.132. 49 Yen� orada, s.138. 50 ^.� >%��[���. � �� ���%�? ������{�?. - �'^|/, $.IY,&}�.,1836, �.178. 51 Yen� orada, s.179. 52 �*� '@, f.1284, i� 108,v.13-14: i� 109,s.695,v.19. 53 �*� '@, f.1268, s.1, i� 218,v.5. 54 �*� ', f.2,s.2, i� 2537,v.63-64. 55 /��%���%�� %�� ����< �� 1854 >. ]�\.,1853, �.237. 56 ������ ����<�%�� �%��>.-�'^|/, $.}, &}�., 1836, �.388. 57 �il�-�r�bc� «q�rm�z� parça» m�nas�nda i�l�nmi�dir. 58A.N.Mustafayev. Az�rbaycanda s�n�tkarl�q, B., 1999, s.281-282. 59 �.&.}������. /���%�� �$ �% %������[# ���+[���� /��%���.-/�������? ���+[=� �����< '�����, �.}, &}�.,1913, �.17. 60 Yen� orada. 61A.N.Mustafayev. Qaraba� bölg�sin� 1987-ci il etnoqrafik s�f�rin hesabat�, s.5. 62 &�}/, �[�.wI, ]�\.,1891, �.89-90; h�mçinin, bax: "."._�����. ������� /��%���%�>� = �%�������� , s.27-28. 63 .*.���+����. /������[ = �%��[ ���+[��[ � _�=���%�+ � �� .-«]���[ /_&», YIII c.,]�\.,1896,�.94. 64 &�}/, �[�.XI,]�\.,1891, �.125. 65 «Qafqaz» q�zeti, 1882, � 310. 66 Yen� orada. 67 &�}/, �[�.XI, ]�\.,1891,�.125. 68 ".�.�� ���. !%���+�$ �%�� �[� >��������� ��[# %� ��<?� �>$���%�>� � _ +�#���%�>� � ��� ��%��-�%�� >�� ����.- *!�/|/, �.YI, ]�\.,1887,�.175: ".�./���= �. �>$���%�� � ��.-&�}/, XI,bur., s.125,N.N. �avrov. Göst.�s�ri, s.26. 69 N.N.�avrov. Göst. �s�ri, s.25. 70 A.N.Mustafayev. Göst. �s�ri, s.288-289. 71 H.�.Mirimanov. Göst. �s�ri, s.94. 72 N.A.Abelov. Göst.�s�ri, s.175; &�}/, XI bur. Tiflis, 1891, s.127. 73 &�}/, �[�.XI,]�\.,1891,�.127. 74�trafl� m�lumat üçün bax: M.X.Heyd�rov. Göst.�s�ri,s.153-159. 75}.*.&��������. ������� �������[# {���%�# ����� �, 1896, �.39; ��+?��-����%� ����= ��?. &�����% ��%�+ ����. ].1, �� ���, 1953, �.99, 183 76�cayib �d-dünya, v.190-a; �bn �l-�sir. Tarix �l-Kamil. B.,1940, s.211-212; ��+?��-����%� ����= ��?. &�.��%. �.1, 176,183; P.�.Savvaitov. Göst. �s�ri, �.38-39. 77T�zkir�t �l-mülük, s.36-37.(Bax: M.X.Heyd�rov. Göst. �s�ri, s.155) 78F.Akkerman. S�lcuq v� S�f�vil�r dövrü toxuculu�unun b�zi probleml�ri - SRA, vol V, s.2046-2047 (Bax: M.X.Heyd�rov. Göst. �s�ri, s.155). 79 M.X.Heyd�rov. Göst. �s�ri, s.155. 80Yen� orada, s.156. 81F�hri Dalsar. Türk s�nayi v� Ticar�t tarihind�. Bursada ipekçilik. �stanbul, 1960, s.27. 82 ^./� ��. *��� +�[ �%���, �[�����=� � '����� �� XYI �. � �# � �+�����>�?. .,1925,�.54; }�+?���%� �����+���$ �%�# � ���>��[# ����= ��� ��%���%�� '��� � } ��� �. &�. ��%�+.�.1,&}�,1890,�.213: �._, &}�., 1898, �.11-12, 168-169; �.&.| ��%��. �$ �%� �� ������� *���� � �� ��������� XI-XVIII ��., �.,1938,$.1,�.85.

Page 96: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

95

83�caib �d-dünya, v.114,190 a, b, 199, 200 b (M.X.Heyd�rov. Göst.�s�ri, s.158) 84 M.X.Heyd�rov. Göst. �s�ri, s.158 85�cayib �d-dünya, v.199 a, b, 200 b; �bn-�l-�sir. Göst.�s�ri, s.211 (M.X.Heyd�rov. Göst. �s�ri, s.158) 86 V.Kleyn. Göst.�s�ri, s.48. 87 �cayib �d-dünya, v.199 a, b, 220 b. 88 }�+?���%� �����+���$ �%�# � ���>��[# ���= ��� ��%���%�� '���� � } ��� � �.1,&}�.,1890, �.157; �._,&}�.,1898,�.617. 89 Yen� orada; h�mçinin bax: V Kleyn, Göst.�s�ri, s.48-50. 90 }�+?���%�… �._,�.617. 91��+?��-����%� ����= ��?. &�.��%�+ ����. �.1, �� ���, 1953, �.176, 183. 92 .w. ������. ' + �� ��� ������������ � >�����# �� ��������� � XVII �. �.,1967,�.60. 93P.�.Savvaitov. Göst. �s�ri, �.148. 94Y.B.Tavernier. Voyaqes en Perse. Paris, 1930, �.242: (Bax: M.X.Heyd�rov.Göst.�s�ri,s.162); V.Kleyn. Göst.�s�ri, s.62-63. 95P.�.Savvaitov. Göst.�s�ri,�.83; }�+?���%�… �._, �.485, 640-641. 96 }�+?���%�… �.III,�.168-169. 97 w��� �� %��{� @ ����� /����� � } ���J. .,1958, �.8; !���? � � ��. }�� = ����?, �.}, �.254; ��+?��-����%� ����= ��?,�.1,�.180. 98 }�+?���%�… �. III, �.75,168,169,250,251. 99 �cayib �d-dünya, v.191 a, 210 b, 221 b. 100Bax: /.w.�������. �����%�-����%�� ������<. ., 1953; �r�b v� fars sözl�ri lü��ti. B.,1966. 101��+?��-����%� ����= ��? � wVII �.�.1, �.180-183, 198; `.`.&�� ��. ]�� ��� = ����?. .,1936, �.245; -Ö.Ç�l�bi. Göst.�s�ri, s.254. 102��+?��-����%� ����= ��? � XVI �.&�. ��%., �.1, �.117, 119. 103�*� '@. � ����.����# � �< ^� �� &�� ��, �1284, i�,109, v.58-59. 1041734-cü ild� Nadir �amax� ��h�rini da��d�b A�suda yeni ��h�r sald�rd���ndan �irvan�n b�rpa olunmu� �vv�lki m�rk�zi Köhn� �amax� adlan�rd�. 105^.� >%��[���. _������%�? ������{�?.-�'^|/, $._,&}�.,1836,�.110-111. 106Yen� orada, s.111. 107 Yen� orada, 109. 108 Yen� orada, s 112. 109 Yen� orada, s.113. 110 Yen� orada, s.114. 111 Yen� orada, s.115. 112������ ����<�%�� �%��>.-�'^|/,$.}, &}�.,1836, �.398. 113�.|���� �. /�����#�%�? ������{�?.-�'^|/,$. III, &}�.,1836, �.311-312. 114 Yen� orada, s.311. 115^.� >%��[���. � �� ���%�? ������{�?. - �'^|/, $.IY,&}�.,�.178-179. 116 |����%� /��%���%�>� ��� ���� & �<�%�>� #��?�����, �1, ]�\���, 1895, �.38. 117 �.&.&�+������ . }��+[=� �����< �� ��������� � XIX �.�., 1964, �.85. 118 �*��, \.1263,i� 4334, v.223-224 (�.S.Sumbatzad�. Göst. �s�ri, s.87). 119 S.�.Quli�ambarov. Göst.�s�ri, s.331-332. 120"."._�����. *��� ������ /��%���%�>� = �%��������.- ]�./_& �� 1887 � 1888 >>. ]�\, 1888, �.251. 121 .�.|������. /������[ = �%��%�{%� ������������ � >._ +�# � >� � �� . ��. «/�����», 1902, �107. 122 ���=�+�����. ����� \����% � ������� ��%���%�� >�� ����. ]�\., 1880, �.245. 123/. w������. /������[ ���+[��[ |�%��%���%�>� %��?. – ��$ �[ � ���� ������? �� %�������� ���+[=-� ������ '�����. II $., &}�,1894, �. 265. 124&. ���=�+�����. ����� \����% � ������� |�%��%���%�>� %��?. ]�\., 1894, �.253. 125 �.S. Sumbatzad�. Göst. �s�ri, s.27. 126 /.w������. Göst., �s�ri, �.267; /��%���%�� %�� ����� �� 1896 >. ]�\.,1896. �.71. 127A.N.Mustafayev. Az�rbaycanda s�n�tkarl�q. B.,1999,s.264. 128 Yen� orada, s.265. 129 Yen� orada. 130 Yen� orada, s.266. 131 «Qafqaz» q�zeti, 1882, � 310. 132 ".�.�� ���. !%���+�$ �%�� �[� >��������� ��[# %� ��<?� �%$���%�>� � _ +�#���%�>� � ���� ��-%���%�� >�� ����.- *!�/|/, �.VI, $.II, ]�\., 1886,�.178. 133 /��%���%�� %�� ����< �� 1856 >. ]�\., 1855, �.505. 134 |����%� /�*']�, �.XVIII, 1886-1887>. �[�. I, ]�\., 1886, �.18-19. 135 J.Charden.Voyages du Chevalier Charden en Perse. Vol. 3, Amsterdam, 1735, �.117-120 (Bax: .w. ������. ����� � >�����%� � + ��� �� ��������� XIII-XVII � %��. �.,1982, �.172). 136 Az�rbaycan etnoqrafik mühitind� «t�fsil�» pamb�q parça növü kimi t�sbit olunmu�dur.

Page 97: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

96

137 �r�bdilli m�nb�l�rd� veril�n m�lumata gör�, «suf-i mür�bbe» v� mahi-zire» yun parçan�n �n yüks�k növl�ri olmu�dur. Bax: (M.X.Heyd�rov. Göst. �s�ri, s.173.). Müasir anlama gör� h�min parçalar mahuda b�rab�r tutulmu�dur. 138 &}�. �]�, \.1268, c.I, � 212, v.52 �ks üzü (�.S.Sumbatzad�, Göst. �s�ri, s.43). 139 Yen� orada, s.266-267. 140 «Qafqaz» q�zeti, 1883, �310 141Yen� orada, 1882, �311; ".�.�� ���. !%���+�$ �%�� �[� >��������� ��[# %� ��<?� �%$���%�>� � _ -+�#���%�>� � ���� ��%���%�� >�� ����.- *!�/|/, �. VI, $.11, ]�\., 1886, �.176 142 Yen� orada, s.178. 143 A.N.Mustafayev. Göst. �s�ri, s.268-269. 144 Yen� orada, s.269. 145 �.S. Sumbatzad�. Göst �s�ri, s.61. 146.w. ������. ����� � >�����%� � + ��� �� ��������� XIII-XVII ��. �., 1982, �.172; Ö.Ç�l�bi. Göst. �s�ri, IIc. s. 236-237. 147 Az�rbaycan tarixi, I c., s.151. 148 �.� � ��. /��>� ��� = ����?. ^[�.3, .,1983, �.115. 149 ����� �� '������%�# ���� ��� �� /��%���+. $. III, &}�.,1836,�.119. 150A.N.Mustafayev. Az�rbaycanda s�n�tkarl�q. B., 1999, s.284. 151 Yen� orada, s.284. 152^.^. ���[= �. *�� ���? �� ���# ����� � � � �%�\�� � /��%�� . ]. I. &}�, 1890,�.7. 153 H.A.Quliyev. Az�rbaycanda basmanax�� s�n�ti haqq�nda - Az�rb. SSR. EA-n�n m�ruz�l�ri, 1957 , �7, s.820. 154 Yen� orada. 155 Yen� orada, s.822. 156 �.S.Sumbatzad�, Göst. �s�ri, s.60. 157 Yen� orada. 158 �.S.Sumbatzad�. Göst. �s�ri, s.60. 159}.�.�����. �%���� �� \����% � ������� �%���� '�����. &}�., 1895, �.135. 160 �.S.Sumbatzad�. Göst. �s�ri, s.60. 161&.���=�+�����. ����� \����% � ������� |�%��%���%�>� %��?. ]�\., 1893, �. 249. 162 S.Quli�ambarov. Göst. �s�ri, s.251. 163 �.&.}������. /���%�� �$ �% %������[# ���+[���� /��%���. – /�������? ���+[=� �����< '�����. �.II, &}�.,1913, �.50. 164/� � \���. /���� ��?, VIII, 8,,15,16. Bax: &.*.'�� �%�. /��<���� ��� � ��? >����>� ����? � �%�\�%� �� +?. .,-1953, �. 352; &.�. �=��� ���. �$ �% ������� �� �� � %���>� ��%�. �.,1964, �.208. 165 /.^.]� � �. Göst. �s�ri, s.45; Z.M. Bünyadov. Göst �s�ri, �.150. 166 R.M.Vahidov. Göst. �s�ri, s.86; &�}/, 38- ���., ]�\, 1908. �.15. 167 &�}/, �[�.38.�.28-30. 168 w���� ��-�� + ('�%����< �.]�+���%�>�). �., 1930, 325. 169 Yen� orada. 170�.�.������ . &�{���<��-W%���+�$ �%�? � ������$ �%�? ������? �� ��������� � XIII-XIV ��. �., 1956, �.194. 171 Hüdud �l-al�m, s.32. 172 M.X. Heyd�rov. Göst. �s�ri, s.178. 173 Yen� orada, s. 180. 174��>����%� ��� = ��� ���%� � ��%���%�+ >��������� � XVI � % . �., 1937, �.203. 175 Yen� orada, s.247. 176 L.K�rimov. Az�rbaycan xalçasi. 1-ci bur., B., 1961. 177 K./W��+��. &����� �#�++ � � >� =%���. .,1970. �.11-12. 178 K.Xatisov. Göst. �s�ri, s.284. 179 «Qafqaz» q�zeti, 1882, � 310. 180 &}� �]�, f.1268, �.1i� 212, v.52 �ks üzü (Bax: �.S.Sumbatzad�. Göst. �s�ri, s.43). 181��%���%�? ������{�?. –�'^|/, $.IV, &}�.,1836, �.62. 182 &}�. '�]�, f. 1268, �.68, �= 218,�.7. 183 /��%���%�� %�� ����< �� 1856 >. ]�\., 1855, �.505; |����%� /�*']�, �.VIII, 1886-1887 >., �[�.I, ]�\.,1886, �.18-19. 184 /�����%�? ������{�?. –�'^|/, $.IV, &}�., 1836, �.138. 185 /�����[� ���+[�� � /�����%�+ � �� ��%���%�� >�� ����. ]�\., 1902, �.4. 186 Yen� orada, s.61. 187 Yen� orada. s.33,67. 188 Yen� orada. s.30. 189�./��� � �. /�������? ���������� �<����< � ���������� �������%� %� ���?� � � �%�����%�+ � �� . - «]���[ /�&w», ]�\.,1891, �9-10, �.395-396.

Page 98: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

97

190 ".�.�� ���. !%���+�$ �%�� �[� >��������� ��[# %� ���?� �%$���%�>� � _ +�#���%�>� � ���� ��-%���%�� >�� ����.- *!�/|/, �.VI,$.II, ]�\., 18886, �.176; ��. «/��%��», 1882, �311, �.2-3. 191 N.A.Abelov. Göst. �s�ri, s.176. 192 Yen� orada, �.176. 193 ��. «/��%��», 1882, � 311. 194 &}�. �]�, f.1268, s.1, i� 189, v.21. 195 �.S. Sumbatzad�. Göst. �s�ri, s.38-39. 196 &}�.�]�, f.1268, s.1,i�189, v.21. 197 Yen� orada. 198 Yen� orada. 199 ��. «/��%��», 1882, �310. 200 Yen� orada. 201 &�}/, �[�.XI, ]�\., 1891, �. 111-113. 202 A.N.Mustafayev. Göst. �s�ri, s.274. 203 Yen� orada, s.275. 204L.K�rimov. Göst.�s�ri, I c. B-L-1961; /.��� �� � �������[ %���[. �.,1983. 205 Yen� orada, Göst �s�ri. s.274. 206".�. ������� ��. /������ ��%������ �� ���������. �., 1971, �.18-19. 207 L.K�rimov. Az�rbaycan x�lç�si. I c., B.,1961. 208 A.S.�liyeva. Göst. �s�ri, s.59. 209 �.&.��� ��. ^�����[ %���[ �� ��������� XIX -��$. XX ��. (������ \ ���). �.,1987, �.49. 210 A.N.Mustafayev. Göst.�s�ri, s.279. 211 A.S.�liyeva. Göst.�s�ri, s.69-71. 212 Yen� orada , s.75 213 Yen� orada, s.80. 214 L.K�rimov. Göst.�s�ri, s.16. 215�. / ��+��. / ���$ ��J �� ���������%�>� ��%������. - «*��. �" �� ��. &&'», 1954, �7, �.123-125. 216 M.X.Heyd�rov. Göst. �s�ri, s.181. 217 L. K�rimov. Az�rbaycan xalçasi, I c., L. 1961, ��k.2. 218 R. �f�ndiyev. Az�rbaycan�n b�dii s�n�tkarl��� dünya muzeyl�rind�. B.,1980, s.75. 219 �trafl� bax: A.N.Mustafayev. Bir toxuculuq al�ti haqq�nda. - Az�rb. EA M�ruz�l�ri, 1969, �10, s. 75-78. 220 �.&.}������. /���%�� �$ �% %������[# ���+[���� /��%���. &}�., 1913, �.55; Az�rbaycan etnoqrafiyas�, I c. B., 1988, s.446 221 Az�rbaycan etnoqrafiyas�. I c., B., 1988, s�h. 446-447. 222 Farsca «xan» -süfr�, «duz» is� tikm� dem�kdir. 223 Az�rbaycan etnoqrafiyas�, s.446. 224G. �liyeva. Naxç�van b�dii tikm�l�ri.- «Az�rb. EA X�b�rl�ri (�ctimai elml�r seriyas�)», 1961, �8, s.104-106. 225 Naxç�van bölg�sind� m�lil� tikm� texnikas� «na�da» adlan�rd�. Bax: G.�liyeva. Göst.�s�ri, s.103. 226 Az�rbaycan etnoqrafiyas�, I c., B.,1988, s.147. 227 Yen� orada. 228 .�.��� �. �� ���������%� �[=��%�.- «&�� ��%�? W���>��\�?», 1959, � 2, �.119. 229 Az�rbaycan etnoqrafiyas�. I c., s.447. 230 Yen� orada. s.447,450. 231 G.�liyeva. Göst. �s�ri, s.102. 232Yen� orada, s.105.

Page 99: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

98

�N�AAT M�D�N�YY�T�: YA�AYI� M�SK�NL�R� V� EVL�R

M�sk�nl�r

M�sk�n insanlar�n uzun müdd�t yurd sal�b m�i��t v� t�s�rrüfat h�yat� qurdu�u, ya�ay�� evl�ri v� yard�mç� binalar, su t�chizat�, �laq� yollar� v� s. il� t�chiz olunmu�, zaman keçdikc� abadla�d�r�l�b müvafiq görk�m� sal�nm�� insan dü��rg�si olmaq etibar� il� çox böyük t�kamül yolu keçmi�dir. Ya�ay�� evl�ri, t�s�rrüfat tikilil�ri v� f�rdi h�y�tl�r daimi m�sk�nl�rin ba�l�ca m�i��t göst�ricil�ri say�l�r. Bütün bunlardan �lav� yollar, küç� v� döng�l�r, meydanlar, s�n�t v� ticar�t dükanlar�, ictimai v� dini binalar iri m�sk�nl�rin mühüm ni�an�si idi.

Q�dim zamanlardan ba�layaraq m�hsuldar qüvv�l�r inki�af edib t�kmill��dikc� m�sk�nl�rin tipoloji c�h�td�n bir-birind�n f�rql�n�n müxt�lif növl�ri v� formalar� yaranm��d�r. M�sk�n tipl�ri c�miyy�tin sosial-iqtisadi inki�af s�viyy�si, istehsal münasib�tl�ri v� t�bii-co�rafi ��raitl� üzvi sür�td� ba�l� oldu�undan h�r bir tarixi dövrün v� m�h�lli m�skunla�ma bölg�sinin özün�m�xsus m�sk�n növl�ri t���kkül tapm��d�r.

M�i��t h�yat�n�n s�ciyy�sin� gör� insan m�sk�nl�ri müv�qq�ti v� daimi olmaqla iki qism� bölünür. Bu bölgü Az�rbaycan�n tarix�n t���kkül tapm�� ya�ay�� m�sk�nl�ri üçün d� s�ciyy�vi idi.

Q�dim da� dövrün� aid arxeoloji qaz�nt�lardan b�lli oldu�u kimi, ölk�mizin �razisind� ilk m�sk�n növl�ri çox vaxt mövsümi v� müv�qq�ti s�ciyy� da��yan aç�q dü��rg�, t�bii ma�ara, qayaalt� v� qayaaras� s���nacaqlar olmu�dur. Da� dövrü insanlar� uzun müdd�t bu tip b�sit m�sk�nl�rd� ya�am��lar. Elmi �d�biyyatda bel� m�sk�nl�r daha çox «dü��rg�», yaxud «insan dü��rg�si» ad� il� tan�n�r.

Yurdumuzun ibtidai sakinl�ri ilk vaxtlar m�hz bel� aç�q dü��rg� v� t�bii ma�aralar� özl�rin� m�sk�n, yurd yeri seçmi�l�r. Arxeoloqlar Az�rbaycan �razisind�n q�dim insanlar�n m�skunla�d��� bu tip arxaik m�sk�n növl�rin� aid çoxlu abid� a�kar etmi�l�r.

Az�rbaycan �razisind� Paleolit v� Mezolit dövrl�rin� aid xeyli ibtidai insan m�sk�ni (Az�x, Ta�lar, Buzeyir, Da�salahl�, Damc�l� dü��rg�l�ri) a�kar olunmu�dur.1 Bunlar�n aras�nda t�kc� ölk�mizd� deyil, Avroasiyada da �n q�dim maddi m�d�niyy�t izl�rini özünd� �ks etdir�n Az�x ma�aras� müst�sna yer tutur. M�d�ni t�b�q�l�rin xronoloji diapozonu, ba�qa sözl�, m�i��t h�yat�n�n uzun müdd�t davam etm�si bax�m�ndan Az�x dü��rg�si dünyan�n �n q�dim insan m�sk�nl�ri aras�nda özün�m�xsus yer tutur. Az���n ilk sakinl�ri «homo habilis», y�ni «bacar�ql� insan» tipin� m�nsub olmu�lar.

T�bii ma�ara m�sk�nl�rinin mühüm bir xüsusiyy�ti d� öz sakinl�rini tez-tez d�yi�m�l�ri olmu�dur. Ma�ara m�sk�nl�ri sonralar, h�tta feodalizm dövründ� d� özl�rinin �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�di. Lakin q�dim dövrün ma�ara m�sk�nl�rind�n f�rqli olaraq, t�hlük�sizlik m�qs�di il� sal�nm�� ma�ara tipli orta �sr k�ndl�ri, �sas�n, daimi s�ciyy� da��y�r v� yaln�z yaylaq mövsümünd� sakinl�ri onu qism�n t�rk edirdil�r.

Az�rbaycanda ma�ara m�sk�nl�rinin tarix�n iki növü-uca da�lar�n s�ld�r�m yamaclar�nda yaranm�� t�bii ma�ara v� da��t�yi (yayla) �razil�rd� sal�nm�� süni kühül tipli m�sk�n növl�ri t���kkül tapm��d�r. Ölk�mizin �razisind� bel� m�sk�nl�rin b�zi nümun�l�ri z�man�miz�d�k g�lib çatm��d�r. Süni ma�ara dü��rg�l�ri ba�l�ca olaraq Laç�n v� Z�ng�zur da�lar�nda,2 kühüll�rd�n ibar�t elat m�sk�nl�ri is� Qobustanda3 qeyd� al�nm��d�r. Ma�ara v� ya kühül tipli m�sk�nl�rin üstünlüyü bundan ibar�t idi ki, �vvala, onlar�n in�a olunmas�nda �lav� tikinti mate-riallar� s�rf edilmirdi. Bu s�b�bd�n d� onlar ucuz ba�a g�lirdi. �kincisi, bu tip m�sk�nl�rd� q��da isti, yayda is� s�rin oldu�undan atmosfer v� hava ��raiti bax�m�ndan ya�ay�� üçün olduqca s�rf�li say�l�rd�. El� bu s�b�bd�n d� sosial-iqtisadi inki�af�n a�a�� s�viyy�d� oldu�u bölg�l�rd� ma�ara (kühül) tipli m�sk�nl�r z�man�miz�d�k g�lib çatm��d�r.

Az�rbaycan�n Mustye dövrü (100 min-35 min il bundan �vv�l) ma�ara v� aç�q tipli dü��rg�l�ri Da�salahl�, Ta�lar, Köç�sg�r, Q�dird�r� il� t�msil olunur. Mustye dövründ� da� al�tl�r xeyli t�kmill��mi� v� tipoloji c�h�td�n yenil�ri il� �v�z olunmu�dur. Bu dövrd�n etibar�n yurdumuzun q�dim sakinl�ri ilk d�f� sümük al�tl�rd�n istifad� etm�y� ba�lam�� v� od �ld� etm�yi öyr�nmi�l�r.4

Page 100: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

99

Yer kür�sind� buzla�ma dövrünün ba�lanmas� v� iqlim ��raitinin d�yi�m�si il� �laq�dar olaraq, insanlar aç�q tipli dü��rg�l�ri t�rk edib yenid�n t�bii ma�aralarda m�sk�n salm��lar.

�nsanlar aras�nda erk�n �m�k bölgüsü, ibtidai icma v� n�sli q�bil� qurulu�unun ilk m�rh�l�si Mustye dövrü il� ba�lan�r. Bu dövrün ibtidai insanlar� antropoloji c�h�td�n neandertal tipin� m�xsus olmu�dur. Arxeoloqlar t�r�find�n ölk�mizin �razisind� Mustye dövrün� aid xeyli abid� a�kar edilib öyr�nilmi�dir.

Son Paleolit (35 min – 12 min il bundan �vv�l) m�sk�nl�ri Qazax rayonu �razisind� Damc�l� ma�aras�, ��xl� k�ndi yax�nl���ndak� Yataq dü��rg�si, habel� Qobustan dü��rg�l�ri (Firuz, Ana za�a, Ovçular za�as�) il� t�msil olunur.5

Zaman keçdikc� m�hsuldar qüvv�l�r inki�af edir, �m�k al�tl�ri t�kmill��ir, m���uliyy�t növl�rind�, t�dric�n d� olsa, d�yi�iklik ba� verirdi.

Bu dövrün insanlar� ovçuluq m���uliyy�ti il� �laq�dar olan g�z�rgi m�i��t t�rzind�n oturaq h�yata keçm�y� ba�lam��lar. Bununla �laq�dar olaraq t�bii ma�aralarla yana��, qazma v� daxma («daqura») tipli evl�rd�n ibar�t ilk süni m�sk�nl�r yaranma�a ba�lam��d�r. Bu hal ov heyvanlar� tük�nmi� ovlaq sah�l�rini d�yi�m�k, yeni qida m�nb�l�ri axtarmaq z�rur�tind�n ir�li g�lmi�dir. Süni tikilil�rd�n ibar�t yerüstü dü��rg� m�sk�nl�rinin meydana g�lm�sind� q�dim kökl�ri h�l� Az�x ma�aras�n�n a�el dövrü t�b�q�sind� izl�nil�n da�qura hörgü texnikas�n�n mühüm rolu olmu�dur. Yerüstü daxmalar ya b�sit «da�qura» texnikas� il�, ya da «p�rdi – basma» üsulu il� tikilirdi. H�r iki ev tipinin etnoqrafik paralell�ri Az�rbaycanda yax�n keçmi��d�k qal-maqda idi. Onlar�n sonrak� t�kamülü daimi s�ciyy�li q�bil� m�sk�nl�rinin yaranmas� il� n�tic�l�nmi�dir.

Son Paleolit dövründ� matriarxat (n�sli q�bil� qurulu�u) özünün �n yüks�k inki�af m�rh�l�sin� çatm��d�r. O zamank� n�sli m�sk�nl�rin �sas�n� ana �traf�nda c�ml��mi� q�bil� icmalar� t��kil edirdi.

Müv�qq�ti s���nacaq kimi istifad� olunan v� öz sakinl�rini tez-tez d�yi��n t�bii ma�ara, qayaalt� oyuq v� aç�q tipli dü��rg�l�rd�n f�rqli olaraq, süni tikilil�rd�n (qazma, kühül, daxma) ibar�t q�bil� m�sk�nl�rind� m�i��t h�yat� qism�n d� olsa, daimi s�ciyy� da��y�rd�. �vv�ll�r oldu�u kimi, bu m�sk�nl�rin sakinl�rinin ba�l�ca m���uliyy�ti yen� d� y���c�l�q, ovçuluq v� bal�qç�l�q olaraq qal�rd�. O zamank� insanlar�n t�s�rrüfat v� ev m�i��ti d� m�hz bu m���uliyy�t növl�rin� uy�un idi. Ovlaq sah�sinin qida ehtiyat� tük�ndikd� onlar t�rk etm�k m�cburiyy�tind� qal�rd�lar.

Mezolit dövründ� (12-9 min �vv�l) buzlaqlar�n �rim�si iqlim ��raitinin d�yi�m�sin� s�b�b olmu�, heyvan v� bitki al�minin art�b, t�xmin�n müasir v�ziyy�t� dü�m�si il� n�tic�l�nmi�dir. Az�rbaycanda Mezolit dövrü m�sk�nl�ri ba�l�ca olaraq Damc�l� v� Qobustan dü��rg�l�ri il� t�msil olunur. Bu dövrün da� al�tl�ri mikrolit (trapesiya, seqment, üçbucaq for-mal�) lövh�cikl�rd�n düz�ldilm�kl�, sümük v� ya a�ac d�st�y� malik olmu�dur.

Ovetm� vasit�l�rinin t�kamülü tarixind� s�çray�� say�lan kaman v� ox bu dövrd�n etibar�n yaranma�a ba�lanm��d�r. Qazax rayonundak� Damc�l� ya�ay�� yerind�n tap�lm�� çax-maqda�� v� «obsidian» adlanan d�v�gözü da��ndan haz�rlanm�� ox ucluqlar� art�q Mezolit dövründ� ox v� kaman�n ixtira edildiyini göst�rir.

Mezolit dövrünün �m�k prosesind� ba� ver�n sosial-texniki ir�lil�yi�l�r n�tic�sind� ibti-dai insanlar d�st� hal�nda ya�ay�� t�rzind�n ana n�slind�n ibar�t q�bil� icmas�na q�d�r inki�af ed�r�k, müasir antropoloji �lam�tl�rini k�sb etmi�, z�kal�, dü�ün�n insana (homosapiens�) çevrilmi�dir. F�rdi ovetm�y� imkan ver�n kaman kollektiv �m�yin m�zmununa t�sir göst�rm�kd�n �lav�, h�m d� m�hsuldar qüvv�l�rin sonrak� inki�af�na güclü t�kan vermi�dir. �b-tidai icma tarixind� ba� ver�n bütün bu ir�lil�yi�l�r yeni bir inki�af m�rh�l�sin� keçid üçün z�min haz�rlam��d�r.

Neolit dövrünün �n mühüm tarixi nailiyy�ti q�dim insanlar�n t�bi�td�ki haz�r m�hsullar� m�nims�m� m���uliyy�tind�n (y���c�l�q, ovçuluq, bal�qç�l�q) istehsal t�s�rrüfat�na keçm�l�ri olmu�dur. C�miyy�t tarixind� ir�liy� do�ru çox böyük s�çray�� olan bu dövrd� bir s�ra d�nli bitkil�r bec�rilm�y� ba�lam��, toxa �kinçiliyi meydana g�lmi�dir. Neolit dövrü insanlar� t�r�find�n heyvanlar�n �hlil��dirilm�si t�dric�n maldarl�q t�s�rrüfat�n�n yaranmas� il� n�tic�l�nmi�dir. Bel�likl�, q�dim insanlar�n azuq� v� xammal t�minat�nda ciddi dönü� ba� ver-

Page 101: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

100

mi�, saxs� qab istehsal�, b�sit toxuculuq m���ulliy�ti yaranm��, cilal� da� baltalar meydana ç�x-m��d�r.

�kinçilik v� maldarl�q m���uliyy�tinin yaranmas� il� ba�l� olaraq, Neolit dövründ� oturaq m�i��t t�rzi getdikc� gücl�nirdi. Bel�likl�, süni tikilil�rd�n ibar�t daimi ya�ay�� m�sk�nl�ri – k�nd tipli m�sk�nl�rin ilk prototipi yaran�rd�. Bunlar patriarxal q�bil� m�sk�nl�rind�n ibar�t idi. Süni tikilil�rd�n ibar�t ilk q�bil� m�sk�nl�rinin meydana g�lm�si m�hz Neolit dövrün� t�sadüf edir. Az�rbaycanda Neolit m�sk�nl�ri Qobustan, Gillikda�, Xanlar dü��rg�si, Damc�l�, Yan�qt�p� v� H�s�nlinin alt t�b�q�sind� a�kar olunmu�dur. 6

Az�rbaycan q�bil�l�rinin sosial-iqtisadi h�yat�nda ba� ver�n müt�r�qqi ir�lil�yi�l�r �halinin t�s�rrüfat m���uliyy�ti v� m�i��t t�rzind� ciddi d�yi�iklikl�rin yaranmas�na g�tirib ç�x-arm��d�r. �stehsal t�s�rrüfat�n�n, xüsusil� �kinçilik v� maldarl���n yaranmas� il� �laq�dar olaraq oturaq m�i��t h�yat�n�n b�rq�rar olmas� daimi m�sk�nl�rin meydana g�lm�sini labüd etmi�, onun iqtisadi �sas�n� t��kil etmi�dir.

Az�rbaycanda Eneolit dövrünün oturaq ya�ay�� m�sk�nl�ri, �sas�n, Urmiya gölü �traf�nda, Naxç�van �razisind� (Kült�p�), Mil-Mu�an (Kamilt�p�, �liköm�k t�p�si) v� G�nc�-Qazax düz�nliyind� (�omut�p�, Töyr�t�p�, Qar�alar t�p�si, Cinni t�p�, Babad�rvi�) a�kar edilmi�dir. Arxeoloji t�dqiqatlar n�tic�sind� mü�yy�n olunmu�dur ki, Eneolit dövründ� Az�rbaycan�n �kinçi-maldar tayfalar� daha çox düz�nlik �razil�rd�, ba�l�ca olaraq, Kür çay�ndan c�nubda y��cam halda m�skunla�m��lar. Erk�n �kinçi m�sk�nl�rinin yaranmas� üçün o zaman bu �razil�r olduqca �lveri�li t�bii ��rait� malik olmu�dur. E.�. VI minilliyin II yar�s�ndan IV minilliyin ortalar�nad�k bu yerl�r ba�dan-ba�a «ya�ay�� t�p�l�ri»nd�n ibar�t Eneolit m�sk�nl�ri il� örtülmü�dür. Oturaq h�yat t�rzinin möhk�ml�nm�si il� �laq�dar olaraq, b�zi m�sk�nl�r iri ya�ay�� m�nt�q�l�rin� çevrilmi�dir. E.�. IV minilliyin ortalar�nda Az�rbaycan düz�nlikl�rind� t�bi�tin d�yi�m�si, xüsusil� quraql�q ba�lamas� il� �laq�dar olaraq, q�dim �kinçi m�sk�nl�ri t�rk edil�r�k burada h�yat dayanm��d�r.7 Lakin bir müdd�t keç�nd�n sonra, düz�nlikl�rd� iqlim ��raiti d�yi�ib m�skunla�ma üçün �lveri�li hala dü�mü�dür.

Az�rbaycan�n Eneolit m�sk�nl�rind� iki in�aat-memarl�q üslubu – düzbucaql� v� dair�viplana malik k�rpic hörgülü tikilil�r t���kkül tapm��d�r. Yast� daml�, düzbucaql� evl�r� malik m�sk�nl�r daha çox Urmiya �traf� üçün, ikinci tip k�ndl�r is� Kür vadisi, xüsusil�, onun orta ax-�n� �traf�ndak� �razil�r üçün s�ciyy�vi olmu�dur.8

Tuncun k��fi il� b���riyy�t tarixind� yeni m�d�ni-tarixi m�rh�l� ba�lanm��d�r. Tunc al�tl�rin istehsal� Az�rbaycan�n oturaq �kinçi-maldar tayfalar�n�n tarixi t�kamülünd� �h�miyy�tli rol oynam��d�r. Bu ir�lil�yi� ya�ay�� m�sk�nl�rinin s�ciyy�sin� d� öz t�sirini göst�rmi�dir.

�lk tunc dövründ� �kinçi-maldar tayfalara m�xsus Kür-Araz m�d�niyy�ti t���kkül tapm��-d�r. Bu m�d�niyy�tin Az�rbaycan �razisind� ba�l�ca m�sk�nl�ri Göyt�p�, Yan�qt�p�, Kült�p�, Ming�çevir, Babad�rvi�, Gün��t�p�, Qaraköp�kt�p�, Mi�arçay, Dair�, S�rk�rt�p�, Q�fl�t�p� ol-mu�dur. Arxeoloji qaz�nt�lar zaman� bu abid�l�rd�n dair�vi v� düzbucaql� formada, hörgülü bina qal�qlar�, ocaq yerl�ri, tunc �m�k al�ti v� s. ��yalar tap�lm��d�r.

Az�rbaycan �razisind� orta tunc dövrün� aid Üz�rlikt�p�, I v� II Kült�p�, Qaraköp�kt�p� ya�ay�� yerl�ri a�kar olunmu�dur. Bu m�d�niyy�t �kinçi-maldar tayfalar�n yeni t�s�rrüfat forma-lar�na (yar�mköç�ri maldarl�q) keçm�l�ri il� s�ciyy�l�nir. Bol ç�m�nlikl�rd�n ibar�t geni� ot-laqlara malik olan da�l�q �razil�rin m�skunla��lmas� yar�mköç�ri maldarl�q t�s�rrüfat�n�n yaran-mas�na, ayr�-ayr� tayfalar�n �lind� heyvan sürül�rinin toplanmas�na, tayfa üzvl�ri aras�nda �mlak b�rab�rsizliyinin meydana ç�xmas�na s�b�b olmu�dur. Bu s�rv�tl�rin qorunmas� z�rur�ti ya�ay�� m�sk�nl�rinin möhk�ml�ndirilm�sin� t�l�bat� art�rm��d�. Bütün bu amill�r öz növb�sind�, ya�ay�� m�sk�nl�rinin yeni tipoloji növl�rinin yaranmas� il� n�tic�l�nmi�dir.

Siklop tikilil�rd�n ibar�t möhk�ml�ndirilmi� istehkaml� ya�ay�� yerl�ri ilk d�f� m�hz bu dövrd� yaranma�a ba�lam��d�r.9

Tunc dövrünün son m�rh�l�sin� aid Az�rbaycan �razisind� Xocal�, G�d�b�y, Ming�çevir, Naxç�van, Qazax rayonu �razil�rind� çoxlu ya�ay�� m�sk�ni a�kar edilmi�dir.

D�mirin k��fi il� �laq�dar olaraq, m�hsuldar qüvv�l�rin sonrak� inki�af� ibtidai icma qu-rulu�unun da��lmas�na v� ilk sinifli c�miyy�tin yaranmas�na s�b�b oldu. D�mir al�tl�r me�� sah�l�rini �kin üçün yararl� hala salmaq v� suvarma sisteml�rini geni�l�ndirm�k üçün geni� im-

Page 102: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

101

kanlar açd�, a�aci�l�m�, evtikm�, n�qliyyat vasit�l�rinin (qay�q, araba, kir��) inki�af�na, h�rbi texnikan�n t�kmill��m�sin� s�b�b oldu. D�mir al�tl�rd�n istifad�nin geni�l�nm�si n�tic�sind� m�hsuldar qüvv�l�rin inki�af� ibtidai icma qurulu�unda köklü t�b�ddülat yaratd�. �m�k m�hsuldarl���n�n yüks�lm�si n�tic�sind� izafi m�hsul istehsal� artm��, insan�n insan t�r�find�n istismar�na ��rait yaranm��, tayfa qurulu�u sür�tl� da��lma�a ba�lam��d�. C�miyy�td� ictimai t�b�q�l��m� d�rinl��dikc� tayfa zad�ganlar� z�hm�tke� xalq kütl�sind�n ayr�l�r, istehsal vasit�l�ri hakim azl���n mülkiyy�tin� çevrilirdi. Tayfalar�n v� tayfa ittifaqlar�n�n yaranmas� il� n�tic�l�n�n bu proses getdikc� d�rinl��ir, ilk dövl�t qurumlar�n�n rü�eyml�ri yaran�rd�. Bel� ��raitd� artmaqda olan münaqi�� v� hücumlar�n qar��s�n� almaq üçün ya�ay�� m�sk�nl�ri t�bii istehkam v� müdafi� divarlar� il� �hat� olunurdu. Az�rbaycan�n da�l�q rayonlar�nda qal�qlar� h�l� d� durmaqda olan siklop tikilil�ri bu �razil�rd� yar�moturaq h�yat t�rzi keçir�n o zamanki maldar tayfalara m�xsus olmu�du10.

Az�rbaycan �razisind� qala tipli ya�ay�� m�sk�nl�ri d� m�hz bu dövrd� yaranm��d�r. Az�rbaycan�n bir s�ra bölg�l�rind� h�min qalalar�n qal�qlar� z�man�miz�d�k g�lib çatm��d�r.

S�n�t v� ticar�tin inki�af�na t�kan ver�n ilk sinifli c�miyy�tin meydana g�lm�si ya�ay�� m�sk�ninin yeni tipinin – ��h�r v� q�s�b� tipli m�sk�nl�rin yaranmas�na �lveri�li z�min haz�r-lam��d�r. Az�rbaycanda ��h�r tipli ilk ya�ay�� m�sk�nl�ri h�l� e.�. I minilliyin �vv�ll�rind� mey-dana g�lmi�dir. Assur v� Urartu mixi yaz�lar�nda e.�. I minillikd� Mannada çoxlu ��h�rl�r, habel� istehkaml� v� sarayl� «�ah ��h�rl�ri» oldu�u bar�d� x�b�r verilir.11

�lk d�mir dövründ� Az�rbaycanda k�nd tipli çoxsayl� ya�ay�� m�sk�nl�ri il� yana��, bir-birind�n f�rql�n�n müxt�lif ��h�rl�r: ��h�r-qala, onlar�n �traf�nda �m�l� g�l�n ��h�r tipli q�s�b� v� «�ah ��h�rl�r» (y�ni paytaxt) mövcud olmu�dur. II Sarqonun (e.�. 714-cü il) kitab�l�rind� Manna �razisind� �zurtu, U�kay, Ania�taniya, Ulxu, Tarun, Tarmagis (T�briz) ��h�r-qalalar�n oldu�u x�b�r verilir.12

Sosial-iqtisadi inki�af etibar� il� öz dövrün� gör� nisb�t�n ir�lid� olan Atropatenada ��h�rsalma t�crüb�si xeyli inki�af etmi�di. Tarixi m�nb�l�r Qazaka, Fraaspa, Fanaspa, Anqazana kimi bir s�ra ��h�rl�rin ad�n� z�man�miz� çatd�rm��d�r.13 Arxeoloji t�dqiqalar n�tic�sind� Urmiya �traf�nda bir s�ra ��h�r-qalalar�n qal�qlar� tap�lm��d�r. H�s�nli v� H�ft�van t�p�l�ri, M�rlikd� apar�lm�� qaz�nt�lar n�tic�sind� ��h�r m�d�niyy�ti üçün s�ciyy�vi olan çoxlu maddi m�d�niyy�t nümun�si a�kar edilmi�dir. E.�.I minillikd� Az�rbaycan�n c�nub �yal�tl�rind� �rd�bil, Qandzak, Fraaspa (Mara�a), Salmas, N�riz, Xoy, Naksuana (Naxç�van) ��h�rl�ri yaranm��d�r.14

E.�. I minilliyin ikinci yar�s�nda Az�rbaycan�n �imal �yal�tl�rind� Alban dövl�tinin mey-dana g�lm�sil� Arran v� �irvan �yal�tl�rind� bir s�ra ��h�rl�r yaranm��d�. Plini (I �sr) v� Ptolomey (II �sr) Albaniyan�n ba� ��h�ri Q�b�l�nin (Kabalaka, Xabala) ad�n� ç�kirl�r. Ptolomey o zaman Albaniyada 29 ��h�r v� ya�ay�� m�nt�q�sinin oldu�unu x�b�r verirdi.15 Bunlar�n aras-�nda Q�b�l� il� yana��, Kamaxiya (�amax�), Paytakaran (Beyl�qan), ��ki, Xunan, D�rb�nd v� adlar� xüsusi vur�ulan�rd�.16

Orta �srl�rd� Az�rbaycan�n feodal ��h�rl�rinin say� daha da artm��d�. Bu ��h�rl�rin çoxu s�n�t v� ticar�t bazas� �sas�nda yaranm��d�. Az�rbaycan�n ilk orta �sr ��h�rl�rinin bir qismi siyasi-inzibati m�rk�z, böyük bir qismi is� ticar�t v� s�n�t m�rk�zi kimi formala�m��d�.

Orta �sr ��h�rl�ri, bir qayda olaraq, istehkam s�ciyy�si da��yan mazqall� qala divarlar� il� �hat� olunurdu. Bak�, �abran, Xunan, B�rd�, Xalxal, G�nc�, ��mkir, D�rb�nd v� b. ��h�rl�r buna misald�r.

�slam dininin yay�lmas�ndan sonra Az�rbaycan ��h�rl�ri q�dim memarl�q xüsusiyy�tl�rini saxlamaqla yana��, ümumislam ��h�rl�ri görk�mi k�sb etm�y� ba�lay�r. Q�dim at��gahlar�n, m�b�d v� kils�l�rin yerind� m�scid v� minar�l�r ucald�l�r, m�dr�s�, t�ky�, xan�gahlar meydana g�lirdi. Bu dövrd� qala divarlar� il� �hat� olunmu� Az�rbaycan ��h�rl�ri üç hiss�d�n ibar�t idi: �çqala (nar�nqala), ��hristan (�silzad�l�rin ya�ad��� hiss�) v� rabat (s�n�tkarl�q v� ticar�t m�h�ll�l�ri).

XI-XII �sr m�nb�l�rind� Az�rbaycanda 70-d�n çox ��h�rin ad� ç�kilir.17 Böyük ��h�rl�rd� 200-300 min �hali ya�ay�rd�. �amax� �irvan�ahlar, T�briz, Naxç�van Atab�yl�r, G�nc� ��ddadil�r dövl�tinin m�rk�zi (paytaxt�) idi.

Monqol yürü�l�rin� q�d�r Az�rbaycan�n c�nub �yal�tl�rind� T�briz, �rd�bil, Xalxal,

Page 103: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

102

Mara�a, M�r�nd, Urmiya, Xoy, Salmas, D�hh�rqan, Z�ncan, Mian�, Ka��zkunan, �h�r, S�rab, Cabravan, C�nz�k, Unar, �iz, B�z, U�niya, Aran, Qazaka, Kiran, �irvanda �amax�, �abran, �ar-van, D�rb�nd, Bak�, Arranda B�rd�, G�nc�, Varsan, Beyl�qan, B�rz�nd, ��mkir, Naxç�van, Q�b�l� ��h�rl�ri xüsusil� f�rql�nirdi.18

XIII �srd� monqol istilalar� n�tic�sind� Az�rbaycan ��h�rl�rinin çoxu t�n�zzül� u�ray�r, ��h�r �halisi xeyli azal�r, köç�ri t�s�rrüfat artma�a ba�lay�r. Bu talanç� hücumlar n�tic�sind� Az�rbaycan�n bir s�ra orta �sr ��h�rl�ri tamamil� süquta u�ray�r.

XIV �srd�n etibar�n Az�rbaycan ��h�rl�ri yenid�n dirç�lm�y� ba�lay�r. XV-XVI �srl�rd� T�briz, G�nc�, �r��, �rd�bil, Culfa, B�rd�, Bak�, Naxç�van, Mara�a, D�rb�nd, �amax� ��h�rl�rind� �hali xeyli artm��, s�n�t v� ticar�t canlanm��d�.

XVI �srin sonlar�nda ba�lanan ümumi iqtisadi böhranla �laq�dar Az�rbaycan ��h�rl�ri yenid�n t�n�zzül� u�ray�r.

Xanl�qlar dövründ� (XVIII �srin ikinci yar�s�) ölk�d� hökm sür�n p�rak�nd�lik v� re-gionçulu�un gücl�nm�si il� �laq�dar ��h�rl�r aras�nda iqtisadi, siyasi, m�d�ni �laq�l�r z�ifl�yir. Feodal ç�ki�m�l�ri v� yadelli basq�nlar n�tic�sind� bir s�ra ��h�rl�r t�n�zzül� u�ray�b da��l�r.

XIX �srd� Az�rbaycan�n �imal torpaqlar�n�n Rusiyaya ilhaq edilm�sind�n sonra iqtisadi v� ticar�t �laq�l�rinin gücl�nm�si n�tic�sind� burada ��h�r h�yat� yenid�n canlanma�a ba�lay�r. Xüsusil� kapitalist münasib�tl�rinin inki�af� �imali Az�rbaycan ��h�rl�rinin feodal sükun�tini pozub onlar�n iqtisadi h�yat�na s�naye mü�ssis�l�rind�n ibar�t yeni istehsal ünsürl�ri daxil et-mi�dir. ��h�rl�ri ya�� hücumlar�ndan qoruyan bürclü, mazqall� qala divarlar� özl�rinin �m�li �h�miyy�tini itirmi�di.

Bununla bel�, Az�rbaycan �halisinin az bir hiss�si kapitalist inki�af� yoluna dü�mü� iri ��h�rl�rd� ya�ay�rd�. Bu dövrd� ölk�nin ��h�r h�yat�n� h�l� d� köhn� feodal ��h�rl�ri mü�yy�n edirdi. S�naye istehsal� v� s�naye mü�ssis�l�rind�n m�hrum olan, köhn� s�n�t v� ticar�t m���uliyy�tin� malik olan x�rda �yal�t ��h�rl�ri h�l� d� qalmaqda idi.

�halinin böyük �ks�riyy�ti k�nd t�s�rrüfat� istehsal� il� m���ul olmaqla, k�nd v� oba tipli m�sk�nl�rd� ya�amaqda davam edirdi. Bununla bel�, XIX �srin sonu v� XX �srin �vv�ll�rind� Az�rbaycan k�ndl�rinin çoxu natural t�s�rrüfat qapal�l���ndan ayr�l�b �mt�� istehsal�na ba-�lam��d�. Ona gör� d� bu k�ndl�r �mt��-pul münasib�tl�rin� qo�ulmu� yeni ya�ay�� m�sk�nl�ri idi. Bu m�sk�nl�rd� sosial t�b�q�l��m� d�rinl��dikc� k�nd icmalar� daxilind� qolçomaq v� muz-dur t�b�q�l�rinin say� art�r, icma torpaqlar�n�n al�n�b-sat�lmas�, qolçomaqlar t�r�find�n onlar�n z�bt edilm�si faktlar� çoxal�rd�. Bütün bu prosesl�r köh� feodal k�ndl�rinin sosial qurulu�una v� zahiri simas�na, evl�rin memarl�q görk�min� t�sir göst�rm�mi� deyildi.

Az�rbaycan k�ndind� sosialist istehsal münasib�tl�rinin b�rq�rar olmas�, icma torpaqlar� üz�rind� dövl�t mülkiyy�tinin yaranmas� v� ictimai t�s�rrüfatlar�n meydana g�lm�si n�tic� etibaril� torpaqlar�n sahibsizl��m�sin�, özünün �sil bec�r�nind�n m�hrum olmas�na g�tirib ç�x-arm��d�r. Sosialist ictimai mülkiyy�tin� �saslanan kolxoz k�ndl�ri v� sovxoz q�s�b�l�rinin sakinl�ri sabiq k�nd icmalar�ndan f�rqli olaraq, torpaq mülkiyy�tind�n fel�n m�hrum olmaqla, onun i�çi qüvv�sin�, mülkiyy�tsiz istehsalç�s�na çevrilmi�dir.

Bütün bunlara baxmayaraq, sosialist k�ndinin böyük bir qisminin memarl�q t�rkibi bir s�ra yeni istehsal qur�ular� v� ictimai binalar (kolxoz v� ya sovxoz idar�si, k�nd soveti, klub, ki-tabxana, qira�txana, m�kt�b, u�aq ba�ças�, dükan, feld�er, h�kim-tibb m�nt�q�si v� s.) il� z�nginl��mi�dir.

Sovet hakimiyy�ti ill�rind� k�ndl�rin simas�n� mü�yy�nl��dir�n ya�ay�� evi v� f�rdi k�ndli h�y�tl�rind� ciddi d�yi�iklik ba� vermi�, yara��ql�, memarl�q görk�mi diqq�ti c�lb ed�n müasir, ya�ay�� binalar� in�a olunmu�dur. Bu bax�mdan müasir Az�rbaycan k�ndi qabaqc�l kapi-talist ölk�l�rinin k�nd tipli ya�ay�� m�sk�nl�rind�n az f�rql�nirdi. Ba�l�ca f�rq k�ndli t�s�rrüfatlar�n�n xarakterind�, m�sk�nl�rin plan qurulu�unda v� abadl���nda n�z�r� çarp�rd�.

Az�rbaycanda �n�n�vi ya�ay�� m�sk�nl�rinin tarix�n t���kkül tapm�� �lahidd� bir qru-punu mövsümi m�sk�nl�r t��kil etmi�dir. Müv�qq�ti s�ciyy� da��yan mövsümi m�sk�nl�r tarixi inki�af�n sonrak� m�rh�l�l�rind�, heyvandarl�q t�s�rrüfat�n�n inki�af edib xüsusi forma k�sb etm�si il� �laq�dar olaraq meydana g�lmi�dir. Az�rbaycanda onlar elat m�sk�nl�ri (oba, bin�, yataq, q��laq v� s.) formas�nda t�zahür etmi�dir. Bunlardan �lav�, Az�rbaycanda, xüsusil�, Ab�e-

Page 104: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

103

ron yar�madas�nda mövsümi m�sk�nl�rin ��h�r�traf� ba�lar olmaqla xüsusi bir növü d� t���kkül tapm��d�r. Ba� tipli m�sk�nl�rin yaranmas�nda t�s�rrüfat m���uliyy�tind�n daha çox iqlim amill�ri ba�l�ca rol oynam��d�r. Bir qayda olaraq, yay mövsümünd� kapitalist Bak�s�n�n imkanl� ail�l�ri Ab�eron k�ndl�ri yax�nl���ndak� ba� evl�rin� köçürdül�r. Bel� evl�r geni� ya�ay�� mas-sivini t��kil edirdi. Bu m�nada Ab�eronda ba� evl�rinin sal�nd��� ya�ay�� massivl�ri tipoloji c�h�td�n müv�qq�ti ya�ay�� m�sk�ni s�ciyy�si da��y�rd�. Bel� m�sk�n tipl�ri Böyük v� Kiçik Qafqaz yaylalar�nda daha geni� yay�lm��d�.

�nsan m�sk�nl�ri ilk növb�d� t�bii-co�rafi ��raitl� üzvi sur�td� ba�l� olsa da, zaman keçdikc� sosial-iqtisadi amill�rin t�siri il� inki�af ed�r�k, mü�yy�n tipoloji d�yi�m�l�r� m�ruz qalm��d�r. Ona gör� d� h�r bir m�h�lli m�skunla�ma bölg�sinin sosial-iqtisadi inki�af s�viyy�sind�n as�l� olaraq m�sk�n növl�ri t���kkül tapm��d�r.

Mövsümü m�sk�nl�rin tipik nümun�si olan ��h�r�traf� ba� k�ndl�rin� köçm� �n�n�si, Ab�eron bölg�sind� Sovet hakimiyy�ti ill�rind� d� davam etdirilmi�dir. Bu xüsusil�, Bak� �halisi üçün daha çox s�ciyy�vi hal alm��d�r. �n�n� olaraq, yayda Bak�n�n bürkülü havas�ndan qorun-maq üçün �halinin xeyli qismi «ba�» adlanan d�nizk�nar� k�ndl�r� köçür v� isti yay mövsümünü «ba� evl�ri»nd� keçirirdi. Havalar s�rinl��ib soyuqlar ba�layanda ba� evl�rinin sakinl�ri onu t�rk edirdil�r. Kül�kdöy�n balaxan�ya malik bu mafraq divarl� evl�r, da�qura bar� il� �hat�l�nirdi. Meyn� v� meyv� ba�lar�n�n kölg�li ��raitind� ya�ay�� üçün �lveri�li olan s�rinlik yarad�rd�. Ba� mövsümü ba�a çatandan sonra �hali ba�lar� t�rk edib, ��h�r� köçürdü.

Müv�qq�ti s�ciyy�li mövsümi m�sk�nl�rin Az�rbaycanda geni� yay�lm�� növü maldar (köç�b�) elat �halisin� m�xsus poligen s�ciyy�li oba v� bin� tipli m�sk�nl�r olmu�dur. Etno-qrafik faktlardan göründüyü kimi, yüngül çubuq konstruksiyal� alaç�qlardan ibar�t olan oba tipli elat m�sk�nl�ri mövsümi s�ciyy� da��m��d�r. Elat (köç�b�) �halisi q��laqlardan yaylaqlara do�ru v� �ksin� h�r�k�t etdikc� yol boyunca y��ma-sökm� in�aat ünsürl�rin� malik alaç�qlar tikm�kl� köç dü��rg�l�ri sal�rd�. Yazdaq v� ya küzd�k dü��rg�si kimi s�ciyy�l�ndiril�n bu müv�qq�ti m�sk�nl�r köç yollar� boyunca t�dric�n öz yerini d�yi�irdi. Bundan f�rqli olaraq, q��laq tipli m�sk�nl�r sabit ya�ay�� evi (külf�t qazmas�, g�mr�, aradoldurma, çubuq-çit�m� ev) v� t�s�rrüfat tikilil�rin� (p�y�, mal g�mr�si, qoyun qazmas�, ban�stan, küz, samanl�q, anbar, quraql�q, vana, k�risk�, t�ndirxana v� s.) malik olurdu.

Adlar� ç�kil�n müv�qq�ti s�ciyy�li m�sk�n növl�ri köç�b� m�i��t t�rzi keçir�n maldar elat �halisin� m�xsus olub, sonralar oturaqla�ma prosesinin gücl�nm�si n�tic�sind� onlar�n �sas�nda bir s�ra tör�m� k�ndl�r yaranm��d�r. H�m d� tör�m� k�ndl�r bilavasit� q��laqlardak� bin�, qazma, oba v� ya yataqlar �sas�nda �m�l� g�lirdi. Bunun s�b�bi is�, h�r �eyd�n önc�, q��-laqlardak� t�s�rrüfat üçün yararl� daimi torpaq fonduna – �kin v� h�nd sah�l�rin� malik olmas� il� izah edilir.

��h�r, q�s�b� v� k�ndl�rd�n ibar�t olan daimi m�sk�n tipl�ri böyük t�kamül yolu keçmi�dir. Bu m�sk�nl�r ail� vahidl�rinin say�na gör� böyük, orta v� kiçik olmaqla üç qrupa bölünürdü. Daimi m�sk�nl�r aras�nda say etibaril� 50-60 ail�d�n ibar�t orta k�ndl�r çoxluq t��kil etmi�dir.

Co�rafi yerl��m� mövqeyin� gör�, �kinçi (r�ncb�r) v� maldar �haliy� m�xsus da�, da��t�yi (yayla) v� aran (düz�n, küdrü) k�ndl�ri bir-birind�n f�rql�nmi�dir. Co�rafi v�ziyy�tin� gör�, k�nd tipli m�sk�nl�rin sahilboyu (d�niz, çay, arx k�nar�), yamac, me��içi (tala), d�r�boyu, vadi, küdrü v� s. olmaqla müxt�lif tipoloji növl�ri yaranm��d�r.

Da� k�ndl�rinin t�s�rrüfat h�yat�nda tarix�n maldarl�q m���uliyy�ti üstün yer tutmu�dur. �srl�r boyu maldarl�q t�s�rrüfat�n�n ekstensiv s�ciyy� da��mas� üzünd�n bu k�ndl�rin �halisinin bir qismi k�ndd�n k�nara, mövsümü i� dal�nca miqrasiya etm�li olmu�dur. Daxili miqrasiya, �sas�n, da�-aran istiqam�tind� ba� verdiyind�n da� k�ndl�rinin «art�q» �halisi q��laqlarda daimi m�skunla��rd�.

T�s�rrüfat m�i��tinin s�ciyy�sind�n as�l� olaraq k�nd tipli m�sk�nl�r �kinçi-r�ncb�r, elat v� v�t��� k�ndl�rin� ayr�l�rd�. Bununla bel�, Az�rbaycanda qat���q s�ciyy�li �kinçi-maldar k�ndl�r bütün tarixi dövrl�rd� üstünlük t��kil etmi�dir. Qat���q k�ndl�rin s�ciyy�vi bir xüsusiyy�ti d� tör�m� m�sk�n tipl�ri olan oba, bin�, yataq, q��laq �m�l� g�tirm�l�ri olmu�dur. Zaman keçdikc�, �lveri�li ��rait yeti�dikc� bu müv�qq�ti, yaxud mövsümi m�sk�nl�rin bir çoxu

Page 105: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

104

daimi k�ndl�r� çevrilirdi. Quba bölg�sind� da� k�ndl�rinin, xüsusil� �ahda� �traf�ndak� k�ndl�rin �halisi tarix�n heyvan sürül�rini q�� otlaqlar�nda b�sl�m�k üçün Mü�kür v� �abran düzl�rind� «yataq» adlanan çoxsayl� q��laqlara malik idi. Sonralar bunlar�n bir çoxu müst�qil k�nd icmalar�na çevrilmi�di. Alazan vadisind�ki mu�al, avar, ingiloy, saxurlara m�xsus k�ndl�rd� bin� t�s�rrüfat formas�n�n geni� yay�lmas� n�tic�sind� �traf me��l�rd� bir s�ra «tör�m�» k�ndl�rin sal�nm��d�r.

Yeni tip tör�m� m�sk�nl�r, habel� karvan yollar� üz�rind�ki karvansaralar, XIX �srin sonlar�ndan is� poçt v� d�mir yollar� üz�rind�ki dayanacaqlar, yaxud d�nizboyu v�t�g�l�r �sas�nda da yaran�rd�.

Bel�likl�, Az�rbaycan�n �n�n�vi ya�ay�� m�sk�nl�rinin t�kamül yoluna n�z�r sald�qda ayd�n olur ki, burada h�r bir tarixi dövrün sosial-iqtisadi inki�af s�viyy�sin� uy�un olaraq a�a��-dak� m�sk�n tipl�ri formala�m��d�r: ma�ara dü��rg�l�ri, qayaaras� yar�q v� qayaalt� oyuqlardan ibar�t s���nacaqlar, aç�q dü��rg�l�r, qalalar, qalaçalar (siklop tikilil�ri), q�srl�r, k�ndl�r, elat obalar� (bin�, yataq, s���rxana, q��laq), q�s�b� v� ��h�rl�r. Bütün bunlardan �lav�, Ab�eronda «ba�lar» ad� il� b�lli olan mövsümi m�sk�n növl�ri d� mövcud olmu�dur.

Bunlar�n bir qismi ibtidai icma qurulu�unun ilk m�rh�l�l�ri üçün s�ciyy�vi olub genetik c�h�td�n monogen s�ciyy� da��m��d�r. M�skunla�man�n ilk m�rh�l�si üçün s�ciyy�vi olan t�bii ma�ara, qayaalt� s���nacaq v� aç�q dü��rg�l�r h�l� daimi ya�ay�� m�sk�ni s�ciyy�si da��m�rd�. Mövsümi s�ciyy� da��yan bu m�sk�nl�rin sakinl�ri tez-tez d�yi�� bilirdi. �btidai insanlar�n ilk m���uliyy�t növü olan y���c�l�q v� ovçuluq t�s�rrüfatlar� mahiyy�t etibar� il� daimi m�skunla�man� istisna edirdi. Bu v� ya dig�r �razid� qida m�hsullar� tük�ndikc� insanlar yeni «xam ovlaq sah�l�ri» axtarmaq m�cburiyy�tind� qal�r v� bu s�b�bd�n d� ya�ay�� yerl�rini tez-tez d�yi�m�li olurdular. Y���c�l�q v� ovçuluq hakim mövqe tutdu�u m�nims�m� t�s�rrüfat� dövründ� ana �traf�nda c�ml��mi� n�sli icmalardan ibar�t q�bil� m�sk�nl�ri yegan� m�sk�n tipi olmu�dur.

Süni tikilil�rd�n ibar�t oturaq tipli ilk daimi ya�ay�� m�sk�ni olan q�bil� k�ndl�ri istehsal t�s�rrüfat�na keçilm�si il� �laq�dar olaraq, insanlar�n �kinçilik v� maldarl�q üçün yararl� olan mü�yy�n torpaq sah�l�rin� ba�lanmas� n�tic�sind� meydana g�lmi�dir. Arxeoloji qaz�nt�lar n�tic�sind� Az�rbaycan �razisind� a�kar neolit v� eneolit m�sk�nl�ri kiçik q�bil� m�sk�nl�rind�n ibar�t olub, qan qohumlar�ndan ibar�t monogen s�ciyy� da��m��d�r.

N�sli icman�n z�ifl�m�si il� �laq�dar patriarxal q�bil� m�sk�nl�ri kimi t���kkül tapan icma k�ndl�ri tunc v� ilk d�mir dövründ� özl�rinin monogen s�ciyy�sini h�l� d� saxlam��d�lar. Bu tip m�sk�nl�r yen� d� qan qohumlu�una �saslan�rd�. Lakin tunc dövründ�n etibar�n s�n�tkarl���n inki�af� il� �laq�dar olaraq, ictimai �m�k bölgüsünün d�rinl��m�si, s�n�tkarl���n �kinçilik v� maldarl�qdan ayr�lmas� qon�uluq icmas�n�n meydana g�lm�sin� sosial-iqtisadi z�min yaratm��d�r. Qon�uluq prinsipi �sas�nda t���kkül tapm��, yaxud t�dric�n özünün monogen s�ciyy�sini d�yi�ib poligen t�rkib� malik m�sk�nl�rin meydana g�lm�sind� müxt�lif miqrasiya-lar da mühüm rol oynam��d�r.

Sinifli c�miyy�tin v� dövl�tin yaranmas� �r�f�sind� Az�rbaycan �razisind� iri tayfa ittifaqlar� meydana ç�xm��d�. Tayfalararas� mübariz� v� ç�ki�m�l�r ya�ay�� m�sk�nl�rinin möhk�ml�ndirilm�sini, ç�tin keçidli yerl�rd� sal�nmas�n�, t�bii istehkamlardan m�har�tl� istifad� olunmas�n� t�l�b edirdi. Kiçik Qafqaz da�lar�nda a�kar olunmu� bir s�ra qala v� qalaçalar, siklop tikilil�ri m�hz h�min tarixi ��raitin m�hsulu idi. �lk sinifli c�miyy�t dövründ� xarici t�hlük� ami-li sovu�mad���ndan, basq�n v� hücumlara m�ruz qalmaq t�hlük�si h�l� d� qal�rd�. Bel� ��raitd� ��h�rl�rin, o cüml�d�n m�rk�z v� paytaxt �h�miyy�tli ��h�rl�rin �traf�na istehkam s�ciyy�li «qala-bar�» adlanan bürclü v� mazqall� möht���m müdafi� divarlar� ç�kilirdi. M�sk�nl�rin istehkaml� qala divarlar� il� �hat� olunmas� �n�n�si sonralar da, xüsusil� bütün orta �srl�r boyu davam etmi�dir.

Orta �srl�rd� Az�rbaycanda m�skunla�man�n s�ciyy�sini t�kc� qala divarlar� il� �hat� ol-unmu� feodal ��h�rl�ri deyil,patriarxal m�sk�nl�r, ba�qa sözl�, qan qohumlu�una �saslanan çox-sayl� monogen m�sk�nl�r v� qon�uluq prinsipi �sas�nda t��kil olunmu� poligen k�ndl�r mü�yy�n edirdi.

Feodalizm dövründ� Az�rbaycan�n ya�ay�� m�sk�nl�rinin ümumi kütl�sind� müv�qq�ti s�ciyy� da��yan oba tipli monogen m�sk�nl�r d� xüsusi yer tuturdu.

Page 106: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

105

Az�rbaycan�n orta �sr sosial strukturunda zad�gan zümr�sinin sabitl��ib möhk�ml�nm�si il� �laq�dar olaraq, q�sr tipli m�sk�n növl�ri (Ab�eron q�srl�ri) meydana g�lmi�dir. Bununla yana��, s�n�t v� ticar�tin inki�af� q�s�b� tipli feodal m�sk�nl�ri v� karvan yollar� üz�rind� x�rda karvansaralar yaranm��d�r. Karvan yollar� üz�rind� q�rar tutan v� müsafirl�rini tez-tez d�yi��n yolk�nar� karvansara- lar feodal m�sk�nl�rinin xüsusi bir növünü t��kil edirdi.

Az�rbaycanda kapitalist münasib�tl�ri gec inki�af etmi� v� çox tezlikl� sosialist istehsal münasib�tl�ri il� �v�z olunmu�dur. Bununla bel�, kapitalist münasib�tl�ri Az�rbaycan�n köhn� feodal ��h�rl�rin� mü�yy�n q�d�r s�naye xarakteri verm�y� müv�ff�q olmu�, k�ndl�rin bir qis-mini �mt�� dövriyy�sin� c�lb etm�kl�, onlar� s�n�t v� ticar�t m�rk�zin� çevirmi�, liman, v�t�g� q�s�b�l�rinin yaranmas�na s�b�b olmu�dur. Quberniya v� q�za ��h�rl�rind�n ibar�t bir s�ra inzi-bati-m�d�ni m�rk�zl�rl� yana��, �mt�� istehsal� yoluna q�d�m qoymu� irili-x�rdal� k�ndl�r, d�miryolu boyunca sal�nm�� dayanacaqlar Az�rbaycan�n ba�l�ca kapitalist tipli ya�ay�� m�sk�nl�ri say�l�rd�. Sovet hakimiyy�ti qurulandan sonra bu proses ba�qa bir m�crada davam etmi�, yeni kolxoz k�ndl�ri, sovxoz q�s�b�l�ri, sosialist ��h�rl�ri (Sumqay�t, Da�k�s�n, Ming�çevir, �libayraml� v� b.) yaranm��d�.

M�sk�n formalar�. Evl�rin v� f�rdi h�y�tl�rin yerl��m� v�ziyy�tin� gör� m�sk�nl�rin «c�rg�siz» (da��n�q- p�rak�nd�, kom, kom-s�x, s�x-pill�vari, tala-y���m, dair�vi) v� «c�rg�vi» (küç� sistemli) olmaqla müxt�lif formalar� t���kkül tapm��d�r.

��h�r v� k�nd tipli ya�ay�� m�sk�nl�ri sosial-iqtisadi inki�af bax�m�ndan da bir-birind�n f�rql�nmi�dir. Bel� ki, k�ndl�rin sosial-iqtisadi topoqrafiyas�na ya�ay�� massivind�n ba�qa, �halinin t�s�rrüfat m���uliyy�ti il� ba�l� «h�nd» sah�si d� daxil idi.

M�sk�nl�rin daxili qurulu�u. Böyük t�kamül yolu keçmi� ya�ay�� m�sk�nl�rinin daxili qurulu�una m�h�ll�, camaat meydan� (m�r�k�), ging� yeri, came v� m�h�ll� m�scidl�ri, karvan-sara, bazar meydan�, rastabazar, çaras, q�biristanl�q v� s. daxil idi.

Keçmi� ��h�r v� k�nd icmalar�n�n sosial t�rkibi hakim zümr�l�rd�n (xan, b�y, hampa, mülk�dar, tiyuldar, qolçomaq, maaf, ruhani), z�hm�tke� sosial qruplardan (r�iyy�t, r�ncb�r, �k�r, t�r�k�m�, nök�r, qarava�, s�n�tkar) v� tüccar t�b�q�sind�n (tacir, ar��nmalç�, bafayç�, ç�rçi, sövd�gar, çarvadar) ibar�t idi. Bundan ba�qa, k�nd icmalar�na müt�madi olaraq mülkiyy�t hüququ olmayan «qo�ma», «qoraba» v� ya «�ncüm�n» adlar� il� b�lli olan g�lm� �hali d� qo�u-lurdu. Onlar�n xeyli hiss�si k�nd icmas�n�n «nök�r» v� «qarava�» adlanan xidm�tçi sosial qru-punu �m�l� g�tirirdi.

Yuxar�da qeyd olunan sosial zümr� v� qruplar, �sas�n, qat���q halda, b�z�n is� ayr�ca m�skunla�maqla, ya�ay�� m�sk�ninin bu v� ya dig�r m�h�ll�sini �m�l� g�tirirdil�r. Xüsusil� s�n�t-pe�� y��cam halda, birg� m�skunla��rd�lar. Bel� halda ��h�rin h�min m�h�ll�si onlar�n pe�� ad�n� da��y�rd�.

Ya�ay�� m�sk�nl�rinin sosial topoqrafiyas�nda ba�l�ca yeri m�h�ll�l�r tuturdu. Bir qayda olaraq, ��h�r v� k�nd m�h�ll�l�ri böyük (patriarxal) ail� icmas�ndan («külf�t», «xizan», «qo-hum-�qr�ba» v� s.) v� kiçik f�rdi ail�l�rd�n ibar�t olurdu.

K�nd m�h�ll�l�ri �ks�r hallarda qan qohumlar�ndan ibar�t olub monogen s�ciyy� da��y-�rd�. Patronimik ail�l�rin böyüyüb bölünm�si n�tic�sind� m�h�ll�l�rin t�rkibi t�dric�n yeni ail� vahidl�ri hesab�na art�b s�xla��rd�. M�sk�nin mövcud ya�ay�� sah�sinin m�hdudlu�u üzünd�n b�z�n t�z� yaranan ail� vahidl�ri v� onlar�n t�s�rrüfatlar� köhn� m�h�ll�y� s����a bilm�yib ondan k�nara, �n çox is� yax�n q��laqlara köçürdü. Zaman keçdikc� bunlar özl�ri d� böyüyüb art�r v� müst�qil inzibati-t�s�rrüfat vahidin�, ba�qa sözl�, ayr�ca x�rda k�nd� çevrilirdi. Bel� k�ndl�r el aras�nda «para», yaxud «tör�m�» k�nd hesab olunurdu. Bel�likl�, eyni bir patronim kökd�n �m�l� g�l�n icmalar çox böyük m�skunla�ma areal�n� t��kil edirdi. Sabiq Qazax mahal�nda Kür-boyu k�ndl�rinin böyük �ks�riyy�ti çay�n sol sahilind� yerl���n Qarayaz� düzünd�ki q��laqlarda xeyli «tör�m�» k�nd �m�l� g�tirmi�dir.

Az�rbaycan etnoqrafik gerç�kliyi qan qohumlu�u �sas�nda t���kkül tapm�� patronim icmalar�n böyük, orta v� kiçik (bala) olmaqla üç növünü z�man�miz� çatd�rm��d�r.

Böyük patroniml�r Az�rbaycan�n müxt�lif bölg�l�rind� «tir�», «el», «oymaq», «toxum», «�qr�ba», «q�riy�», «tabun», «�qvam», «qövm» v� s. istilahlarla adlan�rd�.

Orta patroniml�r «tayfa», «övlad�», «ata u�a��», «o�ullar�», «suban» terminl�ri il� tan-

Page 107: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

106

�n�rd�. B�zi etnoqrafik bölg�l�rd� tayfa böyük, �qr�ba is� kiçik, yaxud orta patronim vahid hesab olunurdu.

Kiçik patroniml�r «n�sil», «u�a��», «köb�k», «gil», «l�r» (lar), «nebi» v� s. istilahlarla ifad� edil�n qohum qruplardan ibar�t idi. Bu s�b�bd�n d� ya�ay�� m�sk�nl�rinin m�h�ll� �razi-bölgül�ri (co�a, com, comalaq, ding�, m�h�ll�, bölg� v� s.) çox vaxt patronimik bölm�l�r (tir�, el, oymaq, toxum, �qr�ba) il� uy�un g�lmir, ondan böyük v� yaxud kiçik olurdu. B�zi hallarda is� m�h�ll�-�razi bölgül�ri patronimik vahid (oba, oymaq, t�b�h, köb�k) il� tam üst-üst� dü�ürdü. M�s�l�n, indiki Kürd�mir rayonunun Sorsor v� Al�canl� k�ndind� «oba» h�m patronimik vahid, h�m d� m�h�ll�ni bildir�n �razi bölgüsü say�l�rd�. Sabiq Z�rdab icmas�na daxil olan Yarm�mm�d ba�� n�sli v� �razi bölgüsünü bildir�n müxt�lif oymaqlara, Abbasxanl� k�ndi is� t�b�hl�r� bölünürdü. Etnoqrafik mü�ahid�l�rd�n b�lli oldu�u kimi, yuxar�da sadalanan terminl�r sinonim deyildil�r. Onlar�n b�zil�ri m�h�ll�d�n xeyli böyük olub bir neç� patronim qrupu �hat� edirdi. B�z�n is� m�h�ll� patronim vahid� mütabiq g�lmirdi. M�s�l�n, Kürd�mir icmas� bir s�ra co-�alara, onlar�n h�r biri is�, öz növb�sind�, m�h�ll�l�r� bölünürdü. Bundan f�rqli olaraq, Növcü k�ndi iki co�adan ibar�t olmu�dur: onlar�n h�r birisi is� bir neç� d�ng�y�, bunlar da, öz növb�sind�, m�h�ll�l�r� bölünmü�dü. Yaxud, Muradxan icmas� comalara, onlar is� d�ng�l�r� bölünmü�dü.

�irvan düzünd�ki bir s�ra k�nd icmalar�nda (m�s�l�n, Növcü, �ilyan, Çax�rl�) d�ng� h�m d� bir neç� m�h�ll�ni �hat� edirdi.

�irvan�n Qaraqoyunlu, Topçu, Göyl�r icmas�nda is� d�ng� m�h�ll� il� eynil��irdi, y�ni k�ndin h�r d�ng�si bir m�h�ll�d�n ibar�t idi. ��xm�zid icmas�nda is� tamam bunlar�n �ksin� olaraq, d�ng� m�h�ll�d�n xeyli kiçik idi. Ba�qa sözl� des�k, burada m�h�ll� d�ng�l�r� ayr�l�rd�.

Etnoqrafik materiallar göst�rir ki, �irvanda k�nd icmas�n�n �n böyük v� q�dim sosial bölgül�ri «co�a» v� «com» olmu�dur. Mu�an k�ndl�rind� is� �n böyük sosial struktur vahidi «tir�» idi. Bu bölm�l�rd� ail� nüfuzunun say� art�b böyüdükc� onlar torpaq sah�si �ld� etm�k m�qs�dil� tir�d�n ayr�l�b yeni m�h�ll� �m�l� g�tirirdil�r. Bel�likl�, zaman keçdikc� yeni d�ng�l�r, daha sonra is� onun t�rki- bind� yeni m�h�ll�l�r yaran�rd�.

«Oba», «bin�», «q��laq», «qazma» v� dig�r sosial struktur vahidl�ri maldarl�q t�s�rrüfat� il� ba�l� olub, elat icmalar�n�n daxili bölm�l�rini bildirirdi. Bu t�sisatlar çox vaxt monogen s�ciyy� da��y�r v� patronim adlarla ifad� olunurdu. Dig�r t�r�fd�n «oymaq» v� «t�b�h» bölgül�ri patronim s�ciyy� da��maqla, yar�mköç�ri elat icmalar�na m�xsus qan qohumlu�u münasib�tl�rini d� bildirirdi. �irvan düzünd�ki Yarm�mm�d ba�� vahid elat icmas� olub müxt�lif oymaqlara bölünürdü. Abbasxanl� k�ndinin is� h�r m�h�ll�si bir t�b�hd�n ibar�t idi. H�m d� t�b�hl�r biri - dig�rind�n o q�d�r aral�da yerl��irdi ki, onlar�n h�r biri ayr�ca co�a, com v� ya oban� xat�rlad�rd�.

Bu sayaq elat icmalar�n�n bir qismi zaman keçdikc� böyüyüb müst�qil k�nd� çevrilmi�di. B�zi co�alar is� ya�ay�� m�sk�ninin daxili bölgüsü olaraq qalm�� v� onun böyüyüb geni�l�nm�sini t�min etmi�dir.

Bir qayda olaraq, ya�ay�� m�sk�nl�rind� m�h�ll�l�r çox vaxt patronim adlar da��m��d�r. Bu is� yen� d� monogen s�ciyy�li ya�ay�� m�sk�ni daxilind� vaxtil� çox güclü olmu�, lakin zaman keçdikc� z�ifl�yib unudulmu� qan qohumlu�u �laq�l�rini �ks etdirirdi.

B�z�n m�h�ll� ya özünün co�rafi v�ziyy�tin� (Yuxar� ba�, A�a�� ba�, Orta d�ng�, A�a�� m�h�ll�, Çök�k m�h�ll�, Çuxur m�h�ll� v� s.), ya m�h�ll�nin �sas�n� t��kil ed�nl�rin pe�� m�nsubiyy�ti (Misg�rl�r, Dabbaqlar, D�mirçil�r, Kömürçül�r, Çarvadarlar m�h�ll�si) il� ad-land�r�l�r, yaxud köçüb t�rk etdikl�ri köhn� m�sk�nin (G�nc�li, A�da�l�, Kolan�l�, Sarabl�, Q�b�l�li, �rd�billi v� s.) ad�n� da��y�rd�. Tayfa adlar�n� (�ahsev�nl�r, padarlar, udulu, göyç�li v� s.) da��yan m�h�ll�l�r d� az deyildi.

S�ciyy�vi hald�r ki, böyük ya�ay�� areal� t��kil ed�n çoxsakinli iri k�nd icmalar� ba�l�ca olaraq, Az�rbaycan�n düz�nlik rayonlar�nda t���kkül tapm��d�r. �ndiki A�su rayonunun Növcü k�ndi üç para k�ndd�n, keçmi� Kürd�mir icmas� 12, Z�rdab icmas� is� 18 para k�ndd�n ibar�t olmu�dur. H.Z�rdabinin yazd���na gör�, keç�n �srin 50-ci ill�rind� Z�rdab 600 evli bir k�ndd�n ibar�t idi. Suvarma suyunun çat��mamas� üzünd�n k�nd �halisi �kinçilikl� intensiv m���ul ola bilmirdi. Onlar tax�l �kini üçün h�r il da�q�n sular�n�n ç�kilm�sini gözl�yirdil�r. Ona gör� d� Z�rdabl�lar�n ba�l�ca m���uliyy�ti ip�kçilik idi. Kür çay� boyunca 10 verst m�saf�d� onlar�n tut

Page 108: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

107

ba�lar� var idi. �ld� bir d�f�, yaz g�l�nd� ip�k qurdu b�sl�m�k üçün onlar öz tumcarl�qlar�na köçüb orada küm tikir v� barama yeti�dirirdil�r. Bu i� ba�a çatandan sonra geri dönüb, yenid�n evl�rin� qay�d�rd�lar. Lakin XIX �srin ortalar�nda z�rdabl�lar�n t�s�rrüfat h�yat�nda d�yi�iklik yarand�. Çar hökum�ti Kür çay�nda bal�q ovunu m�hdudla�d�rd�. Bu hal z�rdabl�lar� öz ba�lar�na köçm�y�, h�min sah�l�ri a�ac v� kolluqdan t�mizl�yib, ip�kçilikl� yana��, �kinçilikl� d� m���ul olma�a vadar etdi. �kin sah�l�rini suvarma suyu il� t�min etm�k üçün sonralar Kür çay� üz�rind� çarx v� nasos stansiyalar� qurulma�a ba�lanm��d�r. �kinçilik münt�z�m qulluq t�l�b etdiyind�n z�rdabl�lar �kin sah�l�rini t�rk edib geri qay�tmay�r v� bu yerl�rd� m�skunla��b yeni k�ndl�r sal�rd�lar.19

Köhn� k�ndd�n qopub ayr�lm�� bu 18 para k�nd Z�rdabla birlikd� vahid k�nd icmas� t��kil edirdi. Göründüyü kimi, «tör�m�» k�ndl�rin yaranmas� prosesind� sosial-iqtisadi amill�r, t�s�rrüfat m���uliyy�tind� yaranan d�yi�iklik h�lledici rol oynam��d�r.

�n�n� olaraq tör�m� k�ndl�r «bala», «kiçik», «düz», «a�a��», «yuxar�», «da�», «d�r�», «orta», «ikinci», «yeni» «t�z�», «köhn�», «�ski», «para» v� s. sözl�r qo�maq yolu il� ç�xd�qlar� ilkin �sli k�ndd�n f�rql�ndirilirdi. B�z�n is� �ski (köhn�) k�ndl�rin ondan qopub ayr�lm�� patroniml�r� «para» k�lm�si qo�ulmaqla (�skipara, Üçpara, Be�para, Alt�para, Doqquzpara v� s.) ifad� olunurdu. Bu halda icman�n t�rkib hiss�l�rini �m�l� g�tir�n patron�m qruplar�n say�, yaxud onlar�n t�z� v� ya köhn� olmas� mü�yy�nl��irdi.

H�y�tl�r

Az�rbaycanda özün�m�xsus lokal xüsusiyy�tl�ri il� s�ciyy�l�n�n �n�n�vi ya�ay�� m�sk�nl�rinin bu v� ya dig�r tipinin formala�mas�nda t�bii-co�rafi ��raitin (�razinin topoqrafik qurulu�u, in�aat material� ehtiyatlar�) v� sosial-iqtisadi amill�rin (�halinin t�s�rrüfat m���uliyy�ti, maddi v� m�d�ni-texniki h�yat s�viyy�si, xalq memarl�q �n�n�l�ri v� s.) mühüm rolu oynam��d�r.

M�sk�nl�rin sosial qurulu�una v� t�rkib hiss�l�rinin s�ciyy�sin� xüsusil� �halinin t�s�rrüfat m���uliyy�ti (�kinçilik, maldarl�q, ovçuluq, ba�ç�l�q, baramaç�l�q, v�t�g� bal�qç�l���, ticar�t, n�qliyyat, s�n�tkarl�q, s�naye istehsal� v� s.) ciddi t�sir göst�rmi�dir. Bu c�h�td�n Az�rbaycan�n da�, da��t�yi v� düz�n (aran) m�skunla�ma �razil�rind�ki ��h�r v� k�ndl�r f�rdi h�y�tl�rin s�ciyy�sin� gör� bir-birind�n xeyli d�r�c�d� f�rql�nirdi. M�sk�nl�rin qurulu�una sosial-iqtisadi amill�rin h�lledici t�siri k�nd v� oba tipli m�sk�nl�rd� deyil, habel� ��h�r v� ��h�r tipli q�s�b�l�rd� d� ayd�n n�z�r� çarp�rd�.

F�rdi ya�ay�� v� t�s�rrüfat tikilil�rini, habel� ba�-dirrik sah�sini �hat� ed�n f�rdi h�y�tl�r20 ya�ay�� m�sk�nl�rinin daxili qurulu�unda ba�l�ca yer tutmu�dur. �slind� oturaq �haliy� m�xsus olan m�sk�nl�r �traf� möhr�, da� v� ya k�rpiç bar�, ç�p�r, yaxud aradoldurma hasarla dövr�l�nmi� qapal�, yaxud da aç�q tipli h�y�tl�rd�n ibar�t olmu�dur.

H�r bir m�sk�n növü özun� m�xsus torpaq fonduna malik idi. XIX �srin sonlar�nda Yeli-zavetpol (indiki G�nc�) quberniyas�nda dövl�t k�ndl�rind� 58895 tüstü vahidi v� ya h�y�t ol-mu�dur. Onlar�n 944253 desyatin torpaq pay� vard�. Ba�qa sözl�, h�r h�y�t� orta hesabla 16,03 desyatin torpaq sah�si dü�ürdü. Bak� quberniyas�n�n dövl�t k�ndl�rind� is� 70584 h�y�tin 1103421 desyatin torpa�� vard�. Burada h�r bir tüstü vahidin� orta hesabla 15,63 desyatin torpaq pay� dü�ürdü. Zaqatala dair�sind� 14.573 h�y�tin 131.317 desyatin torpaq sah�si vard� v� h�r ail�y� 9,01 desyatin torpaq pay� dü�ürdü.21

Az�rbaycan�n relyef ��raitind�n, �halinin t�s�rrüfat m���uliyy�tind�n v� dig�r sosial-iqtisadi amill�rd�n as�l� olaraq, h�y�tyan� sah�l�r müxt�lif forma, ölçü, h�cm v� t�rkib hiss�l�rin� malik olmu�dur. ��h�r v� k�nd h�y�tl�rinin �ks�riyy�ti düzbucaql� formaya malik olsa da, bununla yana��, formas�z, çoxkünclü, girintili-ç�x�nt�l� mülkl�r� d� rast g�linirdi.

Az�rbaycan�n aran v� da� k�ndl�rind�ki h�y�tl�r forma v� t�rkib etibaril� bir-birind�n f�rql�nirdi. Aran k�ndl�rind� m�skunla�ma sah�sinin geni� olmas� üzünd�n h�y�tl�r mü�yy�n forma k�sb etdiyi halda, da� k�ndl�rind� h�y�tl�r dar�sqal olmaqdan �lav�, h�m d� yerin topo-qrafik qurulu�u il� �laq�dar olaraq, qeyri-mü�yy�n forma k�sb edirdi. H�tta torpaq sah�sinin q�tl��� üzünd�n s�rt mailiy� malik olan da� yamac�nda sal�nm�� b�zi k�ndl�rd� h�y�t anlay��� öz mahiyy�tini d�yi�ib alt c�rg�d�ki qon�unun dam� il� �v�z olunurdu.

Page 109: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

108

K�ndli h�y�tl�ri n�inki forma c�h�td�n, habel� h�cm etibaril� d� bir-birind�n seçilirdi. Bel� ki, h�y�t sahibinin iqtisadi v�ziyy�tind�n v� t�s�rrüfat m�i��tinin s�ciyy�sind�n as�l� olaraq, onlar�n ölçül�ri müxt�lif idi. Varl� ail�l�rin t�s�rrüfatlar� böyük oldu�undan onlar�n h�y�tl�ri d� geni� sah�ni �hat� edirdi.

K�ndli h�y�tl�ri t�kc� ictimai t�b�q�l�rin sosial-iqtisadi v�ziyy�tin� gör� deyil, habel� m�skunla�ma �razisinin t�bii-co�rafi v�ziyy�tin� gör� d� bir-birind�n f�rql�nirdi. Bel� ki, da� k�ndl�rin� nisb�t�n aran v� da��t�yi m�sk�nl�rd� istifad�y� yararl� torpaq sah�sinin bollu�u h�y�tl�rin nisb�t�n geni� sah�ni �hat� etm�sin� t�sir göst�rmi�dir. M�s�l�n, Naxç�van bölg�sinin düz�n k�ndl�rind� �ks�r h�y�tl�rin sah�si 20x30 m v� ya 40x80 m aras�nda idis�, da� k�ndl�rind� f�rdi h�y�tl�rin sah�si 10x20 m v� 30x40 m hüdudlar�na çat�rd�. Da� k�ndl�rind� b�z�n 10x10 m h�cmind� olan kiçik h�y�tl�r� d� rast g�linirdi.22

Da� k�ndl�rind� h�y�tl�rin kiçik h�cmd� olmas� v� ya h�y�tyan� sah�nin tamam olma-mas� fakt� t�kc� Az�rbaycan üçün deyil, h�mçinin, Ümumqafqaz s�ciyy�si da��m��d�r.23

F�rdi h�y�tl�rin h�cm etibar� il� müxt�lif ölçül�rd� olmas�nda �halinin t�s�rrüfat m���uliyy�ti d� mühüm rol oynam��d�r. K�nd �halisinin �kinçi v� maldar qruplar�n�n h�y�tl�rin� nisb�t�n kustar s�n�tkarlar�n (misg�r, dülg�r, dabbaq, toxucu, d�mirçi v� s.) h�y�ti xeyli kiçik olurdu. M�s�l�n, Girdiman v� Pirsaat çaylar�n�n yuxar� hövz�sini �hat� ed�n Da�l�q �irvan�n t�bii ��raiti intensiv �kinçilik v� maldarl�q üçün az �lveri�li oldu�undan, burada h�y�tyan� torpaq sah�l�ri xeyli kiçik idi. Bu s�b�bd�n d�, da� k�ndl�rinin �halisi ya�ay�� ehtiyaclar�n� t�min etm�k m�qs�dil� müxt�lif pe�� v� s�n�t növl�ri (��rbafl�q, �altoxuma, xalçaç�l�q, misg�rlik, z�rg�rlik, d�mirçilik, nalb�ndlik, dabbaql�q, s�rracl�q, dülg�rlik, xarratl�q, kömürbasma, da�-yonma v� s.) il� m���ul olurdu.24 Ab�eronda �halinin yay f�slind� d�niz sahili ba�lara köçm�si �n�n�si buradak� h�y�tl�rin kiçik h�cmd� formala�- mas�na öz t�sirini göst�rmi�dir.25

�halinin t�s�rrüfat m�i��ti n�inki h�y�tl�rin h�cmin�, habel� onlar�n t�rkibin� d� t�sir göst�rmi�dir. Bir qayda olaraq, suvarma suyu çat��mayan v� maldarl�qla m���ul olan k�ndli ail�l�rinin h�y�tind� �kin-dirrik sah�si olmurdu. Bel� h�y�tl�rd� t�s�rrüfat-m�i��t bölm�si nisb�t�n geni� sah�ni �hat� edirdi. Çünki maldarl�q t�s�rrüfat� tövl�, a��l, p�y�, küz, göy�baxan, samanl�q, quraql�q, talvar v� s. kimi bir s�ra t�s�rrüfat tikilil�rinin olmas�n� t�l�b edirdi.

Kustar s�n�t istehsal�na malik k�ndl�rd� h�y�tl�rin t�rkibind� ayr�ca istehsal bölm�sinin olmas� labüd idi. Bu is� h�min h�y�tl�rd� emalatxana v� anbar tipli bir s�ra yard�mç� t�s�rrüfat tikilil�rinin in�a edilm�si z�rur�tind�n ir�li g�lirdi. M�lum oldu�u kimi, f�rdi h�y�t daxilind� bu v� ya dig�r pe�� (s�n�t) növün� aid emalatxana, karxana, ticar�t dükan� v� s. tikilil�rin olmas� ustan�n i�ini xeyli yüngüll��dirirdi. Bel� halda usta i� prosesind� ist�diyi vaxt ail� üzvl�rinin köm�yind�n istifad� ed� bilir, istehsal al�tl�ri v� vasit�l�ri h�mi�� ail�nin n�zar�ti alt�nda olur, ustan�n material axtar�b tapmas�na vaxt imkan� yaran�rd�.

Baramaç�l�qla m���ul olan k�ndli h�y�tl�rind� is� «g�rlik» v� ya «tumcarl�q» adlanan ba� bölm�si nisb�t�n geni� sah�ni tuturdu.

�kinçilik v� ba�ç�l�qla m���ul olan k�ndli h�y�tl�ri geni� ya��ll�q bölm�si il� seçilirdi. XIX �sr v� XX �srin �vv�ll�rind� Az�rbaycan�n �ks�r bölg�l�rind� k�ndli h�y�tl�ri

m�i��t-t�s�rrüfat v� �kin-zira�t bölm�sin� malik idi. H�y�tin m�i��t bölm�si etnoqrafik �d�biyyatda çox vaxt «in�aat bölm�si», �kin-zira�t bölm�si is� «ya��ll�q» adlan�rd�.

M�i��t bölm�sinin t�rkibin� ya�ay�� binas�, t�s�rrüfat tikilil�ri v� istehsal-m�i��t i�l�rinin icra edildiyi «e�ik» daxil idi.26

F�rdi h�y�tl�rin m�i��t bölm�si sabit mövqey� malik olmay�b, h�y�tin müxt�lif s�mtini t��kil edirdi. Bu s�b�bd�n d� h�y�tin ümumi plan qurulu�unda ya�ay�� evi v� t�s�rrüfat tikilil�ri yerl��m� v�ziyy�tin� gör� müxt�lif s�ciyy� k�sb edirdi.

Çox vaxt ya�ay�� evi bilavasit� h�y�tin küç� s�mtind� yerl��irdi. Bel� halda evin arxa v� ya k�ll� divar� küç�y� bax�rd�. Bunun say�sind�, ad�t�n, evin daxili f�zas� küç�nin tozlu ha-vas�ndan v� k�nar, nam�hr�m n�z�rd�n qorunurdu. Dig�r t�r�fd�n d�, h�y�tyan� sah�nin iç�risind� yerl���n t�s�rrüfat tikilil�ri il� daxili �laq� gücl�nirdi.

�kinci halda ya�ay�� binas� h�y�tyan� sah�nin daxilind�, t�s�rrüfat tikilil�ri (quraql�q, alt�aç�q, tövl�, p�y�, q�h�l v� s.) is� bilavasit� h�y�tin küç� s�mtind� tikilirdi.

Üçüncü halda ya�ay�� evi t�s�rrüfat binalar� il� birlikd� eyni c�rg�d�, h�y�tin küç�

Page 110: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

109

s�mtind� yerl��m�kl�, onlar�n arxas� küç�y� bax�rd�. Bel� planla�d�rmada t�s�rrüfat binalar� evd�n aral� tikilir v� ev il� onlar�n aras�nda «alaqap�» adlanan darvaza yerl��irdi.

B�z�n is� t�s�rrüfat tikilil�ri ev� biti�ik olurdu. Bel� halda evin yax�nl���nda, h�y�t hasa-r�nda ayr�ca darvaza qurulurdu.

�kim�rt�b�li ya�ay�� binas�na malik h�y�tl�rd� evin birinci m�rt�b�si t�s�rrüfat v� mal tövl�si m�qs�dl�ri üçün ayr�l�r, ikinci m�rt�b�nin otaqlar� ya�ay��-m�i��t m�qs�dil� istifad� ol-unurdu. Bel� olan t�qdird� ikinci m�rt�b�nin alt�nda h�y�t� daxil olmaq üçün darvaza düz�ldilirdi.27 Bu halda ya�ay�� v� t�s�rrüfat binalar�n�n arxa divar� eyni zamanda küç� bar�s�n� �v�z edirdi. Keçmi�d� izafi tikinti x�rcl�rin� yol verm�m�k m�qs�dil� bu t�crüb�d�n geni� istifad� olunmu�dur. H�min �n�n� indi d� özünün �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�dir. Bir qayda olaraq, bel� h�y�tl�rd� evin s�mti küç�y� deyil, h�y�t� bax�rd�. Bu is� ail�nin ev-m�i��t h�yat�n�n nam�hr�m n�z�rd�n iraq olmas�, küç�d� �m�l� g�l�n tozlu havan�n m�nzil� yay�lmas�-n�n qar��s�n� almaq v� h�y�tyan� t�s�rrüfatla s�x �laq� yarad�lmas� saxlamaq m�qs�di güdürdrü.

B�zi k�ndl�rd� evin m�i��t bölm�sinin h�y�tin müxt�lif s�mtini, o cüml�d�n onun m�rk�zini t��kil etm�si hallar�na da t�sadüf edilirdi.

Ad�t�n, h�y�tdaxili bölm�l�r («tayal�q», «e�ik», «ocaql�q», «t�ndirxana» «bostan», «dir-rik», «ba�ça» v� s.) bir-birind�n ç�p�r, tapan, çubuq-hörm� v� s. kimi arak�sm�l�rl� t�crid ol-unurdu. H�y�tin ba�, bostan, t�r�v�z �kini yerl���n ya��ll�q sah�si çox vaxt «�kin-dirrik» v� ya «zira�t» bölm�si adlan�rd�.

K�nd tipli m�sk�nl�rd�, ad�t�n, h�y�tin m�i��t bölm�sind� ev heyvanlar�n�n saxlanmas� üçün müvafiq yer ayr�l�r v� arak�sm� vasit�sil� ba�qa bölm�l�rd�n t�crid edilirdi. H�y�tin bu hiss�si çox vaxt «mal m�hl�si» d� adlan�rd�.28 Heyvanlar�n saxlanmas� v� yeml�nm�si il� �laq�dar h�min bölm�d� p�y�, tövl�, vana, k�r�sk�, a��l, küz, talvar, samanl�q v� s. tikilirdi. «Mal m�hl�si», �sas�n, h�y�tin giri� qap�s� s�mtind� yerl��irdi.

H�y�tin m�i��t bölm�sinin xeyli hiss�sini tutan «e�ik» çox vaxt bilavasit� ya�ay�� binas�-n�n qar��s�nda yerl��m�kl�, �kin-zira�t bölm�si il� eyvan aras�nda orta mövqe tuturdu. E�ikd�n, h�mçinin, isti mövsümd� «aç�q m�tb�x» kimi d� istifad� olunurdu. Çox vaxt aç�q yay m�tb�xi a�ac v� ya meyn� kölg�sind� yerl��irdi. T�ndir v� aç�q ocaq yay m�tb�xinin �sas ünsürl�rini t��kil edirdi.

M�i��t bölm�sind�, h�mçinin, quraql�q, alt�aç�q, kümxana, k�ndi, tax�l quyusu, anbar, god v� s. yerl��irdi.

Ba�ç�l���n inki�af etdiyi k�ndl�rd� çox vaxt �kin-zira�t bölm�si eyvana biti�ik oldu�un-dan e�ik evin h�y�t qap�s�na yax�n s�mtd� yerl��irdi. Bel� planla�d�rma h�y�tyan� torpaq sah�sind�n q�na�tl� istifad� etm�y� imkan verirdi.

H�y�tl�rin ba�-dirrik bölm�si ba�, g�rlik, xiyaban, tumcar adlanmaqla müxt�lif növ meyv� (alma, armud, xurma, gaval�, f�nd�q, �abal�d, üzüm v� s.), t�r�v�z (so�an, ke�ni�, reyhan, �üyüd, turp, sar�msaq, bad�mcan, pomidor v� s.) v� bostan (yemi�, qarp�z, xiyar v� s.) bitkil�ri yeti�dirilirdi.

Suvarma �kinçiliyinin inti�ar tapd��� çayboyu v� arxboyu ya�ay�� m�sk�nl�rind� h�y�tl�rin ya��ll�q bölm�si, ad�t�n, meyv� ba��ndan �lav� t�r�v�z-bostan �kini sah�sini �hat� edirdi. Bu �n�n�y� indi d� ciddi �m�l olunmaqdad�r. Ba�-bostan sah�sin� malik h�y�tl�rd� h�min bölm� çox vaxt ümumi h�y�tyan� torpaq sah�si il� birlikd� hasara al�n�rd�.

T�s�rrüfat tikilil�rinin h�y�t daxilind� mövqeyi h�y�tyan� sah�nin ba�ç�l�q v� bostanç�l�q üçün n� d�r�c�d� istifad� edilm�sind�n as�l� idi. Ba�qa sözl�, h�y�t daxilind� a�ay�� v� t�s�rrüfat tikilil�rinin s�x �laq�si relyefl� yana��, h�m d� �halinin m���uliyy�ti il� ba�l� olmu�dur.

Aran (düz�n) k�ndl�rind� h�y�tl�rin ya��ll�q bölm�sind�, h�mçinin, bulan�q çay, arx su-yunu durultmaq üçün qo�a v�ziyy�td� torpaq hovuz («höyüt») düz�ldilirdi.

H�y�tdaxili bölm�l�r (m�i��t, �kin, e�ik, ocaql�q, mal m�hl�si v� s.) bir-birind�n çox vaxt arak�sm� vasit�sil� ayr�l�rd�. Bu hal ba�l�ca olaraq, oturaq �kinçi v� maldar k�ndl�r üçün s�ciyy�vi olmu�dur. Elat obalar�nda, ad�t�n, ya��ll�q, xüsusil� �kin-zira�t bölm�si olmur, m�i��t bölm�si is� maldarl�q t�s�rrüfat� üçün n�z�rd� tutulan tikilil�rl� m�hdudla��rd�. Bu tikilil�rin çoxu (p�y�, a��l, küz, göy�baxan v� s.), q��laqda, arxac is� yaylaqda, h�m d� ya�ay�� evinin (qazma, alaç�q v� s.) bilavasit� qar��s�nda v� ya ona biti�ik in�a edilirdi. H�y� hüdudlar� o q�d�r

Page 111: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

110

d� bilinm�y�n q��laq v� yataqlarda çobanlar�n ya�ay�� evl�ri el� s�mtl��dirilirdi ki, onlar�n qap�-lar� qoyun damlar�na do�ru yön�lirdi. Bunun say�sind� qoyunçuluq t�s�rrüfat� daim çoban�n n�zar�t alt�nda saxlan�l�rd�.

Q��laq v� yaylaqlarda h�r bir oban�n örü�-otlaq sah�sinin hüdudlar� q�ti mü�yy�n ol-unub, «otaras�» v� ya «oyuq» adlanan m�rzl� bir-birind�n ayr�l�rd�.29 Bir sözl�, elat obalar�nda ya�ay�� v� t�s�rrüfat tikilil�rinin �traf�na hasar v� ya ç�p�r ç�kilmirdi. Bel� halda onlar «aç�q h�y�t» tipi t��kil edirdi. Q.T.Qaraqa�l� Kiçik Qafqaz bölg�sind� da� k�ndl�rini mü�ahid� n�tic�sind�, bel� bir q�na�t� g�lir ki, ayr�m m�sk�nl�rinin inki�af�n�n ilkin m�rh�l�l�rind�, y�ni torpaq üz�rind� icma mülkiyy�tinin h�l� d� mövcud oldu�u dövrd� h�y�tl�r hasara al�nm�rd�.30 Bu s�b�bd�n d�, hasars�z (ç�p�rsiz) h�y�t, bir qayda olaraq, «e�ik» adlan�rd�. Ümumiyy�tl�, keçmi�d� Az�rbaycan�n da� k�ndl�rind� h�y�tl�rin hasarla �hat� edilm�si hallar�na az t�sadüf edilirdi.

Etnoqrafik materiallardan anla��ld��� kimi, XIX �sr v� XX �srin �vv�ll�rind� Az�rbaycanda poligen s�ciyy�li m�sk�nl�r üstünlük t��kil etmi�dir. Bel� k�ndl�r qan qohumu olmayan ayr�-ayr� patronimik qruplara m�xsus m�h�ll�l�rd�n ibar�t olmu�dur. M�lum oldu�u kimi, patronimiya böyük ail�l�rin bölünüb parçalanmas� n�tic�sind� yaranm�� qan qohumlar�n-dan ibar�t bir neç� böyük v� kiçik ail�d�n t���kkül tap�rd�. Böyük ail�d�n ayr�l�b müst�qil t�s�rrüfat vahidin� çevril�nd�n sonra evli qarda�lar bir-birind�n çox da uzaqla�m�r, özl�rinin keçmi� iqtisadi, ictimai v� m�n�vi �laq�l�rini qoruyub saxlay�rd�lar.31 Ad�t�n, eyni patronimi-yaya daxil olan qan qohumlar�ndan ibar�t ail� vahidl�ri �qr�ba, n�sil, toxum, ata u�a��, külf�t, xizan, tabun, çil�k v� s. adlan�rd�. Keç�n �srin ortalar�nda Zaqatala mahal�nda olmu� A.F.Poserbski yaz�rd� ki, «h�r bir toxum sanki bir ümumi ail�dir».32 Ayr�mlar aras�nda uzun müdd�t etnoqrafik mü�ahid�l�r aparm�� Q.T.Qaraqa�l� ayr�m qocalar�n�n bel� bir ifad�sini xat�r-lad�rd�: «Bir m�hl�d� olanlar�n ham�s� bir çil�kdir, y�ni bir kökd�n, bir n�sild�ndir».33

Az�rbaycan k�ndl�rind� m�h�ll�l�r �ks�r hallarda patronimiyan�n �sas�n� qoyan ilk �cdad�n ad� il�, b�z�n d� pe��, s�n�t �lam�ti �sas�nda adland�r�l�rd�. M�s�l�n: Qazax rayonunun Qu�çu Ayr�m k�ndi 7 çil�kd�n (Ellazl�, C�bray�ll�, Qo�all� (Muradl�), Mah�cl�, C�rdaxanl�, T�b�rli, �ahmuradl�)34, �irvanda Zarat k�ndi h�r birind� bir «atau�a��» olan 8 t�b�d�n (S�mh�li, X�d�rl�, S�m�dli, Zamanl�, Ar�qlar, Dada�l�, �mam�lili, Z�rb�lili), Çayl� k�ndi 6 obadan (Qara-ismay�ll�, Niyazl�, Hac�m�mm�dli, Q�hirli, Qululu, Qas�ml�)35, Mu�andak� Muradb�yli k�ndi 5 �qr�badan (Da�d�l�, Qaracal�, �bili, Mustafal�, Novruzlu) ibar�t idi.36 ��ki rayonunun Yuxar� Köynük k�ndind� m�h�ll�l�rin ad�n� bildirm�k üçün patronimiyan�n �sas�n� qoyan ��xsin ad�na «u�a��» istilah� qo�ulurdu. Burada Müdh�ddin u�a��, Axund u�a��, �ahmurad u�a�� m�h�ll�l�ri indi d� mövcuddur.37 Naxç�vanda ��rur rayonunun Mu�anc�q k�ndi üç tayfadan (Çölm�kçi, �r-zal�, M���dim�mm�dli) ibar�t olmu�dur.38 Ab�eronun q�dim k�ndl�rind�n say�lan �mircan k�ndind� müxt�lif n�sil (��rifli, ��x N�c�fli, �sf�ndiyarl�, Bünyadl�, H�s�nli, Tanr�verdili, Sulta-nabadl�, Cozal�lar, Muradl�, Ta��l�, �ükür-�lili, Telemxanl�, Davudb�yli v� D�mirqayal�) ad�n� da��yan 14 m�h�ll� qeyd� al�nm��d�r.39 A�cab�di rayonunun Hüsülü k�ndi iki n�slin (Köç�ril�r, A�am�mm�dli) m�skunla�mas� n�tic�sind� yaranm��, �mi�li rayonunun Köp�ktala k�ndi is� üç n�sl� (P�nahl�, Tal�bxanl�, ��mm�dli) m�nsub idi. 40 Bu k�ndl�rd�ki m�h�ll�l�r h�min n�sill�rin ad�n� da��y�rd�.

M�lum oldu�u kimi patronimiya üçün tarix�n t�s�rrüfat birliyi s�ciyy�vi olmu�dur. Pa-tronimiya üzvl�ri torpaq vergisi verm�kl�, torpaqdan v� sudan, otlaq v� ç�m�nlikl�rd�n icma qaydas�nda istifad� edirdil�r. Onlar k�nd t�s�rrüfat� v� ev-m�i��t i�l�rind�, icma mük�ll�fiyy�tl�rinin yerin� yetirilm�si, tikinti üçün a�ac t�darükü, ev tikm�k, tax�l s�pini, y���m�, döyümü, ot çal�m� zaman�, suvarma arxlar�n�n t�miri vaxt� v� s. i�l�rd� bir-birin� yax�n-dan, t�m�nnas�z köm�k edirdil�r. �kin-�um i�l�rind� çox vaxt onlar öz xüsusi �m�k al�tl�rini birl��dirir, «kotan birliyi», «�vr�z», «ortaql�q», «��riklik» v� s. ad� il� b�lli olan qar��l�ql� yard�m formalar�ndan istifad� edirdil�r.

P.N.Yoqodinski Bak� q�zas�n�n Pir�k��kül k�ndind�ki patronimik qruplar�n t�s�rrüfat birliyi m�s�l�sin� toxunaraq qeyd edir ki, bu k�ndd� icma torpa�� k�ndin dörd m�h�ll�sin� uy-�un olaraq dörd yer� bölünür.41 D.L.Kistenev L�nk�ran q�zas�nda icma torpa��n�n ayr�-ayr� qo-hum qruplar aras�nda bölündüyünü yaz�rd�.42 Patronomiya üzvl�rind�n birin� b�db�xtlik,

Page 112: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

111

xo�ag�lm�z hadis� üz verdikd� ham� buna ��rik ç�x�r v� onu sanki öz ba��na g�lmi� hadis� hesab edirdi. Ail�l�rd�n birin� maddi ziyan d�ydikd� (m�s�l�n, evi yanark�n, heyvan� it�rk�n v� s.) patronimiya üzvl�ri ona yard�m edib m�rh�m�t göst�rirdi.43

Patronimiya üçün m�n�vi-ideoloji birlik d� s�ciyy�vi idi. K�ndin h�r bir patronimik m�h�ll�sinin «gimg�» adlanan öz y���ncaq, söz-söhb�t yeri vard�. H�tta b�z�n h�r bir patronimi-yan�n özünün ayr�ca etiqad v� p�r�sti� yeri-piri, ibad�t yerl�ri, m�scid v� q�biristanl�q sah�si var idi. Haz�rda m�h�ll�l�rin say� q�d�r pirl�ri v� q�biristanl�qlar� olan k�ndl�r h�l� d� qalmaqdad�r. M�s�l�n, Quba rayonunun D�r� Çiçi k�ndinin sakinl�ri ölül�rini öz k�ndl�rind� deyil, S�rt Çiçi q�biristanl���nda basd�r�rlar. Bu onu göst�rir ki, D�r� Çiçi �halisinin ilk m�sk�ni S�rt Çiçi k�ndi olmu�dur.44 Onlar öz ya�ay�� yerl�rini d�yi�s�l�r d�, ideoloji birlikl�rini qoruyub saxlam��lar.

Patronimiyan�n m�n�vi birliyi özünü keçmi�d� bütün Qafqaz regionunda geni� yay�lm�� v� «qisas» ad� il� b�lli olan qan intiqam� m�s�l�sind� d� büruz� verirdi. M�lum oldu�u kimi, pa-tronimiya üzvl�rinin bir-birinin m�nafeyini qorumas� («qanl�l�q») keçmi�d� bütün Qafqaz xalqlar�na xas olmu�dur. Bu ad�t, h�mçinin, xalq�m�z�n m�i��tind� uzun müdd�t qalm��d�r. Pa-tronimiya daxilind� anla��lmazl�qlar ba� verdikd�, ad�t�n, n�slin a�saqqal� bu mübahis�l�ri yol-una qoyurdu. Qanl�lar ayr�-ayr� patronimiya üzvl�ri olduqda, bir qayda olaraq, onlar� h�r iki pa-tronimiya a�saqqallar�n�n i�tirak� il� bar��d�r�rd�lar. Bu cür bar���q m�hl� v� ya k�ndin ümumi camaat meydan�nda h�ll edilirdi.

K�nd meydan�, ad�t�n, k�ndl�rin ortas�nda yerl��ir v� k�ndaras� daxili yollar�n çoxu bu-rada qovu�urdu. M�scid, bazar, x�rdavat v� q�ssab dükanlar� h�min meydan�n �traf�nda yerl��irdi. Göründüyü kimi, ya�ay�� m�sk�nl�rinin daxili qurulu�u, onlar�n t�rkib hiss�l�ri t�kc� m�h�ll� v� f�rdi h�y�tl�rd�n ibar�t olmay�b, h�mçinin, �halinin sosial-iqtisadi h�yat� il� ba�l� bir s�ra ictimai yerl�r d� �hat� edirdi.

Patronimiyan�n m�n�vi birliyi özünü nigah münasib�tl�rind� d� göst�rirdi. Keçmi�d� çox vaxt cavanlar�n qohum qruplar daxilind� evl�nm�sin�, ba�qa sözl�, endoqam nigahlara üstünlük verilirdi. Ba�qa n�sild�n g�tiril�n g�lin «yad q�z�» say�l�r v� o, böyük ail�d� araya «kösöv at�r»d�.45 Bununla yana�� keçmi�d�, Az�rbaycan�n ��h�r v� k�ndl�rind� ekzoqam nigahlar da geni� yay�lm��d�. El� z�rb-m�s�l� çevrilmi� «yax��n� özg�y� verm�zl�r-heyifdir, pisi özg�y� verm�zl�r-eyibdir» k�lam� bunu ayd�n göst�rir.

T�dqiq edil�n dövrd� t�kc� Az�rbaycan k�ndl�ri deyil, h�m d� ��h�rl�r patronimik m�h�ll�l�r� bölünmü�dü. Bel� bir dig�r bölgü keçmi�d� ��h�rl�rin idar� olunmas�n� da nisb�t�n asanla�d�r�rd�. Bak�, G�nc�, �amax�, �u�a, Naxç�van v� dig�r iri ��h�rl�rin m�h�ll� bölgüsünü xat�rladan patronimik adlar indi d� qalmaqdad�r.

�halinin müxt�lif ictimai t�b�q� v� sosial qruplar�n�n ayr�-ayr� m�h�ll�l�rd� m�skunla�mas�, n�inki Az�rbaycan, h�mçinin, Ümum��rq s�ciyy�si da��m��d�r. ��h�r �halisinin m���uliyy�t növü, etnik v� ya etnoqrafik qrup m�nsubiyy�ti, habel� onlar�n m�skunla�ma mövqeyi v� s. n�z�r� al�naraq ��h�r m�h�ll�l�ri müxt�lif adlar da��m��d�r. M�s�l�n, keçmi�d� �amax� ��h�ri �r�bl�r, �rd�billi, D�r�m�hl�, Cilam�hl�, �maml�, A�ç�lar, �eyxzahirli, �eyxna-mazl�, Sar� torpaql�, �ap�rl�, Yuxar� qala v� b. adlar il� on be� m�h�ll�y� bölünürdü.46 G�nc� ��h�rind� Ozanlar, Ba�banlar, ��rbaflar, Z�rrabi, Toyuqçular v� s. Nuxada (indiki ��kid�) ��rbaflar, Dabbaqlar, Duluzlar, �fqanlar v� s. m�h�ll�l�r mövcud olmu�dur.47 H�r m�h�ll�d� çox vaxt ayr�ca m�hl� m�scidi, hamam, m�dr�s� v� bu kimi ictimai v� dini s�ciyy� da��yan binalar olurdu. Ad�t�n, ictimai binalar, ya kompleks hal�nda m�h�ll�nin m�rk�zi hiss�sind�, ya da onun müxt�lif yerl�rind� ayr�-ayr�l�qda yerl��irdi. M�h�ll� m�scidl�ri yaln�z dini ayinl�rin icra olunmas� üçün deyil, eyni zamanda, bir s�ra ictimai v� m�d�ni t�dbirl�rin h�yata keçirilm�si m�qs�dil� d� istifad� olunurdu. Buna uy�un olaraq, ad�t�n, m�scid m�h�ll�nin h�r t�r�fi il� �laq�si olan sah�d� yerl��ir v� onun qar��s�nda kiçik meydança olurdu. Meydança �traf�nda m�scidd�n ba�qa bulaq, hovuz, kölg�li a�aclar, b�zi hallarda is� m�dr�s� binas� yerl��irdi.

M�h�ll� m�scidl�ri, ad�t�n, bu v� ya dig�r m�h�ll�nin ad� il� adland�r�l�rd�. Bu is� h�min dini binalar�n t�kc� ��h�rin memarl�q simas�n�n formala�mas�nda deyil, h�m d� ümum�n, ayr�-ayr� m�h�ll�l�rin t���kkülünd� onlar�n mühüm rol oynad���n� göst�rir. M�s�l�n, köhn� Bak�n�n «�ç�ri ��h�r» adlanan hiss�sind� m�h�ll�l�rin, dem�k olar ki, ham�s� bu v� ya dig�r m�scidin ad� il� adland�r�l�rd�: Cüm� m�scidi m�h�ll�si, �ah m�scidi m�h�ll�si, M�h�mm�dyar m�scidi

Page 113: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

112

m�h�ll�si, Hac� Qayib m�scidi m�h�ll�si, Hamamç�lar m�scidi m�h�ll�si, S�n�qqala m�scidi m�h�ll�si, Qas�m b�y m�scidi m�h�ll�si, Böyük Qas�m b�y m�scidi m�h�ll�si, ��x �brahim m�scidi m�h�ll�si.48

Bak�n�n «Bay�r ��h�r» adlanan ��hristan hiss�sind� m�h�ll�l�rin meydana g�lm�sind� yuxar�da göst�ril�n amill�rin mühüm rol oynamas� bar�d� H.Sarabski xüsusi olaraq b�hs edir. O, T�z�pir m�scidi m�h�ll�sinin burada ziyar�tgah�n meydana ç�xmas� il�, Hüseynqulu bula�� m�h�ll�sini burada �irin (�it) sulu quyunun a�kar edilm�si il�, M�h�mm�dli m�h�ll�sinin Bak�n�n eyniadl� k�ndind�n maldar �halinin burada m�skunla�mas� il�, Palç�ql� m�h�ll�sinin bu-radak� çök�k çuxurda küç� sular�n�n ax�b lil-palç�q yaratmas� il�, K�rpicbasan m�h�ll�sinin bu-rada çiy k�rpic k�silm�si il� ba�l� adland�r�ld���n� x�b�r verir.49

M�h�ll�l�r� ç�kil�n v� b�zi hallarda yüks�k memarl�q görk�mi il� f�rql�n�n bulaqlar, küç�l�rin ya��ll�q sah�l�ri, da�dö��nm�si v� ba�qa abadl�q t�dbirl�ri ��h�rl�rin ümumi görk�mini xeyli göz�ll��dirirdi. XIX �srin sonlar�nda �amax�n�n t�svirin� h�sr edilmi� bir �d�biyyatda göst�rilirdi ki, ��h�r küç�l�ri üzü hamarlanm�� tavada�larla dö��n- mi�dir.50

H�y�t hasarlar�. T�dqiq edil�n dövrd� h�r bir ail� öz h�y�t sah�sinin dövr�sini ç�p�r v� ya bar� il� hasarlay�rd�. Az�rbaycanda yerli xammal ehtiyat�ndan, �halinin m���uliyy�t növü v� m�i��t t�rzind�n as�l� olaraq, hasarlar�n müxt�lif növü (da�qura, möhr�, qala-bar�, kol ç�p�r, tapan, qar�� (qam��) çit�m�, çubuq-hörm�, çax-çax, aradoldurma v� s.) qeyd� al�nm��d�r.

Da� k�ndl�rind� h�y�tl�rin �traf�na çox vaxt çayda��ndan hörülmü� alçaq bar� ç�kirdil�r. «Da�qura» adlanan bel� bar�n� b�nna deyil, h�r k�s özü hörürdü.51 Qaratikan, böyürtk�n kolluqlar� bol olan da��t�yi, çayboyu ya�ay�� m�sk�nl�rind� k�ndli h�y�tl�rinin dövr�si, �sas�n, «kol» ç�p�rl� ç�p�rl�nirdi. A�ac material� bol olan me��lik �razil�rd� «a�ac» hasar, «çubuq-hörm�» v� ya «t�r�c�» ç�p�r, «çax-çax» v� s. geni� yay�lm��d�.

Düz�n (aran) k�ndl�rind� h�y�tl�rin �traf�n� möhr� v� ya çiy k�rpicd�n hörülmü� bar� il� hasarlay�rd�lar. Alazan vadisi k�ndl�rind� hörgülü bar� «c�bir» adlan�rd�.52

Aran k�ndl�rind� qam�� �sas in�aat material� oldu�undan burada hasar düz�ltm�k üçün qam�� v� qar��dan geni� istifad� olunmu�dur. Bu m�qs�dl� t�z� biçilmi� qam��dan �vv�lc� «tapan» düz�ldirdil�r. Tapan�n möhk�m olmas� üçün qam�� qomlar�n�n ba��n� ç�p v�ziyy�td� �y�r�k xüsusi qaydada bir-birin� keçirirdil�r. Bu s�b�bd�n d� ç�p�rin bu növü el aras�nda «s�nd�rma ç�p�r» adlan�rd�.53 Aran k�ndl�rind� ç�p�r b�z�n bitili qar��dan da düz�ldilirdi. Bu m�qs�dl� yaz ba��, h�l� bitki oyanmam�� qar��n� k�sir v� h�y�tin k�nar� boyunca qaz�lm�� x�nd�yin yum�aq torpaq örtüyü üz�rin� könd�l�n v�ziyy�td� uzad�b üstünü torpaqlay�rd�lar. N�m torpa�a kök salm�� qar�� bu�umlar�ndan t�dric�n pöhr�l�r göy�rib qalx�rd�. Köhn� ç�p�rin aras�ndan boy atan h�min budaqlar bir müdd�td�n sonra s�x ç�p�r hal�na dü�ürdü. El aras�nda buna «bitili ç�p�r» deyilirdi. Bitili ç�p�rin ba�qa bir növü böyürtkan kolundan �m�l� g�lirdi.

��h�r h�y�tl�rinin hasar�, �sas�n, da�, möhr�, çiy v� ya bi�mi� k�rpicl� hörülürdü. Az�rbaycan�n �imal-q�rb bölg�sind� «c�bir» adlanan da� v� ya k�rpic hörgülü h�y�t bar�lar�n� ya�murdan qorumaq m�qs�dil�, onlar�n üstü qam��, kül�� v� ya kir�mitl� maili v�ziyy�td� örtülürdü. H�y�t bar�lar�n�n üstün� b�z�n bi�mi� k�rpic düzülür, yaxud divar�n üstü bal�qbeli formas�na sal�n�b qal�n suvan�rd�.

Me��içi v� me���traf� ya�ay�� m�sk�nl�rind� geni� yay�lm�� «çubuq-hörm�» ç�p�rl�rin müxt�lif növü qeyd� al�nm��d�r. Onlar�n b�zil�ri t�k v� ya qo�a çubuqla ç�p�r�saya�� hörülürdü. «T�pm� ç�p�r» adlanan qom ç�p�r e�m� çubuq qomlar� il� hörüldüyünd�n çox yara��ql� görünürdü.

H�y�t hasarlar�n�n bir növü d� a�as zolalar�ndan düz�ldil�n v� «zobala�» adlanan çax-çax hasardan ibar�t idi. Zobala� hasar düz�ltm�k üçün 4-5 �d�d a�ac zolas� (diametri 9-12 sm) h�y�tin k�nar� boyunca bir-birind�n mü�yy�n m�saf�d� aral� basd�r�lm�� payalara s�yr�m v� ya çubuqla sar�n�b ba�lan�rd�. Az�rbaycan�n bir s�ra bölg�l�rind� bu cür hasar çox vaxt «çax-çax» adlan�rd�. Çax-çax hasarlar�n ba�qa bir növü is� a�ac zolalar�n� h�y�tin dövr�si boyunca basd�r�lm�� yo�un dir�kl�r� d�lib keçirtm� üsulu il� düz�ldilirdi.

Kol ç�p�rl�rin «payal�», «tirli», «x�nd�kli» v� s. olmaqla, müxt�lif növl�ri yaranm��d�. Kol ç�p�r düz�ltm�k üçün h�y�tin dövr�sin� �vv�lc� bir ucu itmil a�ac payalar basd�r�l�r v� onlara qaratikan, böyürtk�n basmas�, göy�m �ax� v� s. tax�l�rd�. Sonra ç�p�rin bay�r t�r�find�n

Page 114: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

113

x�nd�k qaz�l�r v� onun torpa�� ç�p�rin dibin� tökülm�kl� möhk�ml�ndirilirdi. A�ac budaqlar�ndan düz�ldilmi� tirli ç�p�r, �sas�n, me��içi k�ndl�rd� geni� yay�lm��d�. H�y�t qap�s�. H�r t�r�fd�n ç�p�r, hasar v� ya bar� il� dövr�l�nmi� f�rdi h�y�tl�rin xarici

mühitl� �laq�si müxt�lif növ keçid v� qap�lar vasit�sil� h�ll edilmi�dir. XIX �sr v� XX �srin �vv�ll�rind� Az�rbaycan k�ndl�rind� h�y�t� giri� h�r bir ail�nin

iqtisadi tavanas�ndan v� t�s�rrüfat m���uliyy�tind�n as�l� olaraq, t�k v� ya qo�alayl� darvaza, yaxud çubuq, qar��, qam�� v� s. kimi yüngül materiallardan hörülmü� çit�m� qap� vasit�sil� h�ll olmu�dur. Keçmi�d� varl� h�y�tl�rind� darvaza daha geni� yaylm��d�. Bel� qap�lar el aras�nda «alaqap�» da adlan�r.

H�y�t� daxil olub ç�xark�n h�r d�f� darvazan�n a��r taylar�n� aç�b örtm�m�k üçün �ks�r hallarda onun yan�nda, b�z�n d� darvaza laylar�n�n birind� adam keç� bil�c�k balaca qap� qoyulurdu. Buna el aras�nda «ara qap�», yaxud «�l qap�s�» deyilirdi. �l qap�s�, h�mçinin, h�y�tin bir bölm�sind�n dig�rin� keçm�k v� yaxud qon�u h�y�t� gedi�-g�li� yaratmaq m�qs�dil� d� qoyulurdu.

Darvazalar, �sas�n, h�y�t� n�qliyyat vasit�l�rinin (araba, yüklü at, d�v� v� s.) s�rb�st daxil ola bil�c�yi q�d�r geni� v� hündür düz�ldilirdi. �kinçilik, ba�ç�l�q v� maldarl�qla m���ul olan k�ndli ail�l�rinin �ks�riyy�tinin h�y�tin� giri� geni� darvaza vasit�sil� mümkün olurdu.

A�ac darvazalar «dabanl�» v� «asma» olmaqla iki cür düz�ldilirdi. Bunlar�n aras�nda h�ngam� vasit�si il� ç�rçiv� tay�n�n midbar�ndan as�lan darvazalar xüsusi yer tuturdu.

Darvazalar�n daha mür�kk�b qurulu�a malik olub varl� h�y�tl�ri üçün s�ciyy�vi idi. Bu darvazalar h�y�t hasar�n�n münasib yerind� qura�d�r�lm�� dördkünc formal�, ikim�rt�b�li tikilini xat�rlad�rd�. Darvazan�n bürclü alt m�rt�b�si qo�aqap�, üst m�rt�b�si is� iki t�r�f�, b�z�n is� dörd t�r�f� p�nc�r� aç�r�m� olan t�k otaqdan ibar�t düz�ldilirdi. Üst m�rt�b�y� divariçi da� v� ya a�ac pill�k�nl� qalx�l�rd�. Kö�klü darvazal�rn dam� dördsin�li v� yanxanal� çardaqdan ibar�t olurdu. Çarda�a, ad�t�n, taxta v� ya divariçi hörm� pill�k�n qalx�rd�. Kö�klü darvazalar�n ikinci m�rt�b�sind�ki otaq qaraulxana v�zif�si da��y�rd�.

�irvan�n b�zi k�ndl�rind� (Göyl�r, Ça�an, Qu�çu, Sündü, Çuxanl� v� s.) darvaza sütunlar� a�acdan deyil, yonma da�dan hörülüb ucald�l�rd�. Da� sütunlu darvazalar daha çox varl� h�y�tl�ri üçün s�ciyy�vi idi.

��h�rl�rd� h�y�t qap�lar� k�nd darvazalar�ndan bir q�d�r kiçik, lakin ikilayl� olurdu. Ad�t�n, bu qap�lar�n bir v� ya h�r iki t�r�find� oturmaq üçün da�, yaxud k�rpicd�n xüsusi «kürsü» hörülürdü.

H�y�t qap�lar�n�n bay�r üzünd�n, ad�t�n, «taqq�lbab» adlanan qap�döy�n v� minik at�n� ba�lamaqdan ötrü midbar (d�mir halqa) as�l�rd�. Sifari�l� yerli d�mirçil�r� düz�ltdirilmi� yara��ql� d�mir «taqq�lbablar» �m�li v�zif� da��maqdan �lav�, eyni zamanda qap�n�n b�dii t�rtibat�n� tamamlay�rd�. Buna gör� d� keçmi�d� yerli d�mir ustalar� t�r�find�n haz�rlanan taqq�lbablar�n inc� zövql� i�l�nmi� çox müxt�lif formalar�na t�sadüf edilirdi. �imal-��rqi Az�rbaycanda alaqap�lar�n bir qisminin üz�rind� taxtadan k�silmi� simvolik gün�� t�sviri b�rkitm�k d�b hal�n� alm��d�r.

Darvazan� arxadan ba�lamaq üçün onun laylar�n�n orta b�rab�rind� «kilid» adlanan qarmaql� a�ac siyirm� v� ya halqa-c�ft� düz�ldilirdi. Bundan �lav�, h�y�t qap�lar� arxadan divariçi «siyirtm�», yaxud a�ac ling vasit�sil� d� ba�lan�rd�.

Qo�a layl� darvazalardan f�rqli olaraq, alaqap� çox vaxt t�k layl� düz�ldilirdi. Darvaza kimi, alaqap� da h�y�tyan� hasarda ayr�ca, b�z�n d� ikim�rt�b�li ya�ay�� evinin t�rkib hiss�si kimi onun alt�nda düz�ldilirdi. Etnoqrafik materiallar göst�rir ki, ya�ay�� binas�ndan ayr�ca, onun yan�nda qurulmu� alaqap�lar daha geni� yay�lm��d�.

Alaqap�lar�n üstü çox vaxt «yast�», b�z�n d� «ta�» ��klind� düz�ldilirdi. Ta�l� alaqap�lar h�m b�dii t�rtibat�, h�m d� memarl�q görk�mi etibar� il� diqq�ti daha çox c�lb edirdi. Keçmi�d� �silzad� varl� ail�l�rin h�y�tind� çatma ta�l� alaqap�lar daha geni� yay�lm��d�. Bu tip alaqap�lar�n cinahlar�, ad�t�n, k�rpic v� ya da� hörgülü sütun ��klind� qurulurdu.

Ya�ay�� evl�ri

Ev insan�n z�ruri h�yati ehtiyaclar�n� (yem�k, yatmaq, t�hlük�d�n, ya���-ya�murdan,

Page 115: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

114

�axta-borandan qorunmaq, istirah�t etm�k v� s.) öd�m�y� xidm�t ed�n �n mühüm m�i��t vasit�si olmu�dur. �nsan�n �m�li f�aliyy�tinin ilk m�hsullar�ndan olan ya�ay�� evl�ri v� onlar�n müxt�lif tipoloji növl�ri m�hsuldar qüvv�l�rin inki�af s�viyy�si, t�bii-co�rafi ��rait, ictimai münasib�tl�r, ail� formalar�, t�s�rrüfat m�i��ti v� c�miyy�tin, ümum�n, sosial qurulu�u il� üzvi sur�td� ba�l� olmu�dur.

Tarixi-etnoqrafik anlamda ev t�bii v� süni sur�td� düz�ldilmi� m�i��t sah�si, s���nacaq yeri olub, m�hsuldar qüvv�l�rin sonrak� inki�af� n�tic�sind� çox böyük v� mür�kk�b t�kamül yolu keçmi�dir. Yerli in�aat materiallar�ndan s�m�r�li istifad� etm�k yolu il� düz�ldilmi� süni tikilil�rd�n ibar�t olan müxt�lif ev tipl�ri t�kc� insanlar� namünasib hava ��raitind�n (soyuq, �axta, boran, qar, ya���, kül�k, q�zmar gün�� �üas� v� s.) mühafiz� etm�k v� onlar�n t�hlük�sizliyini qorumaq m�qs�di güdm�yib, h�m d� onlar�n �n z�ruri h�yati ehtiyaclar�n� (qida m�hsullar� ehtiyat�n� qoruyub saxlamaq, onlar� emal edib yem�li hala salmaq, yem�k bi�irm�k, çay-çör�k yem�k, yatmaq, dinc�lm�k v� s.) t�min etm�k m�qs�di da��m��d�r.

M�hsuldar qüvv�l�rin inki�af� il� üzvi sur�td� ba�l� olan ya�ay�� evi c�miyy�td� �mlak b�rab�rsizliyinin yaranmas� v� sosial t�b�q�l��m�nin d�rinl��m�sind�n sonra h�m d� sosial göst�riciy�, özünün mük�mm�l memarl�q görk�mi il� nüfuz, �öhr�t r�mzin� çevrilmi�dir.

Az�rbaycanda da� dövrü insanlar� ya�ay�� m�qs�dil� uzun müdd�t t�bii ma�ara, qayaalt� oyuq v� qayalararas� yar�qlar� özl�rin� s���nacaq etmi�l�r. Ya�mur v� soyuq kül�kl�rd�n qorunmaq üçün onlar da�, a�ac �ax�, heyvan d�risi v� vasit�l�rl� qayaaras� yar�q v� qayaalt� oyuqlar�n aç�q sah�l�rini tutmaqla, s���nacaq yerind� özl�rin� m�i��t rahatl��� düz�ltmi�l�r. Bütün bu s�yl�rin say�sind� ilk in�aat v�rdi�l�ri yaranm��, tikinti m�d�niyy�tinin ilk b�sit rü�eyml�ri t���kkül tapma�a ba�lam��d�r. Sonralar ibtidai insan m�sk�nl�ri çay vadil�ri v� ya�ay�� üçün �lveri�li dig�r münbit sah�l�r� yay�ld�qca da�qura, çim, möhr� ev, koma, d�y� v� s.-d�n ibar�t ilk b�sit ev tipl�ri meydana ç�xm��d�r.

Az�x ma�aras�n�n a�el dövrü m�d�ni t�b�q�sind�n a�kar edilmi� da�qura divar qal��� Az�rbaycanda hörgü texnikas�n�n çox q�dim tarix� malik oldu�unu göst�rir. Da�qura hörgü texnikas�n�n meydana g�lm�si in�aat tarixind� ir�liy� do�ru ilk müt�r�qqi add�m olub, hörgülü divar�n yaranmas�na t�kan vermi�dir.

�n�aat materiallar�. Az�rbaycan xalq�n�n �n�n�vi evtikm� m�d�niyy�tind� yerli tikinti materiallar� ba�l�ca yer tutmu�dur. M�lum oldu�u kimi, bu v� ya dig�r ev tipinin formala�mas�nda sosial-iqtisadi amill�rl� yana��, m�skunla�ma �razisinin mövcud in�aat material� imkanlar� h�lledici rol oynam��d�r. M�hz buna gör� d�, tarix�n Az�rbaycan�n h�r bir etnoqrafik bölg�sind� �lalt� in�aat materiallar�n�n s�ciyy�sin� müvafiq olaraq müxt�lif ev tipl�ri formala�- m��d�r. Bununla bel�, ya�ay�� binalar�n�n tipoloji növl�rinin yaranmas�nda �halinin h�yat t�rzi v� �m�k m���uliyy�ti h�lledici rol oynam��d�r. T�s�rrüfat m���uliyy�tinin f�rqli növl�ri: oturaq �kinçilik, köç�b� maldarl�q, ovçuluq, bal�qç�l�q, s�n�tkarl�q v� s. davam etdikc� daimi v� müv�qq�ti (s�yyar) s�ciyy� da��yan müxt�lif ev tipl�ri özl�rinin �m�li-m�i��t �h�miyy�tini qoruyub saxlam��d�r.

Az�rbaycan xalq�n�n in�aat t�crüb�sind� tarix�n bitki (a�ac, qar��, qam��, avar, l��, kül��, saman), gil (möhr�, çiy k�rpic, bi�mi� k�rpic, kir�mit, ka��), da� v� mineral qat���qlar (singir, a� gil, g�c, �h�ng, kir�nc, mineral boyaqlar, �ü��), habel� heyvan m�n��li d�ri, keç� v� s. materiallar�ndan s�m�r�li ��kild� istifad� olunmu�dur. Bu materiallar�n h�r biri istifad� tarixi v� t�tbiq m�qam� (t�m�l, divar, dam, dö��m�, tavan, qap�-p�nc�r�, baca, buxar�, eyvan v� s.) il� f�rql�nir. Bütün bu �n�n�vi in�aat ünsürl�ri z�man�miz�d�k özl�rinin �m�li �h�miyy�tini qoruyub saxlam��d�r.

Bitki m�n��li materiallar�n böyük �ks�riyy�ti, habel� heyvan d�risi v� yundan haz�rlanm�� keç� çox q�dim zamanlardan ba�l�ca örtük material� kimi ibtidai insanlar�n kar�na g�lmi�dir. Qam��, qar��, avar, kül�� h�l� da� dövründ�n ba�layaraq örtük material� kimi çardaq, talvar v� daldalanacaqlarda yax�n keçmi�� q�d�r t�tbiq olunmaqda idi. Sonralar a�ac�n in�aat imkanlar� daha da artm��d�r. O, çubuq, �üvül, k�r�n (tir), dir�k, haça, qoc, p�rdi v� s. m�qs�dl�rl� divar, dam, çardaq, sütun, talvar, taxtaban, qap�, p�nc�r�, ç�rçiv�, n�rdivan, pill�kan v� s. düz�ltm�k üçün i�l�nmi�dir. O, h�tta bir s�ra a�ac konstruksiyal� ev tipl�rinin (c�mqa, ba�dat�, k�rtm�, daxal, alaç�q v� s.) �sas�n� t��kil etmi�dir. �n�aat t�crüb�sind� a�ac, habel�

Page 116: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

115

«k�til» adlanan antiseysmik qur�aq kimi d� i�l�nmi�dir. Bütün bunlardan �lav� keçmi�d� a�acdan, xüsusil� pal�d�n qara öz�yind�n çatma damlarda «taxtapu�» adlanan örtük material� kimi istifad� olunmu�dur.

�n�n�vi in�aat materiallar� aras�nda gil, qum, habel� mineral süxurlar mühüm yer tutmu�dur. Gild�n h�m divar hörgü material� (möhr�, k�rpic), h�m b�z�k t�rtibat� (ka��, k�c, gilab�, suvaq), h�m d� yap��d�r�c� m�hlul mala kimi istifad� olunmu�dur. H�tta q�dim tikilil�rd� gild�n dö��m� örtüyü d� düz�ldilmi�dir.

Tikinti t�crüb�sind� gild�n s�m�r�li istifad�nin �n q�dim v� b�sit vasit�si möhr� olmu�dur. Az�rbaycanda möhr� texnikas� Naxç�van, Mu�an, Mil-Qaraba� v� G�nc�-Qazax düz�nliyind� arxeoloji qaz�nt�lar zaman� h�l� neolit v� eneolit dövrün� aid abid�l�rind�n a�kar edilmi� ya�ay�� v� t�s�rrüfat tikilil�rind� t�tbiq edilmi�dir. Ucuz v� asan ba�a g�ldiyi üçün Az�rbaycan�n düz�nlik bölg�l�rind�, xüsusil�, c�nub �yal�tl�rind� möhr� texnikas� yax�n keçmi�� q�d�r özünün �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�dir.

Eneolit dövründ�n etibar�n gild�n k�rpic düz�ldilm�y� ba�lanm��d�r. Az�rbaycan�n eneolit abid�l�rind� çiy k�rpicin, �sas�n, düzbucaql� formada, h�m d� �n çox 35-40x17-20x9-10, b�z�n is� 50-55x22-25x9 sm ölçül�rd� haz�rland��� qeyd� al�nm��d�r. �liköm�k t�p�sind� apar�lan arxeoloji qaz�nt�lar zaman� abid�nin eneolit t�b�q�sind�n a�kar olunmu� k�rpicl�r düzbucaql� formadad�r.

Çiy k�rpic, �sas�n, samanqat���q palç�qdan haz�rlan�rd�. B�zi abid�l�rd� onun palç���na qum qat�ld��� mü�ahid� olunur. Kült�p�, �omut�p�, Qarat�p�, Töyr�t�p�, Qar�alar t�p�si, Çala�ant�p�, �lanl�t�p� v� b. abid�l�rd�n bu cür düzbucaql� k�rpicl� tikilmi� divar qal�qlar� a�kar olunmu�dur. Sonralar, xüsusil�, Az�rbaycan�n orta tunc dövrü arxeoloji abid�l�rind� (Üz�rlikt�p�, Kült�p�) kvadrat formal� k�rpicl�rin d�b dü�düyü mü�ahid� olunur.

Antik dövrd�n etibar�n Az�rbaycan�n in�aat s�n�tind� bi�mi� k�rpic v� kir�mit (sufal) t�tbiq olunma�a ba�lad��� n�z�r� çarp�r. Müt�x�ssisl�rin fikrinc� q�dim Albaniyada kir�mit istehsal�na ellinizm dövründ� ba�lanm��d�r.54 Q�b�l�d�n 2300 il bundan �vv�l� aid uzunu 75 sm olan yast�, nov��killi v� ikiçat�l� kir�mit növl�ri, e.�. I �sr� aid kvadrat (39x39x5 sm) v� düzbucaql� (39x19x5 sm) formal� bi�mi� k�rpic a�kar olunmu�dur.55 Antik dövrün kvadrat k�rpicl�rinin ölçül�ri ilk orta �srl�rd� v� ondan sonrak� dövrl�rd� d� davam etmi�dir. Lakin bu tip k�rpicl�r� ilk d�f� Sasani dövrü abid�l�rind� t�sadüf edildiyind�n elmi �d�biyyata o, «Sasani k�rpici» ad� il� daxil olmu�dur. Orta �srl�rin sonrak� m�rh�l�rind� bi�mi� k�rpicin ölçül�ri (19-22x19-22x4,5-5 sm) xeyli kiçilmi�dir.56 Bununla bel�, orta �sr tikilil�rind� böyük ölçülü kvadrat k�rpicl�rd�n istifad� olunmas� �n�n�si xeyli müdd�t davam etmi�dir.

Ka��, in�aat material� kimi, ilk d�f� Az�rbaycan�n orta �sr memarl�q abid�l�rind� t�sadüf olunur.

�ü��, h�mçinin, professional memarl�qla ba�l� olub, tikinti i�ind� çox sonralar, son orta �srl�rd� t�tbiq olunmu�dur. �silzad� zad�gan zümr�sin� m�xsus olan ��b�k�li evl�rd�, �sas�n, r�ngli mikro �ü��l�rd�n istifad� olundu�u n�z�r� çarp�r.

G�c, �h�ng, kir�nc yap��d�r�c� (b�rkidici) vasit� olmaq etibar� il� mala v� suvaq material� m�qs�di il� nisb�t�n sonralar, �sas�n, bi�mi� k�rpic v� da� hörgüsünd� t�tbiq olunma�a ba�lanm��d�r. Az�rbaycan�n eneolit dövrü in�aat t�crüb�sind� �h�ng ilk vaxtlar boyaq-b�z�k m�qs�dil� i�l�nmi�dir. Ondan mala m�qs�di il� istifad� olunmas� xeyli sonrak� dövrl�r� t�sadüf edir. Az�rbaycanda �h�ng m�hlulundan haz�rlanm�� �n q�dim mala qal��� h�l�lik antik Q�b�l�d�n (e.�. I �sr) a�kar olunmu�dur.57

Evl�rin tipoloji t�snifat�. Az�rbaycan �razisind� q�dim zamanlardan ba�layaraq �lalt� in�aat materiallar�ndan s�m�r�li istifad� olunmaqla, öz dövrünün m�i��t t�l�bl�rin� cavab ver�n müxt�lif ev tipl�ri t���kkül tapm��d�r. Bunlar�n çoxunu mük�mm�l in�aat texnikas�na malik olan v� daimi s�ciyy� da��yan hörgülü evl�r, az bir hiss�sini is� s�yyar s�ciyy� da��yan yüngül çubuq konstruksiyal� müv�qq�ti ev tipl�ri t��kil edirdi.

Mük�mm�l memarl�q qurulu�una malik daimi (hörgülü) evl�rin t�k v� çoxotaql� olmaqla tarix�n müxt�lif tipoloji növl�ri yaranm��d�r. Bundan �lav�, daimi ya�ay�� evl�ri plan qurulu�una, yerl��m� v�ziyy�tin� v� hündürlük s�ciyy�sin� gör� d� bir-birind�n f�rql�nmi�l�r. M�hz buna gör� d� tarixi t�kamül n�tic�sind� daimi evl�rin yeralt� (kühül, qazma, g�mr�,

Page 117: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

116

p�y�ba��, tövl�-s�ki, qaradam) v� yerüstü (zirz�mili, s�kili, kürsülü, d�kk�lüstü v� m�rt�b�li) olmaqla müxt�lif tipoloji növl�ri formala�m��d�r.

Az�rbaycan�n ayr�-ayr� etnoqrafik bölg�l�rind� �halinin sosial-iqtisadi v� m�d�ni-texniki s�viyy�sinin müxt�lif olmas� üzünd�n �n�n�vi ev tipl�rinin xeyli qismi XIX �srin sonu v� XX �srin �vv�ll�rin�d�k g�lib çatm��d�r.

Arxaik ev tipl�rinin böyük qismi (kühül, qazma, daxma, daxal, da�qura, koma, kolux v� s.) k�nd, xüsusil� d� elat m�i��ti il� üzvi sur�td� ba�l� olub n�sli-q�bil� evl�ri kimi sabitl��mi�d�r. Bunlardan �lav� köç�b� elat m�i��ti çubuq-ç�t�n konstruksiyal� alaç�q tipli ev nümun�l�rini d� mühafiz� edib z�man�miz� çatd�rm��d�r.

Kühül tipli evl�r çox q�dim dövrd� qazma texnikas�n�n meydana g�lm�si n�tic�sind� yaranm��d�r. Böyük torpaq kütl�sini çap�b k�nara ç�xarmaq üçün, ilk növb�d� qazma texnikas�n�n, xüsusil� d� �m�k al�tl�rinin t�kmill��m�si t�l�b olunurdu. Q�dim tarix� malik olan kühüll�rin b�zi nümun�l�ri özl�rinin ya�ay�� v� t�s�rrüfat �h�miyy�tini yax�n keçmi��d�k saxlam��d�r.

M�n�� etibaril� t�bii ma�aralardan tör�mi� kühüll�r öz forma v� qurulu�unu da el� buradan götürmü�dür. T�bii maqara v� suni kühüll�rin tipoloji ox�arl��� da m�hz buradan ir�li g�lmi�dir. Zaman keçdikc� m�i��t v� t�s�rrüfat ehtiyaclar�na müvafiq olaraq kühüll�rin qurulu�u daha da t�kmill��mi�dir.

Az�rbaycanda kühüll�rd�n ibar�t süni tipli ya�ay�� v� t�s�rrüfat tikilil�ri Qobustan yaylas�nda v� Kiçik Qafqazda (Z�ng�zur, Laç�n, Mink�nd, Qalad�r�si, Mi�ni) z�man�miz� q�d�r g�lib çatm��d�r.58 Qobustanda kühüll�rin düzbucaql� v� gird� olmaqla iki formas� qeyd� al�nm��d�r.59

Oturaq h�yata keçilm�si il� �laq�dar olaraq ev tipl�ri daha da inki�af edib t�kmill��mi� v� onlar�n müxt�lif tipoloji növl�ri yaranm��d�r. Tikinti i�ind� yeni-yeni in�aat materiallar�ndan istifad� olunmas� evl�rin yeni tipl�rinin yaranmas� il� n�tic�l�nmi�dir. Neolit v� Eneolit dövründ� ya�ay�� evl�rind� möhr� v� da� (çayda��, layda��, d�nizda��, kötürda�) il� yana��, çiy k�rpic t�tbiq olunma�a ba�lanm��d�r. Evl�rin divar�na iç�rid�n v� çöld�n samanqat���q palç�q mala il� suvaq ç�km�k �n�n�si d� m�hz bu dövrd� meydana ç�xm��d�r. Az�rbaycanda hörgülü divarlara malik da�, möhr�, k�rpic evl�r h�l� neolit dövründ� meydana g�ls� d�, onlar�n geni� yay�lmas� Eneolit dövrün� t�sadüf edir.

Daimi s�ciyy� da��yan hörgülü evl�r istehsal t�s�rrüfat�n�n yaranmas� il� ba�l� olub patriarxal ail� icmalar�na m�xsus idi. Arxeoloji ara�d�rmalardan anla��ld��� kimi, Eneolit q�bil�l�ri bir-birinin yan�nda planla�d�r�lm�� t�kotaql�, nadir hallarda is� ikibölm�li evl�rd� ya�ay�rd�lar. Q�bil�l�r tez-tez t�cavüz� m�ruz qald�qlar�ndan ail� icmalar�na m�xsus evl�rin v� t�s�rrüfat tikilil�rinin bir-birinin yan�nda v� ya yax�nl���nda tikilm�si �n�n� hal�n� alm��d�. Az�rbaycan �razisind� Eneolit dövrün� aid a�kar olunmu� çoxt�b�q�li ya�ay�� yerl�ri m�hz bu cür s�x m�skunla�man�n n�tic�sind� yaranm��d�r. Kür v� Araz çaylar� vadil�rind� m�hz bu cür dördkünc, yaxud dair�vi planda tikilmi� möhr� v� ya k�rpic evl�r geni� yay�lm��d�r. Bel� evl�rin �n tipik nümun�l�rin� Urmiya gölü �traf�nda, Naxç�van, Mil-Mu�an, Qaraba�, G�nc�-Qazax abid�l�rind� t�sadüf olunur.60

Tunc dövründ� Az�rbaycan�n da�l�q rayonlar�n�n t�bii ehtiyatlar�n�n t�s�rrüfat c�h�td�n m�nims�nilm�si say�sind� bu �razil�rd� m�skunla�man�n xeyli sür�tl�ndiyi n�z�r� çarp�r. M�hz bunun n�tic�sind� maldar �haliy� aid edil�n meqalit (yun. medas – böyük, litos – da�) tikilil�r: siklop, menhir, dolmen meydana g�lmi�dir.61

Tunc dövründ� hörgü texnikas� daha da t�kmill��m�y� ba�lam��d�r. K�sici al�tl�rin meydana g�lm�si n�tic�sind� in�aat i�ind� a�ac materiallar�ndan istifad� etm�k imkanlar� xeyli artm��d�r. Son tunc v� �lk d�mir dövründ� bu proses daha intensiv ��kil alm��d�r. Bu i�d� xüsusil�, polad�n �ld� olunmas� v� ondan k�sici al�tl�r (balta, k�rki, çapacaq, d�hr�) düz�ldilm�si müst�sna rol oynam��d�r. M�hz bunun n�tic�sind� e.�. I minillikd�n etibar�n a�ac v� qam��dan tikilmi� ev tipl�ri (c�mqa, k�rtm�, c��, çubuq-hörm�, daxal v� s.) �halinin m�i��tind� artma�a ba�lam��d�r.

�lk sinifli c�miyy�tin yaranmas� �r�f�sind� tayfa ittifaqlar�n�n meydana g�lm�si o dövrün s�rt m�i��t t�l�bl�rin� uy�un yeni ev tipl�rinin (qalaça, q�sr, siklop tikilil�r) geni� yay�lmas�n�

Page 118: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

117

labüd etmi�di. �n�aat texnikas� sah�sind� göz� çarpan �n mühüm ir�lil�yi� hörgülü divarlara malik ev tipl�rinin yaranmas� olmu�dur.

Da� v� ya k�rpic hörgülü evl�r� keçid ümum�n in�aat m�d�niyy�ti tarixind� mühüm dönü� m�qamlar�ndan biri olub, ya�ay�� binas�n�n boy (k�ll�, arxa, ön) v� arak�sm� divarlar�n�n, bel�likl� d�, evl�rin daxili yerl��g�l�rinin meydana g�lm�si il� n�tic�l�nmi�dir. Ya�ay�� evind� qal�n boy divarlar�n�n peyda olmas� sonralar bir s�ra divariçi m�i��t ünsürl�rinin (buxar�, taxça, camaxatan, dolab, r�f, ç�raqdan, qap�-p�nc�r� açr�mlar� v� s.) yaranmas�na imkan vermi�dir. �n�n�vi divar açr�mlar� t�kc� Az�rbaycanda deyil, ümum�n ��rq ölk�l�ri üçün d� s�ciyy�vi olub, evin daxili sahman�nda s�liq�, m�i��t rahatl��� yaranmas�na xidm�t edirdi. Bütün bunlardan �lav�, hörgülü divarlar�n peyda olmas� n�tic�sind� vaxt� il� dir�kl�r üz�rind� qurulan dam v� çardaq örtükl�rinin konstruktiv qurulu�unun d�yi�m�sin� s�b�b olmu�dur. Bununla da evl�rin daxili f�zas� çoxsayl� a�ac dir�k v� sütünlardan azad olmu�dur. Bu texniki ir�lil�yi�l�r n�tic� etibar� il� hörgülü evl�rin memarl�q m�ziyy�tl�rinin art�r�lmas�na ��rait yaratm��d�r.

Hörgülü evl�rin meydana g�lm�si h�m d� oturaq m�i��t h�yat�n�n v� onunla ba�l� t�s�rrüfat m���uliyy�tinin sabitl��diyini göst�r�n mühüm �lam�tl�rd�n biri idi. Az�rbaycanda h�l� neolit dövründ�n meydana g�lm�y� ba�layan v� sonralar getdikc� daha da sabitl��ib möhk�ml�n�n istehsal t�s�rrüfat� sabit ev tipl�rinin v� onlar�n �traf�nda yard�mç� t�s�rrüfat tikilil�rinin yaranmas�n� labüd etmi�dir. Bu ir�lil�yi�l�r n�tic�sind� neolit dövrünün sonu v� eneolit dövründ�n etibar�n ya�ay�� evl�ri yard�mç� t�s�rrüfat tikilil�ri il� birlikd� kompleks s�ciyy�si k�sb etm�y� ba�lam��d�r. H�min dövr� aid arxeoloji abid�l�rd�n xeyli ya�ay�� evi kompleksi a�kar olunmu�dur. Ya�ay�� v� t�s�rrüfat tikilil�rinin vahid memarl�q plan�nda h�llinin sonrak� gedi�i onlar�n ikim�rt�b�li tikilm�sini labüd etmi�dir. Bu halda m�rt�b�l�r aras�nda �laq�nin müxt�lif variantlarda h�ll edildiyi n�z�r� çarp�r.

Çubuq konstruksiyal�, d�ri v� ya keç� örtüklü mövsümi evl�r, �sas�n, köç�ri v� yar�mköç�ri maldarl���n inki�af� n�tic�sind� meydana ç�xm��d�r. Xüsusil� qoyunçulu�un inki�af� keç� istehsal�na geni� imkan yaratm��d�. Yaylaq v� q��laqlar aras�nda müt�madi sur�td� h�r�k�td� olan köç�b� maldarlar�n s�yyar m�i��t t�rzi üçün çubuq konstruksiyal� evl�r daha münasib (yüngül, asan v� tez ba�a g�l�n) ya�ay�� evi oldu�undan onlardan sonralar da istifad�d�n dü�m�mi�, daha da t�kmill��mi�dir. Bel�likl� qurulu� v� forma etibar� il� onlar�n bir-birind�n f�rql�n�n müxt�lif tipoloji növl�ri: alaç�q, d�y�, muxur, qara keç�, çad�r v� s. yaranm��d�r.

Alaç�q tipli s�yyar evl�rl� yana��, elat q��laqlar�nda qazma, çovustan, p�y�ba�� (tövl�-s�ki), küm�, daxma, daxal, tapan, qom v� dig�r adlarla b�lli olan b�sit ev tipl�ri d� t���kkül tapm��d�r. Az�rbaycan�n müxt�lif etnoqrafik bölg�l�rind� elat ya�ay�� evl�rinin bu v� ya dig�r nümun�si yax�n zamanlarad�k qalmaqda idi.

�btidai icma qurulu�unun son m�rh�l�sind� q�bil� icmalar� v� patriarxal ail�l�r� m�xsus olan qaradam (xaçk�ran) v� qazma tipli böyük külf�t evl�ri t�dric�n f�rdi ail�l�rin ya�ad��� kiçik v� t�kotaql� evl�rl� �v�z olunma�a ba�lanm��d�r. Q�bil� qurulu�unun da��lmas� �r�f�sind� �mlak b�rab�rsizliyinin artmas� v� sinifl�rin meydana g�lm�sin� s�b�b olan sosial t�b�q�l��m�nin gücl�nm�si q�dim ev tipl�rinin inki�af�nda mühüm rol oynam��d�r. Q�bil� ba�ç�lar�na v� icma aristokratiyas�na m�xsus mük�mm�l konstruksiyal� hörgülü evl�r plan qurulu�una v� in�aat texnikas�na gör� icman�n dig�r üzvl�rinin ya�ad��� b�sit konstruksiyal� arxaik ev tipl�rind�n seçilirdi.

Sinifli c�miyy�tin yaranmas� �r�f�sind� Az�rbaycan�n maldar v� �kinçi tayfalar�na m�xsus qaradam tipli mür�kk�b memarl�q qurulu�una malik külf�t evl�ri h�l� d� qalmaqda idi. Patriarxal böyük ail�l�r üçün s�ciyy�vi olan qaradamlar�n böyük tutumu onlar�n qalmas�n� labüd ed�n mühüm amill�rd�n idi. Patriarxal böyük ail�l�r qald�qca qaradamlar da qalmaqda davam edirdi.

M�hsuldar qüvv�l�rin sonrak� inki�af� n�tic�sind� in�aat texnikas�n�n t�kmill��m�si say�sind� yerüstü evl�rin müxt�lif tipl�ri: daxal, tat�, tövl�-s�ki, hambalal�, qoclu, dir�kbar�, k�rtm�, c�mqa, �irvani, salyani, damda-baca, günb�zli ev v� ba�qa adlarla b�lli olan ya�ay�� binalar�n�n bir-birind�n f�rqli müxt�lif tipoloji növl�ri yaranm��d�r. Dig�r t�r�fd�n maldar �haliy� m�xsus s�yyar evl�rin çoxu özl�rinin �m�li �h�miyy�tini saxlam��d�.

Page 119: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

118

�n�n�vi ev tipl�ri qap�, p�nc�r�, orta ocaq, baca, buxar�, habel� bir s�ra z�ruri m�i��t ünsürl�rin� (taxça, yük yeri, camaxatan, dolab, r�f v� s.) malik olmaq bax�m�ndan f�rqli xüsusiyy�t k�sb edirdi.

�n�aat texnikas�n�n sonrak� t�kamülü n�tic�sind� hörgülü evl�rin zirz�mili, kürsülü, yerüstü, d�kk�lüstü, t�kotaql�, d�hlizli, eyvanl�, bir v� ikim�rt�b�li, kül�fir�ngili v� s. olmaqla, çoxsayl� tipoloji növl�ri yaranm��d�r. B�z�n ya�ay�� evl�ri t�s�rrüfat tikilil�ri il� vahid in�aat kompleksi t��kil edirdi.

Çoxotaql� evl�r �ks�r hallarda yan-yana üfüqi, b�z�n is� �aquli v�ziyy�td� alt-üst m�rt�b�li olmaqla, iki cür qurulu�da planla�d�r�l�rd�. �kim�rt�b�li evin üst m�rt�b�si, ad�t�n, ya�ay��, alt m�rt�b�si is� m�i��t v� t�s�rrüfat (anbar, tövl�, t�ndirxana, m�tb�x v� s.) m�qs�dl�rl� istifad� olunurdu.

Zirz�mili evl�r, �sas�n, ��h�r v� ��h�r tipli q�s�b�l�r üçün s�ciyy�li olmu�dur. Bir qayda olaraq imar�t tipli da� evl�r zirz�mili tikilirdi. Bu halda zirz�mi t�s�rrüfat m�qs�di il�, �n çox is� anbar kimi istifad� olunurdu.

Xalq ya�ay�� evl�ri, habel� dam örtüyünün formas�na (yast�, bal�qbeli, günb�zli, damdabaca, çatma daml�) v� örtük material�na (torpaq, qam��, l��pu�, taxtapu�, sufal (kir�mit), t�n�k�) gör� d� bir-birind�n f�rql�nirdi.

Ya�ay�� evinin tipind�n as�l� olaraq, onlar�n memarl�q ünsürl�ri (bünövr�, divar, dö��m�, dam, eyvan, ba�maqç�xan, pill�kan v� s.), in�aat texnikas�, i��qland�rma v� q�zd�r�lma sisteml�ri bir-birind�n seçilirdi.

�n�n�vi ya�ay�� evl�ri, habel� otaqlar�n düzülü� qaydas�na (k�ll�-ba�, �nd�run-birun, d�hlizli, tövl�-s�ki, alt-üst, balaxan�l�, l�m�li v� s.) gör� d� f�rql�nirdi.

Evl�rin tipi onun m�i��t bölm�l�rin� (yataq, yem�k, qonaq ota��, m�tb�x, d�hliz, eyvan, seyvan, kül�fir�ngi, pill�kan q�f�s�si, l�m v� s.) �sasl� t�sir göst�rmi�dir. Bir s�ra z�ruri divar açr�mlar� v� evin daxili sahman�n� t�nziml�y�n m�i��t ünsürl�ri (camaxatan, taxça, dolab, ç�raqdan, s�rdan, r�f, yük yeri, çarpay�, taxt, habel� dö��m�y� sal�nm�� h�sir, keç�, n�m�d, xalça-palaz, dör-dö��yi, nimd�r, pü�tü, müt�kk�) �n�n�vi ev tipl�ri il� üzvi sur�td� ba�l� olmu�dur..

�n�n�vi ev tipl�rinin bir qismind� ocaq evin ortas�nda, baca onun dam�nda, qap�-p�nc�r� c�nub v� ya c�nub-��rq s�mtind�ki divarda yerl��irdi.

�n�aat texnikas�n�n t�kmill��m�si v� buxar�n�n meydana g�lm�si n�tic�sind� orta oca��n �n�n�vi mövqeyi d�yi�mi�dir. Bununla �laq�dar olaraq, h�m d� qaradam (xaçk�ran), damdabaca evl�r� xas orta baca t�dric�n özünün �m�li �h�miyy�tini itirib aradan ç�xm��d�r. B�zi ev tipl�rind� (qaradam, damdabaca, alaç�q v� b.) is� orta baca özünün funksional �h�miyy�tini uzun müdd�t qoruyub saxlaya bilmi�dir. M�d�ni-texniki t�r�qqi artd�qca buxar�n�n müxt�lif tipoloji növl�ri (yanlama, asma, küncbasma, divariçi) yaranm�� v� onlar�n b�dii t�rtibat� t�kmill��mi�dir.

�n�aat t�crüb�sinin t�kmill��m�si, yeni tikinti materiallar�n�n (yonma da�, bi�mi� k�rpic, sufal, �h�ng, g�c, kir�nc, singir v� b.) t�tbiqi n�tic�sind� yoxsul icma üzvl�rin� m�xsus b�sit ev tipl�ri il� yana��, «imar�t» adlanan varl� evl�ri v� q�srl�r meydana g�lmi�dir. Orta �sr Ab�eron q�srl�ri, bir s�ra feodal ��h�rl�rind� h�l� d� qalmaqda olan b�y, xan evl�ri v� saray kompleksl�ri buna parlaq nümun�dir.

Az�rbaycanda antik ��h�rl�rin yaranmas� ikim�rt�b�li, yaxud kürsülü (s�kili) evl�rin artmas�na t�kan vermi�dir. Yonma da� v� ya bi�mi� k�rpicd�n tikil�n iki, yaxud çoxotaql�, geni� p�nc�r�li ��h�r evl�rind� buxar�, taxça, dolab, camaxadan, yük yeri, r�f kimi bir s�ra z�ruri m�i��t ünsürl�rinin peyda olmas� m�nzilin daxili sahman�nda xo�ag�limli s�liq� yarad�lmas�na imkan vermi�dir. Az�rbaycan�n ��h�r v� k�nl�rind� kir�nc mala il� hörülmü� bu sayaq evl�rin müxt�lif nümün�l�ri son zamanlarad�k qalmaqda idi.

Feodalizm dövründ� ��h�rl�rd� evtikm� t�crüb�si daha da t�kmill��m�kl�, k�nd evl�rin� d� t�sir göst�rmi�dir. Bu evl�rd� m�tb�x, anbar, t�ndirxana, balaxana v� s. t�s�rrüfat-m�i��t ünsürl�ri t�dric�n arak�sm� divarla dig�r otaqlar�ndan ayr�lma�a ba�lam��d�r.

Birm�rt�b�li evl�rd� m�i��t v� t�s�rrüfat tikilil�ri çox vaxt ya�ay�� binas� kompleksind�n k�narda in�a edilirdi. �kim�rt�b�li binalarda is�, ad�t�n, evin alt m�rt�b�sind� dükan v� ya emalatxana, yaxud tövl� yerl��ir, üst m�rt�b�d�ki otaqlar ya�ay�� m�qs�dil� istifad� olunurdu.

Page 120: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

119

Orta �srl�rd� Az�rbaycan ��h�rl�rind� feodal saraylar� v� �yanlara m�xsus imar�t tipli ya�ay�� binalar� geni� yay�lm��d�. Xalq memarl�q �n�n�l�rind�n b�hr�l�n�n saray tipli binalar, ad�t�n, pe��kar b�nna v� memarlar�n köm�yi il� in�a olunurdu. Az�rbaycanda bu tip binalar�n tikintisi da� v� k�rpic memarl��� olmaqla, iki istiqam�td� inki�af etmi�dir.

�irvan-Ab�eron memarl�q m�rk�zi da� tikilil�ri il� s�ciyy�l�nirdi. Aran, T�briz, Mara�a v� Naxç�van in�aat m�rk�zl�ri is� k�rpic memarl��� il� diqq�ti c�lb edirdi. H�r iki halda saray kompleksinin memarl�q görk�min�, onun daxili v� zahiri t�rtibat�na xüsusi diqq�t yetirilirdi. Orta �srl�rd� imar�t tipli k�rpic binalar�n divar hörgüsünd� ka�� üzlükl�rd�n istifad� olundu�u n�z�r� çarp�r.

Feodalizm dövrün� xas olan s�ks�k�li, s�rt h�yat t�rzinin t�l�bl�rin� uy�un yeni ev tipl�rind�n biri d� q�sr olmu�dur. Q�srl�r, ad�t�n, müdafi� üçün �lveri�li �razil�rd� tikilm�kl�, özl�rinin uca v� möht���m müdafi� divarlar� il� diqq�ti c�lb edirdi. Q�srl�rin �traf�nda çox vaxt x�nd�k qaz�l�r, b�nd at�l�r, bürclü qala divarlar� ç�kilirdi. Q�srl�r t�kc� ya�ay�� m�qs�di güdm�yib, h�m d� zaman keçdikc� t�dric�n dini, ictimai, t�s�rrüfat tikilil�ri v� müdafi� qur�ular� il� tamamlanaraq mür�kk�b memarl�q kompleksin� çevrilmi�dir. Orta �srl�rd� Az�rbaycanda bir s�ra q�srl�r: Bay�l q�sri (XIII �sr), M�rd�kan q�sri (XIII �sr), Ramana q�sri (XIV �sr) tikilmi�dir. Son orta �srl�rd� artileriyan�n inki�af� il� �laq�dar q�sr tipli tikilil�r özünün müdafi� �h�miyy�tini itirmi�, onun bir s�ra memarl�q elementl�ri (bürc, maz�all� qala divarlar�) dekorativ b�z�k ünsürün� çevrilmi�dir. Sonralar müdafi� q�srl�ri ��h�r v� ��h�r�traf� möht���m saray kompleksl�ri il� �v�z olunmu�dur.

Planla�d�rma bax�m�ndan feodal ��h�rl�rind� ya�ay�� evl�rinin müxt�lif tipl�ri yaranm��d�r. Bunlar�n aras�nda islam dininin nam�hr�mlik t�l�bl�rin� uy�un olan �nd�run-birun tipli evl�r xüsusi yer tuturdu. Bel� evl�rd� «qonaq ota��» v� «m�i��t» bölm�l�ri dal-qabaq olmaqla, iki c�rg�d� planla�d�r�l�rd�.

Son orta �srl�rd� Az�rbaycan ��h�rl�rind� ��b�k�li ev nümun�l�rinin geni� yay�lmas� �lam�tdar hala çevrilmi�dir. Hakim zümr�l�r bu tip evl�rin biri-birind�n yara��ql�, mük�mm�l nümun�l�rini tikdirir, sanki, bu sah�d� bir-biri il� b�hs� girirdil�r. ��ki xan saray�, ��kixanovlar�n evi, Qaraba�da P�nah�li xan�n saray�, �s�db�y v� Xan q�z� Xur�id banu Nat�van�n evl�ri xalq memarlar�n�n yüks�k b�dii dü�ünc� v� in�aat ustal���ndan soraq verir.

XIX �srin sonlar� v� XX �srin �vv�ll�rind�n ba�layaraq ölk�d� yaranan m�d�ni-texniki t�r�qqi il� �laq�dar olaraq, �halinin sosial-m�i��t ��raitind� ba� ver�n ir�lil�yi�l�r �n�n�vi ev tipl�rind� bir s�ra yeni elementl�rin (l�m�, balaxana, t�n�bi, eyvan, seyvan, aynab�nd, külafir�ngi, m�tb�x, d�hliz v� b.) yaranmas�na, bel�likl� d� ya�ay�� binas�n�n kompleks hal�na dü�m�sin� s�b�b olmu�dur.

Az�rbaycanda kapitalizmin inki�af� il� �laq�dar olaraq, ev tikintisi sah�sind� �lveri�li in�aat bazas� yaranm��d�r. ��h�r v� q�s�b�l�rin �traf�nda da� karxanalar�, k�rpic zavodlar�, kir�nc, �h�ng, g�c, sement istehsal� mü�ssis�l�ri yaranm��, d�mir yolu v� su n�qliyyat�n�n inki�af� say�sind� a�ac material� t�chizat� kökünd�n d�yi�mi�di. Kapitalist c�miyy�tinin müxt�lif sinfi t�b�q� v� sosial zümr�l�rin�, xüsusil� burjua – mülk�darlara (qolçomaqlara), f�hl� v� k�ndlil�r� m�xsus evl�r t�kc� memarl�q-plan qurulu�una v� b�z�k t�rtibat�na gör� deyil, habel� daxili sahman�na, avadanl���na, abadl���na, yara��ql� v� i��ql� olmas�na gör� bir-birind�n k�skin sur�td� f�rql�nirdi. Kapitalist münasib�tl�rinin daha da d�rinl��m�si v� sosial t�b�q�l��m�nin gücl�nm�si ya�ay�� evl�rinin, ümumi m�nz�r�sin� möht���mlik b�x� etm�kl� yana��, yoxsulluq, s�fal�t d� g�tirmi�dir. Evl�rin t�kc� memarl�q qurulu�u deyil, onlar�n daxili sahman�, avadanl�q v� m�i��t müx�ll�fat� da sosial t�b�q�l�rin iqtisadi tavanas�na uy�yn olaraq bir-birind�n f�rql�nirdi.

XX �srin �vv�llind� Bak� ��h�rinin sür�tl� böyüm�si v� burada �halinin artmas� il� �laq�dar olaraq, kiray� yolu il� g�lir �ld� etm�k m�qs�di il� f�rdi h�y�tl�rd� v� sat�nalma yolla �ld� olunmu� torpaq sah�l�rind� müasir ��h�r m�i��ti t�l�bl�rin� uy�un çoxm�rt�b�li mülk evl�ri tikdir�n sahibkarlar�n say� artm��d�. Dig�r t�r�fd�n, milyonlar s�lt�n�tin� çevrilmi� neft ��h�ri olan Bak�da böyük s�naye sahibl�ri f�hl�l�r üçün ayr�ca ya�ay�� q�s�b�l�ri sald�r�r, «barak» tipli evl�r tikdirm�li olurdular. Normal m�i��t rahatl���ndan m�hrum olan baraklardan ibar�t bu sayaq q�s�b�l�r, ad�t�n, neft m�d�nl�rinin yax�nl���nda, çox vaxt is� onlar�n aralar�ndak� neft-qaz

Page 121: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

120

qoxulu namunasib iqlim ��raitin� malik olan sah�l�rd� sal�n�rd�.

T�s�rrüfat tikilil�ri v� m�i��t qur�ular� Az�rbaycan �halisinin çoxsah�li t�s�rrüfat m���uliyy�ti (�kinçilik, ba�ç�l�q, bostanç�l�q,

maldarl�q, qu�çuluq, ovçuluq, bal�qç�l�q, ev pe��si v� s�n�t istehsal�) tarix�n burada bir s�ra t�s�rrüfat binalar� v� m�i��t qur�ular�n�n yaranmas�n� labüd etmi�dir. Böyük �ks�riyy�ti z�man�miz�d�k g�lib çatm�� h�min tikilil�r �halinin m���uliyy�t sah�l�rin� müvafiq olaraq müxt�lif s�ciyy� da��m��d�r. Ona gör� d� h�min tikilil�ri tipoloji c�h�td�n t�snif etm�k üçün ilk növb�d� onlar� m���uliyy�t növl�ri üzr� qrupla�d�rmaq t�l�b olunur. Bu bax�mdan �kinçilik, maldarl�q v� s�n�t istehsal� il� ba�l� tikilil�rin z�ngin tipoloji növl�ri yaranm��d�r..

�kinçilik v� ba�ç�l�q m���uliyy�ti il� ba�l� yaranm�� yard�mç� t�s�rrüfat tikilil�rinin bir qismi (anbar, quraql�q, taxtaban, t�ndirxana, kümxana v� s.) universal s�ciyy� da��maqla h�m k�nd, h�m d� ��h�r �halisinin ev m�i��ti üçün s�ciyy�vi tikilil�r say�l�r.

Bu q�bild�n olan t�s�rrüfat v� m�i��t tikilil�rinin bir qismi s�rf m�h�lli s�ciyy� da��m��d�r. M�s�l�n, Naxç�van diyar�nda geni� yay�lm�� «t�ndir�s�r», «q�f�xana», «yandam�», yaxud L�nk�ran v� Mu�an bölg�l�ri üçün s�ciyy�vi olmu� «l�m�» (talvar) yard�mç� m�i��t tikilil�rind�n say�l�rd�.

Bu cür m�h�lli s�ciyy� da��yan m�i��t qur�ular�ndan biri d� Alazan vadisind� «daqqa», Quba-Xaçmazda «god» ad� il� b�lli olan yo�un kötükd�n düz�ldil�n tax�l ç�ll�yi olmu�dur. Az�rbaycan�n b�zi bölg�l�rind� buna «d�bb�» d� deyilirdi. Ç�ll�yin bu növü ba�l�ca olaraq me��içi v� me���traf� k�ndl�rd� geni� yay�lm��d�r. Vaxt�l� tax�l saxlamaq m�qs�di il� istifad� olunan «s�b�t anbar» da m�h�lli s�ciyy� da��maqla, me���traf� k�ndl�rd� geni� yay�lm��d�r. Bunun �ksin� olaraq, tax�l, un saxlamaq m�qs�di il� düz�ldil�n «k�ndi» (gil anbar), �sas�n, a�ac materiallar�ndan korluq ç�k�n aran k�ndl�rind� t�sadüf edilirdi. Bütün bu faktlar göst�rir ki, Az�rbaycan �halisi ayr�-ayr� m�skunla�ma bölg�l�rind� mövcud olan �lalt� xammal növl�rind�n bacar�qla istifad� ed�r�k, özl�rin� müvafiq m�i��t vasit�l�ri düz�ltmi�dir. El� �n�n�vi maddi m�d�niyy�t örn�kl�rinin tipoloji z�nginliyini ��rtl�ndir�n ümd� amill�rd�n biri d� m�hz buradan ir�li g�lmi�dir.

Az�rbaycan�n b�zi bölg�l�rind� ya�ay�� evl�rind� kiçik otaqlardan birini m�tb�x kimi ay�rmaq �n�n� hal�n� alm��d�. Xör�k-çör�k bi�iril�n m�tb�xin ya�ay�� ota��ndan ayr�lmas� �n�n�vi in�aat m�d�niyy�ti tarixind� mühüm m�d�ni ir�lil�yi� say�l�rd�. Xör�k v� dig�r bi�mi�l�rin qoxusunu m�nzilin dig�r yerl��g�l�rind�n t�crid etm�y� imkan ver�n m�tb�x Ab�eronda «suaxan», Naxç�van bölg�sind� is� «q�f�xana» adlan�rd�.

Keçmi�d� ya�ay�� evl�rinin bir s�ra bölm�l�rind�n (d�hliz, çardaq, d�r�nc�, pill�kan q�f�s�si, balaxana v� s.) yard�mç� m�i��t v� t�s�rrüfat yerl��g�si kimi istifad� olunurdu. Bu c�h�td�n xüsusil� çatma çardaql� damlar mühüm t�s�rrüfat �h�miyy�ti k�sb etmi�dir. H�y�tyan� sah�d� ayr�ca kümxana tikm�k imkan� olmayanlar evin çarda��ndan kümxana kimi istifad� edirdil�r. Görünür, d�kk�lüstü çardaq növünün yaranmas� da m�hz bu z�rur�td�n ir�li g�lmi�dir. Çatma çarda�lar� dam�n k�narlar� boyunca qura�d�r�lm�� d�kk�l�r üz�rind� qurmaqla, onun maili �t�kl�rinin tutumlu hala sal�nmas�na v� bel�likl� d� ondan s�m�r�li ��kild� istifad� edilm�sin� ��rait yarad�lm��d�r. Yeri g�lmi�k�n qeyd ed�k ki, evin ban�ndan �rzaq saxlamaq v� ya orada barama bec�rm�k m�qs�di il� istifad� etm�k üçün ikisin�li («�ilv�rli») çardaqlar daha s�rf�li say�l�rd�. �ilv�rli çarda��n k�ll�l�ri çox vaxt «�e�xana» adlanan da� v� ya k�rpic hörgülü divar, yaxud çubuqdan hörülm� ç�p�r� il� tutulub tutumlu hala sal�n�rd�. H�tta bu m�qs�dl�, �ilv�rli çardaqlar�n �t�yini qapal� hala salmaq laz�m g�lirdi. Bunun üçün d�kk�l v� ya daqqalar�n aralar�nda qalm�� «cinik» adlanan bo�luqlar elastik çubuqla hörülüb tutulurdu. B�z�n is� �ilv�rli çardaq d�kk�l (daqqa) üz�rind� deyil, evin yast� dam örtüyünd�n sonra onun yan (arxa v� ön) divarlar� üz�rind� boyv�boy hörülüb qald�r�lm�� «yanxana» adlanan da� v� ya k�rpic bari üstünd� qurulurdu. Bu halda �ilv�rli bana i��q dü�m�k üçün h�r 1,5-2 m-d�n bir olmaqla, yanxana divarlar�nda «gözm�k» adlanan bacasaya�� balaca p�nc�r�l�r qoyulurdu. Bütün bunlar �ilv�rli ban�n t�s�rrüfat v� m�i��t �h�miyy�tini art�r�rd�.

Naxç�van v� Ab�eron bölg�l�rind� yast� daml� evl�rin üstünd� m�i��t v� t�s�rrüfat bölm�si kimi i�l�n�n balaxana tikilirdi. Bundan f�rqli olaraq, Muganda h�min m�qs�dl� ya�ay�� binas�n�n

Page 122: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

121

arxas�nda tikilmi� kiçik art�rma, h�mçinin, eyni adla «balaxana» adlan�rd�. Mu�an k�ndl�rind� t�s�rrüfat m�qs�di il� ya�ay�� evinin yan t�r�find� «qulaban» adlanan art�rma, evin q�n��rind� is� «qulang�ri�» ad� il� b�lli olan eyvan düz�ldilm�si �n�n� hal�n� alm��d�.

Quba bölg�sind� ikim�rt�b�li evl�rin üst m�rt�b�sinin dö��m� mill�rinin divardan k�nara ç�xan uclar�n�n köm�yi il� tikilmi� «papaq» adlanan quraql�q yen� d� t�s�rrüfat m�qs�di da��y�rd�. Buraya odun, kömür, a�ac material� y���r, minik at� ba�lay�r, araba saxlay�rd�lar.

Ya�ay�� evl�rinin daxilind� s�liq�-sahman yaratmaq, paltar-palaz, yor�an-dö��k, qab-qacaq, saxlanc boxça, mücrü v� s. kimi ev l�vazimat�n� y���b saxlamaq üçün müxt�lif növ divar açr�mlar�: (camaxatan, taxça, dolab (xaxra), r�f (l�m�), ç�raqdan, s�rdan v� s. düz�ldilm�si �n�n�y� çevrilmi�di.

Arxaik ev tipl�ri olan kühül, qaradam (xaçk�ran), qazma (g�mr�) üçün s�ciyy�vi t�s�rrüfat qur�ular�ndan biri d� tax�l quyusu idi. Tax�l quyusu sucar olmayan da��t�yi k�ndl�rd� daha geni� yay�lm��d�r.

Ehtiyat tax�l t�darükü üçün b�zi k�ndl�rd� «xum» adlanan böyük küpl�rd�n d� istifad� ed�nl�r olmu�dur. Vaxtil� bel� küpl�rd� ölk�nin xristian �halisi ��rab saxlam��d�r. Qax rayonunda m�skunla�m�� xristian ingiloylar�n h�y�tl�rind� basd�r�lm�� bu cür böyük ��rab küpl�rin� indi d� t�sadüf edilm�kd�dir.

�kinçilik v� ba�ç�l�q m���uliyy�ti il� ba�l� bir s�ra �lav� t�s�rrüfat tikilil�ri d� yaranm��d�r. Çox vaxt ya�ay�� evind�n bir q�d�r aral�da tikil�n bu tip tikilil�rin bir qismi (quraql�q, anbar, ta�taban, t�ndirxana, �l dam�, «alma» v� s.) z�man�miz�d�k qalmaqdad�r.

�kinçilik v� ba�ç�l�qla ba�l� tikilil�r ayr�ca tikilm�kd�n �lav�, h�m d� onlara ya�ay�� evinin t�rkib hiss�si kimi t�sadüf edirdi.

Dirrik evi. Buraya un, tax�l, f�rç�n, sac, küpl�m� örd�k, küpl�m� �zgil, küpl�m� armud, asma örd�k, çör�k, a�art� m�hsullar�, m�tb�x l�vazimat�, t�s�rrüfat al�tl�ri y���l�rd�. Ya�ay�� m�qs�dil� istifad�d�n ç�xm�� köhn� qazma v� ya küm� (daxma) çox vaxt «dirrik evi» kimi i�l�nirdi.

T�ndirxana. Keçmi�d� k�nd �halisinin ham�s�, ��h�r �halisinin is� bir qismi çör�yi özü bi�irirdi. Bu s�b�bd�n d�, h�r bir ail�d� müxt�lif növ çör�kbi�irm� vasit�l�rin� t�sadüf edilirdi. Bunlar�n aras�nda t�ndir v� sac daha kütl�vi s�ciyy� da��m��d�r.T�ndiri ya�murdan qorumaq üçün onun üz�rind�, ad�t�n, talvar tikirdil�r. Yan��n ehtimal�na qar��, bir qayda olaraq, t�ndirxanan� h�y�tin samanl�q, ot tayas� yerl���n mal m�hl�sinin �ks qütbünd� tikirdil�r.

Meyv�çilikl� m���ul olan k�ndli h�y�tl�rind� «çör�k t�ndiri»nd�n �lav�, bir neç� �d�d «meyv� t�ndiri» d� düz�ldilirdi. Meyv� qurudulan t�ndir çör�k t�ndirind�n xeyli böyük qurulurdu.

T�ndirxanan� 4 �d�d haça (basd�rma) üz�rind� tikirdil�r. Haçalar�n ba��na bir cüt yo�un p�rdi atandan sonra onlar�n üz�rin� nazik p�rdil�r düzüb üstünü «la�» v� ya «carc�» adlanan �ax-�üv�l il� örtür, �n n�hay�t ax�rda onun yast� dam�n� torpaqlay�rd�lar. T�ndirxanada t�ndird�n �lav� xör�k v� ya sac çör�yi bi�irm�k üçün aç�q ocaq da qurulurdu. Yay mövsümünd�, ad�t�n, xör�yi aç�q ocaqda haz�rlay�r, yaxud çay qaynad�rd�lar. ��h�r h�y�tl�rind� t�ndirxanan�n talvar� «zabaq» adlanan yarmaça il� örtülüb üz�ri torpaqlanandan sonra h�m d� suvan�rd�. ��h�r t�ndirxanalar�n�n dam� b�z�n çardalla örtülür, dö��m�si vaxta��r� suvan�b xususi gil il� �irl�nirdi.

Quraql�q (alt�aç�q). H�y�tin «e�ik» s�mtind� azuq� ehtiyat�, �m�k al�tl�ri, n�qliyyat vasit�l�ri v� s. saxlamaq üçün «ta�ban», «ta�taban» v� ya «alt�aç�q» adlanan xüsusi talvar (çardaq) tikilirdi. Burada, h�mçinin, n�hr� çalxalan�r, yun didilir, ip �yrilir, yer hanas� qurulurdu. Çox vaxt k�ndi, god, a�ac anbar (saqan), meyv� v� tax�l s�b�tl�ri d� burada saxlan�l�rd�.

Anbar (tax�l s�b�ti, taxta anbar, saqan). �ks�r hallarda ya�ay�� evinin alt m�rt�b�sind�, otaqlardan biri anbar m�qs�dil� ayr�l�rd�. B�z�n is� h�y�tin bir t�r�find� ayr�ca anbar tikilir, orada tax�l, un, süd, meyv�, bostan m�hsullar� saxlan�l�rd�. �stifad� m�qs�dl�rind�n as�l� olaraq �rzaq anbar� t�s�rrüfat al�tl�ri saxlan�lan quraql�qdan f�rql�nirdi.

�m�k al�ti v� m�i��t vasit�l�ri saxlan�lan anbar çox vaxt ya�ay�� evind�n bir q�d�r aral�da tikilirdi.

�rzaq anbar� çubuq, gil, kötük v� taxta olmaqla, dörd növd� düz�ldilirdi. Hörm� anbar �n çox c�r f�nd�q çubu�undan haz�rlan�rd�. Bunun üçün �vv�lc� bir cüt pal�d yarmacas� üz�rind�

Page 123: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

122

anbar�n oturaca�� qurulurdu. Bunun say�sind� onun yerini d�yi�dirm�k mümkün olurdu. Yarmaçalar�n üz�rin� 10 sm qal�nl���nda a�ac m�x il� 3 �d�d pal�d zabag� b�rkidilirdi. Zabaqlar�n k�nar� «kanke�» adlanan r�nd� il� r�nd�l�nib bir-birin� kip otuzdurulurdu. Sonra oturaca��n k�nar� boyunca bir-birind�n 10-15 sm aral� olmaqla, de�ikl�r aç�b oraya f�nd�q çubuqlar� keçirirdil�r. Anbar�n ortas� xa�al olsun dey�, de�ikl�r bir q�d�r çöl� do�ru maili v�ziyy�td� b�rkidilirdi. Nisb�t�n yo�un olan qab�r�a çubuqlar�n�n aralar� nazik f�nd�q �üvüll�ri il� hörülür, yar�ya çatanda anbar�n a�z� t�dric�n y���l�b darald�l�rd�. Anbar�n ba�� aç�lmas�n dey�, bir cüt çubu�u bir-birin� dolayandan sonra qab�r�a çubuqlar�n�n belin� f�rlad�rd�lar. Sonra anbar sar� torpaqdan tutulmu� samanqat���q palç�q mala il� suvan�rd�. Suva�a, ad�t�n, sünbül q�lç��� v� ya saman püf�si qat�rd�lar. Suvaq quruyandan sonra «singir» adlanan a� gill� anbar� �irl�yirdil�r. Yerli �halinin n�z�rinc�, singird�n haz�rlanm�� a� �ir b�r�k�t r�mzi say�laraq «pak» hesab edilirdi.

Hörm� anbara ç�ltikd�n ba�qa dig�r d�nli bitkil�rin ham�s�, o cüml�d�n, un y���l�rd�. Qal�n y���ld�qda h�rar�t n�tic�sind� q�cq�rma verdiyind�n ç�ltiyi anbara v� ya ba�qa d�rin qaba tökm�k olmurdu. M�lum oldu�u kimi, ç�ltik pay�zda y���ld���ndan kifay�t q�d�r qurumay�b n�m qal�rd�.

Az�rbaycan�n �ks�r bölg�l�rind� geni� yay�lm�� taxta anbar ��ki-Zaqatala bölg�sind� «saqan» ad� il� tan�n�rd�.

Taxta anbar (saqan), bir qayda olaraq, tam verm�y�n qovaq, söyüd v� ya qara�acdan haz�rlanm�� �ld�yonulma taxtalardan düz�ldilirdi. Onun uzunu 2-3 m, eni 1 m, d�rinliyi 1,2-1,5 m-� çat�rd�. Üstü düz olub baca il� tamamlanan taxta anbardan f�rqli olaraq, saqana aç�l�b-örtül�n maili qapaq düz�ldilirdi. Saqan�n taxtalar� onun dayaqlar�na �vv�ll�r çiv vasit�si il� de�ib-keçirtm� üsulu il�, sonralar is� papaql� mismarla b�rkidilirdi. Saqandan f�rqli olaraq taxta anbar�n a�a�� hiss�sind� siyirm� qapa�a malik «d�nlik» düz�ldilirdi.

God tipoloji c�h�td�n anbar�n xüsusi növü olub me�� qova��n�n gövd�sinin kök� yax�n hiss�sind�n içaçan xüsusi isg�n� il� yonulub düz�ldilirdi. Godun bir ba��na qovaq, pal�d v� ya narrat a�ac�ndan yonulmu� taxta qapaq vurulurdu. Onun a�z�na, h�mçinin, taxta qapaq düz�ldilirdi. �rzaq m�hsullar�n� daha yax�� saxlad���ndan tumluq bu�da, m�rci, noxud v� s. çox vaxt godda saxlan�l�rd�. Godun a�a�� hiss�sind� d�ni ç�xartmaq üçün qapaql� «d�nlik» düz�ldirdil�r.

K�ndi mal peyini qat�lm�� gild�n haz�rlan�rd�. Onu hiss�-hiss�, h�r d�f� bir qar�� hündürlüyünd� hörüb qald�r�rd�lar. Bir qayda olaraq, k�ndini qad�nlar düz�ldirdi. Onun hündürlüyü orta boylu adama boy ver� bil�c�k q�d�r olurdu. Ölçüsünd�n (böyük-kiçikliyind�n) as�l� olaraq, k�ndinin diametri 60-70 sm-d�n 1m-� q�dr olurdu. K�ndi düzbucaql� (oval) v� gird� olmaqla iki formada haz�rlan�rd�. �ks�r hallarda o, t�ndirsaya�� gird� düz�ldilirdi. K�ndinin a�z� dibin� nisb�t�n bir q�d�r daral�rd�. Onun divar� 7-8 sm qal�nl���nda olurdu. Bu m�qs�dl� kül s�pilmi� sah�d� mal peyini qat�lm�� gil kütl�sini «bad» v� ya «zobalaq» adlanan lo�ana hal�na salandan sonra onlar� bir-birinin üz�rin� yap��d�r�rd�lar.

Bir qayda olaraq, k�ndi n�m tutmayan quraq yerd� düz�ldilirdi. K�ndi hiss�-hiss� haz�rlan�b ba�a çatandan sonra bir ay müdd�tind� öz d�mind� qurudulurdu. K�ndi tamam quruyandan sonra onun iç�ri v� çöl üzü, �vv�lc� nar�n saman qat�lm�� sar� gil il�, sonra is� a� gil (singir) il� �irl�nirdi. Bununla da, mal peyini qat����� haz�rlanm�� k�ndi paklanm�� olur v� onda b�r�k�t r�mzi say�lan tax�l, yarma, un saxlan�l�rd�. K�ndid�, ad�t�n, bu�da, arpa v� dar�dan �lav�, h�m d� noxud, m�rci, un saxlay�rd�lar. Un k�ndisi h�r il �irl�nirdi.

Keçmi�d� h�r bir k�ndli ail�si mü�yy�n q�d�r ev qu�lar�: toyuq, hindqu�u, qaz, örd�k saxlay�rd�. Buna münasib d� f�rdi h�y�tl�rd� «hin» adlanan kiçik damça düz�ldilirdi.

«Alma». Alma-armudu uzun müdd�t salamat saxlamaq üçün, ad�t�n, h�y�tin «e�iy�» biti�ik sah�sind� xüsusi meyv� çalas� düz�ldilirdi. Meyv�ni h�min çalaya y���b üz�rini h�rar�t verm�y�n q�j� il� örtür v� üstünü torpaqlay�rd�lar. El aras�nda,xüsusil�, ba�ç�l���n inki�af etdiyi bölg�l�rd� bu «alma» adlan�rd�.

Tax�l quyusu. Sucaq �razil�rd� tax�l quyusu qazmaq �l vermirdi. Bel� quyuda ancaq boyaq bitkisinin kökünü saxlay�rd�lar. Çünki boyaq kökü çox quruyanda özünün boyaq keyfiyy�tini xeyli itirirdi. Boyaq bitkisi �kinl�ri t�n�zzül� u�rayandan sonra boyaq quyusu da aradan ç�xm��d�r.

Page 124: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

123

Tax�l quyusu �n çox da� k�ndl�rind�, qism�n d� da��t�yi k�ndl�rd� geni� yay�lm��d�. Tax�l� n�md�n qorumaq üçün quyunun dö��m�sin� ot-alaf, saman tökm�kd�n �lav�, b�z�n divarlar�na ç�t�n v� ya h�sir ç�kirdil�r.

Heyvandarl�qla ba�l� tikilil�r. �n�n�vi t�s�rrüfat binalar� aras�nda tipoloji z�nginliyin� gör� maldarl�q m���uliyy�ti il� ba�l� yaranm�� tikilil�r üstün yer tutmu�dur. Bu, h�r �eyd�n �vv�l, �n�n�vi heyvandarl�q m���uliyy�tinin özünün çox�ax�li olmas�ndan ir�li g�lirdi. Onun müxt�lif sah�l�rinin (qaramal, s���r, qo�qu heyvanlar�, qoyun, qoç, quzu, at, d�v�, ev qu�lar� v� s.) h�r biri özün� m�xsus t�s�rrüfat tikilisi t�l�b etdiyi kimi, onlar�n yem ehtiyat�n�n toplanmas� v� saxlanmas� z�rur�ti il� ba�l� müvafiq tikilil�r� d� ehtiyac duyulurdu. Heyvandarl�qla ba�l� köm�kçi t�s�rrüfat tikilil�rinin tipoloji z�nginliyinin yaranmas�nda ölk�nin müxt�lif bölg�l�rind� in�aat materiallar�n�n bol olmas� fakt� da mühüm rol oynam��d�r. H�r bir m�h�lli �razinin �lalt� in�aat material� n�y� imkan verirdis�, maldarlar ondan bacar�qla istifad� edib öz t�s�rrüfat v� m�i��tl�ri üçün g�r�k olan müvafiq yard�mç� tikilil�r in�a etmi�l�r. �n�n�vi t�s�rrüfat tikili v� qur�ular�n�n tarix�n t���kkül tapm�� tipoloji z�nginliyi d� m�hz buradan yaranm��d�r. Bu i�d� otarma üsulu (g�z�rgi yem) il� heyvan sürül�ri b�sl�y�n elat �halisind�n f�rqli olaraq yem t�darükü il� m���ul olan oturaq maldarl�q m�i��t t�rzi d� az rol oynamam��d�r.

Yaylaq-q��laq ��raitind� heyvan sürül�ri b�sl�m�kl� m���ul olan elat obalar� s���rxana», «yataq», «bin�» v� s. adlarla b�lli olan q��laqlarda qoyun sürül�ri b�sl�m�k üçün a��l, vana, k�risk�, ban�stan, küz, göy�baxan (kora), iribuynuzlu mal-qara saxlamaqdan ötrü p�y�, tövl�, s���rxana, at ilx�s� v� d�v� qatar� üçün basdaray, q�r�b v� s. tikilirdi. Bundan �lav� elat obalar� yaylaqda heyvanlar�n gec�l�m�si üçün arxac yeri seçir v� ya qalaq düz�ldirdil�r.

Bundan f�rqli olaraq, oturaq maldarl�qla m�q�ul olan k�nd �halisi tövl� v� ya p�y� il� yana��, q�� üçün t�darük olunmu� heyvan yemini (ot, köv��n, saman) saxlamaq üçün bir s�ra yard�mç� t�s�rrüfat tikilil�ri (m�r�k, samanl�q, talvar, tayal�q v� s.) düz�ldirdi. Bunlardan �lav�, sa�mal mal-qaran� sa�maq, yaxud ev heyvanlar�na yem, duz, su verm�k üçün töv�l� v� v� ya p�y�nin qaba��nda «baharb�nd» v� ya «çardaq» adlanan talvar tikilirdi.

Oturaq maldarl�qla m���ul olan �hali h�m d� �kinçilikl� m���ul oldu�undan onlar xeyli miqdarda k�nd t�s�rrüfat� al�tl�rin�(kotan, x��, mala, d�rm�x, y��an, v�l, yaba, �ana, kür�k, d�ryaz v� s), habel� bir s�ra z�ruri qo�qu n�qliyyat� vasit�l�rin� (araba, t�k�r, boyunduruq, çal�, kir��, ç�p� v� s.) malik idil�r. Bu al�tl�r çox vaxt quraql�q, talvar v� ya m�r�kd� saxlan�l�rd�.

�n�n�vi t�s�rrüfat tikilil�rinin tipoloji növl�ri ��h�r v� k�nd �halisinin m�i��t t�rzi, �m�k m���uliyy�ti v� iqtisadi tavanas� il� üzvü sur�td� ba�l� olub müxt�lif amill�rin t�siri alt�nda t���kkül tapm��d�r. Eyni bir h�y�td� h�m �kinçilik, h�m maldarl�q, h�m d� ba�ç�l�qla ba�l� müxt�lif s�ciyy�li t�s�rrüfat tikilil�ri c�ml��mi�di.

Etnoqrafik çöl t�dqiqatlar� n�tic�sind� ölk�nin �ks�r k�ndl�rind� maldarl�qla ba�l� t�s�rrüfat tikilil�ri üstün yer tutmu�dur. Onlar�n bir qismi Ümumaz�rbaycan, az bir hiss�si is� m�h�lli s�ciyy� da��y�rd�.

Tövl�. Ümumaz�rbaycan s�ciyy�si da��yan bu t�s�rrüfat tikilisind�, �sas�n, mal-qara v� at saxlan�rd�. Bununla bel�, b�z�n onu arak�sm� il� bölüb az miqdarda qoyun da sal�rd�lar. At v� d�v� tövl�si nisb�t�n hündür tikilm�si v� qap�s�n�n gen olmas� il� seçilirdi. Ab�eronda «basdaray» adlanan d�v� tövl�l�rinin dam� çox vaxt da� ta�b�ndl� tikilirdi. �n çox mal dam� (p�y�) kimi istifad� olunan tövl� bir s�ra bölg�l�rd� ya�ay�� binas�n�n alt m�rt�b�sind� yerl��irdi. Bununla yana��, onu h�y�tin mal m�hl�sind� ayr�ca da tikirdil�r. Tövl�nin divarlar� çox vaxt çiy k�rpicd�n, b�z�n is� da�dan hörülürdü. Tövl�nin yegan� bir qap�s�, «gözm�k» v� ya «külb�» adlanan balaca bir bacas� olurdu. Mala alaf verm�k üçün onun arxa divar� boyunca «axur» düz�ldilirdi.

Q��laqlarda tövl� �v�zin� «s���rxana» v� ya «g�mr�» adlanan uzun mal qazmas� tik�rdil�r. Lakin onun çalas� xeyli dayaz (0,5-1 m d�rinlikd�) qaz�l�rd�. Mal qazmas�n�n ölçüsü mal-qaran�n say�ndan as�l� olaraq, böyük v� ya kiçik olurdu.

A��l. Az miqdarda qoyunu olanlar h�y�td� a��l tikirdil�r. A��l�n dam örtüyü tövl�y� nisb�t�n alçaq v� mafraq olurdu. �n�n�vi t�s�rrüfat tikilil�rinin bu növü X�z�ryan� düz�nliyin �halisi aras�nda «paraq» adlan�rd�. Az�rbaycan�n q�rb bölg�sind� is� yay mövsümünd� heyvan sal�nan v� «xalxal» adlanan ç�p�rl�nmi� sah�y� «paraq» deyilirdi. Quba bölg�sinin bir s�ra

Page 125: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

124

k�ndl�rind� is� a��l v� ya paraq �v�zin� «m�g�l» istilah� i�l�nirdi. Qaraba�da buna «k�r�sk�», Qazaxda «k�riks�», Borçal�da «k�r�ks�» deyilirdi.

Xalxal- �traf� kol ç�p�r v� ya çaxçax vasit�si il� hasarlanm�� dair�vi formal�, üstü aç�q tikili olub isti mövsümd� mal, qoyun v� ya at ilx�s� salmaq üçün tikilirdi. Xalxal�n qap�s� doqqazla tamamlan�rd�.

Xalxal�n �traf� da�qura hasarla tutulduqda o, «qalaq» adlan�rd�. Qalaq �n çox yaylaqlarda, qism�n is� yazdaq v� küzd�kl�rd� tikil�rdi. Qalaq gec�l�r ev heyvanlar�n� mühafiz� edib saxlamaq m�qs�di güdürdü.

Vana qoyunçuluq t�s�rrüfat� il� bagl� olub daha çox da��t�yi k�ndl�rd� yay�lm��d�. Vanan�n divarlar� çit�m� üsulu il� qar�� v� qam��dan, b�z�n is� da�dan tikilirdi. Onun dam� nisb�t�n hündür olub orta dir�kl�rin ba��na uzad�lm�� mil üz�rind� qurulurdu. Dam h�r iki t�r�f� do�ru maili görk�m k�sb edirdi. Bunun üçün vanan�n nisb�t�n q�sa olan yan haçalar�n�n üstün� uzad�lm�� p�rdil�r orta mil� nisb�t�n xeyli a�a��da dayan�rd�. Mil il� p�rdil�rin aras�na s�x v�ziyy�td� sallama düzül�nd�n sonra onlar�n üstün� �ax dö��yib üz�rin� kül��, ot-alaf tökür v� torpaqlay�rd�lar. Ya�muru keçirm�sin dey�, çox vaxt onun torpaq dam� h�m d� suvan�b �irl�nirdi.

Düz qazma. Q��laqlar üçün s�ciyy�vi t�s�rrüfat tikilisi olan bu qazma növünü el yayla�a qalxan zaman ev-m�i��t müx�ll�fat�n�, t�s�rrüfat al�tl�rini, ehtiyat �rzaq m�hsullar�n� gizl�yib saxlamaq m�qs�di il� tikirdil�r. Oba q��la�� t�rk edib yayla�a qalxan zaman art�q qalm�� barxana (xalça-palaz, yor�an-dö��k, qab-qacaq v� s.) düz qazmaya y���l�b gizl�dilirdi.

Düz qazman� tikm�k üçün 1,5 d�rinliyind� düzbucaql� formada çala qaz�b üstünü p�rdi, la�, �ax, kül��l� örtüb torpaqlay�rd�lar. Qazman�n bu növünün yast� dam� yer s�thi il� b�rab�r oldu�undan onun mövcudlu�u bilinmirdi. Onun yola�� «quyu-la��m» üsulu il� düz�ldilir v� gizli saxlan�l�rd�. Hava keçm�sin dey�, quyunun a�z� taxta qapaq v� ya hörm� qapsaqla möhk�m ba�lan�b, üstün� kandala�, ot-alaf, b�z�n is� torpaq tökülürdü. Qazmada «x�lv�ti mal» saxlamaq üçün, ad�t�n, onun yola��n�n qovu�du�u quyunun üstünd� araba, ç�ll�k, y�h�r, navar v� s. saxlay�rd�lar.

Yataq (qoyun yata��). Q��laqlar üçün s�ciyy�vi olan qoyun yata�� selab tutmayan hündür sah�d� tikilirdi. Bunun üçün yataq yerinin orta x�tti boyunca, aralar� 3-4 m m�saf�d� olmaqla, yo�un haçalar basd�r�b üz�rin� «sün» adlanan tir (mil) atandan sonra onun yanlar�na bir ucu yer� söyk�n�n 4-5 m uzununda p�rdil�r düzürdül�r. P�rdi düzümünün üstün� �ax, l�mb�, l��, b�lim at�rd�lar. B�z�n is� yata��n dam� qam��la örtülürdü. Bunun üçün qam�� d�rzl�rini aç�b yata��n bal�qbeli dam�n�n üstün� s�rirdil�r. Ya��� suyunu ax�tmaq üçün yata��n yanlar�na «qar�m» ç�kilirdi. Yata��n arxa k�ll�si maili formada olub, çubuq t�r�c� v� ya qam�� qomu il� örtülür, qabaq k�ll�si is� bir cüt qapsaqla ba�lan�rd�. Yata��n qabaq t�r�find� qapsaqdan k�narda qalan bo�luqlar� yen� d� çubuqla hörülüb tutulurdu.

Küz. Qoyunçuluqla m���ul olan oba v� k�ndl�rd�, ad�t�n, quzu salmaq üçün xüsusi küz tikilirdi. Bunun üçün h�y�tin mal m�hl�si bölm�sind� mü�yy�n bir sah�ni dövr�l�m� ç�p�rl�m�kl� bir t�r�find� giri�-ç�x�� yolu qoyulurdu.

Küz müxt�lif adlarla Az�rbaycan�n bütün bölg�l�rind� geni� yay�lm��d�. ��kid� «küzm�k», B�rd�d� «küzlük», Qazax-G�nc� bölg�sind� «quzuluq» ad� il� b�lli olan küzün bala, orta v� böyük olmaqla, müxt�lif ölçüd� tikilmi� üç növü qeyd� al�nm��d�r. Ölçül�rind�n as�l� olmayaraq küzün in�aat texnikas� eyni idi. Qaraba�da küzün divar� qar�� v� ya qam��dan «tanan» üsulu il� düz�ldilirdi. Bunun üçün küzün h�nd�v�ri boyunca 30-35 sm d�rinlikd� «xar�m» adlanan x�nd�k qazandan sonra onun uzunu boyunca 15-20 sm d�rinlikd� çalalar qaz�b qar�� qomlar�n� onlara basd�r�rd�lar. Daha sonra qar�� qomlar�n�n aralar� x�nd�k boyunca qam�� düzümü il� tutulurlu. Sonra qom v� qam�� düzünl�rinin arxas� çöl t�r�fd�n x�nd�k torpa�� il� doldurulub tapdalan�rd�. Bu qayda il� küzün yan v� arxa divarlar� �m�l� g�tirilirdi. Divarlar�n möhk�m dayanmas� üçün onlar� qar�� qomlar� vasit�si il� iki yerd�n qur�aqlay�b ba�lay�rd�lar. Sonra küzün maili dam� tikilirdi. Bunun üçün küz çalas�n�n t�n orta x�tti boyunca ba�� haça dir�kl�r basd�r�b ba�lar�na «hambala» adlanan uzun mil uzadandan sonra h�r iki yana do�ru maili v�ziyy�td� qar�� qomlar�ndan ibar�t sallamalar uzad�rd�lar. Qomlar milin üstünd�n a��r�landan sonra onlar�n uclar� bir-birinin iç�risin� keçirilir v� sallamalar�n üstünd�n a�ac «bur�u» vasit�si il� burulub

Page 126: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

125

b�rkidilirdi. B�z�n a�ac �v�zin� sallama qar�� qomundan ibar�t qur�aqlar ba�layandan sonra onlar�n üz�rin� �ax dö��yir, onun üstün� is� qam��, l�� v� ya c�y�n tökürdül�r.62

Samanl�q. Yer� basd�r�lm�� 4 v� ya 6 �d�d haçan�n üz�rin� bir cüt yo�un sunaça (sün) at�b üstün� nazik p�rdil�r düzürdül�r. P�rdil�rin üstünü �axla tutandan sonra onun üz�rin� kül�� tökürdül�r. Samanl���n yanlar� çox vaxt çubuqdan hörülm� t�r�c� il� tutulurdu. Bunun üçün �vv�lc� samanl���n �traf�na haça payalar basd�r�l�r, sonra onlar�n aralar� t�r�c� il� tutulurdu. Saman� samanl��a doldurandan sonra qaba��n� qapsaqla ba�lay�rd�lar.

Bütün yuxar�da göst�ril�nl�rd�n �lav�, keçmi� ��h�r v� k�nd �halisinin, o cüml�d�n, köç�b� elatlar�n f�rdi h�y�tl�rind� toy-düyün, yas m�rasiml�rini keçirm�k üçün müv�qq�ti s�ciyy�li bir s�ra tikilil�r (toyxana, ma�ar d�y�si, yasxana, yüy�t yeri v� s.) düz�ldilirdi. M�rasim ba�a çatandan sonra h�min tikilil�r sökülüb y����d�r�l�rd�. 1 ..�� ����. �� ���� ��� ���� �� ���������. �.,1985. 2 �./.�� %� ���. *��� ������ �� ��# ���>�� � W���>��\�� �� ���������. �.,1960, �.149-151. 33 A.N.Mustafayev. Qobustanda q�dim ev tipi-kühül haqq�nda. - «Az�rb. EA X�b�rl�ri (tarix, f�ls�f� v� hüquq seriyas�)», 1970, �3-4, s.188-196. 4 M.M.Hüseynov. Göst.�s�ri, s.61. 5 Yen� orada. 6*.."���+����. /��<���� �� �� �= >� � +� � �<$ �%�-�%������$ �%�>� ��� � ��? �� ���������. �., 1982. 7 Yen� orada, s.172. 8 Yen� orada, s.172-173. 9 *..���\����� . ���� ������ {�%����$ �%�# ������ ��� �� ���������. - «*��.��.@�" &&&'», 1939, �3, �.67-70. 10*..���\����� . ��%����$ �%� ������ ��? �� ���������. «]�.��. @�" &&&'», �.55, �.,1938, �.16-17; C.�.X�lilov.Göst.�s�ri, s.21-44. 11 S.Qa�qay. Manna dövl�ti, B.,1993, s.51-56. 12 Az�rbaycan Sovet Ensiklopediyas�, X c. B., 1987, s.251. 13 Az�rbaycan tarixi. B.,1993, s.78. 14 ASE, X c. B., 1987, s.521. 15*.�.���� �. ����� /��%���%�� ������� � IY �.�� �.W.-III �.�.W. �., 1990, �.54. 16 ASE, X c. s.521. 17 .w. ������. ����� � >�����%� � + ��� �� ��������� XIII-XYII ��.�.,1982, �.25. 18 Yen� orada, s.23-24. 19 .|������. *������[ ����<� � ���<+�. �., 1962, �.44. 20Az�rbaycan�n müxt�lif bölg�l�rind� «h�y�t» m�nas�nda «m�hl�» v� «mülk» termini d� i�l�nir. Buna �irvan zonas�nda «d�ng�» d� deyilir (Bax: A.N.Mustafayev. �irvan�n maddi m�d�niyy�ti. Bak�, 1977, s.25). 21 �.�.& >��. /� ��<?��%� � +� ���� �� � |�%��%��< . ]�\���, 1912, �.71. 22 ."."������. & �<�%� ��� � ��? � %� ��<?��%� ������ "�#�$ ����%�� �&&'. ��%�, 1959, �.56. 23 ^.}./��[$ �.}�� � ��? � ������ ������� & � ���>� /��%��� � XIX-XX ��. .,1982, �.56. 24 A.N.Mustafayev. Göst.�s�ri,s.22. 25 T.Q.S�limov. Ab�eronlular. Bak�,1993,s.143. 26«E�ik» türk termini olub «i�» sözü il� «ik» ��kilçisinin birl��m�sind�n �m�l� g�lmi�, i� görül�n yer dem�kdir. 27 �.V.Salamzad�, �.�.Sad�qzad�. XVIII-XIX �srl�rd� Az�rbaycanda ya�ay�� binalar�. Bak�,1961, s.40-41. 28 M.N.N�sirli. ��ki-Zaqatala zonas� �halisinin ya�ay�� evl�ri. B.,1975, s.17. 29 ".�� ���. !%���+�$ �%�� �[� >��������� ��[# %� ��<?� �%$���%�>� � _ +�#���%�>� � ���� ��%��-�%�� >�� ����. - *!�/|/, YI c., II hiss�, Tiflis, 1897, s.56. 30/.]./���%�=�[. �� ����<��? %��<���� �� ��������{ �. ��%�, 1964, �.96. 31.�./��� �. & + ���? ������ � �������+�?. .,1963, �.32. 32�.@.}�� ���%��.- �$ �% |�%����<�%�>� �%��>� - «/��%���%�� %�� ����< �� 1866 >.», ]�\���, 1865. 33 Q.T.Qaraqa�l�. Göst.�s�ri, s.41. 34 Yen� orada. 35 A.N.Mustafayev. Göst.�s�ri,s.18. 36H.N.M�mm�dov. Mu�an�n maddi m�d�niyy�ti (Avtoref.) Bak�,1996, s.7-8. 37 /..*���>�+��. �� ����<��? %��<���� _ %���%�� ���[ � %��{ XIX-XX ��. (����� \.) ��%�, 1982, �.14. 38 M.N.N�sirli. Göst.�s�ri, s.53. 39 Q.T.S�limov. Ab�eronlular. Bak�,1993,s.127. 40 Q.�.Qeybullayev. Az�rbaycanl�larda ail� v� nigah. I hiss�, Bak�,1994,s.109. 41}.".`>�����%��. !%���+�$ �%�� �[� >��������� ��[# %� ��<?� �������� $���� ��%���%�>� � ��� ��%��-�%�� >�� ����.- *!�/|/, �.}.,]�\���, 1886, �.452. 42�.�./��� � �. !%���+�$ �%�� �[� >��������� ���[# %� ��<?� � �%�����%�>� � ��� ��%���%�� >�� ����.- *!�/|/, �.YII, ]�\���,1887,�.666

Page 127: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

126

43 .�.'�������. } � ���%� � �<�%�-�������>� �[�� � ��� ���J{�����+ �� �������� (����� \.) �.,1966,�.26. 44H.A.Quliyev. Az�rbaycanda ail� m�i��tinin b�zi m�s�l�l�ri. B., 1966, s.11. 45 Q.T.Qaraqa�l�. Göst. �s�ri, s.32. 46&.}.| ����%��. ������� >����� _ +�#�. ]�\���, 1896, �.10. 47 �.V.Salamzad�, �.�.Sad�qzad�. Göst. �s�ri, s.33-34. 48 H.Sarabski. Köhn� Bak�., B.,1982, s.121-122. 49 Yen� orada, s.126-127. 50 S.P.Zelinski. Göst. �s�ri, s.10. 51 A.N.Mustafayev. Göst. �s�ri, s.29. 52 A.N.Mustafayev. �ngiloylar�n maddi m�d�niyy�ti. B., 2005. 53H.N.M�mm�dov. Mu�an�n maddi m�d�niyy�ti (tarixi-etnoqrafik t�dqiqat). B.,2001, s.8. 54 Az�rbaycan tarixi.B.,1993, s.99. 55 *.�.���� �. ����� /��%���%�� �������. �.,1990,�.69. 56Yen� orada, s.86; /..�+ ���� . &����� �<�� ��%������ �� ���������. �.,1983. 57 �.A.Babayev. Göst.�s�ri, s.86. 58�./.�� %� ���. *��� ������? �� ��# ���>�� � W���>��\�� �� ���������. �., 1961, �.149-151. 59 A.N.Mustafayev. Qobustanda q�dim ev tipi – kühül haqq�nda. «Az�rb. EA X�b�rl�ri (tarix, f�ls�f� v� hüquq seriyas�)», 1970, �3-4, s.188-196. 60 �.H.N�rimanov. Göst.�s�ri,s.172-173. 61 �.M.C�f�rzad�. Göst.�s�ri. 62 X.D.X�lilov. Qaraba��n elat dünyas�. B., 1992, s.93-94.

Page 128: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

127

GEY�M M�D�N�YY�T�

�n�n�vi geyiml�rin ümumi s�ciyy�si XIX �sr Az�rbaycan xalq�n�n etnosiyasi tarixind� �n mür�kk�b dövrl�rd�n biri olub, onun

iki hiss�y� parçalanmas�, bel�likl� d�, sosial-iqtisadi v� m�d�ni-texniki c�h�td�n müxt�lif istiqam�tl�rd� inki�af� il� s�ciyy�l�nir. XIX �srin �vv�ll�rind� Az�rbaycan�n �imal torpaqlar� çar Rusiyas� t�r�find�n i��al olunmu�, c�nub torpaqlar� is� �ran �sar�ti alt�nda qalm��d�r. Az�rbaycan xalq�n�n tarixi taleyind� d�rin iz buraxan bu parçalanma vahid etnosun siyasi v� sosial-iqtisadi h�yat�n�n bütün sah�l�rin�, o cüml�d�n onun maddi v� m�n�vi m�d�niyy�tinin inki�af meyll�rin� t�sirsiz qalmam��d�r. Rusiya t�r�find�n i��al�n müst�ml�k� m�ram�ndan as�l� olmayaraq, bu tarixi akt say�sind� Az�rbaycan�n �imal torpaqlar� uzun müdd�t xarici q�sbkarlar�n basq�nlar�ndan, siyas�tind�n yerli feodal hakiml�rin da��d�c� ara müharib�l�rind�n xilas ola bildi.1 Bütün bu prosesl�r öz növb�sind� xanl�qlar dövründ� mövcud olan m�h�lli t�s�rrüfat qapal�l���na v� feodal p�rak�nd�liyin� son qoyma�a, �imali Az�rbaycan �halisinin iqtisadi v� m�d�ni h�yat�n�n qabaqc�l Avropa v� rus m�d�niyy�tin� yax�nla�mas�na imkan vermi�dir.2

�imali Az�rbaycan�n iqtisadi i��al�, ba�qa sözl�, bu �razinin t�s�rrüfat-iqtisadi c�h�td�n m�nims�nilm�si, onun h�rbi-siyasi i��al�ndan bir q�d�r sonra ba� verm�kl�, xeyli müdd�t davam etmi�dir. XIX �srin ikinci yar�s�nda Rusiyada kapitalizmin sür�tli inki�af� il� �laq�dar olaraq, �imali Az�rbaycan �yal�tl�ri t�s�rrüfat bax�m�ndan Rusiya iqtisadi sisteminin ayr�lmaz t�rkib hiss�sin� çevrilm�y�, bel�likl� d�, Az�rbaycan iqtisadiyyat� t�dric�n Rusiya v� dünya bazar�na c�lb olunma�a ba�lam��d�r. Bu prosesl�r öz növb�sind� Az�rbaycan�n �imal torpaqlar�nda feodal-patriarxal münasib�tl�rin sür�tl� da��lmas�na v� kapitalist istehsal münasib�tl�rinin inki�af etm�sin�, bel�likl� d�, ölk�nin kapitalist inki�af� yoluna dü�m�sin� �lveri�li z�min yaratm��d�r.

Ölk�nin sosial-iqtisadi v� m�d�ni-texniki h�yat� üçün �lam�tdar olan bu tarixi dönü� n�tic�sind� Bak�da v� s�naye m�rk�zl�rin� çevrilm�kd� olan dig�r Az�rbaycan ��h�rl�rind� burjuaziya v� proletariat t���kkül tapma�a ba�lam��, milli konsolidasiya prosesi gücl�nmi�dir. Çarizmin mürt�ce müst�ml�k� siyas�tin� baxmayaraq, i��aldan sonrak� dövrd� Az�rbaycan�n �imal �yal�tl�rind� iqtisadi-ticar�t �laq�l�rinin gücl�nm�si, su v� quru n�qliyyat�, xüsusil� d�miryolu n�qliy-yat�n�n intensiv inki�af�, m�tbu orqanlar�n artmas�, rabit� vasit�l�rinin t�kmill��m�si v� s. amill�r m�d�niyy�tin, o cüml�d�n maddi m�d�niyy�tin inki�af�nda ümummilli xüsusiyy�tl�rin artmas�na g�tirib ç�xarm��d�r. Bununla bel�, �n�n�vi maddi m�d�niyy�tin bir çox sah�l�rind�, o cüml�d�n xalq geyiml�rind� ümummilli xüsusiyy�tl�r gücl�ndikc� m�h�lli �lam�tl�r azalma�a ba�lam��, lakin tamam yox olmam��d�r3. Ona gör� d� ümummilli geyim m�d�niyy�tinin t���kkülü prosesind� onun müxt�lif m�h�lli variantlar� h�l� d� qalmaqda idi. Xanl�qlar dövründ� daha da gücl�nmi� m�h�lli xüsusiyy�tl�r t�dric�n z�ifl�m�y� ba�lam��d�r. Etnoqrafik faktlardan b�lli oldu�u kimi, ümummilli geyim d�stl�rinin t���kkül tapmas�nda Az�rbaycan�n tarixi-etnoqrafik bölg�l�rinin h�r biri yax�ndan i�tirak etmi�, bu m�d�ni s�rv�tin yaranmas�na öz �m�li töhf�sini vermi�dir. M�hz bu s�b�bd�n d� XIX �sr v� XX �srin �vv�ll�rind� Az�rbaycan�n ümummilli geyim m�d�niyy�tinin etno-qrafik bölg�l�r üzr� f�rql�n�n m�h�lli d�stl�ri v� geyim d�bl�ri bir-birind�n seçilirdi. H�m d� bu m�h�lli f�rql�r t�kc� terminoloji bax�mdan deyil, eyni zamanda tipoloji c�h�td�n d� n�z�r� çarp�rd�.

Maddi m�d�niyy�tin dig�r sah�l�ri kimi, �n�n�vi geyiml�r d� sosial-iqtisadi h�yat ��raiti il� üzvi sur�td� ba�l� olub, xalq�n �m�k f�aliyy�tinin, onun t�s�rrüfat m���uliyy�tinin xarakterini, b�dii-estetik zövqünü, c�miyy�tin ictimai qruplar� aras�ndak� sosial-zümr� f�rql�rini ayd�n ��kild� özünd� �ks etdirirdi. M�lum oldu�u kimi, Az�rbaycan�n XIX �sr sosial-iqtisadi h�yat� �vv�lki tarixi dövrl�rd�n xeyli d�r�c�d� f�rql�nirdi. Geyim m�d�niyy�tinin s�ciyy�si bax�m�ndan bu dövr, h�r �eyd�n �vv�l, tarix s�hn�sin� burjuaziya v� proletariatdan ibar�t yeni sosial t�b�q�l�rin ç�xmas� il� diqq�ti c�lb edir. Yeri g�lmi�k�n qeyd ed�k ki, yeni dövr geyim m�d�niyy�tinin inki�af�nda t�z� yaranmaqda olan milli burjuaziyan�n xüsusil� böyük rolu olmu�dur. Feodal-zad�gan geyim v� b�z�k �n�n�l�rini xeyli müdd�t davam etdir�n Az�rbaycan

Page 129: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

128

milli burjuaziyas� özünün mövcud �n�n�vi geyim d�bini heç d� tezlikl� d�yi�dirib Avropa libas� il� �v�z etm�mi�dir. M�hz bu s�b�bd�n d� milli geyim d�bi il� Avropa libas� aras�ndak� üstüörtülü r�qab�t XX �srin �vv�ll�rin�d�k k�skin ��kild� davam etmi�dir. Lakin burjua saraylar�nda b�rq�rar olmu� labüd geyim d�bl�ri t�dric�n m��rur milli libas�n t�rk olunmas�n� v� Avropa geyim d�bini q�bul etm�yi t�kidl� t�l�b edirdi.4

�vv�ll�r oldu�u kimi, XIX �srd� d� geyim d�bi xalq�n sosial-m�n�vi h�yat� il� üzvi sur�td� ba�l� olub, köhn� geyim v� b�z�k �n�n�l�rinin xeyli hiss�sini qoruyub saxlam��d�. Bu c�h�t özünü bayram v� m�rasim geyiml�rind� daha ayd�n büruz� verirdi.

Ümum��rq v� Ümumqafqaz geyim �n�n�l�rini xeyli d�r�c�d� mühafiz� edib saxlamaqla yana��, XIX �sr Az�rbaycan milli geyim m�d�niyy�ti özün� m�xsus bir s�ra m�h�lli xüsusiyy�tl�r� d� malik olmu�dur. Bel� ki, XIX �sr Az�rbaycan geyim d�stind� �halinin müxt�lif zümr� v� ictimai qruplar�na xas olan libas növl�ri, o cüml�d�n pe�� m�nsubiyy�ti il� ba�l� geyim d�bl�ri yaran�b sabitl��mi�di.

XIX �srin geyim d�bl�rind� habel� o dövrün ��ri�tl� ba�l� q�bul olunmu� etik normalar�na da ciddi �m�l olundu�u n�z�r� çarp�r. M�lum oldu�u kimi, moda insanlar�n daim t�z�l�n�n m�i��t v� estetik ehtiyaclar�na müvafiq olaraq, ev ��yalar�n�n, o cüml�d�n geyim formalar�n�n q�sa müdd�tli zahiri d�yi�m�sind�n ibar�tdir. Geyim d�bl�ri sah�sind� zövql�rin d�yi�k�nliyi is� h�r bir tarixi dövrün sosial-iqtisadi h�yat s�viyy�si v� dini-etik normalar� il� ölçülür. Bu m�nada XIX �srin sonu v� XX �srin �vv�ll�rind� Az�rbaycanda s�naye istehsal�n�n inki�af etm�si t�kc� �halinin h�yat t�rzin� deyil, habel� fabrik üsulu il� haz�rlanan geyim materiallar�n�n növün� v� keyfiyy�tin�, buradan da mövcud geyim d�bl�rin� �sasl� t�sir göst�rmi�dir.

XIX �sr geyim d�sti biçim üsuluna v� tiki� texnikas�na gör� özünd�n �vv�lki tarixi dövrl�rd� t���kkül tapm�� geyim tipl�rinin davam� olsa da, yeni dövrün t�l�bl�rin� uy�un olaraq b�zi d�yi�ikliy� m�ruz qalm��d�r. Bu c�h�t özünü daha çox ��h�rl�rd� kübar geyim d�stind� v� pe�� geyiml�rind� t�zahür etdirirdi. Az�rbaycan ��h�rl�rind� kapitalist istehçsal mü�ssis�l�rinin yaranmas�, �m�k bölgüsünün artmas�, pe�� v� zümr� f�rql�rinin d�rinl��m�si müxt�lif növ pe�� geyiml�rinin yaranmas�n� z�ruri etmi�dir.5

XIX �sr Az�rbaycan geyiml�rind� ba� ver�n mühüm d�yi�iklikl�rd�n biri d� �n�n�vi h�rbi geyim ünsürl�rinin (cöv��n, d�bilq�, qolçaq) v� onunla ba�l� olan yaraq növl�rinin (q�l�nc, qalxan, niz�, mizraq, �mud, �e�p�r, ox, kaman) t�dric�n g�r�ksizl��m�si v� aradan ç�xmas� olmu�dur. T�kc� k�m�rd�n as�lan x�nc�r v� çuxan�n yaxas�na düzülmü�, patronda�� �v�z ed�n «v�zn�» h�l� d� ki�i libas�n�n tamamlay�c� b�z�k elementi kimi qalmaqda idi. Odlu silahlar�n yay�lmas� n�tic�sind� d�b dü�mü� v�zn� t�dric�n özünün �m�li �h�miyy�tini itir�r�k, daha çox dekorativ b�z�k elementin� çevrilmi�dir.

Müasir dövr geyim m�d�niyy�tind� bu vaxtdan etibar�n alt v� üst paltar�n�n bir-birind�n q�ti sur�td� ayr�ld��� n�z�r� çarp�r. Fabrik üsulu il� yüks�k keyfiyy�tli pamb�q parça (a�, çit, s�tin) istehsal�n�n artmas� �halinin bütün ictimai zümr�l�ri aras�nda alt paltar�n�n geni� yay�lmas�na �lveri�li z�min yaratm��d�r.

XIX �sr Az�rbaycan geyiml�ri tipoloji c�h�td�n �vv�lki yüzilliyin geyiml�rind�n o q�d�r d� f�rql�nmirdi. XIX �srin sonu v� XX �srin �vv�ll�rind� milli s�ciyy� k�sb etmi� Az�rbaycan geyim d�stinin tipoloji nümun�l�ri �slind� feodalizm dövründ�, xüsusil� d� son orta �srl�rd� t���kkül tapm�� v� xanl�qlar dövründ� xeyli d�r�c� m�h�lli xüsusiyy�t k�sb etmi� olan �n�n�vi libas növl�rinin bir növ davam� idi. Lakin bu dövrün geyim tipl�rind� biçim üsulu v� tiki� texnikas� bax�m�ndan mü�yy�n d�yi�iklik, t�kmill��m� ba� verdiyi n�z�r� çarp�r.6

Geyim d�stinin öyr�nilm�si tarixind�n. Bu vaxtad�k Az�rbaycan�n yeni dövr geyiml�ri elmi �d�biyyatda mü�yy�n q�d�r ara�d�r�lm��d�r. Bunlardan �lav�, Rusiya Xalqlar� Etnoqrafiya Muzeyind�, Gürcüstan Dövl�t Muzeyind�, Az�rbaycan Dövl�t Tarix Muzeyind�, Az�rbaycan Dövl�t �nc�s�n�t Muzeyind�, h�mçinin, respublikan�n dig�r ��h�r v� k�ndl�rind� yarad�lm�� tarix-diyar�ünasl�q muzeyl�rind� XIX �sr geyiml�rin� aid xeyli faktik material, �halinin müxt�lif zümr�l�rin� v� etnik qruplar�na m�xsus milli geyim nümun�l�ri toplanm��d�r. Onlar�n bir qismi «Az�rbaycan milli geyiml�ri» ad� il� 1972-ci ild� albom hal�nda n�fis ��kild� n��r olunmu�dur.7

Az�rbaycan�n ayr�-ayr� etnoqrafik bölg�l�rin� m�xsus �n�n�vi geyim v� b�z�k

Page 130: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

129

nümun�l�rinin toplanmas� i�in� XIX �srin sonu v� XX �srin ibtidas�nda ba�lanm��d�r. Qafqaz cani�inliyinin m�rk�zi olan Tiflis ��h�rind� f�aliyy�t� ba�layan Da�kov Muzeyinin v� Sankt Peterburqdak� Rusiya Xalqlar� Etnoqrafiya Muzeyinin Qafqaz �öb�sinin �m�kda�lar� t�r�find�n toplanm�� geyim komplektl�ri sonralar xeyli d�r�c�d� tamamlan�b z�nginl��dirilmi�dir. Bundan �lav�, h�min muzeyl�rin geyim v� b�z�k kolleksiyalar� �sas�nda haz�rlanm�� r�sm, qrafik ��kil v� cizgi i�l�ri, habel� XIX �srin sonu v� XX �srin �vv�ll�rin� aid fotomateriallar xalq geyiml�ri v� �n�n�vi zin�t nümun�l�rini t�dqiq etm�k üçün möt�b�r m�nb�y� çevrilmi�dir. Bu illüstrasiyalar aras�nda M.Tilkenin sulu boya il� i�l�diyi ki�i v� qad�n geyim d�stl�rin� aid r�sml�r, habel� A.S.Matyaseviç t�r�find�n yen� d� muzey materiallar� �sas�nda natural böyüklükd� ç�kilmi� q�z�l v� gümü� zin�t nümun�l�ri diqq�ti daha çox c�lb edir.8

Bunlardan �lav�, XIX �srd� d�rc olunmu� elmi v� elmi-publisist m�qal�l�rd�, habel� ��xsi kolleksiyalarda saxlan�lan foto��kil v� t�sviri s�n�t nümun�l�ri XIX �sr v� XX �srin �vv�ll�rind� d�bd� olmu� Az�rbaycan milli geyiml�ri bar�d� mü�yy�n q�d�r t�s�vvür yarad�r. Bu c�h�td�n görk�mli rus ��rq�ünaslar� P.Zubov9, N.Dubrovin10, �.Berezin11, M.Tke�elov12, �.Stepanov13, B.Miller14, Q.Çursin15 v� b. �m�yi xüsusil� diqq�ti c�lb edir.

Az�rbaycanda Sovet hakimiyy�ti qurulandan sonra etnoqrafik bölg�l�rin maddi m�d�niyy�tinin, o cüml�d�n milli geyim v� b�z�kl�rin t�dqiqi intensiv ��kil alm��d�r. Bununla �laq�dar olaraq, etnoqrafik ekspedisiya v� elmi s�f�rl�r zaman� �ld� olunmu� faktik materiallar �sas�nda ayr�-ayr� bölg�l�rin xalq geyiml�ri ara�d�r�lma�a ba�lanm��d�r. Bu c�h�td�n Q.F.Çursin16, �.K.�l�kb�rov17, Q.T.Qaraqa�l�18, Z.A.Kilçevskaya19, �.�.�smay�lova20, E.Q.Torçinskaya21, A.Q.Trofimova22 v� b. ara�d�rmalar� pe��karl�q bax�m�ndan diqq�ti c�lb edir.

XX �srin 60-c� ill�rind�n ba�layaraq xalq geyiml�ri etnoqrafik bölg�l�r (�irvan, G�nc�basar, Qaraba�, ��ki, Quba, D�rb�nd, Mu�an v� b.) üzr� münt�z�m qaydada, z�ngin etnoqrafik çöl materiallar� �sas�nda t�dqiq olunmu�dur.23

Xalq geyiml�rinin tarixi-etnoqrafik bölg�l�r üzr� ara�d�r�lmas� Az�rbaycan geyim m�d�niyy�tinin ümumi (ox�ar) v� m�h�lli (f�rqli) xüsusiyy�tl�rini a�kar etm�y� imkan verm�kl� yana��, h�m d� az�rbaycanl�lar�n qon�u xalqlarla etnom�d�ni �laq�l�rini izl�m�k imkan� yarad�r.

Geyim v� b�z�k materiallar� XIX �srin ilk q�rin�sind� Az�rbaycan�n siyasi v� sosial-iqtisadi h�yat�nda ciddi

d�yi�iklikl�r ba� verm�sin� baxmayaraq, geyim m�qs�di il� h�m yerli, h�m d� k�nardan g�tirilm� parça v� d�ri mallar�ndan istifad� olunurdu. ���aldan bir q�d�r keç�nd�n sonra v�ziyy�t d�yi�m�y� ba�lam��, yerli parça istehsal� t�n�zzül� u�ray�b Rusiya v� Avropa ölk�l�rinin ucuz manufaktura mallar� il� �v�z olunmu�dur. Az�rbaycan�n Rusiya t�r�find�n iqtisadi i��al� XIX �srin 30-cu ill�rind�n etibar�n ba�lanm��d�r.

Rusiya s�nayesinin, xüsusil� toxuculuq manufakturalar�n�n xammala olan t�l�bat�n� öd�m�k üçün çar Rusiyas�n�n hakim dair�l�ri �sas diqq�ti Zaqafqaziyan�n xammal ehtiyatlar�n�n m�nims�nilm�sin� yön�ltmi�dil�r. Bu m�qs�dl� d� xüsusi olaraq «Zaqafqaziya ölk�sind� ip�kçiliyi v� ticar�t s�nayesini inki�af etdir�n kompaniya» t��kil olunmu�dur. �irk�t müst�ml�k�l�rd� yeti�diril�n xammal ehtiyatlar�: ip�k, yun, pamb�q, q�z�lboya m�hsullar�n�n istehsal�n� t��kil edib, inki�af etdirm�y� v� bel�likl� d� Zaqafqaziyan� özunün xammal bazas�na çevirm�y� çal���rd�. Layih�d� deyilirdi ki, Zaqafqaziya ölk�sinin t�bii s�rv�tl�ri o q�d�r r�ngar�ng v� z�ngindir ki, onlar� yaln�z seçm�k v� emal etm�kl� fayda �ld� etm�k s�rf�li olar. Bunlardan �n ba�l�calar� olan ip�k, pamb�q, q�z�lboya, q�rm�z v� s. inki�af etdirilm�si daha çox fayda ver� bil�r. �p�k (barama), xüsus�n c�nub �yal�tl�rind� daha çox istehsal olunur. Onun istehsal�n�n geni�l�ndirilm�si daha faydal� olard�.24

Az�rbaycanda �n�n�vi parça istehsal�n�n v�ziyy�ti 1836-c� ild� çapdan ç�xm�� «Rusiyan�n Qafqaz arxas�ndak� �yal�tl�rinin statistik, etnoqrafik, topoqrafik v� maliyy� bax�m�ndan icmal�»nda �trafl� �ks olunmu�dur.25

�cmallardan b�lli olur ki, Rusiya t�r�find�n i��al olunana q�d�r Az�rbaycan�n bir s�ra bölg�l�rind� yerli karxana toxuculu�u h�l� d� qalmaqda idi. «�cmallar»�n Yelizavetpol (G�nc�-red.) dair�sind�n b�hs ed�n hiss�sind� deyilir: «Yelizavetpolda manufaktura istehsal�n�n mühüm

Page 131: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

130

istiqam�tini ip�kd�n parça v� yayl�q haz�rlanmas� t��kil edir. �ndi burada toxucu d�zgahlar�n�n say� 200-� q�d�r azald��� halda, Cavad xan�n dövründ� onlar�n miqdar� 375-� çat�rd�»26. Ba�qa sözl� des�k, G�nc� ��h�rind� toxucu d�zgahlar�n�n say� i��al�n ilk vaxtlar�ndak�ndan iki d�f� çox idi. Daha sonra h�min m�nb�d� deyilir: ��h�rd� ip�k karxanalar�ndan �lav�, a� v� q�rm�z� bez (�il�), habel� «c�lamayi» adlanan nazik pamb�q parça istehsal ed�n 30 d�zgah vard�. Ümumiyy�tl�, ��h�rin toxucu mü�ssis�l�rind� h�r il 10.000 �d�d parça, müxt�lif çe�idli 15.000 yayl�q, 2000 �d�d a�, 200 tik� q�rm�z� r�ngli bez (�il�), 400 �d�d c�lamayi haz�rlan�r. Dair�d� h�mçinin, �alvar üçün parça, yundan çul, �al, palaz, xalça toxunurdu.27

H�min m�nb�d�, h�mçinin, parça toxuculu�u i�l�rind� ��h�rin �traf mahallar� aras�nda �n çox Samux sakinl�rinin seçilib f�rql�ndiyi v� onlar�n �la növ parçalar, xüsusil� ip�kqar���q parçalar v� «cecim» adlanan pamb�q parça haz�rlad�qlar� x�b�r verilirdi.28

XIX yüzillikd� ip�kçilik Az�rbaycan �halisinin mühüm m���uliyy�t növl�rind�n biri olaraq qal�rd�. O dövrd� ��ki �yal�ti t�kc� Az�rbaycanda deyil, ümum�n Zaqafqaziyada ip�kçiliyin ba�l�ca m�rk�zi say�l�rd�. ��ki ��h�r �halisinin iqtisadi h�yat�nda ip�kçiliyin ba�l�ca yer tutmas� ��rbafl�q v� onunla ba�l� bir s�ra köm�kçi s�n�t sah�l�rinin-boyaqç�l�q, ��ridçilik (qaytanç�l�q) t�k�lduz tikm� v� s.-nin geni� miqyas almas�na s�b�b olmu�dur. XIX yüzilliyin ortalar�nda ��kid� 14 min� yax�n ail� kümdarl�qla m���ul olurdu. ��ki kümdarlar� il �rzind� 15 min puda q�d�r xam ip�k hasil edirdil�r. Bu bütün Zaqafqaziyada istehsal edil�n ip�yin yar�s�na b�rab�r idi. ��ki ip�yinin bir qismi ölk� hüdudlar�ndan k�nara ixrac edilir, qalan hiss�si yerli ��rbafxanalara s�rf olunurdu. Rusiya v� Q�rbi Avropan�n fabrik m�hsullar� t�r�find�n t�n�zzül� u�rad�lan kustar ip�k parça toxuculu�undan f�rqli olaraq, milli kalorit� malik ornamental b�z�kli k�la�ay� istehsal� ��kid� uzun müdd�t davam etmi�dir.29

Bu dövrd� Az�rbaycan�n q�rb bölg�si �halisinin �sas geyim materiallar� yerli ustalar t�r�find�n üfiqi toxucu d�zgah�nda kustar üsulla toxunmu� «q�l�c�» �aldan, müxt�lif r�ngli ip�k v� pamb�q parçalardan, h�mçinin, a��lanm�� gön v� d�rid�n ibar�t olmu�dur.30

Mu�an �halisinin �sas geyim materiallar�n� �ld�toxunma yun v� pamb�q parçalar t��kil edirdi. Mu�an qad�nlar� c�hr� v� �l iyind� �yrilmi� ipd�n yer hanas�nda �al toxuyard�lar. Mu�anl�lar ip�k parçalar� (tafta, daray�, qanovuz, atlaz v� s.) sat�nalma yolla �ld� edirdil�r.31

�irvanda geyim materiallar� (d�ri, gön, ip�k, yun v� s.) h�r bir ail�nin özünd� haz�rlan�rd�. Az�rbaycan�n ba�qa bölg�l�rind�n f�rqli olaraq, burada yun parça (�al) çox vaxt yer hanas�nda deyil, xüsusi müt�h�rrik �al d�zgah�nda toxunurdu. H�r bir ail� �al d�zgah�nda öz ehtiyac�n� öd�m�kd�n �lav�, «bazar �al�» adlanan yun parça istehsal edirdi.

�al bir qayda olaraq, küz�m yundan toxunurdu. Göyçay q�zas� k�ndl�ri küz�mi �irvan düzünd�n yayla�a qalxan elatlardan, �amax� k�ndlil�ri is� Qobustan t�r�k�m�l�rind�n sat�n al�rd�lar. �irvanda �al istehsal�n� z�ruri ed�n amill�rd�n biri d� burada küz�m ehtiyat�n�n bollu�u olmu�dur. Yun parça «yal�nqat», «�m�l�», «ikiqat» olmaqla, müxt�lif növl�rd� toxunulurdu.32 «�kiqat» toxunmu� �al s�x v� z�rif olub çox vaxt «dügürd» adlan�rd�.

Bir qayda olaraq, xam �al isti suda «bi�irilib» s�xla�d�r�l�rd�. Bu �m�liyyat t�pm� üsulu il� görüldüyünd�n �al�n bu növün� el aras�nda «t�pm� �al» deyilird�. Bundan f�rqli olaraq, yer hanas�nda taxta «q�l�nc» vasit�sil� toxunmu� �al Az�rbaycan�n q�rb bölg�sind� «q�l�c� �al» ad� il� tan�n�rd�. Bundan �lav�, keçmi�d� �al parça d�v� yunundan da toxunur v� «dügürd» adlan�rd�.

�al ba�l�ca olaraq ki�i üst geyiml�rinin (çuxa, bürm�, ba�l�q, �alvar, dolaq v� s.) haz�rlanmas�na s�rf edilirdi.

Parça toxumaq üçün t�kc� qoyun yunu deyil, d�v� yunu v� keçi q�zilind�n d� istifad� edilirdi. D�v� yunundan �la növ mahud toxunurdu. Az�rbaycanda mahud istehsal�n�n mühüm m�rk�zl�rind�n biri �irvan olmu�dur. �amax�da 1865-c� ild� h�l� d� 19 mahud karxanas� i�l�yirdi33.

�irvanda yerli ip�k parça istehsal� xüsusil� geni� yay�lm��d�. Burada ip�k istehsal�n�n ev pe��si v� karxana toxuculu�u olmaqla, iki formas�na t�sadüf edilirdi. �irvanda karxana ��rbafl���n�n �sas m�rk�zl�ri �amax� ��h�ri, Basqal v� Mücü k�ndl�ri idi. Onlar xam ip�yi �amax� k�ndl�rind�n �lav�, ��ki, Qaram�ry�m, B���r, V�ndam, Q�b�l�, �smay�ll�, Ordubad, Kutaisi v� S�m�rq�ndd�n g�tirirdil�r.34

Page 132: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

131

Rusiyada ip�k toxuculu�unun inki�af� il� �laq�dar olaraq, Az�rbaycanda xam ip�k hasilat�n�n sür�tl� art- mas� n�z�r� çarp�r. XIX �srin 30-cu ill�rind� Zaqafqaziyada illik ip�k hasilat� 15.000 pud oldu�u halda, h�min �srin ortalar�nda onun miqdar� iki d�f�y� yax�n artaraq, 24-32 min puda çatm��d�.35

Zaqafqaziyada istehsal olunan ip�yin �sas hiss�si diyar�n ba�l�ca ip�kçilik rayonlar� say�lan Az�rbaycan �yal�tl�rinin pay�na dü�ürdü. «Qafqaz» q�zetinin 1854-cü il saylar�n�n birind� veril�n m�lumata gör�, Zaqafqaziya ip�yinin böyük hiss�sini �amax� quberniyas�, xüsusil� onun üç q�zas�: �amax�, �u�a v� Nuxa q�zalar� verirdi.36 Bu dövrd� bütün Zaqafqaziya �razisind�n hasil edil�n xam ip�yin yar�ya q�d�ri, y�ni 15.000 pudu t�kc� Nuxa q�zas�n�n pay�na dü�ürdü.37

Az�rbaycan�n �n�n�vi ip�kçilik t�s�rrüfat� XIX �srin ikinci yar�s�na u�urla q�d�m qoymu�du. 60-c� ill�rin �vv�ll�rind� o, öz inki�af�n�n �n yüks�k m�rh�l�sin� çatm��d�.38 Bu dövrd� ip�kçilik m�rk�zin� çevrilmi� Nuxa (��ki) ��h�ri Rusiyan�n c�nubunda �n q�z��n istehsal f�aliyy�tin� malik ��h�rl�rd�n biri olmu�du. Burada h�r il 50.000 pud xam ip�k emal edilirdi.39

XIX �srin sonlar�nda Az�rbaycan�n ip�kçilik t�s�rrüfatlar� yen� d� özünün köhn�, �n�n�vi m�rk�zl�rind�: Nuxa, �r��, C�bray�l, Cavan�ir, �u�a, Göyçay, �amax�, Quba, Naxç�van q�zalar�nda v� Zaqatala dair�sind� c�ml��mi�di.40

XIX �srd� C�nubi Az�rbaycan ��h�rl�rind� d� toxuculuq, boyaqç�l�q geni� yay�lm��d�.41 T�brizd� pamb�q emal� üzr� xeyli karxana f�aliyy�t göst�rirdi. Lakin bu dövrd� b�sit �l d�zgahlar�nda toxunmu� pamb�q, yun, ip�k v� s.parçalar Avropan�n müasir texnika �sas�nda i�l�y�n fabrik m�hsullar� il� r�qab�t apara bilmirdi.42

XIX yüzilliyin sonlar�na do�ru C�nubi Az�rbaycan- dan ixrac edil�n �mt�� mallar� xeyli azalma�a ba�lam��d�. �n ba�l�cas� is� pamb�q, yun, barama, gön v� s. kimi m�hsullar ölk�d�n xaric�, �sas�n, xammal ��klind� apar�l�rd�.43

Az�rbaycanda parça istehsal� �vv�ll�r oldu�u kimi, yen� d� boyaqç�l�q s�n�ti il� üzvi sur�td� ba�l� olmu�dur. Yerli boyaqç�lar t�bii boyaq �ld� etm�k üçün, ad�t�n, boyaq ver�n bitkil�rin kök, yarpaq, qab�q, oduncaq v� meyv�l�rind�n istifad� edirdil�r. Bu i�l� pe��kar boyaq ustalar� m���ul olurdular.

Qad�n geyim d�sti XIX �sr qad�n geyim d�sti tipoloji c�h�td�n Ümumaz�rbaycan s�ciyy�si da��sa da, bir çox

c�h�td�n m�h�lli xüsusiyy�tl�ri il� seçilib f�rql�nirdi. XIX �sr qad�n geyim d�sti yen� d� �yin (alt v� üst paltar�), ba� v� ayaq geyiml�rind�n

ibar�t olmaqla, tipoloji c�h�td�n inki�af etmi� daxili bölgüy� malik idi. Elmi �d�biyyata «�yin libas�» ad� il� daxil olan alt v� üst paltar� öz növb�sind� çiyind�n v� beld�n geyilm� olmaqla iki qism� bölünürdü. Çiyind�n geyinil�n libas növl�ri b�zi bölg�l�rd� «çiyindirikli», bel geyiml�ri is� «k�m�rb�st�» ad� il� t�qsim olunurdu.

�n�n�vi qad�n geyiml�rinin alt v� üst libas növl�rin� ayr�lmas� geyim m�d�niyy�ti tarixind� mühüm ir�lil�yi� ba� verdiyini göst�r�n etnom�d�ni d�y�rl�rd�n biri kimi diqq�ti c�lb edir.

Beld�n ba�lanan alt paltar� «d�yi��c�k» adlanmaqla tarix�n «iç don», «ara tuman�», «dizlik», «��lt�», «alt tuman�», «darbalaq», «ikibalaq», «cütbalaq» v� s. adlarla b�lli olmu�dur. Çiyindirikli alt geyim növü is� is� «alt köyn�yi», «bula�a», «can köyn�yi», yaxud «ara köyn�yi» adlanm��d�r.

Tal��lar v� tatlar aras�nda «�ai», udinl�rd� «qurat», ingiloylarda «peranqi», l�zgil�rd� «per�m» adlanan köyn�k sabiq Qazax q�zas�nda «pir��n» formas�nda qeyd� al�nm��d�r. «Per�m» v� ya «pir��n» istilahlar�n�n fars dilind�n keçmi� «pir�h�n» sözünün t�hrif olunmas� n�tic�sind� yarand��� v� C�nubi Az�rbaycandan miqrasiya etmi� �hali qruplar�na m�xsus oldu�u güman edilir.

Yuxar� zümr�d�n olan imkanl� qad�nlar�n alt geyiml�ri çox vaxt müxt�lif növ ip�k parça material- lar�ndan tikils� d�, biçim üsulu v� tiki� texnikas�na gör� kas�b geyiml�rind�n o q�d�r d� f�rql�nmirdi.

Alt köyn�yi. Az�rbaycan�n etnoqrafik bölg�l�rind� geni� yay�lm�� alt köyn�yi biçim

Page 133: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

132

üsuluna gör� bir-birind�n o q�d�r d� f�rql�nmirdi. XIX �srd� �irvan qad�nlar�n�n alt köyn�yi h�m �ld�toxunma, h�m d� sat�nalma pamb�q parçalardan tikilirdi. Bu m�qs�dl�, �sas�n, culfa d�zgah�nda toxunmu� bez, qism�n is� midqal, �il�, q�d�k v� s. kimi sat�nalma pamb�q parçalardan istifad� olunmu�dur.

Qad�n alt köyn�yinin �t�yi uzun v� q�sa olmaqla iki biçimd� haz�rland��� n�z�r� çarp�r. Çox vaxt uzun �t�kli köyn�yin yanlar�ndan çap�q qoyulurdu. Etnoqrafik çöl materiallar�ndan göründüyü kimi, uzun �t�kli qad�n köyn�yi Quba bölg�sind� «bula�a» ad� il� m�lum olmu�dur. H�m d� burada «bula�a» istilah� h�m alt, h�m d� üst köyn�yini bildirirdi. Kas�b ail�l�rd� alt v� ya ara köyn�yi b�z�n r�ngli parçalardan da tikilirdi. Bel� halda o, eyni zamanda üst köyn�yini d� �v�z edirdi.44

Alt köyn�yi, ad�t�n, «qatlama» üsulu il� biçildiyind�n onun çiyinl�ri tiki�siz olurdu. Köyn�yin bu növünün qol oyu�u v� qollar� düz biçildiyind�n onun qoltu�unun alt�na �lav� «xi�d�k» qoyulmurdu. Alt köyn�yinin qola�z� bir s�ra bölg�l�rd� «m�c�li», y�ni bil�rzikli biçilib tikildiyind�n onun aras� azca yar�q olub, bir yerd�n düym�l�n�rmi�. Alt köyn�yinin qolunun m�c� il� tamamlanmas� soyuqdan qorunmaq üçün �m�li m�qs�d da�am��d�r. Bununla bel�, alt köyn�yinin qola�z� çox vaxt aç�q qalarm��.

Gürcüstan Dövl�t Muzeyind� saxlan�lan kolleksiyalardan b�lli olur ki, üst köyn�yi kimi, alt köyn�yinin d� boynuna 3 sm hündürlüyünd� dik «boyunluq» tikil�rmi�.

Üst köyn�yi kimi, onun da yaxas� yar�q olub bo�az�n alt�ndan düym�l�nirdi. Köyn�yin yaxas�, ad�t�n 3 �d�d düym� il�, h�m d� sa�dan-sola düym�l�n�rmi�. Dözümlü olmaq üçün köyn�yin yaxas�na öz parças�ndan �lav� olaraq ikinci «qat» tikil�rmi�.45

Gürcüstan Dövl�t Muzeyind� saxlan�lan sabiq G�nc� quberniyas�n�n Bucaq k�ndin� m�xsus dig�r alt köyn�yi yen� d� q�sa �t�kli olub �l il� tikilmi�dir. Gövd�sinin uzunlu�u 63 sm-� q�d�r olan bu köyn�yin yaxa k�siyinin �traf� ensiz zolaq ��klind� qara r�ngli sapla tikm�l�nib b�z�dilmi�dir. Bunun say�sind� köyn�yin yaxa yar���n�n davaml� olmas�n� t�min etm�k mümkün olmu�dur.

Köyn�yin boynuna yen� d� 3 sm enind� dik boyunluq tikilmi�dir. �irvan qad�nlar�n�n köyn�yind�n f�rqli olaraq, onun yaxas� iki �d�d düym� il� düym�l�nmi�, qolunun alt�na is� �lav� «xi�d�k» qoyulmu�dur. Q�sa �t�kli dig�r köyn�kl�r kimi, onun qola�z� m�c�li tikilmi�dir.46

�mkanl� ail�l�rd� b�z�n alt köyn�yi qanovuzdan da tikilirdi. Bir qayda olaraq, �yin� geyinil�rk�n alt köyn�yinin �t�yi tuman�n alt�na sal�n�rd�. Qanovuzdan tikild� o, çox vaxt «ara köyn�yi» kimi geyil�rmi�. Kas�b qad�nlar�n alt köyn�yinin düz biçilmi� yaxa k�siyi nisb�t�n q�sa olub, çox vaxt aç�q qal�rd�. B�z�n alt köyn�yinin yaxa yar��� üçbucaq formada biçilir v� aç�q qal�rd�.

Naxç�van v� �r�van bölg�l�rind� qad�n köyn�yinin �t�yi bir q�d�r uzun tikilirdi. �r�van qad�nlar�n�n alt köyn�yi dizd�n bir q�d�r yuxar� olub, qolu uzun, düz v� «xi�d�k»li tikil�rmi�. Davaml� olmaq üçün alt köyn�yinin yaxas�na bir qar�� enind� ikinci «qat»�n qoyulmas� d�b hal�n� alm��d�r. B�z�n xi�d�k uzun biçildiyind�n qol alt�ndan ba�lay�b �t�y�d�k uzan�r v� bununla köyn�yin gövd�sini geni�l�ndirm�y� imkan verirdi. �r�van qad�nlar�n�n alt köyn�yi çox vaxt a�dan, b�z�n d� güllü çit v� ya k�tandan tikil�rmi�.

Mu�an qad�nlar�n�n «uzunluq» adlanan alt köyn�yi qolsuz, yaxas� üçbucaq ��klind� aç�q olub, yerlil�r aras�nda «sosi» adlanan a�dan tikil�rdi. Qollu tikil�n üst köyn�yind�n f�rqli olaraq, onun �t�yi xeyli uzun olurdu.47

Alt tuman�. Biçim etibar� il� üst tuman�ndan o q�d�r d� f�rql�nm�y�n alt tuman� müxt�lif adlarla Az�rbay- can�n etnoqrafik bölg�l�rind� geni� yay�lm��d�r. �irvan qad�nlar�n�n alt paltar� «darbalax» adlanan dizlik il� tamamlanarm��.44

��kid� qad�n alt tuman� biçim etibar� il� üst tuman�na b�nz�r olmu�dur. Gürcüstan Dövl�t Tarix Muzeyind� saxlan�lan v� ��ki qad�nlar�na m�xsus alt tuman� h�r biri 64 sm enind� alt� «taxta»dan ibar�t biçilm�kl� çitd�n tikilmi�dir. Tuman�n uzunlu�u 77 sm, h�r bala��n�n eni 192 sm, bel h�cmi 172 sm-dir. Balaqlar�n�n enli olmas�na baxmayaraq tuman�n paças�na 20x20 sm ölçüd� «miyança» tikilmi�dir.48 Bu tip tuman növü Az�rbaycan�n �ks�r bölg�l�rin� d� «genbalaq» tuman ad� il� tan�n�rd�.

Page 134: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

133

Naxç�van geyim d�stind� üst tuman� xeyli q�sa oldu�undan buna müvafiq olaraq, «��lt�» adlanan alt tuman� da nisb�t�n q�sa biçilib tikilirmi�. Gen balaql� olmas�na baxmayaraq, ��lt�nin paças�na �lav� «miyança» tikilirdi.

Erm�nistan az�rbaycanl�lar� aras�nda da alt tuman� «��lt�» ad� il� b�lli olmu�dur. Lakin �r�vanda geyinil�n «��lt�» Naxç�van ��lt�sin� nisb�t�n, xeyli uzun olmu�dur. Burada ��lt�, bir qayda olaraq, üst tuman�ndan, t�xmin�n dörd barmaq enind� q�sa tikil�rmi�.

Mu�an qad�nlar�n�n alt bel geyimi �irvan bölg�sind� oldu�u kimi, «dizlik» adlan�rd�.49 Maraql� hald�r ki, �r�van v� Naxç�van bölg�sind�, habel� �imal-��rqi Az�rbaycanda dizlik «i�dan» ad� il� qeyd� al�nm��d�r. Bu sözün etimoloji m�nas� m�n�� etibar� q�dim türkc� «iç don», «i� ton» sözl�rind�n olub, ruslar�n «�tan�» sözü il� ox�arl�q t��kil edir.50

Ara tuman�. �lin f�sill�rind�n as�l� olaraq, müxt�lif bölg�l�rd� say� art�b bird�n ona q�d�r çatan ara tuman� biçim üsulu v� tikili�in� gör� üst tuman�ndan o q�d�r d� f�rql�nmirdi. Üst tuman�na nisb�t�n o, q�sa biçilir v� az b�z�kli olurdu. Dig�r t�r�fd�n ortabab v� kas�b ail�lid� çox vaxt köhn�lmi� üst tuman� ara tuman� yerin� geyilirdi.

�alvar. �m�li �h�miyy�t k�sb ed�n v� rahat geyim növü olan �alvar müt�h�rrik elat m�i��tin� müvafiq h�yati ehtiyacdan yaranm��d�r. Köç�b� m�i��t t�rzinin minik n�qliyyat� il� ba�l� olmas� bu geyim tipini z�ruri etmi�di. Bu m�nada qad�n �alvar� köç�ri m�i��t t�rzin� m�xsus geyim növü say�l�r.51 Elat qad�nlar� �n�n� olaraq, darbalaq �alvar�n üstünd�n mütl�q tuman gey�rmi�l�r.

Tuman�n uzun �t�yi h�r�k�t� mane olmas�n dey�, elat qad�nlar�, ad�t�n, onun dal �t�yini paçan�n aras�ndan yuxar� ç�kib nif�nin qabaq t�r�fin� sanc�rd�lar. Bel�likl�, gen tuman iki balaq ��klin� dü�ürdü.52 Keçmi�d� �irvan qad�nlar�, xüsusil� padarlar «cütbalaq» adlanan v� h�r bala�� be�-alt� taxtadan ibar�t biçilmi� bu cür �alvar geyin�rmi�l�r.53

Mu�anda da cütbala�� �n çox elat qad�nlar� gey�rmi�l�r. Bu da onlar�n yen� minik vasit�l�rind�n çox istifad� etm�si il� �laq�dar olmu�dur.

Az�rbaycan Dövl�t Tarix Muzeyind� bir neç� d�st qad�n alt geyimi mühafiz� edilm�kd�dir.54

Qaraba� bölg�sin� aid olan alt köyn�yin uzunlu�u 54 sm, qolunun (e.f.3231) uzunlu�u 62 sm olub gövd�si «qatlama» üsulu il� biçildiyind�n çiyinl�ri tiki�sizdir. Qollar�n�n üstünd� b�z�k m�qs�di güd�n x�rda q�rç�nlar vard�r. Qoltuq alt�na �lav� «xi�d�k» qoyulmu�dur. Köyn�yin yanlar�nda 8 sm hündürlüyünd� «pe�» adlanan çap�q vard�r. Qollar�n�n a�z� v� yaxa k�siyi boyunca bafta tikilmi�dir. Bütün bu ünsürl�ri tipoloji c�h�td�n onu üst köyn�yin� yax�nla�d�r�r. Çox güman ki, onu ara köyn�yi kimi geymi�l�r.

G�nc� bölg�sin� aid olan dig�r bir alt köyn�yi (e.f.7979) qanovuzdan tikilmi�dir. Onun gövd�sinin uzunlu�u 70 sm, qolunun uzunlu�u 65 sm-dir. Qollar� düz biçilib, çiyni tiki�sizdir. Qollar�n�n alt�na «xi�d�k» tikilib. Boynu bafta il� b�z�dilmi�dir.

��ki qad�nlar�na aid olan ba�qa bir alt köyn�yi /e.f.5891/ is� yen� d� qanovuzdan tikilmi�dir. Biçim etibar� il� o, G�nc� köyn�yini xat�rlad�r. Qatlama üsulu il� biçildiyind�n çiyini tiki�siz olub, qol alt�na yen� d� «xi�d�k» tikilmi�dir. Alt köyn�yinin bahal� ip�k parçadan tikilm�si fakt� bir daha onun varl� kübar qad�nlara m�xsus oldu�unu x�b�r verir.

Üst paltar�. Mövcud tarixi-etnoqrafik m�lumatlar, Moskva, Sankt Peterburq, Tiflis ��h�rl�rind�ki dövl�t muzeyl�rind�, habel� Az�rbaycan Dövl�t Tarix Muzeyi, respublikan�n �yal�t ��h�r v� k�ndl�rind�ki diyar�ünasl�q muzeyl�rinin etnoqrafik fondunda mühafiz� edil�n faktik materiallar�n t�hlili XIX yüzilliy� aid Az�rbaycan qad�n geyiml�rinin biçim üsulu v� tiki� texnikas�n�, onlar�n m�h�lli xüsusiyy�tl�rini mü�yy�nl��dirm�y� imkan verir.

B�hs edil�n dövrd� qad�n üst geyiml�ri köyn�k, l�bbad�, ç�pk�n, nimt�n�, arxal�q, bahar�, kül�c�, e�m�k, kürdü, katibi, don, tuman, cütbalaq, çaxçur olmaqla, tipoloji v� terminoloji c�h�td�n z�ngin geyim d�stind�n ibar�t olmu�dur.

Üst köyn�yi. Varl� qad�nlar�n üst köyn�yi, ad�t�n, qiym�tli ip�k parçalardan (daray�, qanovuz, mov, atlaz), kas�blar�n köyn�yi is� boyal� bez, çit v� ya s�tind�n tikilirdi. Az�rbaycan�n müxt�lif bölg�l�rin� m�xsus qad�n köyn�kl�rinin t�hlili göst�rir ki, varl� qad�nlar�n üst köyn�yi �sas�n ip�k v� quma�dan, �n çox is� kustar üsulla toxunan qanovuzdan tikil�rmi�. Ad�t�n, varl�

Page 135: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

134

qad�nlar�n köyn�kl�rinin qolunun a�z�, yaxa k�siyi, boynu, �t�yi müxt�lif növ b�z�kl�rl� – bafta, çapara, sikk�, «k�sm�» üsulu il� haz�rlanan v� «pil�k» v� ya «p�r�k» ad� il� b�lli olan müxt�lif s�ciyy�li çaxma metal b�z�k düzümü, b�z�n is� gül�b�tin, yaxud t�k�lduz tikm� il� b�z�dilib süsl�n�rdi.

Bir qayda olaraq, qad�nlar�n alt köyn�yi kimi üst köyn�yinin d� yaxas� bo�az alt�nda bir �d�d düym� il�, b�z�n is� s�x tikilmi�, «h�bab�» adlanan q�z�l-gümü� düym�l�rl� düym�l�nirdi. Üst köyn�yinin �t�yinin h�r iki yanlar�nda çox vaxt «çap�q» qoyulurdu. Göz� yax�� çarpmaq üçün çap���n k�nar�, habel�, köyn�yin qabaq �t�yi q�raqlama olmaqla, müxt�lif növ b�z�k nümun�l�ri il� b�z�dilirdi.

Köyn�yin qabaq �t�yini b�z�m�k m�qs�di il� «�t�klik» adlanan ayr�ca ensiz parça üz�rin� b�ndl�nmi� «k�sm�» pil�k v� ya p�r�k düzümü b�nd edilirdi. Varl� qad�nlar�n «�t�kliyi» çox vaxt «arpa» adlanan q�z�l v� gümü� «k�sm�»l�rd�n ibar�t t�rtib edilirdi. Kas�b qad�nlar toy-bayram köyn�yinin �t�yini «q�yqac» adlanan r�ngli parça zolaqlar� il� b�z�yirdil�r.

«�t�klik» çox vaxt c�rg� il� düzülüb parça zola�� üz�rin� b�nd edilmi� «qulaql�» q�z�l v� ya gümü� sikk�l�rd�n, yaxud «k�sm�» adlanan müxt�lif formal� çaxma pil�k v� ya p�r�kl�rd�n ibar�t düz�ldilirdi. Bir qayda olaraq, pil�k v� ya p�r�k k�sm�l�r r�ngli, h�m d� möhk�m parça zola�� üz�rin� b�ndl�nirdi.

H�r�k�ti m�hdudla�d�rmamaq üçün çox vaxt qad�n köyn�yinin qolunun alt�na «xi�d�k» tikilirdi. Faktik materiallar�n t�hlili göst�rir ki, xi�d�k ba�qa parçadan qoyulduqda, ad�t�n o, köyn�yin öz parças�n�n r�ngin� uy�un seçilirdi.

�n�n�vi qad�n köyn�yinin qollar�n�n birl��m�si v� qol yeri, ad�t�n, «düz» biçilib tikilirdi. El� köyn�yin qoltu�unun alt�na �lav� xi�d�k tikilm�si z�rur�ti d� m�hz buradan ir�li g�lmi�dir. T�sadüfi deyil ki, sonralar qad�n köyn�yinin koftaya çevrilm�si prosesind� onun qol yerinin qövsvari ��kild�, «oyma» üsulu il� biçilm�si n�tic�sind� xi�d�k aradan ç�xm��d�r. Xi�d�yin t�tbiqin� ba�qa bir fakt da t�sir göst�rmi�dir. M�lum oldu�u kimi, keçmi�d� kustar üsulla toxunan parçalar�n ensiz olmas� s�b�bind�n «qatlama» üsulu il� biçil�n köyn�yin gövd�sin� �lav� «en» verilirdi. Ensiz parça material�ndan tikil�n köyn�yin gövd�sini enl�ndirm�k m�qs�di il� xi�d�yin a�a�� hiss�sini �t�y�d�k uzatmal� olurdular. Bunun say�sind� köyn�yin gövd�sini gen�ltm�k imkan� yaranm��d�r.

Qad�nlar�n üst köyn�yinin çiynind� çox vaxt nar�n «q�rç�nlar», b�z�n is� bir neç� x�rda «çin» qoyulurdu. Bununla da tipoloji bax�mdan bir-birin� çox yax�n olan ki�i v� qad�n köyn�kl�ri f�rql�ndirilirdi.

Az�rbaycan�n müxt�lif bölg�l�rind� üst köyn�yinin boyu ölçü etibar� il� f�rqli xüsusiyy�t k�sb edirdi:

1) Naxç�van, Bak�, ��ki, Qaraba�, G�nc�, �r�vanda ya�l� qad�n köyn�yinin uzunlu�u yar�m ar��n hüdudunda (45-46 sm-d�n 54 –55 sm-d�k ) olurdu;

2) L�nk�ran qad�nlar�n�n üst köyn�yi nisb�t�n uzun olub dizd�n t�xmin�n dörd barmaq yuxar�da qal�rd�;

3) Az�rbaycan�n q�rb bölg�sind�, o cüml�d�n Borçal�da geyinil�n uzun �t�kli qad�n köyn�yinin boyu 130-140 sm ölçüd� biçilib tikilirdi. Q�rbi Az�rbaycanda «don» v� ya «gövd�li don» ad� il� b�lli olan bu geyim növü Quba bölg�sind� «bula�a» ad� il� geni� yay�lm��d�;

4) �irvan, Mil, Mu�an düzl�rinin t�r�k�m� qad�nlar� aras�nda, habel� L�nk�ran, S�d�r�k v� �r�vanda d�bd� olan köyn�yin uzun �t�yi, üst tuman�n�n üstünd�n a�a�� burax�larm��.

H�r�k�tin s�rb�stliyini t�min etm�k m�qs�dil� uzun �t�kli üst köyn�yinin yanlar�nda, ad�t�n, «yar�q» qoyulurdu.

Çox vaxt üst köyn�kl�rinin qollar� enli biçildiyind�n çiyin� yax�n hiss�d� q�rç�nlan�rd�. �n�n�vi parçalar�n eni köyn�yin gövd�sin� kifay�t etm�diyind�n onun qollar�n�n alt�ndan

ba�layaraq gövd�nin yanlar� boyunca öz parças�ndan düzbucaql� v� ya trapes formada «calaq» verilirdi. Ba�qa sözl� ona �lav� xi�d�k tikilirdi. Parça material�n�n eni imkan verdikd� köyn�y� «qoltuqalt�» �lav� olunmad��� kimi, «xi�d�k» d� tikilmirdi. Qol üstü q�rç�ns�z tikilmi� köyn�yin qollar�n�n enli olmas�n� v� qollar�n h�r�k�t s�rb�stliyini t�min etm�k m�qs�dil� dirs�kd�n ba�layaraq, qollara dövr�l�m� q�rç�nlanm�� �lav� enli parça tikilirdi. Xalq aras�nda qolun bu

Page 136: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

135

hiss�si «yelpaz�» adlan�rd�. Maraql� hald�r ki, «yelpaz�» qol növü t�kc� köyn�kd� deyil, qad�n arxal�qlar�nda da n�z�r� çarp�rd�.

��ki qad�nlar�n�n üst köyn�yinin qoluna dirs�y�d�k �yri x�tt boyunca, sonra is� bil�y� q�d�r düz x�tt boyunca �lav� parça verilirdi. Bunun say�sind� onun qolu yolu qism�n geni�l�ndirilirdi. Köyn�yin bu növü «l�bbad� köyn�k» adlan�rd�.

�r�vanda geyinil�n uzun �t�kli üst köyn�yinin ön t�r�fi 3 hiss� parçadan ibar�t biçilib tikil�rmi�. Köb�yin alt�na q�d�r olan birinci hiss� ensiz, ikinci v� üçüncü hiss�l�rin h�r biri �vv�lkind�n bir q�d�r gen götürül�r�k büzm�l�n�rmi�. Köyn�yin ikinci v� üçüncü tik�l�rini birl��dir�n tiki�in üz�rin�, ad�t�n, «�t�klik» tikil�rmi�. Etnoqrafik materiallar göst�rir ki, keçmi�d� Naxç�van�n Qaraba�lar v� S�d�r�k k�ndl�rind� d� buna b�nz�r üst köyn�kl�ri d�bd� olmu�dur.

Az�rbaycan qad�nlar�n�n �n�n�vi üst geyiml�ri aras�nda «ç�pk�n», «nimt�n�», «l�bbad�», «bahar�», «don» v� «m�ndul�» adlar� il� b�lli olan arxal�q xüsusi yer tutmu�dur. Ba�qa sözl�, adlar� ç�kil�n üst geyim növl�ri tipoloji c�h�td�n arxal���n m�h�lli variantlar�n� t��kil etmi�dir.

Ç�pk�n. Faktik materiallardan göründüyü kimi, çiyindirikli üst geyim tipin� aid olan ç�pk�nin formas� XVIII yüzillikd� oldu�u kimi, heç bir m�h�lli d�yi�ikliy� u�ramadan Ümumaz�rbaycan xüsusiyy�tini saxlam��d�r. �slind�, h�l� erk�n orta �srl�rd� «qaftan» ad� il� tan�nan bu geyim növü biçim üsuluna v� tipoloji xüsusiyy�tin� gör�, Az�rbaycan qad�n üst geyiml�rinin sanki �sas� olmu�dur. Bel� ki, «m�ndul�», «l�bbad�», «bahar�» v� «kül�c�» ad� il� tan�nan m�h�lli s�ciyy�li çiyindirikli geyiml�rinin biçim üsulu, tiki� texnikas�n� v� forma xüsusiyy�tl�rini n�z�rd�n keçirdikd� b�lli olur ki, adlar� ç�kil�n libas növl�ri h�min geyim �sas�nda t���kkül tapm��d�r. Bunlar�n aras�nda t�kc� kül�c� «D�d� Qorqud» dastanlar�ndak� «cübb�-çuxa»n� xat�rlad�rd�.

Bahal� ip�k parçalardan (tirm�, m�xm�r, z�rxara v� s.) tikil�n ç�pk�n «do�rama» biçim üsulu il� k�silmi� dördbucaql� formal� parça tik�l�rind�n haz�rlan�rdi�. Ç�pk�n bir qayda olaraq, astarl� tikilirdi. Bu h�m onun davaml�l���n� art�r�b istifad� müdd�tini uzad�r, h�m d� �l tiki�l�rinin üstünü örtm�kl�, paltar� s�liq�li v� cazib�dar göst�rirdi. Ç�pk�nin bütün k�nar tiki�l�ri boyunca onun üz�rin� b�ndl�n�n müxt�lif növ bafta, z�ncir�, köb� v� ya ha�iy�l�r b�z�k elementi olmaqdan �lav�, h�m d� �l b�xy�l�rinin üstünü örtm�k kimi �m�li m�qs�d güdürdü.

Bel yerin� q�d�r b�d�n� kip biçilib tikil�n ç�pk�nin beld�n a�a�� «omba» hiss�sin� geni�lik verm�k üçün onun �t�yinin h�r iki yan�nda tiki� x�tti boyunca 10-12 sm hündürlüyünd� çap�q v� ç�x�nt� qoyulurdu. Bu da s�b�bsiz deyildi. Keçmi�d�, ad�t�n, üst-üst� geyilmi� çoxsayl� (10-a q�d�r) büzm�li-q�rç�nl� tumanlar�n ba� hiss�si qad�n�n ombas�n� bürüdüyü v� h�cmini böyütdüyünd�n ç�pk�nin beld�n a�a�� hiss�sinin geni�l�nm�sini t�l�b edirdi.

Ç�pk�nin «qondarma» qollar�n�n alt�, ad�t�n, yar�q olurdu. Sonu xüsusi «�lç�k»l� bit�n qolun alt yar�qlar�n�n k�nar�na tiki� x�tl�ri boyunca b�z�kli düym�l�r v� ilg�kl�r tikilirdi. Bu da soyuq v� kül�kli havalarda ç�pk�nin qol yar�qlar�n�n düym�l�nm�sin� v� bel�likl� d� onlar�n bütöv hala dü�m�sin� imkan yarad�rd�. Bay�rl�q-bayraml�q paltar� say�lan ç�pk�nin qondarma qolunun astar� daima göründüyün� gör�, bir qayda olaraq, onlar�n astar�n� da r�ngli ip�k parçalardan tikirdil�r.

Q.T.Qaraqa�l�n�n mü�ahid�l�rin� gör�, Kiçik Qafqaz bölg�sind� ç�pk�n «z�b�n», yaxud «z�v�n�» ad� il� b�lli olmu�dur. O, h�min geyim növünün G�nc� v� onun �traflar�nda da eyni adla geni� yay�ld���n� x�b�r verir.55

Etnoqrafik materiallar göst�rir ki, ç�pk�n, h�mçinin, Bak�, Naxç�van, Qaraba�, �amax�da eyni biçimd� olub, eyni adla qad�n geyim d�stind� mühüm yer tutmu�dur.

Qazaxda ç�pk�n� «arxal�q», sabiq ��ms�ddin mahal�nda is� «m�ndul�» deyilirdi. Burada o, �sas�n, atlazdan tikildiyind�n çox vaxt «atlaz arxal�q» adland�r�l�rd�. Tovuz mahal�nda arxal�q �n çox «m�ndul�» adlanan sat�nalma yun parçadan tikildiyi üçün h�min adla tan�n�rd�.

Ç�pk�n L�nk�ran v� �r�vanda «nimt�n�» sözünd�n t�hrif olunmu� «mint�n�» ad� il� b�lli olmu�dur. Qaraba�da is� bu geyim növü �vv�ll�r oldu�u kimi, XIX �srd� d� «nimt�n�» ad� il� tan�n�rd�.

Arxal�q (don). Astarl� çiyin geyimi olub, �sas�n, tirm�, tafta, m�xm�r, atlaz, xara, z�rxara

Page 137: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

136

kimi bahal� parçalardan tikilirdi. Lakin kas�b qad�nlar�n arxal��� ucuz pamb�q parçalardan da tikil�rmi�.

Kübar qad�nlar�n arxal�qlar�n�n yaxas�na, bir qayda olaraq, q�z�l v� ya gümü�d�n çaxma-q�lib üsulu il� düz�ltdirilmi� «qoza» düym�l�r tikilirdi. Arxal���n yaxas�na düzülmü� bu böyük ölçülü düym� düzümü daha çox dekorativ b�z�k m�qs�di güdürdü.

Az�rbaycan�n ��rq bölg�l�rind� qad�n arxal��� «don» ad� il� b�lli olmu�dur. Bel k�siyinin formas�na, yaxa v� �t�yinin s�ciyy�sin� gör�, qad�n arxal�qlar� bir-birind�n ayr�l�rd�.

��ki, Bak� qad�nlar� «qolçaq»l� arxal�q (don) gey�rdil�r. Bu qrupa m�xsus arxal�qlar�n qolu çox vaxt dirs�y� q�d�r düz biçilib tikilir, dirs�kd�n ba�layaraq ona qondarma qolçaq �lav� olunurdu. Qondarma qolçaq �m�li �h�miyy�t k�sb etm�yib b�z�k m�qs�di da��y�rd�. Bir qayda olaraq, qolçaq laz�m g�l�nd� «bahar�» adlanan yar�mqol arxal��a �lav� edilirdi.

Qaraba� v� G�nc� qad�nlar�n�n arxal��� «niluf�r» v� ya «yelpaz�» adlanan xüsusi qollara malik olmas� il� seçilirdi. Arxal���n bu tipi �irvanda «yerpaz� arxal�q» adlan�rd�.56

Yaxa k�siyinin formas�na gör� qad�n arxal�qlar�n�n müxt�lif variantlar� qeyd� al�nm��d�r. Naxç�van, �r�van, ��ki, L�nk�ran v� Qazax qad�nlar�n�n arxal�qlar�n�n yaxas� xeyli d�r�c�d� bir-birin� b�nz�yirdi.

Keçmi�d� Az�rbaycan�n �ks�r bölg�l�rind� düzbucaql� v� ya oval formada biçilmi� «aç�q», yaxud «meydan yaxa»l� arxal�qlar daha geni� yay�lm��d�. Bununla bel�, Az�rbaycan�n ayr�-ayr� bölg�l�rind� biçim etibar� il� bir-birind�n seçil�n v� müxt�lif adlarla b�lli olan arxal�q variantlar� da mövcud olmu�dur.

Bahar�. �sas�n, s�rin havalarda geyinil�n, s�r�ql� v� astarl� çiyin geyimi olmu�dur. Bel� q�d�r b�d�n� kip tikil�n bahar�ya, ad�t�n, beld�n a�a�� z�rif q�rç�nl� uzun «�t�k» �lav� olunurdu. Bahar�n�n qolu dirs�kd�n yuxar� olub, yaxas� «aç�q» biçilirdi. Bahar� �n çox Qaraba�, Bak� v� L�nk�randa geni� yay�lm��d�. L�nk�ran qad�nlar�n�n bahar�s� biçim etibar� il� Bak� qad�nlar�na m�xsus «don»u xat�rlad�rd�.

Kül�c�. Naxç�van bölg�sind� geni� yay�lm�� mövsümi s�ciyy� da��yan çiyindirikli geyim növü olan kül�c� bahal� parçalardan (xara, z�rxara, m�xm�r v� s.), uzun �t�kli v� astarl� biçilib tikilirdi. Kül�c�nin qolu düz v� dirs�kd�n azca a�a��, yaxas� boyv�boy «aç�q» biçilirdi. Onun yaxa v� �t�yinin k�narlar� boyunca tiki� x�tl�rinin üz�ri m�xm�r v� ya tafta parçadan k�silmi� ha�iy� il� örtülürdü. Kül�c�ni b�z�m�k m�qs�di il�, ad�t�n, gül�b�tin tikm�, m�lil�, bafta, z�ncir�, qaragöz, s�rm�, muncuqlu tikm�, pil�kli doldurma v� s. dekorativ vasit�l�rd�n istifad� edilirdi.

Kül�c� qad�n geyim tipii kimi sabitl��s� d�, keçmi�d� onu kübar ail�l�rd� ki�il�r, xüsusil� g�nc o�lanlar da gey�rmi�l�r.

Kül�c�nin biçim elementl�ri v� forma xüsusiyy�tl�ri D�d� Qorqud dastanlar�nda ad� ç�kil�n «cübb�» v� ya «cübb�-don»u xat�rlad�rd�. H�r iki geyim növünün kübar qad�nlara m�xsus olmas� fakt� da onlar�n vahid m�n��y� malik olub, birinin dig�rind�n tör�diyini söyl�m�y� �sas verir. H�m cübb�, h�m d� kül�c� biçim etibar� il� D�d� Qorqud dastanlar�nda «qaftan» v� ya «ton» ad� il� t�qdim edil�n üst geyim növünü xat�rlad�rd�.

Qaftan yeni eran�n �vv�ll�rind� geni� yay�lm�� üst geyim tipi olub, genbalaq �alvar il� birlikd� q�dim türkl�rin dünya geyim m�d�niyy�tin� verdikl�ri töhf�l�rd�n biridir. Romal�lar, çinlil�r v� bizanslar h�min geyim tipl�rini ilk d�f� onlardan �xz etmi�l�r.57

Kürdü. A��lanm�� x�zd�n tikil�n kürdü çiyindirikli geyim növü olub, daha çox varl� qad�nlar aras�nda d�bd� olmu�dur. Tüklü t�r�fi iç�ri dü�m�kl�, qolsuz biçil�n v� üz�rin� qal�n parçadan «üz» ç�kil�n kürdü mövsümi s�ciyy�li isti geyim növü say�l�rd�. Bir qayda olaraq onun qol yeri, yaxas�n�n h�r iki k�nar�, �t�k v� yan çap�qlar� boyunca ensiz x�z zola�� tikil�r�k b�z�dilirdi. Dövr�l�m� x�z zola�� b�z�k olmaqdan �lav�, h�m d� soyu�u buraxmad��� üçün �m�li m�qs�d da��y�rd�. B�z�n kürdünü qal�n parçadan biçir v� astar� il� üzü aras�na yun qoyub s�r�y�rd�lar. Bu halda, yen� d� onun qol yeri, yaxa v� �t�yinin k�narlar�na x�z ha�iy� tikilirdi. X�z ha�iy�y� paralel olaraq üzlüyün k�nar tiki�l�rinin üstün� çox vaxt bafta b�nd edilirdi.

Kürdünün üz�rin�, ad�t�n, tirm�, xara, m�xm�r v� s. kimi qal�n parçalardan üzlük ç�kilirdi. �mkans�z ail�l�r x�z �v�zin� kürdünün yaxa v� qol oyuqlar�n�n k�narlar�na bafta tik�rmi�l�r.

Page 138: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

137

Kürdü b�d�nin ölçüsün� müvafiq kip tikildiyind�n onun yanlar�nda 10-12 sm uzunlu�unda «çap�q» v� «ç�x�nt�» qoyulard�.

E�m�k. A��lanm�� x�zd�n biçilmi� v� üstün� parça üzlük ç�kilmi�, e�m�k mövsümi s�ciyy�li isti geyim növü say�l�rd�. Da� k�ndl�rind� e�m�yin üzü il� astar� aras�na yun qoyub s�r�yarm��lar. Bu s�b�bd�n d� b�zi bölg�l�rd� o, «s�r�ql�» adlan�rd�. E�m�k biçim etibar� il� kürdüy� çox yax�n olub yaln�z yar�m qollu tikilm�si il� ondan f�rql�nirdi.

E�m�yin qolu dirs�y� çatacaq q�d�r q�sa biçilib tikilirdi. Onun qola�z�, yaxa v� �t�yinin k�narlar� kürdüsaya�� x�z ha�iy� il� b�z�dilirdi. Qollar�n s�rb�stliyini t�min etm�k üçün onun qoltuqalt�nda iri «çap�q» qoyulurdu. E�m�yin x�z ha�iy�sinin �traflar� çox vaxt bafta il� b�z�dilirdi.

E�m�yin qaba�� aç�q qald���ndan ilg�-düym�siz tikilirdi. Soyuq vaxtlarda arxal���n alt�ndan geyil�n e�m�k, �sas�n, varl� qad�nlar�n geyim d�stin� daxil idi.

Canl�q (içlik) mövsümi s�ciyy�li qad�n geyimi olub, xüsusil� imkans�z, kas�b ail�l�r aras�nda geni� yay�lm��d�. Biçim etibar� il� kürdü v� e�m�kd�n o q�d�r d� seçilmirdi. Lakin onlardan f�rqli olaraq, canl���n h�m üzü, h�m d� astar� parçadan biçilir v� aras�na yun qoyulub s�r�n�rd�. E�m�kd�n f�rqli olaraq, onun boyv�boy aç�q yaxas�na ilg�-düym� tikilirdi. Canl��� q��da h�m qad�nlar, h�m d� ki�il�r geyinirdil�r. Q�rbi Az�rbaycanda «içlik» («i�dik») ad� il� b�lli olan bu geyim növü Mu�an qad�nlar� aras�nda «y�l» adlan�rd�. Y�l çox vaxt q�rm�z� v� ya ya��l m�xm�rd�n tikilirdi. �mkanl� qad�nlar�n y�li qoza düym�l�rl� düym�l�n�rmi�.58

Bir qayda olaraq, üst paltar�n�n alt�ndan geyil�n canl���n üzü il� astar� aras�na yun qoyulub s�r�nd��� üçün «s�r�ql�» da adlan�rd�.

Tipoloji c�h�td�n çox yax�n olan kürdü, e�m�k v� canl�q (içlik) eyni m�n��d�n, çox güman ki, q�dim dövrün ilk geyim tipl�rind�n olan d�ri bürünc�kd�n tör�mi�dir. Bu geyim növl�rinin h�r üçü düzyaxa olur v� ön qanadlar�n�n aç�q qalmas� il� f�rql�nirdi.

L�bbad� �n çox ��ki, Bak� v� �amax�da geni� yay�lm��, astar adlanan araqat� il� birg� s�r�nm�� üst çiyin geyimi olmu�dur. L�bbad�nin qollar� dirs�y�d�k düz biçilib tikilir, qoltuq alt�nda iri yar�q qoyulurdu. L�bbad�ni h�m yar�m, h�m d� bütöv qollu biçib tikirdil�r. Bu halda onun qolunun qaba��na dekorativ m�qs�d da��yan «qolçaq» �lav� edilirdi. L�bbad� bir �d�d kür�k (arxa), qabaq qanadlar� v� qollar olmaqla, üç hiss�d�n ibar�t biçilib tikilirdi.

L�bbad�nin k�nar tiki�l�ri boyv�boy müxt�lif növ baftalar, z�ncir�l�r tikilirdi. Bundan �lav� onun qabaq qanadlar�n�n k�nar� q�z�l v� ya gümü�d�n düz�ldilmi� «qoza» düym�l�rl� b�z�dilirdi. L�bbad�nin qoluna �lav� edilmi� dekorativ qolça��n�n alt yar���n�n k�narlar�na gümü� asmalar düz�r, yaxas�na is� gümü� «qotaz» ba�layar, çiyinl�rind�n «qu�para» v� ya «z�nq�rovlar» tik�rdil�r.

��ki v� �amax�da varl� qad�nlar�n geydiyi l�bbad�nin qollar�na çox vaxt x�z ha�iy� tikil�r, yan çap���n geni�liyini t�min etm�k üçün onun k�nar�na üçbucaq formal� parça k�sib «ç�x�nt�» �lav� edil�rmi�. Onu xüsusi olaraq tikilmi� «l�bbad� köyn�yi»nin üstünd�n gey�rmi�l�r.

Katibi. �n çox Borçal� qad�nlar�n�n geyim d�stin� daxil oldu�u n�z�r� çarp�r. Üstü butal� atlazdan biçilmi� katibinin �t�yi uzun v� büzm�li olub, dekorativ s�ciyy� da��yan qollar�na alt� yar�q qolçaq �lav� olunar, yaxas�n�n �traf�na is� dövr�l�m� x�z tikil�rdi. Katibinin uzun �t�yinin, yaxas�n�n v� qol yar���n�n k�nar tiki�l�ri boyunca qara s�tind�n «köb�» tikilib b�z�dilirdi. Gürcüstan Dövl�t Muzeyind� saxlan�lan katibinin boyunun çox uzun (�t�kl� birlikd� 124 sm) v� yaxas�n�n aç�q qalmas� q�dim geyim tipii olan «cübb�»ni xat�rlad�rd�. Sabiq Borçal� mahal�n�n Qaracal� k�ndin� m�xsus katibi biçim etibar� il� bundan yaln�z x�z b�z�yin� gör� f�rql�nirdi. Bel� ki, x�z ha�iy� onun �t�yinin �traf�na v� qollar�n�n a�z�na dövr�l�m� tikilmi�dir. Bundan �lav�, Qaraçal� qad�nlar�na m�xsus olan katibinin çiyinl�rin� ilg�kl�r b�ndl�nmi�dir.59 Görünür, katibini geyin�rk�n �lav� asma boyun b�z�kl�rind�n istifad� edildiyi üçün onun yaxas�na x�z qoyulmam��d�r. Qiym�tli metallardan haz�rlanm�� a��r zin�t v� yaxa b�z�kl�ri, ad�t�n, bu ilg�kl�rd�n as�larm��.

Üst tuman�. Faktik materiallar göst�rir ki, keçmi�d� Az�rbaycan qad�nlar� mövsümd�n as�l� olaraq, üst-üst�, çox sayda (10-a q�d�r) tuman gey�rmi�l�r.

Tumanlar�n say� v� uzunlu�u müxt�lif olurdu. Naxç�van, �r�van, T�briz v� Gilan

Page 139: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

138

qad�nlar�n�n tumanlar� q�sa olmas� il� f�rql�nirdi. Onlar�n orta uzunlu�u 50 sm-d�n 75 sm-d�k olurdu.

Naxç�van qad�nlar�n�n tumanlar�n�n �t�yi çox z�ngin b�z�dilirdi. Tuman �t�yinin b�z�dilm�sind� muncuqlu tikm�, m�lil�, pil�k, gümü� burmalar, doldurma v� s. tikm� növl�rind�n istifad� edilirdi. Tuman�n �t�yini b�z�m�k imkan� olmayan kas�b qad�nlar onun �t�yin� �lvan r�ngli parçadan bir neç� c�rg� ha�iy�l�r tik�rmi�l�r. �t�kliyin bu növün� «q�yqac» deyilirdi.

Keçmi�d� «genbalaq» tumanlar daha çox d�bd� olmu�dur. Qad�n tumanlar�n�n beli lif�li, yaxud köb�li olub, «qarmanl�» /q�rç�nl�/, yaxud «çimdikli»,

y�ni büzm�li tikilirdi. Mu�an qad�nlar� tuman�n bala��na, ad�t�n, iki cüt «s�r�nma», iki �d�d q�rç�n vururdular. Balaqda olan q�rç�nlar�n aras�na bir �d�d «çapara» qoyulurdu. B�z�n is� çapara �v�zin� gümü�ü bafta da b�nd olunurdu.60

�r�van mahal�nda varl� qad�nlar�n üst tumanlar� topu�a q�d�r uzun olurmu�. 3-4 taxta parçadan tikil�n bu tumanlar büzm�li v� q�rç�nl� olmaqla iki cür tikil�rmi�.

Tuman�n belin� nif� tikilib «belba��» (xonçar) sal�narm��. Belba�� xüsusi ba�toxuma d�zgah�nda toxunarmu�. �irvan bölg�sind� o, «�alab�ndçü», �imal-Q�rbi Az�rbaycanda is� «xoncar d�zgah�» adlanm��d�r.

Meyz�r /önlük/ - etnoqrafik materiallar Az�rbaycanda «meyz�r», «dö�lük», «önlük» ad� il� b�lli olan v� i� paltar� say�lan xüsusi geyim növünü d� t�sbit etmi�dir. �� gör�n zaman onu h�m qad�nlar, h�m d� ki�il�r gey�rmi�. Lakin ölk�nin bir s�ra bölg�l�rind� meyz�r h�m d� qad�n geyim d�stinin z�ruri t�rkib hiss�sin� çevrilmi�di.

Az�rbaycan�n bir s�ra regionlar�nda, o cüml�d�n G�nc�-Qazax bölg�l�rind� dö�lükd�n �lav�, beld�n ba�lanan «önlük» d� geni� yay�lm��d�.

Çaxçur. XX yüzilliyin �vv�ll�rin� q�d�r Az�rbaycan�n bir s�ra bölg�l�rind� geni� yay�lm�� çaxçur bay�r geyimi hesab edilirdi. Çaxçur ayr�-ayr�l�qda iki �d�d gen balaqdan ibar�t tikilm�kl�, h�m d� ab�r libas� say�l�rm��. Kül�kli Bak� ��h�rind� küç�y� ç�xan zaman üst paltar�n� kül�k qald�rmas�n dey� qad�nlar çaxçur gey�rmi�l�r.

Çaxçurun balaqlar�n�n ayaq hiss�si büzm�li olub, «topuqluq» v� «üz�ngi» il� tamamlan�rd�. Çaxçurun biçimi cütbalaq tuman v� ya �alvar�n biçimind�n xeyli f�rql�nirdi. Bel� ki, çaxçurun h�r bala�� ayr�l�qda trapes formada k�silib bütöv parçadan tikilirdi.

Çaxçurun balaqlar� torba formas�nda ayr�-ayr�l�qda tikil�nd�n sonra onlar�n ba� hiss�si üçbucaq ��klind� aç�q qal�r v� «künc» �m�l� g�tirirdi. Çaxçurun balaqlar� q�çlara geyinil�nd�n sonra h�min «künc»l�rin ucu tuman�n nif�sin� keçirilib b�rkidilirdi. B�z�n is� çaxçurun küncl�ri �lav� belba�� il� ba�lan�rd�.

Keçmi�d� çaxçur t�kc� Az�rbaycanda deyil, qon�u ��rq ölk�l�rind� d� geyilmi�dir. �randa geyinil�n çaxçurun ölçül�ri Az�rbaycan, xüsusil� Bak� qad�nlar�n�n çaxçurundan f�rql�nirdi.

Ab�eron qad�nlar� uzun tumanlar�n�n �axl���n� pozmamaq üçün çaxçuru daha gen tikirmi�l�r. Naxç�van qad�nlar�n�n tuman� q�sa oldu�u üçün onlar nisb�t�n dar çaxçur geyinirmi�l�r. Çaxçur �yin� geyinildikd�n sonra iki yerd�n, topuqdan v� dizd�n xüsusi ba� vasit�sil� ba�lan�rd�.

Ba� geyiml�ri. XIX yüzillikd� qad�n ba� geyiml�ri tipoloji c�h�td�n �vv�lki yüzillikl�rin ba� geyiml�rind�n o q�d�r d� f�rql�nmirdi.

Qad�nlar�n �n�n�vi ba� geyiml�ri, örtm�, geym�, tikilm�, sar�nma olmaqla müxt�lif tipoloji qruplara bölünür. Bunlar�n aras�nda örp�k xüsusi yer tuturdu.

Ba� örtükl�ri öz növb�sind� bir neç� qrupa bölünürdü. Bunlar�n aras�nda �al, yayl�q, örp�k, cuna (çikila), q�yqac (q�sab�), k�la�ay� (çarqat) daha çox d�bd� idi.

Ba� v� üz örtükl�ri «ba�lanma» v� «b�ndl�m�» olmaqla, h�mçinin iki qism� ayr�l�rd�. Parça material�na gör� bir-birind�n seçil�n bu tip ba� geyiml�rin�: s�r�ndaz, b�nar�, örp�k (qaz-qaz�, naz-naz�), yayl�q, k�l��ay�, (herat�, çarqat), tülü, cuna (çkila), çadra (çar�ab), ba� �al�, (k��miri �al, tirm� �al), bo�azalt�, l�ç�k, q�yqac, qa�b�nd, x�nab�nd, rüb�nd, niqab, duvaq v� s. daxil idi.

Geym� (tikili) v� sar�nma ba� geyiml�rin�: çutqu (tülü), t�s�k, araxç�n, külah (s�bkülah),

Page 140: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

139

çalma, ding�, düym�ç� v� s. daxil idi. Çutqu (tülü). ��ki, Quba, �amax� v� Bak�da geni� yay�lm�� çutqu qad�n�n saçlar�n� y��cam

saxlayan xüsusi saç torbas� rolunu oynay�rd�. Bu s�b�bd�n d� onun ölçüsü h�r k�sin ba��n�n dövr�sin� çata bil�c�k v� hörükl�rin boyuna müvafiq ölçüd� götürülürdu. ��ki bölg�sind� daha çox «tülü» ad� il� b�lli olan cutqu h�r iki ucu aç�q torban� xat�rlad�rd�. Tünd r�ngli ip�k parçalardan, h�m d� astarl� tikil�n çutqunun h�r iki ucuna b�z�k vurulurdu.

Çutqunun ba� t�r�fi ax�rad�k tikilm�yib bir qar�� ölçüd� qulaqc�q formas�nda s�rb�st burax�l�rd�. Çutqunu ba�da saxlamaq üçün qulaqc�qlar�n uclar�na uzun «qatma» (��rid, qaytan) tikilirdi. Qatmalar ba� �traf�na dolanandan sonra boyunun arxas�nda bir-birin� ba�lan�rd�.

Çutqunun k�narlar� b�z�kli olsa da, ba�a geyil�rk�n onun önün� «çutquqaba��» v� ya «al�nqaba��» (al�nl�q) adlanan ba� b�z�yi tutulurdu.

Araxç�n (t�s�k) t�rgötür�n vasit� kimi �m�li v�zif� da��mas�na baxmayaraq, ona müxt�lif r�ngli ip�k v� ya gül�b�tin sapla al-�lvan b�z�k vurulurdu. Çutqu v� ya tülüd�n f�rqli olaraq, araxç�n�n ön t�r�fd�n göz� çarpmas� eyib say�lm�rd�. Bel� halda, araxç�n, eyni zamanda, çutquqaba��n� �v�z edirdi. Araxç�n, ad�t�n, «bo�azalt�» v� ya z�ncir�li q�z�l, yaxud gümü� «qarmaq» vasit�sil� ba�a b�ndl�nib b�rkidilirdi. Sonra b�z�kli ba� sancaqlar� vasit�sil� örp�k, k�l��ay� v� s. ona b�nd edilirdi. Bunun say�sind� s�r�ndaz tipli ba� geyiml�rinin sürü�üb ba�dan dü�m�sin� yol verilmirdi.

T�s�k. Ad�t�n, g�linl�r toy günü ba�lar�na qiym�tli qal�n materialdan haz�rlanm�� t�s�k qoyurdular. �d�biyyat m�lumatlar�ndan göründüyü kimi, onun üz�rin� çox vaxt iki s�ra sikk� pul b�nd edilir v� bununla da g�linin al�n� b�z�dilirdi.61

Duvaq. Toy günü bir qayda olaraq, g�linin ba��na duvaq salard�lar. Bu bar�d� bir bayat�da deyilirdi: «Duvaq sal�n üzün�, g�lm�sin göz� dilb�r». 62

Örtm� v� ba�lama ba� geyiml�ri s�rb�st halda istifad� olunmaqdan ba�qa, çox vaxt tikili ba� geyiml�rinin üstünd�n örtülürdü. Bu qrup ba� geyiml�ri Az�rbaycan�n ayr�-ayr� bölg�l�rind� müxt�lif cür ba�lan�rd�.

Qaraba�da araxç�n�n üstünd�n örtül�n k�l��ay� q�y�ac� qatlanandan sonra ortas� al�n�n üstün� dü�m�k ��rtil�, onun h�r iki ucu bo�az alt�nda qar��-qar��ya g�tiril�r�k, sa� ucu sol çiyind�n arxaya at�l�r, sol ucu is� sa� çiyind�n geri qatlan�r.

�irvan bölg�sind� qad�n araxç�n� çox vaxt «t�s�k» adland�r�l�rd�.63 �mkanl� ail�l�rd� araxç�n v� ya t�s�y� b�nd edilmi� qiym�tli ip�k örp�kl�r ba�a sal�nandan

sonra onun qanadlar� s�rb�st ��kild� kür�yin arxas�na at�l�rd�. �amax�da çutqunun üstünd�n q�y�ac� qatlanm�� ip�k yayl�q örtm�k d�b hal�n� alm��d�.

Yayl��� ba�a örtm�k üçün onun ortas� al�na dü�m�k ��rtil�, uclar� arxaya apar�l�b hörükl�rin alt�ndan çal-çarpaz keçirilirdi. Daha sonra yayl���n qanadlar� qaba�a qaytar�l�r v� önd� h�r bir qanad� geriy� dönd�rilm�kl�, yenid�n boyunun ard�nda bir-birin� ba�lan�rd�.

Soyuq vaxtlarda ba�a k�l��ay�n� çalma ba�layandan sonra onun üstünd�n �lav� �al örtürdül�r.

Q.Qaqarinin 1840-c� ild� ç�kdiyi «�amax�l� r�qqas�» r�smind� çutqunun üstünd�n sal�nan örp�yin uclar� s�rb�st burax�lm��d�r.

�p�k toxuculu�unun q�dim v�t�ni olmaq etibar� il� �irvan bölg�sind� qad�n ba� geyiml�rinin müxt�lif tipoloji növl�ri (s�r�ndaz, alafa, b�nar�, k�la�ay� v� s.) qeyd� al�nm��d�r.

��dd�. Keçmi�d� L�nk�ran�n da� k�ndl�rind� qad�nlar ba�lar�nda «��dd�» qururmu�lar. ��dd� dörd �d�d müxt�lif r�ngli yayl�qdan düz�ldilirdi. Bunun üçün �vv�lc� kiçik ölçülü birinci yayl�q q�yqac� qatlan�b ortalama al�n�n üstünd� �ll� tutulur, ikinci böyük ölçülü yayl�q onun üstünd�n çalmasaya�� ba�lan�rd�. H�min ölçüd�, lakin ba�qa r�ngd� üçüncü yayl�q yen� d� q�yqac� qatlanaraq, ortas� al�n�n üstün� dü�m�kl�, uclar� �vv�lki saya�� saç�n alt�ndan qaba�a qaytar�l�b g�tirilir v� çal-çarpaz v�ziyy�td� birinci çarpaz�n arxas�nda düyünl�n�nirdi. Sonra onun uclar� �vv�lki örp�k qatlar�n�n aras�nda gizl�dilirdi. �n n�hay�t, ax�rda birinci yayl���n �ld� saxlan�lan uclar�n� geriy� dönd�r�r�k b�z�kli formada ba��n arxas�nda, saçlar�n üstünd� düyünl�yirdil�r. Bölg� �halisi aras�nda bu tip ba�lama geyim növü «��dd�» adlan�rd�. ��dd�nin sabit qalmas� üçün onun üstünd�n bir ucunda qarmaq, dig�r ucunda ilg�k olan ba�ba�� sar�n�b

Page 141: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

140

b�rkidilirdi. Daha sonra onlar�n üstünd�n �lav� daha bir iri yayl�q örtülürdü. Bel� mür�kk�b qurulu�lu ba�lama ba� geyiml�rind�n f�rqli olaraq, ��h�r qad�nlar� aras�nda

ba�a iki yayl�q örtm�k d�b hal�n� alm��d�. H�tta imkanl� ail�l�rd� alt yayl���n� çox vaxt araxç�n �v�z edirdi.

Qa�b�nd. Naxç�vanda kas�b qad�nlar ba�lar�na «qa�b�nd» adlanan çarqat ba�layandan sonra onun üstünd�n k�l��ay� örtürdül�r. Qa�b�nd, ad�t�n, h�r iki ucunda qarmaq olan «bo�azalt�» vasit�si il� ba�a b�rkidilirdi. Qa�b�ndin üstünd�n ba�lanan k�l��ay� v� ya saçaql� ip�k yayl�q (örp�k) q�yqac� qatlan�b, ortas� ba��n t�p�sin� dü�m�k ��rtil�, uclar� qo�ala�d�r�l�rd�. K�l��ay� v� ya yayl���n sa� ucu qulaqdan a�a�� hiss�d� kiçik «qat» �m�l� g�tirm�kl�, sol çiyinin üstünd�n geri a��r�l�rd�. Bu halda burun alt�ndan onun �m�l� g�tirdiyi «qat» ya�maq m�qs�di da��y�rd�. Örp�yin sol ucu geri qay�tmaqla, sa� ucun mövqeyini möhk�ml�dir v� onu dayan�ql� edirdi. Bu m�qs�dl� d� örp�yin sol ucu sa� çiyind�n geri ç�kil�nd�n sonra yenid�n ön� qaytar�l�rd�.

�mkanl�, kübar ail�l�rd� b�z�kli araxç�n v� ya ba�l���n üstünd�n ba�lanan yayl�q xüsusi ba� sanca�� vasit�sil� ona b�ndl�nib b�rkidilirdi. Çox vaxt bo�aza ayr�ca yayl�q dolay�rd�lar. B�z�n onu q�z�l bo�azalt�n�n asma silsil�l�ri il� �v�z edib örtürdül�r. Bu halda ba�l�q v� ya araxç�na b�rkidilmi� z�rif örp�yin uclar� s�rb�st halda arxaya t�r�f at�l�rd�.

��kid� tülü üstünd�n örtülmü� k�l��ay� sürü�m�sin dey�, onun üstünd�n «ba� ba��» adlanan xüsusi ba� ba�lan�rd�.

Ding�. Az�rbaycan�n q�rb bölg�sin� m�xsus ba� geyiml�ri (t�s�k, araxç�n, çalma) aras�nda ding� xüsusi yer tutmu�dur. Ding� üzüm t�n�yi v� ya iyd� çubu�undan düz�ldilmi� «ç�nb�r» üz�rin� xüsusi qaydada �al v� ya qal�n ip�k örp�k sar�maqla düz�ldil�rmi�. Ding�d�n f�rqli olaraq, çalma t�s�yin (araxç�n�n) üz�rin� sar�narm��.

Kiçik ölçülü örp�kl�r, o cüml�d�n yayl�q, cuna, l�ç�k, qa�b�nd v� s. nazik pamb�q parça v� ya ip�kd�n b�z�kli, yaxud b�z�ksiz olmaqla, saçlar� bir yer� y���b sabit saxlamaqdan �lav�, bunlar�n üstünd�n geyinil�n qiym�tli ba� geyiml�rini t�rd�n qorumaq m�qs�di güdürdü. Dördkünc formal� ba� örp�kl�ri q�yqac� qatlan�b al�n�n qabaq t�r�find�n ba�a dolan�r, sonra uclar� arxada, saç�n alt�ndan keçiril�r�k çarpaz hal�nda qar��-qar��ya g�tirilir v� düyünl�nirdi.

Yuxar�da sadalanan ba� geyiml�ri saç� yad n�z�rd�n, ba�� is� soyuq v� ya istid�n mühafiz� edir, yaxud onlar�n sürü�üb dü�m�sinin qar��s�n� almaq kimi �m�li m�qs�dl�r da��y�rd�.

�al (ba� �al�). Qad�n ba� geyiml�ri aras�nda yun �al mühüm yer tutmu�dur. Bununla yana��, varl� qad�nlar «xara �al», h�tta o dövrd� m��hur olan K��mird�n g�tirilm� «k��miri �al» ört�rmi�l�r.

�al�n bu növü bayat�lar�m�zda da öz �ksini tapm��d�r: «K��miri �al�n ollam, üzünd� xal�n ollam»64 K�nd qad�nlar� ba� �al�ndan h�m d� «bel �al�» kimi istifad� edirdil�r. Soyuq vaxtlarda bel�

kip dolanm�� �al�n ara qatlar� �m�li m�qs�d da��maqla onlardan cib kimi istifad� edilirdi. L�ç�k. �mkans�z, kas�b ail�d�n olan qad�nlar ba�lar�na güllü l�ç�k ba�lamaqla

kifay�tl�nirdil�r. Örp�k. Q�zlar v� g�nc qad�nlar, ad�t�n, ba�lar�na a� r�ngli örp�k ört�rdil�r. Örp�yin

müxt�lif r�ng çalarlar� mövcud olmu�dur. Qara r�ngli ba� örp�yi keçmi�d�, �sas�n, yas m�rasiml�rind� örtül�rmi�.65

Rüb�nd v� niqab �slam dininin yay�lmas�ndan sonra üzü yad, nam�hr�m n�z�rl�rd�n gizl�tm�k üçün ba�l�ca vasit� say�l�rd�. Keçmi�d� niqab� b�z�n ki�il�r d� üzl�rin� tutarm��.66

Çadra (çar�ab). Keçmi�d� qad�nlar, xüsusil�, ��h�r qad�nlar� küç�y� ç�xark�n geyim d�stinin üstünd�n, ad�t�n, ba�lar�na çadra örtürdül�r. Çadra qad�n�n t�kc� ba��n� v� sif�tini deyil, bütün �ndam�n� örtüb yad n�z�rd�n gizl�dirdi. �slam dini ehkamlar�na gör�, müs�lman qad�nlar�, dünyan�n haras�nda ya�ay�rsa, ya�as�n �l, üz v� ayaqdan �lav�, h�m d� b�d�nl�rini bütünlükl� örtm�li idil�r.67 ��ri�t� gör�, müs�lman qad�nlar�n�n yad, nam�hr�m n�z�rd�n ya��nmas� «satr» v� «hicab» il� ba�l� olmu�dur. Bel� ki, «satra» gör�, qad�n �rind�n ba�qa, atas� v� o�lu da daxil olmaqla, bütün ki�il�rd�n ya��nmal� idi. «Hicaba» gör� is�, qad�n�n yax�n ki�i qohumlar� nam�hr�m say�lm�rd�. Ona gör� d�, qad�na ancaq yax�n ki�i qohumlar�ndan ya��nmama�a icaz�

Page 142: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

141

verilirdi. �slam ehkamlar�na gör�, yad n�z�rd�n ya��nmaq üçün qad�nlar ya�maq, çadra, rüb�nd,

niqab v� s.-d�n istifad� ed�rmi�l�r. Keçmi�d� h�tta b�z�n ah�l ki�il�r d� üzl�rini nigabla ört�rmi�l�r. D�d� Qorqud dastanlar�nda bu ad�t ayd�n izl�nilir.

Çadra, ad�t�n, yar�mdair� v� düzbucaql� formada olmaqla iki cür biçilirdi. Az�rbaycan�n bir s�ra bölg�l�rind�, �n çox is� Ab�eron k�ndl�rind� ya�l� qad�nlar aras�nda ab�r-h�ya v� m�rasim geyimi kimi, çadra v� çar�ab bu gün d� özünün �m�li �h�miyy�tini saxlamaqdad�r.

Keçmi�d� bütün müs�lman al�mind� çadra qad�n geyiminin vacib ünsürü say�l�rd�. Maraql� hald�r ki, Az�rbaycan�n b�zi bölg�l�rind� çadra (çar�ab) qad�n�n ancaq üzünü gizl�tm�si üçün örtük vasit�si idi, onun ayaqlar�n�n aç�q qalmas� is� eyib say�lm�rd�. Keçmi�d� dig�r müs�lman qad�nlar� kimi, Az�rbaycan qad�nlar� da çox vaxt ictimai yerl�r� qara çadraya bürünüb ged�rmi�l�r.

Bak� v� Bak� �traf� k�ndl�rd� çadra qara r�ngli atlazdan, dama-dama ip�k parçadan, Naxç�van v� onun k�ndl�rind� is� a� güllü, z�rif ip�k parçalardan tikil�rdi. Bak� ��h�ri kül�kli oldu�una gör�, b�z�n çadran�n belind�n onu xüsusi belba�� il� ba�lanmas� fakt�na da t�sadüf edilirdi.

Kas�b qad�nlar�n çadras� pamb�q parçalardan, h�tta boyaqxanada boyanm�� bezd�n («q�d�k») düz�ldilirdi.

Gürcüstan Dövl�t Muzeyind� saxlan�lan, ��kiy� m�xsus çadra a� bezd�n, h�m d� yar�moval formada iki tik� parça material�ndan haz�rlanm��d�r. Maraql� hald�r ki, çadran�n üstünd�n yen� d� h�min materialdan nisb�t�n kiçik ölçülü ba�qa bir parça k�siyi tikilmi�dir.68 Bundan �lav� çadran�n k�narlar�na q�rm�z� v� mavi r�ngli parçadan zolaq ��klind� ha�iy� tikildiyi n�z�r� çarp�r.

Az�rbaycan�n elat k�ndl�rind� o cüml�d�n azsayl� xalqlar� aras�nda bir qayda olaraq, çadra örtülm�mi�dir. K�nd t�s�rrüfat� i�l�rind� f�al i�tirak ed�n k�nd qad�nlar�n�n m�i��t h�yat� çadra v� çar�ab� istisna edirdi.

Sosialist inqilab�n�n ilk ill�rind� Az�rbaycanda ��h�r qad�nlar� aras�nda «R�dd olsun çadra!» �üar� alt�nda qad�n h�r�kat� ba�lanm��d�r. Bu i�d� t�z�c� yarad�lm�� «qad�nlar �uralar�» f�al rol oynam��d�r. Az�rbaycan�n o zamanki ictimaiyy�tçi qad�nlar� çadran� m�d�niyy�tsizlik, gerilik r�mzi hesab etdiyind�n kütl�vi yerl�rd�, klublarda çadran� at�b, onu adi ba� yayl��� il� �v�z etm�y� ba�lam��d�lar.

Ayaq geyiml�ri. Qad�n ayaq geyimi �vv�ll�r oldu�u kimi, yen� d� yun v� ya ip�k corab, onun üstünd�n geyinil�n ba�maq, n�leyin v� ya çustdan ibar�t idi. Bütün bunlardan �lav�, k�nd qad�nlar� aras�nda çar�q gey�nl�r d� olurdu. Kübar qad�nlar, xüsusil� d� at belind� g�zm�yi xo�layan varl� elat qad�nlar� aras�nda «qunclu» (uzunbo�az) ç�km� d�b hal�n� alm��d�.

Corab. Keçmi�d� Az�rbaycan�n bütün bölg�l�rind� yun, iplik v� ya keçid�n toxunmu� r�ngar�ng nax��l� qad�n corablar� d�bd� olmu�dur. Corablar�n nax��lar� çox vaxt h�r bir bölg�nin xalça v� tikm� nax��lar� il� ox�arl�q t��kil edirdi.

Ba�maq. �irvanda geyinil�n qad�n ba�ma��n�n üzlüyü mü�kü v� ya tumacdan, alt� is� a��l� gönd�n olurdu.69 Bu dövrd� keyfiyy�t etibar� il� «sa�r� ba�maq» yen� d� m��hur olub yüks�k qiym�tl�ndirilirdi. Qad�n ba�maqlar�n�n üzü çox vaxt parçadan olub tikm�, o cüml�d�n muncuqlu tikm� üsulu il� b�z�dilirdi.

Keçmi�d� Ab�eron k�ndl�rind� qad�n ba�ma�� «z�man� ba�maq» ad� il� geni� yay�lm��d�r. ��t�l. Az�rbaycan�n bir s�ra bölg�l�rd�, xüsusil� d� ��h�r �halisinin m�i��tind� ev ayaq

geyimi kimi «��t�l» geni� yay�lm��d�. N�leyin. ��h�r qad�nlar� evd�, ad�t�n, n�leyin geyinirdil�r. N�leyinin daban� ba�ma�a

nisb�t�n xeyli alçaq olur, üstü çox vaxt parçadan olub tikm� il� b�z�dilirdi. Gürcüstan Dövl�t Muzeyind� saxlan�lan az�rbaycanl�lara m�xsus geyim d�stl�rind� yun

corab v� ba�maqlar mühüm yer tutur. Ç�km�. Az�rbaycan Dövl�t Tarix Muzeyind� mühafiz� olunan etnoqrafik materiallardan

(e.f.2623) ayd�n olur ki, �vv�ll�r oldu�u kimi, bu dövrd� d� kübar qad�nlar uzunbo�az ç�km� geyirmi�l�r. G�nc� qad�nlar�na m�xsus ç�km�l�r m�xm�rd�n tikilm�kl�, üstü t�k�lduz, gül�b�tin

Page 143: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

142

tikm� v� s. il� b�z�dilmi�dir Tufli. XIX �srin sonu v� XX �srin �vv�ll�rind�n etibar�n ��h�r qad�nlar� aras�nda

«qondara», «dikdaban», «qu�keçm�z» v� s. adlarla b�lli olan sat�nalma tufli d�b dü�mü�dür. Bununla �laq�dar olaraq, �n�n�vi ayaq geyiml�rii: ba�maq v� n�leyin s�x��d�r�l�b m�i��td�n ç�xar�lma�a ba�lam��d�r.

Çar�q. Keçmi�d� k�nd yerl�rind� çöl-t�s�rrüfat i�l�rind� i�tirak ed�n qad�nlar aras�nda h�l� d� çar�q gey�nl�r� t�sadüf edilirdi. Elat qad�nlar� aras�nda çar�q gey�n kas�b ail�l�r daha çox idi.

�n�n�vi qad�n geyim d�stin� daxil olan libas növl�ri tipoloji c�h�td�n, biçim üsulu v� tiki� texnikas� bax�m�ndan Ümumaz�rbaycan s�ciyy�si da��sa da, bir s�ra m�h�lli xüsusiyy�tl�rd�n d� xali deyildi. Geyim d�sti v� geyim d�bl�rind� göz� çarpan m�h�lli f�rql�r is� h�r bir etnoqrafik bölg�nin sosial-iqtisadi inki�af s�ciyy�si, etnom�d�ni durumu, istehsal (t�s�rrüfat) m�i��ti xüsusiyy�tl�ri il� üzvi sur�td� ba�l� olmu�dur. Göst�ril�n amill�rin t�siri alt�nda n�inki bütöv m�d�ni t�s�rrüfat tipi v� inzibati-�razi vahidl�ri üzr�, habel� onlar�n daxilind�ki mahal, ��h�r v� k�ndl�rin �halisin� m�xsus geyim d�bl�ri aras�nda f�rqli m�h�lli xüsusiyy�tl�r yaranm��d�r. H�m d� m�h�lli �lam�tl�r özünü �n çox qad�n geyim v� b�z�kl�rind� biruz� verirdi. Bu da t�sadüfi deyildi. M�lum oldu�u kimi, keçmi�d� ki�il�r� nisb�t�n qad�nlar daha çox gu��ni�in h�yat keçirm�kl�, ömürl�ri boyu ya�ad�qlar� yerd�n k�nara ç�xm�rd�lar. Bu s�b�bd�n d� onlar�n �n�n�vi geyim v� b�z�kl�ri xeyli d�r�c�d� mühafiz�karl��� il� seçilirdi. Bundan f�rqli olaraq, ki�il�r daha çox g�z�rgi m���uliyy�t sah�l�ri (al��-veri�, çarvadarl�q, sövd�g�rlik, çovdarl�q, mövsümçülük, da�-aran köçü v� s.) il� ba�l� olduqlar�ndan onlar�n müt�h�rrik h�yat t�rzi �n�n�vi geyim d�bind� �xzetm�l�ri art�rm��, ümumi ox�ar c�h�tl�rini gücl�ndirmi�dir. Ona gör� d� ki�i geyim d�stind� m�h�lli �lam�tl�r çox erk�n silinib aradan ç�xd��� halda, Bak�, Naxç�van, �r�van, G�nc�, Qaraba�, Qazax, Borçal�, ��ki, �irvan, Tal��, Quba qad�nlar�n�n geyim v� b�z�kl�rind� m�h�lli f�rql�r ayd�n n�z�r� çarp�rd�.

Ki�i geyiml�ri Az�rbaycanl�lar�n XIX �sr ki�i libas�na daxil olan geyim növl�rinin �ks�riyy�ti �vv�lki

dövrl�rin �n�n�vi geyim tipl�rinin davam� olub biçim üsulu v� tiki� texnikas�na gör� Ümumqafqaz v� Ümum��rq s�ciyy�si da��y�rd�. Qafqaz xalqlar� aras�nda tarix�n yaranm�� m�d�ni-iqtisadi �laq�l�r maddi m�d�niyy�tin ba�qa sah�l�rind� oldu�u kimi, xalq geyiml�rind� d� qar��l�ql� t�masa v� bunun n�tic�si olaraq, bir s�ra ümumi ox�ar c�h�tl�rin yaranmas� il� n�tic�l�nmi�dir. Bununla bel�, bu xalqlar�n h�r birinin �n�n�vi geyimi özün� m�xsus spesifik milli v� m�h�lli xüsusiyy�tl�rd�n d� m�hrum deyildi. Geyim sah�sind� b�zi f�rqli c�h�tl�r, h�tta ayr�-ayr� etnik qruplar v� geni� areala malik etnoqrafik bölg�l�r aras�nda d� n�z�r� çarp�rd�. Az�rbaycan ki�i geyim d�stind� lokal f�rql�r biçim üsulu v� tiki� texnikas�nda deyil, daha çox geyim terminl�rind� özünü büruz� verirdi.

�yin geyiml�ri. Az�rbaycan�n bir çox bölg�l�rind� ki�i alt paltar� «d�yi��k», yaxud «adnal�q» adlan�rd�. Keçmi�d�, ad�t�n, h�ft�d� bir d�f� çimib alt paltar�n� d�yi�dirirdil�r. Bu çox vaxt «ad�na» günün� t�sadüf etdiyind�n alt d�yi��yi bu cür adlan�rd�.

�n�n�vi ki�i alt paltar� �ks�r hallarda ucuz pamb�q parçalardan ( a�, bez, �il�, q�d�k, çit v� s.) tikil�n «can köyn�yi» v� «dizlik»d�n ibar�t olmu�dur. Bu geyim növl�ri müxt�lif adlarla (alt köyn�yi, a� köyn�k, can köyn�yi, �t köyn�yi, �alvaralt�, ki�i tuman�, dizlik, a� tuman v� s.) Az�rbaycan�n, dem�k olar ki, bütün bölg�l�rind� geni� yay�lm��d�r.

XIX �srin birinci rübün� q�d�r Az�rbaycan�n h�r yerind� alt paltar� culfa d�zgah�nda toxunmu� pamb�q parçalardan tikilirdi. Lakin XIX �srin ortalar�ndan etibar�n Rusiya v� Avropadan g�tirilm� ucuz fabrik m�hsullar� t�dric�n yerli pamb�q parça istehsal�n� m�hdudla�d�rm��d�r. XIX �srin ikinci yar�s�nda M�rk�zi Rusiyada, xüsusil� Moskvada toxuculuq s�nayesinin gur inki�af� Az�rbaycan�n kustar parça toxuculu�unu, o cüml�d�n pamb�q parça istehsal�n� t�n�zzül� u�ratm��d�r. Dig�r t�r�fd�n XIX �srin sonu v� XX �srin �vv�ll�rind�n etibar�n ölk�d� pamb�q parçaya olan z�ruri t�l�bat n�tic�sind� Az�rbaycanda yerli toxuculuq s�nayesi inki�af etm�y� ba�lam��d�r. Bu, bir t�r�fd�n ucuz fabrik m�hsullar�n�n �halinin m�i��tin� geni� sur�td� daxil olmas�na s�b�b olmu�sa, dig�r t�r�fd�n d� �n�n�vi geyim

Page 144: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

143

formalar�n�n biçim üsulunda mü�yy�n d�yi�iklik yaranmas�na g�tirib ç�xarm��d�r. Bel� ki, �ld�toxuma parçalar ensiz oldu�undan ki�i can köyn�yi, ad�t�n, «qatlama» biçim üsulu il� haz�rlan�rd�. Bu halda onun yanlar�na �lav� «qoltuqalt�» calaq verm�k laz�m g�lirdi. Fabrik parçalar� nisb�t�n enli oldu�undan bu sayaq cala�a ehtiyac qalmad���ndan v� köyn�k çox vaxt «k�sm�» biçim üsulu il� haz�rlanma�a ba�lam��d�r. Fabrik m�hsulu olan enli pamb�q parçalar �halinin m�i��tin� daxil olmas�na baxmayaraq, Az�rbaycan�n bir s�ra bölg�l�rind� «qatlama» biçim üsulu son zamanlara q�d�r �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�dir.

�n�n�vi ki�i alt köyn�yi gövd�, qol v� qoltuqalt� olmaqla üç hiss�d�n ibar�t biçilib tikilirdi. Bunun üçün �vv�lc� köyn�yin gövd�si biçilib onun ön tay�nda boyun v� yaxa yar��� aç�l�rd�, sonra qollar� v� qoltuqalt� ona calaq edilirdi.

Köyn�yin gövd�si h�r k�sin boyuna müvafiq ölçülüb biçilirdi. Bir qayda olaraq, alt köyn�yinin �t�yi dizliyin nif�sinin alt�na sal�nd���ndan buna müvayfiq sur�td� onun gövd�si nisb�t�n uzun biçilirdi. Köyn�yin gövd�sini biçm�k üçün parçan� iki qatlay�b onun t�n ortas�ndan bo�az v� yaxa yar��� aç�l�rd�. Bu sayaqla alt köyn�yinin gövd�si çiyind� tiki�siz qal�rd�.

Az�rbaycan�n �ks�r etnoqrafik bölg�l�rind� «düzyaxa» köyn�k növü geni� yay�lm��d�. Bu forma haz�rda yen� d� d�bd�dir. Lakin keçmi�d� bundan �lav�, «yanyaxa» köyn�k formas�na da t�sadüf olunurdu.

Çox vaxt köyn�yin boyun v� yaxa yar���n�n �traf�na h�min parçan�n özünd�n ensiz köb� tikilirdi. B�z�n is� alt köyn�yinin boynuna dik dayanan ensiz boyunluq tikilirdi. Alt köyn�yinin yaxas� ilg�k-düym�, yaxud qaytan il� ba�lan�rd�.

Alt köyn�yinin qol yeri düz v� oyma olmaqla iki formada biçilirdi. Qoca d�rzil�rin söyl�diyin� gör�, qol yerinin oyma variant�, xüsusil� Avropa modas�nda tikilmi� haz�r paltarlar �halinin m�i��tin� daxil olandan sonra d�b dü�mü�dür.

Köyn�yin qolu gövd�y� «düz» biti�dirildikd� qolun alt� ya aç�q qal�r, ya da «qoltuqalt�»n�n üçbucaq formal� ba��na calan�rd�. B�z�n is� alt köyn�yinin qoltu�una xi�d�k qoyulurdu. Bununla da qollar�n s�rb�st h�r�k�ti t�min edilirdi.

Alt köyn�yinin qollar� düzbucaql�, yaxud trapez formada olmaqla, iki cür biçilib tikilirdi. Düzbucaql� formada biçilmi� qolun bil�yi, bir qayda olaraq, aç�q qal�rd�. Trapez formada biçilmi� v� uca do�ru getdikc� daralan qollar�n is� bil�yin� çox vaxt «m�c�» adlanan bil�rzik tikilirdi. Köyn�yin qollar�n�n bil�yi aç�q qald�qda, ya onun özünün ucu bil�yin alt�na qatlan�r, ya da bil�yin k�nar�na «bil�ka�z�» adlanan �lav� köb� tikilirdi.

S�rb�st h�r�k�t etm�k üçün b�zi etnoqrafik bölg�l�rd� alt köyn�yinin �t�yinin h�r iki yan�nda «pe�» adlanan 10-15 sm ölçüd� yar�q düz�ldilirdi. Sökülm�m�k üçün pe�in k�narlar�n� ya özünün alt�na qatlay�r, ya da onun �traf�na ensiz köb� tutulurdu.

Keçmi�d� alt paltar�n�, ad�t�n, h�r bir ail�d� qad�nlar özl�ri biçib tikirdil�r. M�hz bu s�b�bd�n d� ana v� n�n�l�r q�z u�aqlar�na körp� ya�lar�ndan z�rif tiki� növl�rini öyr�dirdil�r. Keçmi�d� q�zlar bütün istedad v� bacar�qlar�n� tikm�, hörm�, toxuma v� s. kimi xüsusi m�har�t t�l�b ed�n ev i�l�rind� t�zahür etdirirdil�r.

Mexaniki tiki� ma��n�n�n �halinin m�i��tin� gec daxil olmas� fakt� da bu i�d� mühüm rol oynam��d�r.70

Köyn�yin ayr�-ayr� hiss�l�ri bir-birin� müxt�lif növ �l tiki�i il� calan�rd�. Bir qayda olaraq, köyn�yin hiss�l�ri �vv�lc� astar üzd�n kökl�nir, sonra «q�y�q» tiki�71 il� bir-birin� s�r�n�b birl��dirilirdi. �l tiki�inin bu növü möhk�m olmaqla yana��, h�m d� tez v� asan icra olunurdu. Calaqlar�n k�narlar� sökülm�m�k üçün çox vaxt «a��rma» tiki�l� bir-birin� b�nd edilirdi. B�z�n is� calaqlardan birinin k�nar� azca art�q götürül�r�k dig�r hiss�nin üz�rin� qatlan�b «basd�rma» tiki�l� basd�r�l�rd�. B�z�n d� köyn�yin �t�yinin v� bil�yinin k�narlar� «t�k b�xy�» adlanan sad� tiki� növü il� b�xy�l�nirdi. B�z�kli dü�m�k üçün çox vaxt yaxa köb�sinin üz�ri «iyn�dal�» v� ya «su tiki�i» adlanan «qo�ab�xy�», yaxud «doldurma b�xy�»72 il� tikilirdi. Keçmi�d�, xüsusil� ni�anl� o�lanlar üçün «b�y köyn�yi» bu qayda il� tikilib b�z�dilirdi.

Ki�i alt paltar� � il� tamamlan�rd�. Biçim üsulu v� tiki� texnikas� c�h�td�n dizlik nif�li �alvar il� tipoloji ox�arl�q t��kil edirdi. Bunlar�n h�r ikisi ba� t�r�fd�n yar�qs�z olub �lav� nif� il�

Page 145: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

144

tamamlan�rd�. Onlar�n beld� saxlanma t�rzi d� eyni olmu�dur. Onlar�n h�r ikisi nif�y� keçirilmi� tumanba�� (belba��, �alab�nd, xoncar) vasit�sil� beld�n ba�lan�rd�. Dizlik yaln�z parça material�n�n növün� v� r�ngin� gör� �alvardan f�rql�nirdi.

Dizlik, ad�t�n, h�r k�sin imkan�ndan as�l� olaraq a�, bez, b�z�n çit, s�tin, �il�, q�d�k v� s. kimi pamb�q parça növl�rind�n tikilirdi. Onun balaqlar�n�n aras� «paça» yerin� q�d�r müst�qil tikildikd�n sonra ba� hiss�d� bir-birin� biti�dirilirdi.

Dizliyin balaqlar� trapez formada olub a�a�� getdikc� nazilirdi. Bu s�b�bd�n d� onun balaqlar�n�n aya��nda iç t�r�fd�n 10-15 sm ölçüd� «yar�q» qoyulurdu. �m�li m�qs�d da��yan h�min yar�qlar h�m dizliyin geyinib-soyunmas�n� asanla�d�r�r, h�m d� soyuq havan�n b�d�n� daxil olmas�na mane olurdu. Bu m�qs�dl� yar�qlar�n h�r iki qula��na qaytan tikir v� h�min qaytanlar vasit�sil� onu bald�ra kip ba�lay�rd�lar.

Dizliyin paças�na, bir qayda olaraq, �lav� miyança qoyulurdu. B�zi bölg�l�rd� buna «k�lööz», «a�», yaxud «narvan» da deyilirdi.

Az�rbaycan�n ayr�-ayr� etnoqrafik bölg�l�rind� miyançan�n müxt�lif formalar�na t�sadüf olunur. Bunlar�n aras�nda kvadrat v� romb ��killi miyança növü çoxluq t��kil edirdi. B�zi etnoqrafik bölg�l�rd� miyança nif�y� çatacaq q�d�r böyük ölçüd� biçilirdi. Bu halda miyançan� iki qatlay�b trapez formas�nda biçirdil�r.

Dizliyin «boy yeri» adlanan ba� hiss�si yar�qs�z (bütöv) tikildiyind�n onu h�r iki t�r�fin� gey� bilirdil�r. Bu hal dizliyin istifad� müdd�tinin uzanmas�na imkan verirdi.

Dizliyi beld� saxlamaq üçün onun ba��na 10-15 sm enind� ayr�ca nif� tikilirdi. Onun h�m qabaq, h�m d� arxa t�r�find� xüsusi «ba� yeri» qoyulurdu.

Üst geyimi. Ki�i üst geyim komplektin� �vv�ll�r oldu�u kimi, yen� d� üst köyn�yi, �alvar, arxal�q, içlik, çuxa, kürk, qur�aq, k�m�r (t�kb�nd), yap�nc� v� s. daxil idi.

Üst köyn�yi. Ki�i üst köyn�yi «qatlama» v� «do�rama» (k�sm�) olmaqla iki biçim üsulu il� haz�rlan�rd�. Bu c�h�td�n o, qad�n köyn�yini xat�rlad�rd�. Qad�n köyn�yind�n o, �t�yinin q�sa olmas� v� çiyninin q�rç�ns�z tikilm�si il� seçilirdi. Bundan �lav�, güllü parçalardan tikilmi� qad�n köyn�yind�n f�rqli olaraq o, yekr�ng parçalardan biçilib tikilirdi.

Ki�i köyn�kl�rinin qollar� «m�c�li» v� «m�c�siz» olmas� il� d� bir-birind�n seçilirdi. Az�rbaycan�n �ks�r bölg�l�rind� ki�i üst köyn�yinin «düzyaxa» növü geni� yay�lm��d�.

Çiyind�n düym�l�n�n «yanyaxa» («ç�pyaxa») köyn�y� çox nadir hallarda t�sadüf edilirdi. Ki�i üst köyn�yi qal�n parçadan (m�xm�r, �al, mahud, cecim v� s.) tikildikd� ona «dö�

cibi» qoyulur v� bil�ka�z� «m�c�» il� tamamlan�rd�. Köyn�yin bu növü a��qlar aras�nda yax�n keçmi��d�k qalmaqda idi.

Nazik parçalardan tikilmi� v� �t�yi �alvar�n nif�sinin alt�na sal�nan köyn�kd�n f�rqli olaraq, �al v� ya mahud köyn�yin �t�yi �alvar�n üstünd�n s�rb�st burax�l�rd�. Bel� halda köyn�yin belin� k�m�r v� ya qur�aq ba�lan�rd�.

Arxal�q (don) ki�i üst geyiml�rinin �n kütl�vi növü olmu�dur. Ki�i arxal�qlar� «önürlü» v� «önürsüz» (tayyaxa) olmaqla iki cür biçilib tikilirdi. Bu c�h�t öz �ksini bayat�larda da tapm��d�r, «Arxal���n cüt yaxa, yaxana yar gül taxa».73

Arxal�q bir qayda olaraq, astarl� tikilir, b�z�n onun kür�k hiss�sin� h�nd�si ornamentli tikm� b�z�k sal�n�rd�.

Ki�i arxal�qlar�n�n biçimind� v� b�z�k t�rtibat�nda bir s�ra m�h�lli xüsusiyy�tl�r n�z�r� çarp�rd�. L�nk�ran arxal��� Bak� donundan xarici görk�min� gör� az f�rql�nirdi. H�r iki arxal���n qollar� düz biçilm�kl� bil�y� do�ru getdikc� daral�rd�. H�r iki arxal�q beld�n «k�sm�» olub, bel x�ttind�n ba�layaraq 1 sm q�rç�nlanm�� �lav� �t�kl� tamamlan�rd�. H�r iki arxal���n qabaq qanadlar� önd� qaytanla ba�lan�rd�.

Bunlardan f�rqli olaraq, çox vaxt G�nc� arxal��� «önürlü», y�ni a��rma (cütyaxa) biçilib, boynuna 4 sm enind� dik «boyunluq» qoyulurdu. Arxal���n bu növünün �t�yi q�rç�nl� deyil, «kah» adlanan 7-9 �d�d trapez formal� parça tik��ind�n ibar�t biçil�rmi�. Bel� biçim� malik arxal�q növü �irvan bölg�sind� «kahl� arxal�q» adlan�rd�. «D�st�çin �t�kli» arxal�qlardan f�rqli olaraq, G�nc� arxal���n�n �t�yinin qabaq qanadlar�, ad�t�n, gövd� il� birlikd� bütöv biçil�rmi�. Kahl� �t�k olnun bel k�siyind�n a�a�� arxa yanlar�n� �hat� etmi�dir.

Page 146: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

145

Quba, Borçal�, Qazax v� ��m��ddin arxal�qlar� bir-birin� çox b�nz�s� d�, �t�yinin geni� v� uzun biçimi il� dig�r bölg�l�r� m�xsus arxal�qlardan xeyli f�rql�nirdi. Bu qrup arxal�qlar�n uzun �t�yinin ön taylar�nda çox vaxt yar�q qoyulurdu. Bu da onlar�n qatlan�b qur�a�a ili�dirilm�sin� xidm�t edirdi. Bu arxal�qlar�n qollar� düz v� uzun biçilm�kl�, qola�z� «qolçaq»la tamamlan�rd�. Qolçaqlar bil�kd� düym� il� ba�lan�rd�. Mülayim havalarda arxal�q üst libas� kimi s�rb�st geyilirdi.

Soyuq havalarda çuxan�n alt�ndan geynil�n arxal���n uzun �t�yini i� gör�n zaman qatlay�b k�m�r� sancarm��lar.

Dö�lük (içlik) yaxas� ba�l�, qolsuz, �yin� kip tikilmi� geyim növü olub soyuq vaxtlarda köyn�yin üstünd�n, arxal���n alt�ndan geyinilirdi. Dö�lüy� �n çox �r�van az�rbaycanl�lar�n�n geyim d�stind� rast g�linir. Çox vaxt q�d�kd�n tikil�n dö�lüyün sa� çiyini yar�q olarm��. Rahat geyinm�k v� soyu�u buraxmamaq üçün dö�lüyün sa� çiynind� 3-4 �d�d ilg�k-düym� düz�ldilirdi.

Az�rbaycan�n dig�r bölg�l�rind� bu geyim növünü «canl�q» («i�dik») �v�z edirdi. Bunlar�, �sas�n, ara geyimi kimi geyirdil�r.

Canl�q. B�zi bölg�l�rd� buna «i�dik», «içlik», «s�r�ql�» da deyilirdi. Astarl� biçilib tikil�n içliyin iç�risin� yun dö��m�kl�, ara qat� il� birg� s�r�m��lar. Mövsümi s�ciyy�li isti geyim növü olub, qolsuz v� qaba�� aç�q tikilirdi. Kas�b ail�l�rd� çox vaxt o, kürkü �v�z edirdi. Bu geyim növünd�n, �sas�n, çöl-bay�r libas� kimi, h�m d� üstünd�n arxal�q geyinm�kl� istifad� edirdil�r.

Hörm� köyn�k. Q��da ki�il�r b�z�n canl�q �v�zin� «hörm� köyn�k» adlanan v� metal mil vasit�sil� haz�rlanm�� yun köyn�k geyirdil�r. Keçmi�d� ni�anl� q�zlar çox vaxt toyqaba�� öz adaxl�lar�na yun köyn�k hör�rdil�r.

Qur�aq – XIX �sr ki�i geyim komplektind� mühüm yer tutan qur�aq imkandan as�l� olaraq, müxt�lif növ parça material�ndan düz�ldilirdi. �r�van az�rbaycanl�la- r�n�n geyim d�stind� eni 62 sm, uzunu 242 sm olan q�rm�z� r�ngli, a�-qara çiç�kli çitd�n qatlanm�� qur�aq mühüm yer tutmu�dur.74 Qur�a��n qatlar�ndan, ad�t�n, cib kimi istifad� olunurdu. Keçmi�d� a� v� dig�r yekr�ng qur�aqlar daha geni� yay�lm��d�. Laz�m g�l�nd� ondan süfr�, örtük, k�f�n kimi d� istifad� ed�rmi�l�r.

Bir qayda olaraq, arxal�q s�rb�st halda geyildikd� onun belin�, ad�t�n, qur�aq ba�lanard�. Keçmi� m�i��td� xüsusil� ip�k v� ya keci qur�aq d�b olmu�dur. Ab�eron k�ndl�rind� v� Bak� ��h�rind� varl� ki�il�r bell�kin� d�v� yunundan toxunma «dügürd» parçadan qur�aq ba�layarm��lar. «Dügürd qur�aq» h�m d� �n�n�vi geyim d�stind� sosial zümr� f�rql�rinin mühüm göst�ricil�rind�n biri idi. �ynin� mahud paltar (�alvar, köyn�k, arxal�q, çuxa) gey�n, ba��na sür papaq qoyan, ayaqlar�na sa�r� ba�maq, yaxud «qunclu» uzunbo�az ç�km� gey�n ki�il�r bell�rin�, ad�t�n, dügürd qur�aq ba�layard�lar.

Qur�aq, xüsusil� ruhani ��xsl�r, tacir, baqqal, ar��nmalç� v� b. aras�nda geni� yay�lm��d�. K�m�r (t�kb�nd, toqqa, qay��). Kas�blar, ad�t�n, t�kb�nd �v�zin� arxal���n belin� toqqa v�

ya qay��, varl� ki�il�r is� q�z�l v� ya gümü� t�kb�nd ba�layard�lar. Bu m�nada t�kb�nd bir növ ictimai zümr�l�r aras�nda sosial f�rqin göst�ricisin� çevrilmi�dir. K�m�r çox vaxt arxal���n b�z�n d� çuxan�n belin� ba�lanar, q�l�nc v� ya x�nc�ri asmaq üçün �m�li m�qs�d güd�rmi�.

�alvar (nif�li �alvar) k�m�rb�st� üst geyimi olmaqla, forma v� biçim etibar� il� dizlikd�n o q�d�r d� f�rql�nmirdi. Dizlik kimi o, da iki balaqdan, miyança v� nif�d�n ibar�t biçilib tikilirdi. Bunlar�n aras�nda �sas f�rq parça material�nda n�z�r� çarp�rd�. Bu m�qs�dl� mahud, birr�ng ip�k, �al parçalardan istifad� edilirdi. �alvar�n ba��, bir qayda olaraq, ba�qa parçadan nif�li tikilirdi. Nif�nin arxa v� qabaq t�r�find�n «ba� yeri» qoyulurdu. Ona gör� d� «nif�»li �alvar� h�r iki t�r�fin� geym�k olurdu. Bu is� onun tez da��l�b korlanmas�n�n qar��s�n� almaqla istifad� müdd�tini uzatma�a imkan verirdi.

Fiziki i�l� m���ul olanlar �alvar�n bala��n� corab�n bo�az�na sal�r v� üstünd�n dolaq il� sar�y�rd�lar. Ba�maq gey�n ki�il�rin �alvar�n�n balaqlar� s�rb�st burax�l�rd�.

Çuxa. Soyuq havalarda arxal���n üstünd�n, ad�t�n, çuxa geyinilirdi. Çuxa çox vaxt evd� toxunma «�l �al�»ndan v� ya mahuddan tikilirdi. Çuxan�n m�n�� etibaril� orta �srl�rd� türk xalqlar� aras�nda geni� yay�lm�� «cübb�» v� ya «bürm�»d�n tör�diyi güman olunur. Biçim

Page 147: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

146

üsuluna gör�, çuxan�n üç tipoloji növü z�man�miz� g�lib çatm��d�r. Birinci qrup çuxalar�n qabaq «taxta»lar� birba�a bütöv biçilir, kür�k v� yanlar� «k�sm�»

�t�kl� tamamlan�rd�. Bu q�bild�n olan çuxalar�n �t�yinin yan v� arxa taylar� bir neç� «kah»dan biçilib s�x büzm�l�nirdi. Kahl� çuxan�n yaxas�n�n sa� v� sol taylar� bir-birin� çatmay�b aral� qal�rd�. Bu tip çuxalar�n qolu oyma formada gövd�y� birl��m�kl�, çox uzun, h�m d� alt� yar�q olurdu. Bu s�b�bd�n d�, el aras�nda o, çox vaxt «atmaqol çuxa» adlan�rd�.

�kinci tip çuxalar�n gövd�si biçim etibar� il� «atmaqol» çuxalardan seçilmirdi. Qolunun enli, düz v� bil�y� q�d�r uzanmas� v� yar�qs�z olmas� il� f�rql�nirdi. Bu tipd�n olan çuxalar�n b�zil�rinin dö�ünün h�r iki tay�nda v�zn�l�r qoyulurdu. Ona gör� d� el aras�nda o, «v�zn�li çuxa» adlan�rd�. V�zn�siz çuxalar�n «düz» biçilmi� yaxas� aç�q qal�rd�.

Üçüncü tip çuxalar �vv�lkil�rd�n kür�k biçimi, qolunun a�a��ya do�ru gen�lm�si v� dik boyunlu�a malik olmas� il� f�rql�nirdi. Bu q�bild�n olan çuxalar�n dig�r f�rqli xüsusiyy�ti qabaq t�r�fd� beld�n ç�kilib ba�lanmas� idi. Çox vaxt bu çuxalar�n da sin�sin� v�zn� tikilirdi.

�n�n�vi çuxa növl�rinin müqayis�si göst�rir ki, biçim üsuluna gör� onlar bir-birin� yax�n olmu�lar

«Atmaqol» çuxalar�n ham�s�n�n gövd�sinin qabaq qanadlar� �t�kl� birlikd�, boyv�boy bütöv biçilirdi. Arxada v� yanlarda ona x�rda v� s�x q�rç�nlanm�� �lav� «�t�k» birl��dirilirdi. Bak�, �u�a, Quba çuxalar�nda qollar�n formas� eyni olub, �lav� «qolçaq» il� bitirdi. «Qolçaql�» çuxalar�n qola�z� dem�k olar ki, �lin üstünü bütünlükl� örtürdü.

Qazax çuxalar�n�n qol k�siyi düz v� ya oval formada olub bil�y� do�ru xeyli geni�l�nirdi. Ön t�r�fd� çuxa be� �d�d düym� il� düym�l�nirdi. Bu çuxalar�n gövd�sinin yaxa k�siyi üçbucaq ��killi olub, sin�si v�zn� il� b�z�dilirdi.

G�nc� çuxas� dig�r çuxalardan yaxa k�siyin� gör� f�rql�nirdi. Onun boyun hiss�si 3 sm hündürlüyünd� dik boyunluqla �hat� olunurdu. Çuxan�n bel k�siyin� q�d�r yaxas�n�n k�nar�na 2 sm enind� �lav� «köb�» tikilirdi. T�z�toylu g�ncl�rin «b�y çuxas�», ad�t�n, a� r�ngd� olurdu. Q�z evind�n o�lan evin� gönd�ril�n h�diyy�l�r aras�nda mütl�q bu cür a� çuxa olmas� �n�n�y� çevrilmi�di.

Ruhani ��xsl�r �yinl�rin� çuxa �v�zin� «�ba», «q�ba», d�rvi�l�r is� «xirq�» gey�rdil�r. Orta �srl�rd� «bürm�» adlanan v� monqol i��allar� dövrünün x�l�tini xat�rladan uzun �t�kli üst geyimi d� xeyli müdd�t d�bd� olmu�dur.

Kürk. Ki�i üst geyimi say�lan kürk isti libas növü olub soyuq vaxtlarda geyilirdi. A��lanm�� qoyun d�risind�n tikil�n kürk xüsusil� maldar elatlar�n m�i��tind� mühüm yer tutulmu�dur. Biçim üsuluna gör�, kürkün «kaval» v� «geym�» olmaqla, iki tipoloji növün� t�sadüf olunur.

9-10 qoyun d�risind�n biçilib tikil�n kaval kürkün dekorativ qollar� topu�a q�d�r uzun olub �m�li m�qs�d güdmürdü. Z�vvar v� çarvadarlar s�f�r zaman� ondan h�m d� yatacaq kimi istifad� edirdil�r.

Kaval kurk, �sas�n, çiyin� al�n�rd�. Keçmi�d� Xorasan v� �rd�bild� haz�rlanan kürkl�r geni� �öhr�t qazanm��d�.75 Az�rbaycan�n q�rb bölg�l�rind� ona «sallama», yaxud «salma» kürk d� deyilirdi. Keçmi�d� imkanl� ail�l�rd� kürk �v�zin� isti libas növü kimi b�z�n «x�z-�z�mi» gey�nl�r d� olurdu.

XIX �srin sonunda t�kc� Salyanda kürk istehsal� il� 35 n�f�r s�n�tkar m���ul olurdu.76 B�z�kli görünm�k üçün imkanl� ki�il�rin kürkü müxt�lif tikm� növl�ri il� b�z�dil�rmi�.

Keçmi�d� kürk �n qiym�tli h�diyy� kimi görk�mli ��xsl�r� ba���lanar, yaxud h�diyy� gönd�ril�rmi�.

Yap�nc� pe�� s�ciyy�li geyim növü olub, maldarl�qla m���ul olan elat �halisi aras�nda geni� yay�lm��d�. Yap�nc� t�pm� (basma) üsulu il� «h�llac» adlanan pe��kar s�n�tkarlar t�r�find�n haz�rlan�rd�. Yap�nc�n�n «saçaql�» v� «saçaqs�z» olmaqla, iki tipoloji növü d�bd� olmu�dur. Saçaql� yap�nc� sat�nalma yolu il� �ld� olunur, saçaqs�z yap�nc� is� sifari�l� k�ndb�k�nd g�z�n h�llaclara düz�ltdiril�rmi�.

Q�dim dövrl�rd�n b�lli olan yap�nc�ya �vv�ll�r «k�p�n�k» d� deyilirdi. Mu�an bölg�sind� yap�nc�n�n geyilm� t�rzi n�z�r� al�naraq o, «bürünm�» adlan�rd�.77 Yap�nc�n�n qola geyil�n növü Naxç�van v� D�r�l�y�zd� «x�ll�x» adlan�rd�.

Page 148: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

147

Çopoz. Az�rbaycan�n �imal-q�rb bölg�sind� geni� yay�lm�� v� kürkü �v�z ed�n isti geyim növü olmaq etibari il� çopoz saya keç�d�n düz�ldilirdi. Yar�m qollu çopozu kas�blar q��da �yin� geyirdil�r. Çiyin� at�lan yap�nc�dan f�rqli olaraq çopoz x�ll�x saya�� �yin� geyilirdi.

Ba� geyiml�ri. �n�n�vi ki�i ba� geyiml�ri d�ri, keç�, parça v� s-d�n olmaqla üç növd� haz�rlan�rd�.

Papaq. XIX �sr ki�i ba� geyiml�ri iç�risind� a��l� qoyun d�risind�n tikilmi� papaq xüsusi yer tuturdu. �mkanl� ki�il�r, �sas�n, «qaragül» d�risind�n sür papaq tikdir�rdil�r. Keçmi�d� qaragül d�risini k�nardan, �n çox Orta Asiya v� �randan g�tirirdil�r. Buna gör� d� ona «Buxara», yaxud «�irazi» papaq da deyilirdi. Yerli d�rid�n tikil�n papaqlar�n forma etibaril� bir neç� tipoloji növü yaranm��d�r:

�i� papaq konusvari formada olub, h�mçinin, «Z�rn�va papa��», «Molla papa��», «Q�b�l� papa��», «Züll� papaq» da adlan�rd�.

��l� papaq forma etibar� il� azca domba olub gen sa�ana�a malik idi. Ona «yast� papaq», «çoban papa��», «yapba papaq», «motal papaq», «kopan papaq» da deyirdil�r.

Çapma papaq qiym�tli (q�vr�m tüklü) sür d�rid�n tikil�rmi�. Bu papa��n ortas� uzunsov ��kild� çök�k hala sal�n�rd�. Papa��n bu növü «sür papaq» da adlan�rd�.

Daqqa papa��n sa�ana�� qaragül d�risind�n, üst qapa�� is� mahuddan tikilirdi. B�zi bölg�l�rd� ona «üstlü», yaxud «qapaql�» papaq da deyilirdi. Ümumiyy�tl�, qaragül d�risind�n tikil�n sa�anaql� papaqlar�n ham�s� «börk» v� ya «sür papaq» adlanard�.

Qalm��� papaq yen� d� qaragül d�risind�n olub sa�ana��n�n yuxar�s� gen, a�a��s� dar olurdu. Buna «ç�rk�zi», «l�zgi», «no�ay» papa�� da deyilirdi.

Sar�q papaq. Keçmi�d� M�kk�, M��h�d, K�rb�laya ziyar�t� gedib qay�danlar ilk vaxtlar ba�lar�na «sar�q papaq» qoyarm��lar. Bu m�qs�dl� onlar börkl�rinin yar�dan a�a�� hiss�sini dövr�l�m� t�nzif v� ya a� parça zola�� il� sar�td�rarm��lar. Bu �lam�td�n onlar�n ziyar�td�n yenic� qay�td�qlar� b�lli olarm��. Ona gör� d�, onlar�n qaba��na üzb�sur�t ç�xan adamlar «ziyar�tin q�bul olsun» - deyib onu t�brik ed�rmi�l�r.

Q�l�mi papaq çox hündür («züll�») olmaqla, q�vr�m tüklü d�rid�n tikilirdi. Varl� ki�il�r� m�xsus olan bu papa�a «�ikar�», «qacar�», «qoçu papa��» da deyilirdi.

�n�n�vi ki�i ba� geyiminin �n vacib elementi say�lan papaq keçmi�d� �m�li v�zif� da��maqla yana��, h�m d� qeyr�t, namus, ��r�f v� igidlik r�mzin� çevrilmi�di. Xüsusil� sür d�rid�n tikilmi� börk gey�n ki�il�r n�inki �dal�tsiz bir i� görm�yi özl�rin� r�va bilm�z, h�tta ba�qalar�n�n haqs�z �m�lin� dözm�yib, onu c�zas�z buraxma�� öz qeyr�tl�rin� s����d�rmazd�lar. M�hz bu s�b�bd�n d� keçmi� m�i��td� qeyr�t v� hün�r r�mzi say�lan papaq (börk) s�h�r tezd�n gec� yatana q�d�r ki�il�rin ba��nda qalard�. H�tta süfr� �traf�nda çör�k yey�n zaman ki�il�r onu ba�lar�ndan ç�xar�b k�nara qoymazm��lar. Tarix boyu davam ed�n �n�n�y� gör�, yaln�z gec� yata�a girib yatan zaman papaq ba�dan ç�xar�lard�. H�tta ah�l v� qoca ki�il�r gec�l�r yatan zaman ba�lar�na papa�� �v�z ed�n t�s�k v� ya külah (��bkülah) qoyard�lar.

D�ri papaqlar formas�na v� geyilm� t�rzin� gör� m�h�lli v� zümr� xüsusiyy�ti da��y�rd�. Papa��n formas�na �sas�n onun sahibinin hans� zümr�y� m�nsub olmas�n� v� hans� bölg�d� ya�ad���n� bilm�k olurdu. D�ri papaqlar habel� r�ngin� gör� d� f�rql�ndirilirdi.

Papa��n ba�a qoyulma t�rzi, habel� parça material�n�n r�ngi d� onu gey�nin hans� zümr�y�, yaxud hans� m�h�lli �raziy� m�nsub oldu�unu bildirirdi. M�s�l�n, m�lum oldu�u kimi, ya��l r�ng müs�lman al�mind� müq�dd�s r�ng hesab edilirdi. El� bu s�b�bd�n d� seyidl�r ba�lar�na «ç�ltari» adlanan ya��l r�ngli papaq geyirdil�r.

Parçadan tikilm� ba� geyiml�ri aras�nda araqç�n (t�s�k), ç�ltari, külah, ba�l�q v� s. xüsusi yer tutmu�dur. Bunlar�n h�r biri d� müxt�lif m�qamlarda geyinilirdi.

T�s�k, ad�t�n, qiym�tli d�rid�n tikilmi� börkü t�rd�n qorumaq m�qs�di il� geyilirdi. Ona gör� d� onu, �sas�n, t�r ç�k�n pamb�q parçadan tikdir�rmi�l�r. T�s�yin üz�ri, ad�t�n, müxt�lif s�ciyy�li tikm� nax��larla b�z�dilirdi.

Ba�l�q. Soyuq, �axtal� havalarda bay�ra ç�xan zaman geyinilirdi. Astarl� tikil�n ba�l���n ba�a geyil�nd�n sonra onun qo�a qulaqc�qlar� h�r biri bo�az�n alt�ndan f�rlad�l�b çiyinin arxas�na at�l�rd�. Ba�l�q mahud v� ya «dügürd» adlanan yum�aq d�v�yunu �al�ndan tikilirdi.

Page 149: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

148

Külah. Qoca v� ah�l ki�il�r gec� yatanda ba�lar�na külah geyirdil�r. Bu s�b�bd�n d� o, «s�bkülah», y�ni «gec� papa��» da adlan�rd�. Onu �n çox ya�l� v� qoca ki�il�r ba�lar�na gey�rdil�r.

Sar�q. Ki�il�r i�l�y�n zaman, ad�t�n, ba�lar�na sar�q ba�lay�rd�lar. Sar�q, bir qayda olaraq, pamb�q parçadan tikilirdi. B�z�n qad�nlar�n ba� yayl��� sar�q m�qs�di il� ba�a ba�lan�rd�.

F�s. XX �srin �vv�ll�rind�n etibar�n ziyal�lar aras�nda ba�lar�na f�s qoyanlara tez-tez t�sadüf edil�rmi�. Onu �n çox Türkiy�d� t�hsil al�b qay�dan ziyal�lar ba�lar�na qoyard�lar.

Araqç�n. �sti vaxtlarda varl� ki�il�r ba�lar�na araqç�n v� ya ��bkülah qoyar, yaxud «sar�q» ba�lay�rd�lar.

Ayaq geyiml�ri. XIX �sr ki�i ayaq geyiml�ri �vv�ll�r oldu�u kimi, yen� d� yun corab, bad��, dolaq, patava, onun üstünd�n geyinil�n çar�q, ba�maq, n�leyin, uzunbo�az ç�km�, çust, m�st v� s.-d�n ibar�t idi.

�n�n�vi ayaq geyiml�ri material�na v� haz�rlanma üsuluna gör�, gön v� d�rid�n tikilmi� ayaqqab� v� hörm�-toxuma m�mulat� (corab, bad��, dolaq, patava, ayaq �al�) olmaqla, tipoloji c�h�td�n iki qism� bölünür. Keçmi�d� Az�rbaycan�n bütün bölg�l�rind� bunlar�n h�r birin� t�sadüf olunurdu.

Corab. Hörm� ayaq geyiml�rinin �n kütl�vi növü olmaq etibar� il� corab h�m ��h�r, h�m k�nd, h�m d� elat �halisi aras�nda geni� yay�lm��d�. Onu h�r bir ail�d� qad�nlar özl�ri toxuyurdular. Corab, ad�t�n, müxt�lif r�ngl�r� boyanm�� yun ipl�, b�z�n is� keci v� ya iplikl�, «mil» adlanan 5 �d�d xüsusi corab iyn�si il� hörülürdü.

Kas�blar çox vaxt onu öz t�bii r�ngind�, boyaqs�z ip v� ya iplikd�n hör�rdil�r. �halinin tavanal� hiss�si h�m günd�likd�, h�m d� toy-düyünd� nax��l� corab geyin�rdi.

Corablar nax��lar�n s�ciyy�sin�, burun v� daban ç�x�nt�s�n�n formas�na, �n n�hay�t, bo�az�n�n uzun, yaxud q�sa, bo�mal� v� ya bo�mas�z toxunmas�na gör� bir-birind�n f�rql�nirdi. Ad�t�n, corab nax��lar� al-�lvan boyal� ipl�rd�n hörülm�kl�, çox vaxt h�r bir bölg�nin xalça nax��lar�n�n b�z�k elementl�rini t�krar edirdi. Bu c�h�td�n ki�i corablar� qad�n corablar�ndan o q�d�r d� seçilmirdi. Ki�il�r, xüsusil� k�nd yerl�rind� t�s�rrüfat i�l�ri il� m���ul olanlar �alvar�n bala��n� bir qayda olaraq, corab�n bo�az�n�n alt�na sal�b, üstünd�n «dolama» üsulu il� xüsusi corab ipi ba�lay�b b�rkidirdil�r.

Bad��. Keçmi�d� çöl-t�s�rrüfat i�l�ri il� m���ul olan ki�il�r soyuq vaxtlarda, xüsusil� q�� aylar�nda corabdan �lav�, bald�rlar�na topuqdan yuxar� olmaqla, «bad��» adlanan, al-�lvan r�ngli ipl�rl� hörülmü� bo�azl�q gey�rdil�r. Corab�n bo�az hiss�sini xat�rladan bad�� «ayaqs�z» olub nisb�t�n gen hörülürdü. Elat ki�il�ri çox vaxt onu patavan�n üstünd�n geyirdil�r. Bu m�qs�dl� aya�a dolanm�� patavan�n ucunu topuqdan yuxar� bald�ra sar�yandan sonra, aç�lmamaq üçün onun üstünd�n bad�� geyirdil�r. �alvar�n bala��, yaxud patavan�n dola�� bad���n alt�na sal�nandan sonra onun üstünd�n «bad�� ba��» dolay�b ba�lay�rd�lar.

Dolaq. Çox vaxt keci sapdan, b�z�n is� yal�nqat nazik yun ipd�n toxunan dolaq (eni 10 sm, uzunu 1,5 m) topuqdan yuxar� bald�ra dolanmaqla, bad�� �v�zin� �alvar�n bala��n� bükülü v�ziyy�td� sabit saxlay�rd�. Dola��n sar��s� aç�lmamaq üçün onun ucuna b�nd edilmi� uzun «dolaq ba��» il� üstü sar�n�rd�.

Patava. Maldarl�qla m���ul olan elat �halisi üçün s�ciyy�vi ayaq geyimi say�lan patava bir ç�r�k (15-18 sm) eni v� 2 m-� q�d�r uzunu olan yun parça (�al) zola��ndan ibar�t olurdu. Onu qad�nlar yer hanas�nda, çox vaxt is� ipin t�bii öz r�ngind� (boz, qonur, qara) toxuyurdular. Patava corab� �v�z etdiyind�n onu aya��n ucundan ba�lay�b bald�rad�k xüsusi qaydada dolayandan sonra üz�rind�n «patava ba��» il� ba�lay�rd�lar.

Dolaq kimi, patava da k�nd �halisi aras�nda daha geni� yay�lm��d�. Aya�a v� bald�ra kip sar�nmalar� s�b�bind�n çöl t�s�rrüfat i�l�ri üçün onlar�n rolu xüsusil� böyük idi.

Ayaq �al�. Haz�rlanma üsulu, forma v� ölçül�rin� gör�, tipoloji c�h�td�n patavan� xat�rladan ayaq �al� yen� d� yer hanas�nda, lakin ondan bir q�d�r enli (20 sm) v� qal�n toxunurdu. Patavadan f�rqli olaraq, ayaq �al� ikiqat, h�tta b�z�n üçqat bükd�rilmi� ipd�n toxunmaqla, s�rf mövsümi s�ciyy� da��yan ki�i ayaq geyimi say�l�rd�. Bilavasit� aya�a dolanan patavadan f�rqli olaraq, onu ayaqqab�n�n üstünd�n dolay�rd�lar. �axtal� havalarda çöl-t�s�rrüfat

Page 150: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

149

i�l�rini görm�k üçün evd�n bay�ra ç�xan zaman aya�a su keçib soyuq olmas�n dey�, çar���n üstünd�n mütl�q ayaq �al� sar�y�rd�lar.

��t�l. ��h�r m�i��ti üçün daha s�ciyy�vi ayaq geyimi olan ��t�l bir qayda olaraq, evd� geyinilirdi. ��t�l bo�azs�z hörülmü� corab� xat�rlad�rd�. Lakin corabdan f�rqli olaraq, onun alt hiss�si xeyli qal�n hörülürdü. B�z�n ��t�lin istifad� müdd�tini uzatmaq üçün onun alt�na tumacdan �lav� «altl�q» tikilirdi.

M�lum oldu�u kimi, keçmi�d� Az�rbaycan�n bir s�ra bölg�l�rind�, o cüml�d�n ��h�r m�i��tind� ev� ayaqqab� il� daxil olmaq q�bah�t say�l�rd�. H�tta bu m�qs�dl� eyvanda, yaxud evin kandar�nda «ba�maq ç�xan» adlanan xüsusi yer düz�ldilirdi. Ail� üzvl�ri, yaxud qonaq ev� daxil olmaq üçün toz-torpaq bula�m�� ayaqqab�n� soyunub ��t�l geyinirdi. Yaln�z bundan sonra onlar xalça-palaz dö��nmi� t�miz ota�a keç� bilirdi. Az�rbaycanda bu ad�t indi d� qalmaqdad�r.

Bundan �lav�, Alazan vadisind� ��t�lin uzun bo�azl� yun corab� xat�rladan �lahidd� bir növün� d� t�sadüf edilmi�dir. Altl�ql� keçi q�zilind�n hörül�n ��t�li çox vaxt ç�km� �v�zin� geyirdil�r.

Çar�q. Ki�i ayaq geyiml�rinin �n q�dim v� geni� yay�lm�� kütl�vi növü olmaq etibar� il� çar�q daha çox k�nd, xüsusil� d� elat �halisi üçün s�ciyy�vi ayaq geyimi say�l�rd�. �vv�ll�r oldu�u kimi, XIX �srd� d� çar�q h�m xam, h�m d� a��l� gönd�n tikilirdi. Kas�blar bir qayda olaraq, onu xam gönd�n tikib geyin�rdil�r.

Çar�q, �sas�n, iribuynuzlu heyvanlar�n, �n çox is� s���r gönünd�n tikilirdi. S���r gönü cam�� gönünd�n nazik olsa da, ona nisb�t�n daha qaim, möhk�m v� bu s�b�bd�n d� davaml� olurdu. Yeri g�ldikd� cam��, at, d�v�, h�tta uzunqulaq gönünd�n d� çar�q tik�nl�r olurdu. At gönü �n çox a��lanm�� halda istifad� olunurdu. A��l� gönün keyfiyy�t etibar� il� �n yüks�k növü say�lan sa�r� m�hz at gönünd�n, xüsusil� onun «sa�r�» hiss�sind�n haz�rlan�rd�.

Xam çar�qdan f�rqli olaraq, a��l� gönd�n haz�rlanan çar��� pe��kar çar�q ustalar� tikirdi. Keçmi�d� ��h�rl�rd�ki çar�qç� dükanlar�ndan �lav� iri k�ndl�rd� d� pe��kar çar�qç�lar f�aliyy�t göst�rirdi. Mü�t�ril�r a��l� çar�q üçün onlara müraci�t edirdil�r.

A��l� çar���n �sas mü�t�risi olan varl� ki�il�r d�, h�mçinin, q�� mövsümünd� «xam çar�q» geym�li olurdular. Çünki ya�murlu havalarda, bataql�q ��raitind� a��l� çar�q suyu öz m��zin� hopdurub aya�a keçirdiyi halda, xam gönün çar��� su buraxm�rd�. Dig�r t�r�fd�n is� xam çar�q yayda quruyub aya�� incitdiyi halda, a��l� çar�q yum�aq qald���ndan isti mövsüm üçün �n münasib, h�m d� yara��ql� ayaqqab� növü say�l�rd�.

K�nd ��raitind�, o cüml�d�n elat m�i��tind� çar���n kütl�vi ayaqqab� növün� çevrilm�sind� maldarl�q t�s�rrüfat�n�n inki�af� v� onu h�r k�sin özünün biçib tik� bilm�si fakt� mühüm rol oynam��d�r.

Qurulu� etibar� ki�i v� qad�n çar�qlar� bir-birin� b�nz�s� d�, tiki� qaydas�na v� üstünün formas�na gör�, çar�qlar�n müxt�lif tipoloji növün� t�sadüf olunurdu. Buna müvafiq olaraq, ki�i çar�qlar� müxt�lif adlarla tan�n�r v� bir-birind�n f�rql�ndirilirdi.

�atr� çar�q. �irvan�n da� k�ndl�rind� o, «Sulut çar���», K�lb�c�r rayonunda «�irmayi çar�q» ad� il� tan�n�rd�. Ab� v� ya b�növ��yi r�ngli iplikl� tikil�n �atr� çar��� varl�lar günd�liy�, kas�blar is� xeyir i� zaman� geyirdil�r. �atr� çar�q xüsusi olaraq e�ilib mumlanm�� «çar�q ipi» vasit�sil� tikilirdi. Bunun üçün çar���n üçbucaql� formada biçilmi�, «çitm�» adlanan burnundan ba�lay�b bütün dövr�si boyunca bir c�rg�d�n ibar�t müxt�lif ölçülü «göz�k»l�r tikir v� ona xüsusi «çar�qba��» keçirirdil�r.

�irazi çar�q. Biçim etibar� il� �atr� çar��a b�nz�yir, lakin tikilm� qaydas� ondan f�rql�nirdi. A��l� gönd�n tikil�n �irazi çar���n göz�kl�ri iki c�rg�d�n ibar�t düzülürdü. Çar���n bu növünün p�nc� göz�kl�rin� s�x düzülüb keçirilmi� çar�qba�� onun üst hiss�sini �m�l� g�tirirdi. Çar�q aya�a geyil�nd�n sonra çar�qba��n�n qalan hiss�si çar���n yan v� daban göz�kl�rind�n çal-çarpaz v�ziyy�td� keçirilm�kl�, �vv�lc� aya�a, sonra is� topu�a dolan�rd�.

�irazi çar�q yara��ql� oldu�u üçün, ad�t�n, toy-bayram libas� il� geynilirdi. Kalman� çar�q. Mumlanm�� iplikl� tikil�n �atr� çar�qdan f�rqli olaraq, kalman� çar�q gönün

özünd�n ç�kilmi� «kö��» il�, h�m d� xam gönd�n tikilirdi. Bu c�h�t onun ad�nda da öz �ksini tapm��d�. «Xam» sözünün sinonimi olan «kal» istilah� a��lanmam�� gönün xam (kal) v�ziyy�tini

Page 151: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

150

dürüst �ks etdirdiyind�n ondan tikilmi� çar�q da, öz ad�na müvafiq olaraq «kalman�» adlanm��d�r. Kalman� çar���n göz�kl�ri e�ilmi� kö�� il� tikildiyi üçün ona b�z�n «e�m� çar�q» da deyilirdi. Dig�r çar�q növl�rind�n f�rqli olaraq, kalman� çar���n çitm�si yuxar�ya do�ru azca qatlan�rd�.

Q�lbüzm� çar�q. Keçi q�zilind�n �yrilmi� q�l «e�m�»si il� tikil�n b�sit çar�q növü olub, �sas�n, kas�blar aras�nda yay�lm��d�. Çar���n bu növünün ba�� da çox vaxt q�ldan, y�ni keçi q�zilind�n haz�rlanarm��.

Üstlü çar�q. Çar���n bu növü iki cür tikilib haz�rlan�rd�. Birinci halda çar���n üstü öz gönünd�n olurdu. Bu m�qs�dl� düzbucaql� formada biçilmi� gönün qabaq küncl�rini öz üz�rin� qatlama yolu il� «üst» �m�l� g�tirilir v� onlar�n k�narlar� bir-birin� tikilirdi. Sonra çar���n yanlar�na v� daban�na «göz�k»l�r düz�ldilib b�rkidilirdi.

Üstlü çar���n ikinci növünün burnu üçbucaq formada biçilib «çitm�» �m�l� g�tir�nd�n sonra ona tumac v� ya kosaladan �lav� «üzlük» tikilirdi. Tumac üzlüklü çar�q, bir qayda olaraq, a��l� gönd�n tikilirdi. Onu ba�l�ca olaraq varl� maldarlar gey�rdi.

Ba�maq. A��l� d�ri (kosala, tumac, �tvi, mü�kü) v� gönd�n tikil�n ba�ma��n yaln�z p�nc� hiss�sinin üstü örtülü olurdu. Onun çitm�si dik olub azca geriy� qatlan�r, arxas� is� aç�q qal�rd�. Hündürdaban ayaqqab� növü olan ba�ma��n daban�na a�acdan xüsusi olaraq «dabanl�q» b�rkidilir v� nal vurulurdu. Keçmi�d� ba�maq «z�nan�» (qad�n) v� «m�rdan�» (ki�i) olmaqla iki növd� haz�rlanarm��. Biçim üsulu v� tiki� texnikas� bax�m�ndan bunlar bir-birin� çox yax�n olsalar da, b�z�k t�rtibat�na v� z�rifliyin� gör�, qad�n ba�maqlar� seçilib f�rql�nirdi. Qad�n ba�ma��n�n üstü çox vaxt m�xm�rd�n tikil�r�k müxt�lif tikm� növl�ri il� b�z�dildiyi halda ki�i ba�maqlar�na b�z�k vurulmurdu.

Böyük, orta (miyan�) v� kiçik olmaqla, üç ölçüd� tikil�n ki�i ba�maqlar�n�n �n yüks�k növü sa�r� ba�maq olmu�dur. El aras�nda ona çox vaxt «sa�r� ba�maq» deyilirdi.

Az�rbaycanda sa�r� ba�maqlar�n istehsal m�rk�zl�ri aras�nda �amax�, ��ki, G�nc� il� yana��, �u�a qalas� da mühüm yer tutmu�dur. M�hz bu s�b�bd�n d� Qaraba� v� onun �traf mahallar�nda sa�r� ba�ma�a «Qala ba�ma��» da deyilirdi. Sar��dan tikil�n Qala ba�ma�� keyfiyy�t etibar� il� adi gönd�n tikil�n ba�maqdan f�rql�nir v� üstün tutulurdu.

XIX �srin ortalar�nda Az�rbaycanda ba�ma�a t�l�bat�n böyük oldu�unu bel� bir faktdan da ayd�n görm�k olur ki, XIX �srin 50-ci ill�rind� ölk�nin 8 ��h�rind� (Bak�, G�nc�, L�nk�ran, Quba, Nuxa, �amax�, �u�a, Naxç�van) 579 n�f�r ba�maqç� f�aliyy�t göst�rirdi.78

Az�rbaycan�n o zamank� Ba�maq istehsal� m�rk�zl�ri aras�nda �amax� v� Nuxa (��ki) ��h�rl�ri xüsusil� f�rql�nirdi. 1849-cu ild� t�kc� �amax�da 227 n�f�r ba�maq ustas� çal���rd�.79 Ba�maq istehsal�nda sonrak� yerl�ri ��ki v� �u�a ��h�rl�ri tuturdu. 1848-ci ild� ��kid� 147 n�f�r,80 �u�ada is� 84 n�f�r81 ba�maqç� i�l�yirdi. Az�rbaycan Rusiya t�r�find�n i��al olunandan sonra Avropa geyim nümun�l�rinin t�dric�n yerli �halinin m�i��tin� siray�t etm�sin� baxmayaraq, ölk�d� milli geyim d�bi qald�qca ba�ma�a olan t�l�bat da azalmaq bilmirdi.

Uzunbo�az ç�km�. Altl��� a��l� gönd�n, ayaql��� kosaladan, «qunc» adlanan uzun bo�az� tumac v� ya mü�küd�n tikilirdi. Çitm�si geriy� do�ru qatlan�b �yilmi� uzunbo�az ç�km�ni, �sas�n, at belind� g�z�n varl�-hall� ki�il�r gey�rdil�r. Uzaq yol ged�n zaman at� mahm�zlamaq üçün çox vaxt ç�km�nin daban�na «mahm�z» keçir�rdil�r. Uzunbo�az ç�km� xüsusil� maldar elatlar�n yuxar� t�b�q�l�ri aras�nda geni� yay�lm��d�r.

Qunclu ç�km�nin D�d�-Qorqud dastanlar�nda ad� ç�kil�n «soqm�»d�n tör�diyi güman olunur.

Quncundan (bo�az�ndan) tutulub yuxar� «ç�km�k» (dartma) üsulu il� geyildiyi üçün, görünür, ona «ç�km�» deyilirdi.

XIX �srd� Az�rbaycan�n ç�km� istehsal� m�rk�zl�ri aras�nda G�nc� ��h�ri xüsusi yer tuturdu. 1849-cu ild� burada 75 n�f�r ç�km� ustas� çal���rd�.82 1859-cu ild�, z�lz�l�d�n az sonra quberniya m�rk�zinin Bak� ��h�rin� köçürülm�sin� baxmayaraq, �amax�da h�l� d� 30 n�f�r ç�km�çi i�l�yirdi. Lakin yerli «�yriburun» ç�km�l�r t�dric�n rus v� Avropa modas�nda tikilmi� v� nisb�t�n ucuz ba�a g�l�n ç�km�l�rl� �v�z olunma�a ba�lam��d�.83 M�hz bunun say�sind� XIX �srin 80-c� ill�rind� �amax� q�zas�n�n malakanlar ya�ayan M�r�z� k�ndind� 12 n�f�r yeni moda

Page 152: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

151

il� düz çitm�li ç�km� tik�n usta-ç�km�çi f�aliyy�t göst�rirdi.84 Çust. �n�n�vi ayaqqab�lar�n �n kütl�vi növü olub, k�nd �halisi aras�nda geni� yay�lm��d�r.

Alt� a��l� gön, üzlüyü tumac v� ya kosaladan tikilm�kl�, günd�likd� geyil�n yüngül ayaqqab� növü say�l�rd�. Ba�ma�a nisb�t�n ucuz ba�a g�l�n çust xüsusil� k�nd ��raiti üçün �m�li c�h�td�n daha s�rf�li ayaq geyimi idi. M�hz bu s�b�bd�n d� onu �halinin butun t�b�q�l�ri �ld� edib gey� bilirdi. Da� k�ndl�rind� çust qoca ki�il�rin aya��nda yax�n zamanlarad�k qalmaqda idi. Xüsusil� ya�murluq ��raitind�, bataql� k�nd yollar�nda çust arxas� aç�q ba�maqdan üstün tutulurdu.

Çust yerli �halinin m�i��tin� çox gec, Az�rbaycan�n Rusiya t�r�find�n i��al�ndan sonra, ticar�t �laq�l�ri n�tic�sind� «çuvyak» ad� il� daxil olsa da, �m�li c�h�td�n s�rf�li oldu�una gör� çox tezlikl� kütl�vi istehsal s�ciyy�si da��yan ayaq geyimin� çevrilmi� v� bütün bölg�l�rd� geni� yay�lm��d�r. Quba bölg�sind� o, «kal��» ad� il� tan�n�rd�. Çustu, ad�t�n, corab�n üstünd�n geyirdil�r.

M�st. �bad�tl� ba�l� ayaq geyimi oldu�undan m�sti �n çox namaz q�lan ki�il�r v� ibad�tl� m���ul olan din xadiml�ri (molla, axund, müfti, seyid, mü�zzin v� b.) ev ��raitind� gey�rdil�r. Keçmi�d� m�st t�kc� Az�rbaycanda deyil, dig�r müs�lman xalqlar� aras�nda da geni� yay�lm��d�.

M�stin h�m alt�, h�m d� üstü tumacdan tikilirdi. Namaz q�lan ki�il�r h�r d�f� namazdan �vv�l ayaqlar�n� yuyub, «m�s ç�km�» �m�liyyat�n� icra etm�k m�cburiyy�tind� qalmamaq üçün ayaqlar�na yum�aq d�rid�n m�st geyib islaq barmaqlar�n� onun üz�rin� ç�km�kl� kifay�tl�nirdil�r. Bir qayda olaraq, evd�n bay�ra ç�xan zaman m�stin üstünd�n ayaqqab� geyilirdi. Bay�rdan qay�d�b ev� daxil olark�n ayaqqab�n� ç�xarandan sonra m�sti soyunmaq laz�m g�lmirdi. Corab�n üstünd�n geyilmi� m�st gec� yatana q�d�r çox vaxt ayaqda qal�rd�.

�n�n�vi zin�t v� b�z�kl�r Az�rbaycan �halisinin geyim m�d�niyy�tind� tarix�n b�z�k v� zin�tl�r xüsusi yer

tutmu�dur. H�m d� «süs» adlanan n�cib metal v� qiym�tli da�-qa�lardan (cavahiratdan) düz�ldilmi� zin�t növl�rind�n f�rqli olaraq, b�z�k vasit�l�ri çox geni� yay�lmaqla kütl�vi s�ciyy� k�sb etmi�dir. B�z�k t�kc� insan�n özünü deyil, onun m�i��tini d� b�z�yib yara��ql� hala sal�rd�. Ona gör� d� b�z�k �eyl�rin� q�z�l-gümü� zin�t v� l�l-cavahiratdan �lav� insan�n geyimini v� ev m�i��tini b�z�yib yara��ql� ed�n tikm�, a�lab�nd m�mulat� (bafta, çapara, �ahp�s�nd, ��ms, qaragöz, s�rm� v� s.), habel� kosmetik vasit�l�r (�nlik, kir�an, h�na, sürm�, v�sm�) d� daxil idi.

B�z�k �eyl�rinin etnoqrafik m�na çalarlar�n�n, ba�qa sözl�, tipoloji növl�rinin bu q�d�r geni� v� z�ngin olmas� s�b�bind�n onlar�n haz�rlanmas� il� müxt�lif pe�� sahibl�ri: z�rg�r, gümü�b�nd, cavahirsaz, a�lab�nd, m���at� (b�z�kçi) m���ul olurdu.

Adlar� ç�kil�n b�z�k növl�rinin h�r birinin özün� m�xsus xammal növü, istehsal texnologiyas� v� t�tbiq sah�si mövcud olmu�dur.

Zin�tl�r. �n�n�vi b�z�kl�r aras�nda pe��kar z�rg�r v� gümü�b�nd ustalar t�r�find�n haz�rlanan zin�t ��yalar� ba�l�ca yer tutmu�dur.

Az�rbaycanda zin�t istehsal�n�n tarixi çox q�dim zamanlara gedib ç�x�r. Arxeoloji abid�l�rd�n (Ming�çevir, Yaloylut�p�, Xocal�, Q�b�l�, X�n�sl�, �smay�ll�,

Qarat�p� v� s.) a�kar edilmi� qiym�tli b�z�k m�mulatlar� Az�rbaycan �razisind� zin�t istehsal�na çox q�dim zamanlarda ba�land���n� söyl�m�y� �sas verir. Ming�çevir v� Xosal�dan tap�lm�� 3 min il bundan �vv�l� aid b�z�kli tunc k�m�r, Ziviy� mahal�ndan a�kar edimis e.�. YII �sr� aid q�z�l dö�lük �n�n�vi z�rg�rlik s�n�tinin nadir nümun�l�ri olub ölk�mizd� zin�t istehsal�n�n inc� zövq v� yüks�k b�dii s�viyy�y� çatm�� m�h�lli m�rk�zl�rind�n soraq verir.

Antik dövrd� ellinizm �n�n�l�rin� söyk�n�n Az�rbaycan z�rg�rliyi u�urla davam etdirilmi�dir. Erk�n orta �srl�rd� feodal münasib�tl�rinin inki�af�, q�z�l v� gümü� sikk�l�rin ticar�t dövriyy�sin� geni� sur�td� daxil edilm�si zin�t istehsal�n�n sonrak� inki�af�na �lveri�li z�min yaratm��d�r.

Yurdumuzun q�dim sakinl�ri m�d�ni t�r�qqinin ilk ça�lar�ndan etibar�n r�ngb�r�ng x�rda da�, di�, sümük, bal�qqula�� v� s. ��yalardan b�z�k m�qs�di il� istifad� etm�y� ba�lam��lar. Onlar bu xo�a g�limli t�bii materiallardan muncuq düzüml�ri haz�rlay�b boyun, qulaq, bil�k,

Page 153: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

152

topuqlar�n� b�z�mi�, yara��ql� görünm�y� çal��m��lar. Az�rbaycan �razisind� apar�lan arxeoloji qaz�nt�lar zaman� müxt�lif materifllardan düz�ldilmi� xeyli muncuq a�kar edilmi�dir.

Erk�n metal dövrü abid�l�rind�n ba�layaraq muncuq v� pil�k (p�r�k) tipli b�z�k növl�rinin mis v� tuncdan düz�ldildiyi n�z�r� çarp�r. Q�z�l v� gümü�ün istehsal xüsusiyy�tl�rinin m�nims�nilm�sind�n sonra b�z�k ��yalar�n�n haz�rlanmas� zin�t istehsal� s�ciyy�si k�sb etmi�dir. Bununla da spesifik istehsal texnologiyas�na malik olan z�rg�rlik s�n�tinin tarixi ba�lanm��d�r. Arxeoloji abid�l�rd�n a�kar olunmu� q�z�l v� gümü� s�r�a, üzük, bil�rzik, qolba�, ç�l�ng, tac, sancaq, boyunba��, silsil�, düym�, toqqa, müxt�lif növ asma v� b�ndl�m� b�z�k növl�ri (pil�k, p�r�k) �srl�r boyu insan m�i��tini b�z�yib süsl�mi�dir.

Z�man�miz�d�k �n�n�vi zin�t istehsal�n�n döym�, çaxmaq�lib (q�libkarl�q), qarasavad, minalama (minasazl�q), aynalama (pardaxlama), çaxma (xat�mkarl�q), ��b�k� (torlama, h�dd�l�m�) v� s. olmaqla olduqca z�ngin texnoloji üsullar� g�lib çatm��d�r. Adlar� ç�kil�n texniki üsullar�n h�r birinin özün�m�xsus t�tbiq sah�si v� m�mulat növü yaranm��d�r. Qarasavad �n çox gümü�karl�qda t�tbiq olunurdu. Soyuq silahlar�n (q�l�nc, x�nc�r, q�m�, behbud v� s.) q�n�, yaxud d�st�yi, odlu silahlar�n qunda��n�n gümü� b�z�kl�ri çox vaxt qarasavad üsulu il� i�l�nib yara��ql� hala sal�n�rd�. Yaxud s�r�a, bil�rzik, üzük, k�m�r toqqas� v� s. zin�t növl�rinin haz�rlanmas�nda çox vaxt ��b�k� üsulundan istifad� olunurdu. Xat�mkarl�q üsulu il� x�nc�r, q�l�nc q�n�, onlar�n a�ac v� ya sümük d�st�yi, habel� müxt�lif növ ev avadanl�qlar� b�z�dilirdi. Minasazl�q üsulu il� q�z�l v� ya gümü� zin�tl�rin üz�rind� oyulmu� r�sm v� ya nax��lar�n içi mina madd�si il� doldurulandan sonra bi�irilib b�rkidilirdi. Bu texniki üsul �n çox x�nc�r v� q�l�nc q�n�n�n, s�r�a, bil�rzik v� s. zin�t növl�rinin b�z�dilm�sind� t�tbiq olunurdu.

Bütün bunlardan �lav�, bir s�ra �n�n�vi zin�t növl�rinin b�z�dilib yara��ql� hala sal�nmas�nda l�l-c�vahiratdan (inci, mirvari, k�hraba, s�d�f, almaz, yaqut, �qiq, brilyant v� s.-d�n) istifad� edilmi�dir. Ona gör� d� �n�n�vi z�rg�rlik s�n�tind� cavahirsazl�q çox vaxt müst�qil pe�� növü kimi f�aliyy�t göst�rirdi.

Zin�t istehsal� sah�sind� orta �srl�rd�n ba�lanan s�n�tdaxili ixtisasla�ma XIX �srd� d� davam etmi�dir. M�hz bunun say�sind� zin�t istehsal� z�rg�rlik, gümü�b�ndlik v� c�vahirsazl�q olmaqla, müxt�lif ixtisas sah�l�rin� ayr�lm��d�r. H�tta z�rg�rl�r aras�nda minasaz, ��b�k�çi (toplamaç�), q�libkar v� aynalama m�mulat� haz�rlayan r�ngkar ustalar�n i�i texnoloji c�h�td�n bir-birind�n f�rql�nirdi.

XX �srd� zin�t isthesal�, yen� d�, �sas�n, ��h�rl�rd� c�ml��mi�di. Bak�, �amax�, ��ki, G�nc�, �u�a, Quba, L�nk�ran, Salyan, Naxç�van, Ordubad v� b. ��h�rl�r ölk�nin ba�l�ca z�rg�rlik m�rk�zl�ri say�l�rd�. Bu dövrd� sür�tl� böyüyüb neft s�lt�n�tin� çevril�n kapitalist Bak�s� XIX �srin sonlar�na do�ru Az�rbaycan z�rg�rliyinin �n böyük m�rk�zin� çevrilmi�di. 1900-cü ild� burada 130 n�f�r qeydiyyatdan keçmi� zin�t ustas� v� 89 n�f�r �agird çal���rd�. Z�rg�rl�rin say�na gör� sonrak� yerl�ri tutan G�nc� ��h�rind� 33, �amax�da 25, ��kid� 22, Salyanda 13, �u�a v� Quba ��h�rl�rinin h�r birind� 12 n�f�r z�rg�r i�l�yirdi.85

Statistik materiallardan göründüyü kimi, Bak� ��h�ri il� �laq�l�rin gücl�nm�si say�sind� �yal�t ��h�rl�rind� zin�t ustalar�n�n say� xeyli azalm��d�. Buna �min olmaq üçün t�kc� bel� bir fakt� xat�rlatmaq kifay�tdir ki, 1832-ci ild� �amax� ��h�rind� 40 n�f�r yaln�z gümü�b�nd çal���rd�.86

Orta �sr ��h�rl�rind� zin�t m�mulat�na t�l�bat�n böyük olmas� s�b�bind�n çoxsayl� z�rg�r dükanlar� ��h�rin m�rk�zi küç�l�rind� �lahidd� c�rg� (çar��) t��kil edirdi. Vaxt� il� T�briz v� �rd�bil ��h�rl�rind�ki qeys�riyy�l�rd� z�rg�r dükanlar�n�n �m�l� g�tirdiyi ta�l� c�rg�l�rd� (çara� v� ya çar��larda) istehsal olunub sat�lan zin�t mallar�n�n z�ngin çe�idi Avropa s�yyahlar�n� (Qemelli Karyeri, Adam Oleari, Korneli de Bryuin, �arden, Tavernye v� b, heyran qoymu�dur.87

Z�rg�r dükanlar�nda zin�t istehsal� bir s�ra kimy�vi proses v� texniki �m�liyyatlardan ibar�t oldu�undan �sas xammal növl�ri (q�z�l, gümü�, l�l-cavahirat) il� yana��, bir s�ra yard�mç� vasit�l�rd�n (mis, �ora, na�at�r, t�n�kar, göyda�, bürünc, qur�u�un, sar� gil, q�z�l ya�� v� s.) istifad� olunmu�dur. Bunlar�n bir qismi a�qar m�qs�di il� i�l�nmi�dir. M�lum oldu�u kimi, zin�t istehsal�nda q�z�l v� gümü� xalis halda i�l�n� bilmirdi. Ona gör� d� onlar� yum�ald�b elastik hala salmaq laz�m g�lirdi. Bunun üçün �vv�lc� q�z�l v� gümü�ün liqatur t�rkibd� �rintisi haz�rlan�rd�.

Page 154: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

153

Bununla da onlar�n istehsal xass�si gücl�ndirilir, bel�likl�, döyülüb yaymalanark�n parçalan�b zaya getm�sinin qar��s� al�n�rd�. Bir qayda olaraq, �rinti qat����� yüks�k �yarl� q�z�l v� ya gümü�� �lav� olunurdu. Çünki a�a�� �yarl� q�z�la mis v� ya gümü� qatd�qda onun �yar� daha da a�a�� dü�ür, bel�likl� d� m�mulat özünün d�fin� d�y�rini itirirdi. El� bu s�b�bd�n d� zin�t ustalar� �rintinin liqatur t�rkibini haz�rlayark�n ata-babadan mü�yy�n olunmu� qat���q nisb�tl�rin� ciddi �m�l edirdil�r. M�s�l�n, �u�a z�rg�rl�ri 82 �yarl� q�z�l� 56 �yara endirib �rinti haz�rlamaq üçün q�z�l�n h�r bir misqal�na 9 noxud a��rl���nda mis, 3 noxud gümü� qat�rd�lar.88

Zin�t istehsal�, bir qayda olaraq, xammal�n �ridilib müvafiq q�libl�r� bölünm�si, �rintinin zindan üz�rind� döyülüb yast�lanmas�, onun do�ran�b zolaqlanmas�, h�dd�l�m�, burma, e�m�, de�m�, oyma, c�zma, lehiml�m�, tara�lama (aynalama) v� s. kimi mür�kk�b prosesl�rl� ba�l� oldu�undan z�rg�r dükanlar�nda olduqca geni� çe�idd� �m�k al�ti v� istehsal l�vazimat�ndan istifad� olunurdu. Bunlar�n aras�nda z�rg�r kür�si, z�rg�r körüyü, zindan, ç�kic, k�lb�tin, qayç�, m�ng�n�, tutacaq, gir�, h�dd�, simke�, z�rr�din, z�rr�bin, q�l�m, biz, sünb�, b�çaq, matqab, maqqa�, buta, q�lib, r�c�, hövn�, pufk�, yey�, sürtg�c, l�k a�ac�, asma t�r�zi, ç�ki da�lar�, m�h�kda�� v� s. mühüm yer tuturdu. Göründüyü kimi, Az�rbaycan�n �n�n�vi zin�t istehsal�n�n dig�r sah�l�rinin heç birisind� bu q�d�r sayda müxt�lif növ �m�k al�tl�rind�n istifad� edildiyi qeyd� al�nmam��d�r.

Bu fakt özlüyünd� yüks�k istehsal m�d�niyy�tind�n soraq ver�n olduqca d�y�rli etnoqrafik göst�rici idi. Bel� d�y�rl�ri yaradan el s�n�tkarlar�n�n istedad v� s�n�t m�har�ti qibt� do�urmaya bilmir.

�stifad� m�qam�na, ba�qa sözl�, g�zdirilm� t�rzin� gör�, �n�n�vi zin�tl�r ba�-qulaq, boyun-yaxa, bil�k-barmaq, be, ayal v� b�ndl�m� b�z�kl�r olmaqla, müxt�lif tipoloji qruplara bölünür. Bu qruplara daxil olan zin�t növl�rinin h�r birinin özün� m�xsus istehsal texnologiyas�, forma v� qurulu� xüsusiyy�tl�ri yaranm��d�r. Bütün bunlardan �lav�, �n�n�vi z�rg�rlik m�rk�zl�rind�n as�l� olaraq, h�r bir bölg�nin özün� m�xsus s�ciyy�vi b�z�k növü d� t���kkül tapm��d�r. «Ç�çik», «qarabatdaq» boyunba��lar Naxç�vanda, piyal�-z�ng s�r�alar �amax�, Bak� v� G�nc�d�, «döym�-babaxan�» v� ya «ay-ulduz» adlanan aynalama yaxal�q �u�ada, h�may�l, heyk�l Quba, ayp�r�k Qazax, m�jdiyy� Salyan z�rg�rliyind� geni� yay�lm��d�r.

Tarix�n insan�n geyim v� m�i��tin� göz�llik ver�n b�z�k m�mulatlar� aras�nda z�r-ziv�r, xüsusil� qad�n zin�tl�ri ba�l�ca yer tutmu�dur. Zin�t ustalar� tarix boyu qad�nlar üçün bir-birind�n yara��ql� müxt�lif növ z�r-ziv�r, b�z�k nümun�l�ri yaratm��lar.

Qad�n zin�tl�ri aras�nda ba� b�z�kl�ri (süs, c��c��a) üstün yer tutmu�dur. Qulaq v� saç b�z�kl�ri d� çox vaxt bu qrupa aid edilir. Az�rbaycanda tarix�n ba� b�z�kl�rinin çox z�ngin tipoloji çe�idl�ri yaranm��d�. Bunlar�n aras�nda ayr�-ayr� m�h�lli z�rg�rlik m�rk�zl�rind� müxt�lif adlarda z�man�miz�d�k g�lib çatm�� tac v� ya ç�l�ng �n arxaik b�z�k növü olmaq etibar� il� diqq�ti c�lb edir.

A��r v� bahal� zin�t növü olmaq etibar� il� tac, �sas�n, a�a-b�y zümr�sind�n olan varl� kübar qad�nlar aras�nda d�bd� olmu�dur. Keçmi�d� tac, h�mçinin, hakimiyy�t r�mzi kimi, hökmdar libas�n�n z�ruri t�rkib hiss�sin� çevrilmi�dir. �n�n� hal�n� alm�� r�smi qaydaya gör�, hökmdar hakimiyy�t taxt�na ç�xark�n, h�m d� hökm ver�n zaman onun ba��na mütl�q tac qoyulmal� idi.

Haz�rda tac öz ad� il� t�kc� �imal-Q�rbi Az�rbaycanda qalm��d�r. Qazaxda o, «ding�», G�nc� v� Mu�an bölg�sind� «c��c��a» ad� il� xat�rlan�r.

Zaqatala tarix-diyar�ünasl�q muzeyinin fondunda saxlan�lmaqda olan tac d�bilq�ni xat�rlad�r. Da�-qa�la b�z�dilmi� q�z�l tac�n �sas b�z�k elementl�ri onun ön v� yan t�r�fl�rind� c�ml��dirilmi�di.

�n�n�vi z�rg�rlik s�n�tind� b�z�k dekorunun t�kmill��dirilm�si �n�n�si sonralar bu tipd�n olan zin�tl�rin «al�nl�q», «qabaql�q», (Q�rbi Az�rbaycan), «çütqaba��» (�irvan, Ab�eron), «tülüqaba��» (��ki), «al�nl�q» (Naxç�van), «ara�q�n» (Ordubad), «t�s�kqaba��» (L�nk�ran) v� b. adlarda b�lli olan v� mü�yy�n q�d�r m�h�lli xüsusiyy�t k�sb ed�n tipoloji çe�idl�rinin yaranmas� il� n�tic�l�nmi�dir.

Tacdan f�rqli olaraq, adlar� ç�kil�n ba� b�z�kl�ri, �sas�n, al�n�n üstünü v� gicgahlar� �hat�

Page 155: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

154

etdiyind�n ya arxa t�r�fd�n qaytanla ba�a ba�lan�r, ya da ensiz parça, yaxud bafta üz�rin� b�nd edil�r�k çutqu v� ya araqç�n�n (t�s�yin) ön hiss�sin� b�nd edilirdi. �irvan v� Ab�eron qad�nlar� bir qayda olaraq, çutqaba��n� çutqunun önün� b�nd edirdil�r.

Al�nl�q (qabaql�q) ayr�-ayr� z�rg�rlik m�rk�zl�rind� «pil�k», «p�r�k» («p�r�ng»), «gülp�r�k», «k�sm�» v� s. adlarla b�lli idi. Al�nl�q iki cür, ya q�libkarl�q üsulu il� haz�rlanm�� z�ngin b�dii dekora malik zin�t ünsürl�rind�n, yaxud k�nar�na qulp b�nd etdirilmi� q�z�l v� ya gümü� sikk� düzümünd�n ibar�t t�rtib edilirdi. M�hz bu s�b�bd�n d� al�nl�q (qabaql�q) el aras�nda h�min b�z�k ünsürl�rinin ad�na müvafiq qaydada adland�r�l�rd�. «Pil�k al�nl�q», «p�r�k» v� ya «gülp�r�k qabaql�q» buna misald�r. �silzad� kübar qad�nlar�n «k�sm�» al�nl���, ad�t�n, l�l-cavahiratla b�z�dil�rdi. Al�nl��� z�nginl��dir�n da�-qa� aras�nda brilyant mühüm yer tutmu�dur. Daha çox Bak� z�rg�rl�ri brilyant qa� düz�ltm�y� üstünlük ver�rmi�l�r.

Qulplu sikk�l�rd�n düz�ldil�n al�nl�q hans� ölk�nin sikk� növünd�n haz�rlan�rd�sa, h�min adla da tan�n�rd�. M�s�l�n, «��r�fi» v� ya «imperial al�nl�q», «bacaql� qabaql�q», yaxud «m�cidiyy�» (m�jdiyy�) bunu ayd�n göst�rirdi.

«��r�fi» Misir m�mlük sultan� ��r�f Seyf�ddin t�r�find�n 1422-ci ild�n k�sdirilm�y� ba�lam��d�r. S�f�vil�r dövründ� h�min ç�kid� (3,45q) k�silmi� q�z�l sikk�l�r d� «��r�fi» adlanm��d�r.89

«�mperial» rus q�z�l sikk�si olub nominal d�y�ri 10 gümü� manata b�rab�r pul vahidi say�l�rd�. 1755-ci ild�n k�silm�y� ba�lam�� h�min sikk�nin t�rkibind� 11,65 q q�z�l var idi.90 Rus i��al�ndan sonra Az�rbaycanda geni� yay�lm�� imperial ç�kisin� gör� dig�r sikk�l�rd�n üstün tutulurdu. «Bacaql�» XIX �srin �vv�ll�rind�n Az�rbaycanda i�l�dil�n Niderland q�z�l dukat�n�n ad� olmu�dur. H�tta Avstriya q�z�l sikk�l�ri, habel� F�t�li �ah dövründ� �randa eyni ç�kid� k�sil�n q�z�l sikk�l�r d� «bacaql�» adlanm��d�r.91

«M�cidiyy�» Türkiy�d� Sultan �bdülm�cid t�r�find�n 1844-cü ild�n k�sdiril�n q�z�l v� gümü� sikk�l�r idi. Az�rbaycanda o, «m�jdiy�» ad� il� yay�lm��d�r. Ç�kisi 7,2 q, nominal d�y�ri 100 quru�a b�rab�r olan bu q�z�l sikk�l�r «Osmanl� lir�si» kimi d� tan�n�rd�.92

K�nar�na qulp b�nd etdirilmi� h�min sikk�l�ri qad�nlar özl�ri d� sap v� ya qaytana düzüb «al�nl�q», «yaxal�q», «belba��», yaxud «�t�klik» düz�ld� bilirdil�r.

«K�sm�» adlanan paxlava formal� b�z�k ünsürl�rind�n ibar�t q�z�l silsil� d� ba� b�z�kl�ri siras�ndan idi. Az�rbaycan�n bir s�ra bölg�l�rind�, o cüml�d�n Quba bölg�sind� silsil� «h�mail», yaxud «heyk�l» ad� il� m��hur idi.

Alazan vadisi �halisi aras�nda silsil�ni «mumasan» adlanan ard�c�l qaydada bir-birin� b�nd edilmi� z�ncir� v� pil�k düzüml�rind�n ibar�t b�z�k növü �v�z edirdi.

Qad�n ba� b�z�kl�ri aras�nda q�libkarl�q üsulu il�, müxt�lif b�z�k ünsürl�rind�n, �n çox is� «p�r�k» v� ya «gülp�r�k» düzüml�rind�n ibar�t haz�rlanm�� cutquqaba�� xüsusi yer tutmu�dur. Çutqunun önün� tutulan bu z�rif ba� b�z�yi keçmi�d� Az�rbaycan�n ��rq bölg�l�rind� xüsusil� geni� yay�lm��d�r.

Kiçik tac� xat�rladan çutquqaba�� çox vaxt q�z�ldan, b�z�n d�, xüsusil� kas�blar üçün gümü�d�n düz�ldil�rdi. Varl� �silzad� qad�nlar üçün haz�rlanm�� q�z�l çutquqaba�� h�m d� da�-qa�la b�z�dilirdi.

R.�f�ndiyevin yazd���na gör�, aypara ��klind� ç�l�ngi xat�rladan çutquqaba��n� XVIII �srd� araqç�n�n qaba��na tuturmu�lar.93 Görünür, el� m�hz bu s�b�bd�n d� Ordubadda bu tip ba� b�z�yi «ara�q�n» adlan�rd�.

�n�n�vi ba� b�z�kl�rinin bir qismi, m�s�l�n, qarmaq, sancaq v� s. çalma v� örp�kl�ri (b�nar�, s�r�ndaz, alafa, tor) b�nd edib b�rkitm�k, mü�yy�n hiss�si (telbasan, qüllaba, �rca) is� qad�n saçlar�n�n hörüy� g�lm�y�n c��a v� birç�kl�rini y���b s�liq�y� salmaq m�qs�di güdürdü. «H�babi» adlanan yaxa bu düym�l�ri, qu�para v� çarpaz da b�ndl�m� zin�tl�r qrupuna daxil idi.

Z�ncir�li q�z�l qarmaq, �sas�n, �rli qad�nlar�n geyim d�stin� daxil olan ba� b�z�yi say�l�rd�.94 Çünki keçmi�d� bahal� ba� örp�kl�rini, ba�l�ca olaraq, �rli, h�m d� varl� qad�nlar ört�rdil�r. Bel� örp�kl�r is� ba�a qarmaq vasit�sil� b�rkidilirdi.

Qulaq b�z�kl�ri etnoqrafik �d�biyyatda çox vaxt ba� zin�tl�ri s�ras�nda t�snif olunsalar da, t�tbiq m�qam�na gör� ayr�ca tipoloji qrup t��kil edirdi. Az�rbaycan�n müxt�lif bölg�l�rind�

Page 156: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

155

«s�r�a», «tana» («t�n�»), «gu�var�» v� s. kimi sinonim istilahlarla geni� yay�lm�� bu b�z�k növünün tipoloji c�h�td�n müxt�lif çe�idl�ri yaranm��d�r. Az�rbaycanda �n q�dim s�r�a nümun�si q�dim Ming�çevird�n, tunc dövrün� aid kurqandan tap�lm��d�r.95

Erk�n orta �sr abid�si olan D�d�-Qorqud dastanlar�nda s�r�a «küp�» («altun küp�») ad� il� t�qdim olunmu�dur.96 H�m d� dastandan b�lli oldu�u kimi, altun küp�ni t�kc� qad�nlar deyil, adl�-sanl� ki�il�r d� qulaqlar�na tax�rm��lar. Az�rbaycan�n bir s�ra bölg�l�rind� �ziz-x�l�f o�lan u�aqlar�n�n qula��n�n bir tay�na «heyd�ri» s�r�a taxmaq ad�ti yax�n keçmi��d�k davam etmi�dir.

S�r�an�n zaman-zaman forma v� qurulu� etibar� il� çoxsayl� tipoloji növl�ri yaranm��d�r. Onlar�n bir qismi z�man�miz�d�k g�lib çatm��d�r. Bunlar�n aras�nda «piyal�-z�ng», «sat�l», «�arl�» («lolo»), «minar�», «badam�», «gilas�», «üçdüym�», «dörddüym�», «be�düym�», «q�rxdüym�» s�r�alar, habel� «halqa» v� «asmal�» s�r�a v� s. h�l� d� d�bd�n dü�m�mi�dir. B�z�n, s�r�alar�n üz�rin� qiym�tli da�-qa� �lav� etm�kl� z�nginl��dirilir v� bel�likl� d� m�mulat�n d�fin� d�y�ri art�r�l�rd�. Bunlardan f�rqli olaraq, «minar�» s�r�an�n �t�yi silsil�li düz�ldilm�kl�, bir növ «piyal�-z�ng»i xat�rlad�rd�.

Boyun-sin� (yaxa) b�z�kl�ri müxt�lif materiallardan (q�z�l, gümü�, l�l-cavahirat, �ü��, m�rcan, k�hraba v� s.) düz�ldilm�kl�, müxt�lif növ boyunba��larla t�msil olunurdu. Az�rbaycan�n b�zi bölg�l�rind� boyunba�� «xirtd�klik», «bo�azl�q», «yaxal�q», «imar�t» d� adlan�rd�. Bu istilahlar sinonim kimi i�l�ns� d�, vahid tipoloji qrup t��kil ed�n h�min b�z�k növl�ri haz�rland��� material�n s�ciyy�sin�, qurulu� v� formas�na gör� mü�yy�n q�d�r f�rqli xüsusiy�tl�r� malik idi. Bu bax�mdan Naxç�van bölg�si üçün s�ciyy�vi olan ç�çik v� qarabatdaq tipoloji c�h�td�n dig�r boyun b�z�kl�rind�n seçilirdi.

�n�n�vi boyun b�z�kl�rinin �n q�dim növü muncuq boyunba�� olmu�dur. Müxt�lif materiallardan (mirvari, inci, m�rcan, brilyant, r�ngli �ü��, bal�qqula�� v� s.) haz�rlanan muncuq düzüml�ri il� yana��, q�z�ldan düz�ldilmi� «arpa», «hil», yaxud «gülp�r�k» boyunba�lar da d�bd� olmu�dur. «S�dd�» adlanan mirvari boyunba�� 9-10 c�rg� topa muncuq düzümünd�n ibar�t haz�rlan�rd�. Çox vaxt ��dd� bir cüt «arpa» v� ya «hil» muncuq vasit�sil� tamamlan�rd�.

�stehsal texnologiyas�n�n spesifik s�ciyy� da��mas� s�b�bind�n muncuq boyunba��lar�n�n haz�rlanmas� il� cavahirsazlar m���ul olurdular.

Z�rg�r dükanlar�nda haz�rlanan zin�t m�mulatlar� aras�nda q�z�l boyunba��lar tipoloji z�nginliyin� gör� xüsusil� f�rql�nirdi. Forma, qurulu� v� n�q� xüsusiyy�tl�rin� gör� seçil�n q�z�l boyunba��lar�n h�mail, heyk�l (Quba, �amax�, ��ki), ayp�r�k (Qazax), hil, arpa (Bak�), aral�q (�u�a, ��ki, �irvan, G�nc�), ç�çik, qarabatdaq (Naxç�van), xirtd�klik (C�nc�, Naxç�van) v� s. olmaqla müxt�lif tipoloji növl�ri qeyd� al�nm��d�r.

H�nd�si v� astar motivli n�q� ünsürl�ri il� z�ngin olan aral���n ayr�-ayr� z�rg�rlik m�rk�zl�rind� f�rqli adlarla b�lli olan «ay-ulduz», «��ms», «qütt�» («qübb�»), «paxlava» v� s. kimi növl�ri t���kkül tapm��d�r.

Q�z�l boyunba��lar�n sikk� düzümünd�n ibar�t t�rtib olunmu� tipoloji növl�ri ayr�ca bir qrup t��kil edirdi. H�m d� sikk� boyunba��lar müxt�lif ölk�l�r� m�xsus q�z�l v� gümü� pullardan düz�ldildiyind�n f�rqli adlarla tan�n�rd�. «Bacaql�», «imperial», «��r�fi» boyunba��, yaxud «m�jdiyy�» (m�cidiyy�) yaxal�q bu q�bild�n olan boyun-yaxa zin�tl�rin� daxil idi.

Çox vaxt boyun v� yaxa (sin�) b�z�kl�ri bir-birini �v�z edib tamamlay�rd�. «Arpa» boyunba��n�n aras�na b�z�n z�ngin n�q�l�rl� b�z�dilmi� dair�vi b�z�k ünsürü, yaxud 6 v� ya 8 gu��li ulduz, onun alt�na is� aypara b�nd edilirdi.97

«H�mail» çox vaxt da�-qa�la, xüsusil� d� zümrüd v� ya z�b�rc�dl� b�z�dilib yara��ql� hala sal�n�rd�. Z�rg�rlik s�n�tind� o, çox vaxt «z�b�rc�d h�mail» aldlan�rd�. Yaqut, inci, brilyantla b�z�dilmi� h�maili çox vaxt q�z�l qarmaqla arxal�q v� ya l�bbad�nin çiyinl�rin� b�nd edirdil�r. B�z�n h�mailin �t�yi 4 c�rg� q�z�l sikk� il� t�rtib olunub tamamlan�rd�. H�mailin bu növü «sin�b�nd» adlan�rd�.

Qol, bil�k v� barmaq b�z�kl�ri müxt�lif növ qolba�, bil�rzik v� üzük il� t�msil olunurdu. Bu qrupdan olan zin�t növl�ri aras�nda qa�l� v� qa�s�z üzükl�r, qism�n d� bil�rzik daha kütl�vi s�ciyy� da��m��d�r.

«Bazub�nd» adlanan v� �ks�r hallarda l�l-cavahirl� b�z�dilmi� q�z�l v� ya gümü�

Page 157: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

156

qolba��lar, �sas�n, ki�i zin�ti say�lmaqla, ba�l�ca olaraq çox m�hdud dair�d� yay�lm�� v� hakim zümr�l�r� m�xsus olmu�dur.

Keçmi�d� kübar qad�nlar aras�nda halqa qolba�, muncuq qolba� daha çox d�bd� idi. Bazub�ndd�n f�rqli olaraq, bil�rzikl�rin daha çox tipoloji növü yaranm��d�r. «Halqa»,

«burma», «y��ma», «h�siri», «h�ncam�», «gül» bil�rzik növl�ri uzun müdd�t d�bd�n dü�-m�mi�dir. Kübar qad�nlar�n «gül» bil�rziyin�, ad�t�n, yaqut v� ya zümrüd qa� qoyulurdu.

Barmaq b�z�kl�ri aras�nda «barmaqçal�q», «�yrimç�» v� ya «halqa» adlanan qa�s�z üzükl�r daha q�dim tarix� malik olmaqla, uzun müdd�t xatirc�mlik, ni�an üzüyü kimi i�l�nmi�dir. Bunlar�n �sas�nda sonralar qa�l� üzükl�rn müxt�lif tipoloji növl�ri peyda olmu�dur. Qa� material�ndan, habel� qa��n formas�ndan as�l� olaraq, bu qrupdan olan üzükl�r müxt�lif adlarla (yaqut, zümrüd, brilyant, mivari, paxlava qa�l� v� s.) tan�n�rd�.

Bel b�z�kl�ri k�m�r, belba�� v� t�kb�nd il� t�msil olunurdu. Minal�, ��b�k�li, yaxud sallamal� saltoqqa vasit�si il� tamamlan�b qabaq t�r�fd�n ba�lanan q�z�l v� ya gümü� k�m�rl�rin müxt�lif tipoloji növün� t�sadüf olunurdu.

Qad�n v� ki�il�r� m�xsus k�m�rl�r b�z�k ünsürl�rinin b�nd edilm� üsuluna gör� «körpülü», «b�ndl�m�» v� «keçirtm�» olmaqla üç cür haz�rlanm��d�r. Körpülü k�m�rl�rin «k�sm�» b�z�k ünsürl�ri bir-birin� keçiril�n b�ndl�yici «körpü»l�r vasit�si il� ba�lan�rd�. Bu tipd�n olan «k�sm�» k�m�rl�rin sallama v� ya z�ngir�l�ri onun ön t�r�find�, xüsusil� toqqan�n �t�yind� c�ml��irdi.

Bundan f�rqli olaraq, «b�ndl�m�» k�m�rl�rin qulplu sikk�l�rd�n ibar�t olan b�z�k ünsürl�ri qay�� üz�rin� b�ndl�nirdi. «K�sm�» p�r�kl�rd�n ibar�t düz�ldilmi� minal� «gül» belba��lar�n b�z�k-n�q� ünsürl�ri d� çox vaxt b�ndl�m� üsulu il�, lakin tünd r�ngli parça (sürm�yi, zo�al�, ya��l v� ya qara m�xm�r) üz�rin� b�nd edilirdi.

Bunlardan f�rqli olaraq, ki�il�r� m�xsus zin�t növü say�lan t�rkb�ndin b�z�k ünsürl�ri «keçirtm�» üsulu il� qay�� üz�rin� düzülüb b�rkidilirdi.

B�z�n z�rg�rl�r t�r�find�n düz�ldil�n v� «k�m�rb�nd» adlanan k�sm� «gül belba��»dan f�rqli olaraq, sikk� k�m�rl�ri h�r k�s özü d� düz�ld� bilirdi. Bunun üçün z�rg�r� t�qdim edil�n q�z�l v� ya gümü� sikk�l�r� qulp döydürm�k v� toqqa sifari� etm�k kifay�t edirdi.

Libaslara b�ndl�m� zin�tl�r b�z�k növü olmaqdan �lav�, h�m d� onlar�n bir qismi �m�li m�qs�d da��maqla, yaxa v� bil�k yar�qlar�n� düym�l�yib ba�lamaq m�qs�di güdmü�dür. Q�z�l v� gümü�d�n k�silmi� «h�bbab�», «böyr�yi», «qoza» düym�l�r m�hz bu m�qs�dl� istifad� olunmu�dur.

Bu qrupdan olan b�ndl�m� zin�tl�rin �n tipik nümun�si say�lan �t�klik iki tipoloji növd� haz�rlanm��d�r. «Sikk� �t�klik» q�z�l v� gümü� sikk�l�rd�n (bacaql�, ��r�fi, m�cidiyy�, imperal, çervon v� s.) t�rtib olunmaqla daha geni� yay�lm�� v� kütl�vi s�ciyy� da��m��d�r. Sikk� �t�klikd�n f�rqli olaraq, q�z�l v� gümü�d�n k�silm� «pil�k» v� ya «p�r�k» �t�klik çox vaxt mina il� b�z�dilirdi. Ona gör� d� minasazlar �t�kliyin bu növünü çox vaxt «gül» v� ya «gülp�r�k» adland�r�rd�lar.

Bütün bunlardan �lav�, keçmi�d� kübar qad�nlar�n �t�kliyi h�m d� cavahiratdan düz�ldilirdi. Keçmi�d� kübar qad�nlar� aras�nda «mirvari» �t�klik daha geni� yay�lm��d�.

Bir qayda olaraq, dig�r b�ndl�m� zin�t növl�ri kimi, �t�kliyin d� b�z�k ünsürl�ri çox vaxt bafta üz�rin� düzülüb b�nd edil�nd�n sonra tuman v� ya dig�r üst geyiml�rinin �t�yin� b�ndl�nib b�rkidilirdi.

B�ndl�m� zin�tl�r b�z�n sapa düzül�nd�n sonra paltara b�nd edilirdi. «H�bbab�» v� ya «qoza» düym�l�rd�n ibar�t yaxal�q buna �yani misald�r.

Pil�k v� ya p�r�k �t�klik qad�n tuman�ndan ba�qa, üst köyn�yinin �t�yin� d� vurulurdu. «Oyma» yaxal� arxal�qlar�n yaxas�n�n �traf�, ad�t�n, q�z�ldan düz�ldilmi� «böyr�yi», yaxud

«h�bbab�» düym�l�rd�n ibar�t b�z�k düzümü il� süstl�ndirilirdi. Libaslara b�nd edil�n b�z�kl�rin dig�r qrupunu a�lab�nd m�lumatlar�: z�ncir�, bafta,

çapara, h�r�mi, qaragöz, s�rm�, ��ms, �ahp�s�nd, qotaz, purçüm, pitik v� s. t��kil edirdi. Hörm� v� toxuma üsullar� il� haz�rlanan h�min b�z�kl�r qad�n üst geyiml�rinin �t�yin�,

qol yar�qlar�na, bil�k a�z�na, belin�, yaxas�na b�ndl�nirdi. Qotaz, pürçüm, pitik is� b�z�kli

Page 158: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

157

görünm�k üçün tumanba��, çutqu qaytan�, meyz�r ba��n�n uclar�na �lav� edilirdi. Üst geyiml�ri bütün bu b�z�k növl�rind�n �lav�, tikm� usulu il� d� b�z�dilir, yara��ql� hala

sal�n�rd�. Tikm� b�z�kl�r, �sas�n, müxt�lif r�ngl�r� boyam�� keci sap, yaxud gül�b�tinl� icra

olunurdu. Tikm� nax��lar müxt�lif növ b�xy�l�rl� - qo�as�r�q, �yrim-üyrüm, qayç�qulpu, çalkeçir, qu� cayna��, dördüym�, doldurma v� s. tiki� texnikas� il� sal�n�rd�.

Tikm� nax��lar�n geni� yay�lm�� tipoloji növl�rind�n biri d� muncuqlu tikm� idi. T�kb�t�k, yaxud düzüm hal�nda istifad� olunan r�ngb�r�ng muncuqlar� mü�yy�n n�q� motivi üzr� m�mulat üz�rin� b�nd etm�kl�, laz�mi b�z�k növü �ld� edib onu yara��ql� hala sal�rd�lar. Muncuqlu tikm� texnikas� il� �n çox qad�n ba�maqlar�, pul v� t�nb�ki kis�si, möhür, daraq, qayç�, sürm� qab� v� s. b�z�dilirdi. Muncuqlu tikm� habel�, araqç�n, çutqu, düym�ç� kimi ba� geyiml�rinin b�z�dilm�sind� d� istifad� edilirdi.

Tikm� nax��larla keçmi�d� bir s�ra ki�i geyiml�rin� d� b�z�k vurulurdu. Kaval kürkün yaxas�, boynu, kür�yi, bil�yi v� �t�yi, �ban�n qabaq qanadlar�n�n �traflar�, qol yeri, yaxa köb�sinin yanlar� müxt�lif s�ciyy�li nax��larla b�z�dilirdi. Bunlardan �lav�, qad�nlara m�xsus çutqu, araqç�n, t�s�k v� üst köyn�yi, h�mçinin, tikm� nax��larla b�z�dilib yara��ql� hala sal�n�rd�.

Qad�n b�z�kl�rinin xüsusi bir qrupunu yana�a, qa�a, göz� ç�kil�n boyalar, yaxud �l-ayaq barmaqlar�na yax�lan h�na t��kil edirdi. Keçmi�d�, ad�t�n, «m���at�» adlanan pe��kar b�z�k ustalar� toy günü g�lin köç�n q�zlar�n, yaxud varl� evl�rind� kübar qad�nlar�n üz-gözünü b�z�yib geyindir�rdil�r. «B�z�kçi» qad�nlar bir qayda olaraq, maqqa� v� s�kkizvari ilg�k hal�na sal�nm�� sap vasit�sil� qad�n�n üz-qa��n� al�b t�mizl�y�ind�n sonra kosmetik boya madd�l�ri (�nlik, kir�an, v�sm�, sürm�, h�na, rü�ül) il� b�z�yib yara��ql� hala sal�rd�lar. Kosmetik b�z�k vasit�l�rinin bir qismini, o cüml�d�n rü�ül, daban da�� v� h�nan� h�r k�s özü d� �ld� edib istifad� ed� bil�rdi.

Bir qayda olaraq, v�sm� qa�a, sürm� göz� ç�kilir, �nlik, kir�an is� yanaqlara yax�l�rd�. H�na �l-aya�a, saç-saqqala yax�l�rd�.

M���at� saç�n hörük, c��a v� birç�kl�rini daray�b s�liq�y� salandan sonra gülab, �nb�r v� dig�r �tirli mayel�r çil�yib qad�n saç�n� rayih�l�ndir�rdi.

Kosmetik vasit�l�ri, ad�b�n, �ttar dükan� v� �czaxanalardan, yaxud ç�rçi v� cama��rxanalardan sat�nalma yolu il� �ld� edirdil�r. 1 Az�rbaycan�n Rusiya il� birl��dirilm�si v� onun müt�r�qqi iqtisadi v� m�d�ni n�tic�l�ri.B.,1956, s.50-51. 2 Yen� orada, s.54. 3 S.S.Dünyamal�yeva. Az�rbaycan geyim m�d�niyy�ti tarixi. B., 2003, s. 133. 4 Yen� orada, s. 133-134. 5 Yen� orada, s. 134. 6 Yen� orada. 7 "�{�����<��? �� ��� �� ���������. ��<��+. .,1972. 8!..]��$���%�?. ���%�? �� ��� �� ��������{ � XIX –��$�� ww �. �� �������J ��������� ���>� �-� ? !���>��\�� "������ &&&'. -w��?����� � +�� ����<��? %��<���� ������� /��%��� � XIX -XX ��.�[�. I, .,1971; �..]��\�+���. ����� %��� %{�� �� ��[ ������� �� ��������� ��������� ���>� �� ? ����� �+. �%��. &.".�����=��.- Yen� orada. 9 }.|����. /������ /��%���%�>� %��?. &}�.,1834. 10 ".@.��������. *�����? ����[ � ����[$ ���� ����%�# �� /��%�� . ]. I, II, %�., 1,2. &}�.,1871. 11 *.� � ���. }�� = ���� �� ��> ����� � |�%��%��<J. /����<,1850. 12 .]% = ���. �� ���������%� �����[.- &�����% +�� ������ �� W���>��\�� ��� ��=%���%�+ +�� . ]._, .,1888. 13 *.&� �����. |�%����<�%�� �%��>.- &�����% +�� ������ ��? �������? + ������ � � �� + � /��%���. ^[�. wI, ]�\���,1891. 14 �.��� �. }� ������ �<�[� ��$ � � �� ��% � ]��[= � ��+ 1925 >. 15 .������. ]��[=� (W���>��\�$ �%� ��+ �%�).-«*��./��%���%�>� ������%�-��# ���>�$ �%�>� ���������», �.IY,]�\.,1926. 16 Q.F.Çursin. Göst.�s�ri. 17 �./.�� %� ���. � ��%�? �� ��� �� ���������.-*��� ������? �� ��# ���>�� � W���>��\�� �� �������-��.�.,1960.

Page 159: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

158

18/.]./���%�=�[. � ��%�? �� ��� ��� � ��? ���>� /��%��� XIX-��$��� ww �.-«�� ���������%�� W���->��\�$ �%�� ������%», �[�.1, �.,1964; Yen� onun: �� ����<��? %��<���� �� ��������{ � � � ��-�����$��� � { �����<��� ��� ���>� /��%���. �.,1964. 19|.�./��$ ��%�?. �� ���������%�� � ��%�� %���J+ XIX � %� �� � �. ��� % w������%�>� ������. - �� -����<��? %��<���� �� ���������, �, },�.,1961; Yen� onun: �� ���������%�� � ��%�� %���J+ XIX � %� �� /�����#�. - ^�����[ W���>��\�� /��%���. ]�.,1952. 20 �.�.*�+������. � �������� �� �� ��� � ��? J>�-�����$�[# ������� �� ���������. - «*��. �" �� ��.&&'».�.,1964, �4; Yen� onun: � ��%�? �������? �� ��� |�>����<�%�� ���[ � %��{ XIX – ��$�� ww �.-«*��.�" �� ��.&&'»,�.,1974»,�4: Yen� onun; � �������� �� �� "�#�$ ����%�� ���[ � XIX-��$. ww �.-«*��.�" �� ��.&&'»,�.,1981,�2. 21!..]��$���%�?. ���%�? �� ��� �� ��������{ � XIX – ��$��� ww �.�� �������J ��������� ���>� +�-� ? W���>��\�� ������� &&&'. - «w��?����� � +�� ����<��? %��<���� ������� /��%��� � XIX-ww ��.», �[�, 1, .,1971; Yen� onun: � ��%�? �����{�����? �� ��� ������� �� ��������� � �� ��������{ � ��> ����� �� �������J ��������� ���>� +�� ? W���>��\�� ������� &&&'.-����� �� W���$ �%�# ���{ ���� � ��-+?���%�# �[����� %��<���[. �., 1984. 22�..]��\�+���. ����� %��� %{�� �� ��[ ������� �� ��������� ��������� ���>� �� ? ����� �+.�%��. &.".�����=�� - «w��?����� � +�� ����<��? %��<���� ������� /��%��� � XIX-ww ��.», �[�.1, ., 1971. 23 A.N.Mustafayev. �irvan�n maddi m�d�niyy�ti. B., 1976, s.60-69; Yen� onun: �ngiloylar�n maddi m�d�niyy�ti. B., 2005, s.115-155; H.A.H�vilov. �nsan, m�i��t, m�d�niyy�t. B., 1981, s. ; �.".����?� �� ���������%�? �������? �� ��� %��{� XIX – ��$��� XX �. (}� +�� �����+ /���#�%�� ���[). ., 1967; /..*���>�+��. �� ����<-��? %��<���� _ %���%�� ���[ � %��{ XIX –��$�� XX �. �., 1982, �.18-21; *.._�#�����. �� ����<��? %��<���� ������� _�#��>�%�� >����[. �., 1981, �.12-15; ".�.�������. &��� + ���? +�� ����<��? %��<���� �� ��������{ � ��> �����. ., 1989, �.12-15; �.�."�������. ]����{�����? � ���� + ���? +�� ����<��? %��<���� �� ��������{ � �������J��# � �����. �., 1991, �.16-19; H.N.M�mm�dov. Mu�an�n maddi m�d�niyy�ti. B., 2001, s.72-91; �.H.�liyev. �ngiloylar. B., 2001, s.20-21; !..�?��\���. *������%� ���������� (������%�-W���>��\�$ �%� ���� ������ ). �.,2001, �. ; �.�.�sayev. �imal-��rqi Az�rbaycan�n maddi m�d�niyy�ti. B., 2005, s.17-20 v� b. 24 Az�rbaycan tarixi üzr� qaynaqlar.B.,1989,s.191-192. 25 ����� �� '������%�# ���� ��� �� /��%���+. �.1-IY,&}�.,1836. 26 ����� �� '������%�# ���� ��� �� /��%���+.$. II, &}�., 1836, �.387. 27 ������ ����<�%�� �%��>. - �'^|/, $. },&}�.,1836,�.389. 28 Yen� orada. 29 A.N.Mustafayev. ��ki s�n�tkarlar diyar�d�r.B.,1987,s.41-44. 30 @.*.^ �� �. �� ����<��? %��<���� �������� ���[ �� ��������� � XIX-��$. ww �.,�.,1999. 31 H.N.M�mm�dov. Mu�an�n maddi m�d�niyy�ti (tarixi-etnoqrafik t�dqiqat), B., 2001, s.76. 32 A.N.Mustafayev. XIX �srd� �irvanda �altoxuma d�zgah�. - «Az�rb. SSR EA X�b�rl�ri» (Tarix, f�ls�f� v� hüquq seriyas�), 1968, �4. 33 �.&.&�+������ . }��+[=� �����< �� ��������� � XIX �. �.,1964,�.61 34 A.N.Mustafayev. �irvan�n maddi m�d�niyy�ti, B.,1977,s.64-65. 35"."._�����. �$ �% = �%�������� � |�%��%����.-&��� +�� ������ �� ���$ ��J W%���+�$ �%�>� �[�� >�-�������� ��[# %� ��<?� |�%��%���%�>� %��?.�.IX,]�\.,1888,�,161-165 36 «Qafqaz» q�zeti,1854, �53. 37".}�� #��. _ �%�������� _ +�#���%�� >�� ���� � ���-�����%�? =%���. - «^ ����% ���+[=� ������», .,1860,�.#,�10,�.2. 38 N.N.�avrov. Göst. �s�ri, s.166. 39 Yen� orada, s.170. 40 A.N.Mustafayev. Az�rbaycanda ��rbafl�q s�n�ti.B.,1991,s.40. 41 C�nubi Az�rbaycan tarixi oçerkl�ri.B.,1985,s.52. 42 Yen� orada, s.62. 43 Yen� orada, 44 A.N.Mustafayev. �irvan�n maddi m�d�niyy�ti.B.,1977, s.84. 45 �..]��\�+���.Göst.�s�ri, s.157. 46 Yen� orada, s.165-166. 47 H.B.M�mm�dov. Mu�an�n maddi m�d�niyy�ti (avtoref.), s.12. 44 A.N.Mustafayev. Göst. �s�ri, s. 78. 48 A.Q.Trofimova. Göst. �s�ri, s.163. 49 H.N.M�mm�dov. Göst. �s�ri, s.11. 50 �.'.�+ ���. "������ �� ��[ � �� ���������%�+ ?�[% (����� \.). �.,1992,�.14. 51 ".*.�> �-]���. / + ����% ���$ ��? �� ��[ � W���>��\��. - &!, 1934, - � 3-4, �.122;. Q.T.Qaraqa�l�.Göst.�s�ri,s.130-133. 52 A.N.Mustafayev. Göst. �s�ri, s.87.

Page 160: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

159

53 Yen� orada. 54 Bax: S.S.Dünyamal�yeva. Az�rbaycan geyim m�d�niyy�ti tarixi. B., s.141-190. 55 Q.T.Qaraqa�l�. Göst. �s�ri, s.136. 56 A.N.Mustafayev. Göst. �s�ri, s.88. 57 Bax: �.".�+�� �. ��%�[�� w������. ., 1966, �. 56. 58 H.N.M�mm�dov. Mu�an�n maddi m�d�niyy�ti.B.,2001,s.86 59 A.Q.Trofimova. Göst. �s�ri, s.174-175,177-178. 60 H.N.M�mm�dov. Göst. �s�ri, s.85. 61 M.�.Tke�elov. Göst. �s�ri, s.103. 62 Bayat�lar, B., 1960, s.65. 63 A.N.Mustafayev. Göst. �s�ri, s.91. 64 Bayat�lar, �kinci n��ri, B.,1960, s.72,94. 65 Yen� orada, s.61. 66 Kitabi D�d� Qorqud. B., 1962, s. 67 Q.M.K�rimov. ��ri�t v� onun sosial mahiyy�ti.B.,1987, s.13. 68 A.Q.Trofimova. Göst. �s�ri, s.157. 69 A.N.Mustafayev. Göst. �s�ri, s.94. 70 Qoca d�rzil�rin verdiyi m�lumata gör� «Zinger» markal� �l v� ayaq ma��nlar� Az�rbaycanda XIX �srin 70-ci ill�rind�n t�tbiq olunma�a ba�lam��d�r. 71 �irvanda tiki�in bu növü «x�rdas�r�q» adlan�rd�. 72 Buna b�z�n «t�s�k tiki�i» d� deyilir. Çünki t�s�yin üstü �n çox bu tiki� növü il� b�z�nirdi. 73 Bayat�lar, II n��ri, B., 1960, s. 21. 74 A.Q.Trofimova. Göst. �s�ri, s. 182. 75 A.Mustafayev. Göst. �s�ri, s.78. 76 &�����% +�� ������ ��? �������? + ������ � � �� + � /��%���. ^[�. wI. ]�\.,1891, �.146. 77 H.N.M�mm�dov. Göst.�s�ri, s.12 (nam.dis.avtoref. ). 78 �.&.&�+������ . }��+[=� �����< �� ��������� � XIX �.�., 1964, �.108. 79 A.S.Sumbatzad�. Göst. �s�ri, s.53. 80 Yen� orada. 81 Yen� orada, s.55. 82 Yen� orada, s.108. 83 SMOMPK, XI bur., s.72. 84 Yen� orada, s.155. 85 ^./.|>� ��{%��. /������� ������������ �����[# � � � ��?�[# ��� ��� � ��%���%�+ ����� � ��> ���� � �� �����>� +[ + �[ ��? ����?��$ ��? � �������? ���>�. – «]���[ } ���>� �� ��� � ?� � � �� %�����-�[# ���+[=� ������ /��%���. ]�\., 1902, �.60, 64 86 �.S.Sumbatzad�. Göst. �s�ri, s.171 87 M.X.Heyd�rov. Göst. �s�ri, s.220-221 88 �u�a z�rg�ri Cahangir Rüst�m o�lu �liyevin m�lumat�. 89 Az�rbaycan sovet ensiklopediyas�. IVc, B., 1980, s.261 90 Yen� orada, s.443 91 ASE, II s., B., 1977, s.47 92 ASE, VI, s., B., 1982, s.545 93 R.�f�ndiyev. Az�rbaycan�n maddi m�d�niyy�t nümun�l�ri, B., 1960, s.30-31 94�./��$ ��%�?. �� ���������%�� � ��%�� %���J+ XIX � %� �� � �� ����% w������%�>� ������. –�� ����<��? %��<���� �� ���������. T.II, B., 1951, s.196 95 ..�������, '..^�����, .*.*�� . �� ���� ��> $���, �., 1959, �.114 96 Kitabi-D�d� Qorqud, B., 1962, ç.40 97 R.�f�ndiyev. Göst. �s�ri. s.32

Page 161: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

167

M�TB�X M�D�N�YY�T�: YEM�KL�R V� �ÇK�L�R

�rzaq m�hsullar� �nsan h�yat�n�n �b�di bioloji olan qida çiy hal�ndan emal edilib bi�iril�n�d�k çox böyük

t�kamül yolu keçmi�dir. Qidalanman�n m�d�niyy�t s�ciyy�si k�sb etm�si d� m�hz qida m�hsullar�n�n emal edilm�si, �rzaq m�hsuluna çevrilm�si v� yem�li hala sal�nmas� il� üzvi sur�td� ba�l� olmu�dur.

T�bi�tin b�x� etdiyi qida m�hsullar�n�n t�darük edilib �rzaq hal�na sal�nmas� çox q�dim tarix� malik olub, y���c�l�q v� ibtidai ovçulu�un yaranmas� dövrün� gedib ç�x�r. Insan�n özünün yaranmas� il� h�mya��d olan qida t�darükü, istehsal t�s�rrüfat�n�n meydana g�lm�si il� yeni m�zmun k�sb etmi�dir. �slind� bu keçid n�tic�sind� �rzaq-qida t�minat� sah�sind� �sasl� dönü� yaranm��d�r. �kinçilik v� maldarl���n meydana g�lm�si, ba�qa sözl�, istehsal t�s�rrüfat�n�n yaranmas� bu tarixi dönü�ün iqtisadi �sas�n� t��kil etmi�, qida t�minat� c�h�td�n insan�n t�bi�td�n as�l�l���n� xeyli d�r�c�d� azaltm��d�r.

Az�rbaycan �razisinin t�bii ��raiti dünyada mövcud olan 11 iqlim qur�a��ndan 9-na malikdir. Land�aft amill�rinin bel� z�nginliyi onun flora v� fauna al�min� ciddi t�sir göst�rm�kl�, qida ehtiyat�n�n bollu�una �lveri�li z�min yaratm��d�r.

Yem�kl�r, onlar�n t�rkibi, növ v� çe�idl�ri ilk növb�d� ölk�nin t�bii qida ��raiti v� �halinin t�s�rrüfat m���uliyy�ti il� üzvi sur�td� ba�l� olmu�dur. Yem�k öyn�sind� �sas yer tutan ba�l�ca qida m�hsullar�n�n t�rkibin� bu amill�rin t�siri tarixi inki�af�n müxt�lif m�rh�l�l�rind� heç d� eyni olmam��d�r. Az�rbaycan�n q�dim sakinl�rinin qida m�hsullar� il� t�min olunmas�nda ölk�nin t�bii ��raiti, onun ba�l�ca rol oynam��d�r. Ba�qa sözl�, m�nims�m� t�s�rrüfat�n�n (y���c�l�q v� ibtidai ovçulu�un) h�l� d� hakim mövqe tutdu�u Neolit dövrün� q�d�r, Az�rbaycan�n q�dim �halisini t��kil ed�n ibtidai q�bil� icmalar�n�n qida ehtiyat�nda t�bi�tin haz�r m�hsullar�- yem�li yaban� bitkil�r, onlar�n meyv�si, kökü, b�zil�rinin gövd�si, ilbiz, h���rat v� cücül�r, ov heyvanlar�, ov qu�lar�, bal�q v� suda ya�ayan dig�r canl�lar ba�l�ca yer tuturdu.

�stehsal t�s�rrüfat�na keçil�nd�n sonra �halinin qida ehtiyatlar� il� t�min olunmas�nda t�dric�n �kinçilik v� maldarl�q m�hsullar� üstün yer tutma�a ba�lam��d�r. Bununla da �halinin qida m�hsullar�, ba�qa sözl�, �rzaq il� t�minat�nda sosial-iqtisadi amill�r t�bii-co�rafi ��raitd�n ir�li g�l�n amill�ri üst�l�mi�, lakin onu tamam yox ed� bilm�mi�dir.

�n�n�vi yem�kl�r� sosial-iqtisadi inki�afla yana��, dig�r amill�r, xüsusil� etnoslararas� �laq�, tarixi �n�n� v� dini yasaqlar da mü�yy�n t�sir göst�rmi�dir. Buna gör� d�, xalq�n etnik xüsusiyy�tl�ri onun m�tb�x m�d�niyy�tind� daha ayd�n �ks olunur.

�n�n�vi yem�kl�r maddi m�d�niyy�tin z�ruri t�rkib hiss�si kimi, h�m d� mü�yy�n sosial funksiya da��y�r. Yem�k süfr�si özünün m�rasim yem�kl�ri il� etnoslar� bir-birin� yax�nla�d�rsa da, p�hriz v� yem�k yasaqlar� il� onlar� bir-birind�n ay�r�r.1

Bununla bel�, maddi m�d�niyy�tin dig�r sah�l�rin� nisb�t�n yem�kl�r daha mühafiz�kar olub q�dim �n�n�l�ri uzun müdd�t qoruyub saxlam��d�r. �btidai çör�kbi�irm� üsul v� vasit�l�rinin bir qismi yax�n keçmi��d�k yaylaq mövsümü zaman� çobanlar�n m�i��tind� qalmaqda idi. Yaxud «qovura» adlanan arxaik yem�k növü d�nli bitkil�rd�n istifad�nin �n b�sit v� q�dim üsulu kimi z�man�miz�d�k g�lib çatm��d�r. Yem�kl�r� xas olan mühafiz�karl�q �tli xör�kl�rd� d� n�z�r� çarp�r. Köz üz�rind� bi�iril�n �i�lik (kabab), ocaq h�nirtisind� haz�rlanan «f�rlama», qora basd�rma yolu il� d�ri aras�nda bi�iril�n «çoban k�l�f�r�», yaxud alovda q�zard�lan «ç���rtma» q�dim �n�n�l�rin müasir dövr� g�lib çatm�� q�lp�l�ridir. Yem�kl�rin bi�irilm�si sah�sind�ki bu q�dim üsul v� v�rdi�l�r uzunömürlü �m�li t�crüb�y� çevril�r�k, n�sild�n-n�sl� ötürülm� yolu il� m�tb�x m�d�niyy�tind� z�man�miz�d�k mühafiz� olunub saxlanm��d�r.

Xalq m�tb�xinin t���kkülünd� psixoloji t�lqin amili il� ba�l� etiqad qada�alar� da az rol oynamam��d�r. Zaman keçdikc� psixoloji t�lqin b�zi �rzaq m�hsullar�na qar�� imtinan�n �m�l� g�lm�si il� n�tic�l�nmi�dir. M�s�l�n, Az�rbaycanda �slam etiqad� yay�landan sonra donuz �ti, b�zi bal�q növl�ri (ilanbal���, a� bal�q, köp�k bal���), �t yey�n qu�lar�n v� göv��m�y�n heyvanlar�n �ti «murdar» hesab olunaraq yasaq edilmi�dir. Qida m�hsullar�n�n b�zi növl�rind�n imtina dini yasaqdan �lav� h�m d�, tarixi-etnik �n�n�l�r� söyk�nirdi. M�s�l�n, �slam� q�bul etmi� türkdilli xalqlar�n bir qismi at südünd�n (q�m�s) susuzlu�u d�fedici içki, yaxud yavanl�q kimi istifad� etdiyi

Page 162: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

168

halda, az�rbaycanl�lar aras�nda bel� fakta t�sadüf olunmur. Yaxud, Az�rbaycan�n �ks�r bölg�l�rind� d�v� �ti yeyilm�diyi halda, vaxtil� Ab�eron �halisi aras�nda o, �n l�ziz yem�k növü say�l�rd�. Bu bölg�d� �n �ziz qona�a m�z� yem�yi kimi d�v� �tinin qutab�n� t�klif etm�k böyük ��r�f say�l�rd�. Göründüyü kimi, qida mühafiz�karl��� m�s�l�sind� tarixi �n�n�l�r d� mühüm rol oynam��d�r.

Qida m�hsullar�n�n b�zi növl�rind�n psixoloji imtina etm� m�s�l�sind� tarixi �n�n�l�rin h�lledici rol oynad���n� vaxtil� Tal��-L�nk�ran bölg�sind� yem�k süfr�sin� çör�k �v�zin� daha çox düyü xör�kl�rinin verilm�si fakt�ndan da ayd�n görm�k olur. Bu bölg�nin t�s�rrüfat m�i��tind� tarix�n ç�ltikçiliyin üstün yer tutmas� üzünd�n yerli �halinin günd�lik v� m�rasim süfr�l�rind� düyüd�n haz�rlanan bi�mi�l�r mühüm yer tutmu�dur.2 Ba�qa sözl�, psixoloji qida �ng�li fizioloji imtinaetm�ni ��rtl�ndirmi�dir. Bu �n�n� bölg�d� ç�ltikçiliyin l��v olunmas�na q�d�r davam etmi�dir.

Bel�likl�, ölk�nin ekoloji v� t�s�rrüfat xüsusiyy�tl�rini dol�un ��kild� �ks etdir�n �n�n�vi yem�kl�r t�rkib etibar� il� iki qism� bölünür: bitki m�n��li (n�bati) yem�kl�r v� heyvan m�n��li (�tli v� südlü) qida m�hsullar�. Bunlar�n h�r biri z�ngin tipoloji növ� malik olub t�darük qaydalar�na, emal üsuluna v� süfr�y� verilm� t�rzin� gör� bir-birind�n f�rql�nmi�dir. Bundan f�rqli olaraq yem�kl�rin böyük �ks�riyy�ti qat���q t�rkibli olub h�m n�bati, h�m d� heyvanat m�hsullar�ndan haz�rlanm��d�r.

Yem�kl�rin etnoqrafik t�snifat�nda, h�r �eyd�n önc�, onlar�n s�ciyy�si ba�l�ca yer tutur. Bu c�h�td�n �n�n�vi yem�kl�r günd�lik (öyn�lik), ziyaf�t v� m�rasim süfr�si olmaqla üç qism� bölünür.

N�bati qida m�hsullar� t�darük üsuluna gör�, bec�rm� v� yaban� olmaqla, iki qrupa ayr�l�r. H�r iki q�bild�n olan qida növl�ri yaln�z t�darük edilib emal olunandan sonra �rzaq m�hsuluna çevrilirdi.

�rzaq t�darükü tarix boyu insanlar�n ba�l�ca, �z�li qay��lar�ndan olmu�dur. Xüsusil� keçmi�d� ictimai ia��, o cüml�d�n çör�kxana mü�ssis�l�rinin, z�if inki�af etm�si üzünd�n h�r bir ail�nin uzun müdd�tli �rzaq t�darükü qay��s�na qalmas�n� h�yati z�rur�t� çevrilmi�dir. Öt�n �srl�rd� �rzaq t�darükünün ba�l�ca s�b�bl�rind�n biri d� natural t�s�rrüfat�n uzun müdd�t hakim rol oynamas� il� ba�l� olmu�dur. Natural t�s�rrüfat ��raitind� �mt��-pul münasib�tl�rinin z�if inki�af� üzünd�n h�r bir ail� qida (�rzaq) ehtiyaclar�n� öd�m�k üçün ba�l�ca istehlak m�hsullar�n� özü istehsal etm�y� m�cbur idi. Bundan �lav�, onlar istehsal etm�dikl�ri bir s�ra �rzaq m�hsullar�n� natural mübadil� yolu il� �ld� edirdil�r. Bazar �laq�l�rinin z�if inki�af etdiyi bel� ��rait h�r bir ail�nin növb�ti m�hsul yeti��n�d�k illik v� ya yar�millik azuq� ehtiyat�n� �vv�lc�d�n t�darük etm�sini t�l�b edirdi. Xüsusil� k�nd yerl�rind� sat�� bazar�n�n çat��mamas� uzun müdd�t üçün �rzaq t�darükünü z�ruri etmi�dir.

�rzaq ehtiyat�n�n �vv�lc�d�n t�darük edilm�sinin dig�r s�b�bl�rind�n biri d� qida m�hsullar�n�n yeti�m� müdd�tinin müxt�lif olmas� v� onlar�n t�darükünün mövsümi s�ciyy� da��mas� il� ba�l� olmu�dur. Ölk�nin bu v� ya dig�r bölg�sind� h�min m�hsullar�n bir qisminin çat��mamas�, ilin isti f�sill�rind� onlar�n bol ehtiyata malik olmas�, soyuq q�� aylar�nda is� bu ehtiyat�n tük�nm�si adamlar� vaxt�nda azuq� t�darükü qay��s�na qalma�a vadar etmi�dir. Yaylaq mövsümü zaman� qidal� alp ç�m�nlikl�rind� b�sl�nmi� ev heyvanlar�n�n pay�za dön�nd� h�dsiz d�r�c�d� kök olmas� v� q��da yem çat��mamazl��� üzünd�n onlar�n «�tini töküb» ar�qlamas�, yaxud döl mövsümü dövründ� ar�qlam�� heyvanlar�n k�silm�sinin s�rf�li olmamas�, q��laqdan yaylaq� v� köçü dövründ� mübadil�nin q�z��n ��kil almas� il� ba�l� yaranan ucuzla�ma v� s. amill�r d� uzun müdd�t üçün �vv�lc�d�n azuq� t�darükünü labüd etmi�dir.

H�l� m�nims�m� t�s�rrüfat� dövründ� ibtidai insanlar�n qida öyn�sind� yem�li yaban� bitkil�r, mühüm yer tutmu�dur. Lakin q�� mövsümü yax�nla�anda qida �h�miyy�ti k�sb ed�n yaban� bitkil�rin ehtiyat� azal�b, tük�nir v� n�tic�d� insanlar acl�q, qida çat��mazl��� qar��s�nda qal�rd�. Bel� ��rait ibtidai insanlar� soyuq q�� aylar� üçün yeti�mi� bitki v� meyv�l�ri y���b qurutmaq qay��s�na qalma�a vadar etmi�dir. Bel�likl�, �rzaq t�darükü bar�d� ilk b�sit anlay��lar t���kkül tapm��d�r. Zaman keçdikc� t�darük olunmu� qida m�hsullar�n� korlan�b xarab olmaqdan qorumaq üçün bir s�ra s�m�r�li üsul v� vasit�l�r axtar�l�b tap�lm��d�r.

�stehsal t�s�rrüfat�n�n meydana g�lm�sind�n sonra da y���c�l�q, yem�li yaban� bitkil�rin toplan�b saxlanmas� t�crüb�si özünün �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�dir. Bu �m�li s�yl�rl� ba�l�

Page 163: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

169

�n�n�l�rin bir qismi n�inki müasir dövr�d�k g�lib çatm��, h�tta indi d� davam etdirilm�kd�dir. �v�lik, �l�y�z, yarp�z, nan�, k�kotu, çayotu, itburnu, göb�l�k, qazaya��, unnuca, t�r�, sozu, p�rp�töyün, unnuca, �omu, tur��ng, qazaya��, k��, cac�x, �al�am, �l�y�z, quzuqula��, göb�l�k, qulançar, t�r�, yarp�z, sözü, da� ke�ni�i, �v�nköm�nci (balva), cincilim, yolotu v� s. yem�li yaban� bitkil�rin t�darükü buna �yani misal ola bil�r.

Bec�rm� yolu il� hasil olunan �rzaq m�hsullar�n�n �sas�n� d�nli bitkil�r (tax�l, ç�ltik, dar�, n�rinc, m�rci, noxud), qism�n is� ba�, bostan, t�r�v�z bitkil�ri t��kil etmi�dir.

Q�dim zamanlardan ba�layaraq �halinin qida rasionunda �kinçilik m�hsullar�, xüsusil� d�nli bitkil�r üstün yer tutmu�dur. Arxeoloji qaz�nt�lar zaman� a�kar olunmu� m�d�ni bu�da, çovdar, arpa, p�rinc, dar� qal�qlar� �halinin qida ehtiyat�nda q�dim zamanlardan d�nli bitkil�rin mühüm yer tutdu�unu �ks etdirir.

Neolit dövründ� meydana g�l�n toxa �kinçiliyinin sonrak� inki�af�, xüsusil� �um �kinçiliyin� keçilm�si il� �laq�dar olaraq tarlaç�l�q t�s�rrüfat�n�n yaranmas� qida ehtiyat�nda d�nli bitkil�rin rolunu xeyli d�r�c�d� art�rm��d�r.

Az�rbaycan �halisinin ev m�i��tind� d�nli bitkil�rd�n müxt�lif formada - d�n�v�r, yarma v� un hal�nda olmaqla, üç cür istifad� olunmu�dur. Görünür, bu üsullardan �n q�dimi say�lan d�n� hal�nda istifad� �halinin günd�lik qida rasionunda ba�l�ca yer tutmu�dur.

�rzaq m�hsullar�ndan d�n�v�r formada istifad�nin arxaik üsullar�n�n bir qismi (h�dik, sütül, qovur�a,çilov, plov v� s.) z�man�miz�d�k g�lib çatm��d�r. �kinçilik m�hsullar�ndan d�n�v�r formada istifad�nin geni� yay�lm�� s�m�r�li üsulu Az�rbaycan süfr�sinin �n l�ziz xör�k növün� çevril�n plov olmu�dur. Do�rudur, dig�r tax�l növl�rin� nisb�t�n ç�ltik Az�rbaycan xalq�n�n t�s�rrüfat m�i��tin� nisb�t�n gec daxil olmu�dur. Bununla bel�, haz�rlanma üsuluna v� «xuru�» adlanan a�qaras�n�n s�ciyy�sin� gör�, Az�rbaycan plovlar�n�n çox z�ngin tipoloji növ v� çe�idl�ri yaranm��d�r. Onlar�n çoxu müasir dövr�d�k g�lib çatm��d�r.

Az�rbaycan süfr�sini b�z�y�n l�ziz plov v� a�lar�n bir-birind�n dürlü müxt�lif çe�idl�rinin yaranmas�nda ölk�mizd� says�z-hesabs�z ç�ltik növl�rinin yeti�dirilm�si fakt� da mühüm rol oynam��d�r. Vaxtil� Az�rbaycanda yeti�dirilmi� 50-d�k ç�ltik növünün ad� z�man�miz�d�k g�lib çatm��d�r.3 Bunlar�n aras�nda s�dri, �nb�rbi, akül�, xan düyüsü, s�rili v� s. xüsusil� f�rql�nirdi. Dig�r d�n�v�r bitkil�r - p�rinc, m�rci, noxud, lobya, ma� v� s. çox vaxt ba�qa xör�kl�r� qat���q m�qs�di güdmü�, nadir hallarda onlar�n b�zisind�n ayr�l�qda xör�k bi�irilmi�dir.

Arxeoloji abid�l�rd�n Neolit v� Eneolit dövrl�rin� aid müxt�lif formal� d�n da�lar�n�n a�kar edilm�si fakt� bü dövrd�n etibar�n Az�rbaycanda d�nli bitkil�rin yarma, yaxud un hal�na sal�nd���n� söyl�m�y� �sas verir.

Az�rbaycanda d�nüyütm�nin tarixini mü�yy�nl��dirm�k üçün arxeoloji qaz�nt�lardan �ld� olunmu� qay�qvari formaya malik d�n da�lar� müst�sna �h�miyy�t k�sb edir.

M�hsuldar qüvv�l�rin sonrak� inki�af� gird� formal� kirkir� v� su d�yirmanlar�n�n yaranmas�na, bel�likl� d� d�nüyütm� vasit�l�rinin t�kmill��m�sin� s�b�b olmu�dur. Bununla �laq�dar olaraq, �halinin yem�k öyn�sind� yarma xör�kl�ri v� unlu yem�kl�rin nisb�ti d�yi�mi�dir.

Yarma soyuq mövsümd� haz�rlanan bir s�ra xör�kl�rin: yayma (s�y�q), ç�km� v� �orba növl�rinin ba�l�ca komponentin� çevrilmi� v� XX �srin ortalar�na q�d�r, ba�qa sözl�, vermi�el, makaron v� s. kimi un m�mulatlar�n�n s�naye üsulu il� kütl�vi istehsal�nad�k Az�rbaycan m�tb�xind� ba�l�ca yer tutmu�dur. Da� k�ndl�rind� yarma özünün �m�li �h�miyy�tini h�l� d� itirm�mi�dir.

Az�rbaycan m�tb�xind� geni� yer tutan d�nli bitkil�rd�n un hal�nda istifad� olunmu�dur. Su d�yirmanlar� meydana ç�xana q�d�r Az�rbaycanda �n m�hsuldar d�nüyütm� vasit�si �ll�

f�rlad�lan kirkir� say�l�rd�. XIX �sr mü�llifl�rind�n birinin yazd���na gör�, o dövrd� kirkir� dem�k olar ki, h�r bir k�ndli

evind� var idi.4 Az�rbaycan�n bir s�ra bölg�l�rind� «�l d�yirman�» ad� il� tan�nan kirkir�l�r t�kc� forma v� qurulu�una gör� deyil, habel� i�l�m� prinsipin� gör� d� su v� ya qo�qu, («h�ngli»)d�yirmanlar�ndan seçilmirdi. Ölk�nin da�l�q v� da��t�yi m�skunla�ma bölg�l�rind� geni� yay�lm�� su d�yirman- lar�ndan f�rqli olaraq, üst da�� qo�qu qüvv�si (at, d�v�, ulaq) vasit�sil� f�rlad�lan «h�ngli» d�yirmanlar çay v� arx ��b�k�sind�n m�hrum �razil�rd�, �n çox is� Ab�eron yar�madas�nda geni� yay�lm��d�r.

Page 164: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

170

Kül�kl�r v�t�ni say�lan Ab�eronda kül�yin istiqam�ti (x�zri-gilavar) tez-tez d�yi�diyind�n burada kül�k d�yirmanlar� o q�d�r d� geni� yay�lmam��d�r. Bunun müqa bilind� Ab�eron k�ndl�rind� «h�ngli» d�yirmanlar kütl�vi d�nüyütm� vasit�si kimi üstün yer tutmu�dur.

Az�rbaycanda geni� yay�lm�� Asiya tipli, alt çarxl� su d�yirmanlar� il� yana��, i��aldan sonra buraya ruslar�n köçürülm�si il� �laq�dar olaraq, XIX �srin ortalar�ndan etibar�n yan çarxl� «malakan» d�yirmanlar� da peyda olma�a ba�lam��d�r.

Bitki m�n��li yem�kl�r Az�rbaycan�n q�dim �halisinin qida ehtiyat�n�n �sas�n� yem�li yaban� v� m�d�ni bitkil�r t��kil

etmi�dir. �n�n�vi bitki m�n��li qida m�hsullar� aras�nda d�nli bitkil�r, xüsusil� tax�l ba�l�ca yer

tutmu�dur. Ba�qa sözl�, ölk� �halisinin yem�k öyn�sinin �sas�n� tax�l m�hsullar�ndan haz�rlanan xör�k v� çör�kl�r t��kil etmi�dir.

Unlu yem�kl�r haz�rlanma üsuluna v� s�ciyy�sin� gör� çör�k, q�nnad� m�mulat� v� x�mir xör�kl�ri olmaqla üç qrupa bölünür.

�n�n�vi çör�k növl�ri. Az�rbaycanda çör�kbi�irm� t�crüb�sinin tarixi d�qiq b�lli deyil. Arxeoloji materiallar (d�n da�lar�, gil saclar, müxt�lif növ t�ndirl�r) bu m�s�l�y� ayd�nl�q g�tirm�k üçün möt�b�r m�nb� say�l�r. H�min materiallara �saslan�b Eneolit dövründ� Az�rbaycanda art�q çör�k bi�irilm�y� ba�land���n� söyl�m�k olar.

Çör�kbi�irm� vasit�l�rinin (ocaq, sal da�, gil sac, t�ndir, metal sac, kür�, f�rn�, x�r�k v� s.) tipoloji növl�ri art�b t�kmill��dikc� bu�da unundan bi�iril�n ac�tmal� (mayal�, balat�l�, x�r�li, xa�l�) v� ac�tmas�z (mayas�z, kal) çör�k növl�ri d� çoxalm��d�r.

�m�li t�crüb�d� çox vaxt çör�kbi�irm� vasit�sinin növün� gör�, çör�kl�r sac çör�yi, t�ndir çör�yi, x�r�k çör�yi, kür� (s�ng�k) çör�yi, f�rn� v� s. olmaqla müxt�lif qruplara bölünür. Öz növb�sind� bunlar�n h�r birinin d� f�rqli tipoloji növl�ri: yuxa (f�tir, nazik), lava�, qal�n, dasdana, xamral�, yanlama, bozlamac, s�ng�k, x�r�k, çitqa, somu v� s. yaranm��d�r.

X�mirin haz�rlanmas�nda müxt�lif növ �m�k al�t v� vasit�l�rind�n: t�kn�, tabaq, �l�k, yamake�, f�rç�n (duvaq), oxlov, v�rd�n�, �rsin, sat�l, dolça v� s.) istifad� olunmu�dur. Bunlardan �rsin, sat�l v� dolça istisna olmaqla, yerd� qalanlar�n�n ham�s� a�acdan, pe��kar a�ac ustalar� t�r�find�n haz�rlan�rd�.

�ctimai çör�kxanalar�n mövcud olmad��� k�nd yerl�rind� adlar� ç�kil�n x�miryo�urma vasit�l�rinin, dem�k olar ki, ham�s� h�r bir ail�d� indi d� qalmaqdad�r.

Çör�k v� q�nnad� m�mulat�n�n haz�rlanmas�nda h�m kal (mayas�z) v� ac�tma (mayal�) x�mird�n istifad� olunmu�dur. X�mir xör�kl�ri, bir qayda olaraq, kal x�mird�n bi�irilirdi.

X�mirin kal v� ya ac�tmal� (acx�mr�li) yo�rulmas� onun keyfiyy�tin� �sasl� t�sir göst�rm�kl� yana��, çör�k m�mulat�n�n uzun müdd�t yum�aq qalmas� v� qidal�l�q m�ziyy�tini saxlamas� üçün d� t�minat yarad�rd�. Bütün bunlar� n�z�r� alaraq x�mir mayas�n�n haz�rlanmas� v� saxlanmas� qaydas�na �m�li t�crüb�d� xüsusi diqq�t yetirilmi�dir.

Az�rbaycan�n ayr�-ayr� bölg�l�rind� x�mir mayas� müxt�lif üsullarla haz�rlan�rd�. �lk x�mir mayas�n� �ld� etm�k üçün Ümumaz�rbaycan s�ciyy�si k�sb ed�n üsullardan biri

tur�umu� boyat qat��a un qar��d�r�b, onu bir müdd�t isti yerd� saxlamaqdan ibar�t olmu�dur. H�rar�t n�tic�sind� s�y�q x�mir q�cq�r�b yeti�ir maya keyfiyy�ti k�sb edirdi. Onu �l�nmi� una qatmaqla ac�tmal� x�mir yo�rulurdu. Sonrak� d�f�l�rd� t�z� maya haz�rlamaq laz�m g�lmirdi. Bunun üçün ac�tmal� x�mird�n bir künd� boyda k�sib x�rda qabda saxlay�r v� onu q�cq�rd�rd�lar. Növb�ti d�f� x�mir yo�urark�n onu t�kn� v� ya taba�a �l�nmi� una qar��d�r�rd�lar.

Az�rbaycan�n da�l�q v� da��t�yi bölg�l�rinin çoxunda ilk x�mir mayas� «maya otu» adlanan tur� taml� bitkid�n haz�rlan�rd�.

Az�rbaycan�n c�nub-��rq bölg�sind� ilk x�mir mayas� haz�rlamaq üçün qat��a �ncir yarpa��, az sonra is� ona un qat�b bir müdd�t q�cq�rma�a qoyurdular.

�irvan bölg�sind� «maya otu»ndan �lav� ilk x�mir mayas�n� ayran, alça qurusu v� gicitk�n vasit�sil� d� haz�rlay�rd�lar. Bunun üçün ayrana qar��d�r�lm�� t�z� x�miri bir h�ft� isti yerd� saxlay�b q�cq�rd�rd�lar. Maya haz�rlamaq q�dim üsullardan biri d� soyuq suya alça qurusu, gicitk�n v� mismar sal�b 2-3 gün saxlamaqdan ibar�t idi.

Page 165: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

171

Tur�umu� qat�q, ayran, alça v� gaval� qurusu vasit�sil� d� x�mir mayas� haz�rlan�rd�. Bu üsul G�nc�, Qazax, Qaraba� v� Naxç�van bölg�l�rind� xüsusil� geni� yay�lm��d�. Bu üsullarla haz�rlanan x�mir mayas�na Qaraba�da «balat�», Naxç�vanda «xamra» («x�mr�»), Qazaxda «ac�tma» v� ya «xa�», Mu�anda «acx�mr�» deyilirdi.

Ab�eronda ilk x�mir mayas�n� �n çox q�cq�rd�lm�� qat�q v� ya qat�q suyuna un qat�b yo�urmaqla haz�rlay�rd�lar. B�z�n is� x�mir t�kn�si v� ya taba�a yap��m�� köhn� x�mir qal�qlar�n� �rsin il� qaz�y�r, sonra ona isti su v� un qat�b x�mir yo�ururdular. Daha sonra onu künd� edib yeti�m�y� qoyurdular. Künd� «g�lib» yeti��nd�n sonra onu �l�nmi� una qat�b x�mir yo�ururdular.5

Az�rbaycanl�lar�n inam�na gör�, Novruz bayram� �r�f�sind� evd� h�r �ey yuyulub paklan�r v� t�z�l�nirdi. Bu bax�mdan maya, o cüml�d�n, x�mir mayas� da t�z�l�nirdi.

Az�rbaycanda çör�kbi�irm� vasit�l�rinin növünd�n v� m�h�lli çör�kbi�irm� �n�n�l�rind�n as�l� olaraq müxt�lif növ çör�k m�mulat� haz�rlanm��d�r. Forma v� qal�nl�q s�ciyy�sin� gör�, �sas�n, nazik (yuxa, f�tir) v� qal�n olmaqla tarix�n iki cür çör�k bi�irilmi�dir. �kinci qrup çör�kl�r qal�nt�h�r (lava�, çitqa) v� qal�n (xamral�, bozlamac, f�rn�, somu, t�ndir çör�yi, dasdana, s�ng�k çör�yi, x�r�k çör�yi, tap�, kömb�, qulan, beysuman v� s.) olmaqla iki cür haz�rlanm��d�r.6

Mayal� x�mird�n bi�iril�n çör�kl�r xeyli müdd�t qurumay�b yum�aq qald��� üçün onun bi�irilm�sin� h�mi�� üstünlük verilirdi.

Çör�k, �sas�n, yüks�k keyfiyy�tli xalis bu�da unundan, nadir hallarda, xüsusil�, kas�b ail�l�rd� ona arpa v� ya dar� unu, son vaxtlar is� qar��dal� unu qatmaqla x�mir yo�urub bi�irirdil�r. Bu�da ununa arpa unu qat�b bi�irilmi� çör�k «k�rdiyar», dar� unu qat�lm�� çör�k is� «dar�qat�����» adlan�rd�. Xalis arpa unundan bi�iril�n çör�k «k�l�c�», dar� v� qar��dal� ununun çör�yi is� «cad» adlan�rd�. Qar��dal� unundan bi�iril�n çör�k Mu�anda «lökü» ad� il� tan�n�rd�.

Çör�k çe�idl�rinin z�nginliyin� gör� d� Az�rbaycan�n ayr�-ayr� etnoqrafik bölg�l�ri bir-birind�n seçilirdi. Bu c�h�td�n Naxç�van bölg�si xüsusil� f�rql�nirdi. Keçmi�d� burada nazik, f�tir, qal�n, tap�, dasdana, ç�rpba, kök�, bombi, somu, kömb�, qulan, beysuman v� s. olmaqla, çox z�ngin çe�idd� çör�k m�mulat� bi�iril�rdi. H�tta burada f�tirin «kalaf�tir», «çoban f�tiri», «d�yirman f�tiri» v� s. olmaqla, müxt�lif çe�idl�rin� t�sadüf edilir.

Naxç�van bölg�sind� çör�kbi�irm�nin bir xüsusiyy�ti d� uzun müdd�t üçün çör�k t�darük etm�kd�n ibar�t idi. Bu �n�n� �r�van az�rbaycanl�lar�n�n da ev m�i��ti üçün s�ciyy�vi hal alm��d�.

Az�rbaycan�n �imal-��rq bölg�sind� çör�kbi�irm� vasit�l�ri kimi, çör�kl�rin d� müxt�lif tipoloji növ v� çe�idl�ri yaranm��d�. Burada bozlamac, kal, f�tir, lava� (yayma), t�ndir çör�yi, x�r�k çör�yi, ç�tqa, c�r çör�k (c�r kal), cad v� s. yem�k süfr�l�rinin �n l�ziz nem�tin� çevrilmi�di.

Ab�eronda bunlardan �lav�, yayma v� bozlamac, Qazaxda xamral�, f�tir, lava�, f�rn�, Qaraba�da qal�nca, çap�rtma, yuxa geni� yay�lm��d�.

�n�n�vi çör�k çe�idl�rinin az olmas� bax�m�ndan C�nub-��rqi Az�rbaycan, xüsusil� ç�ltikçiliyin geni� yay�ld��� Tal�� bölg�si xeyli d�r�c�d� f�rql�nirdi. Burada t�ndir çör�yind�n �lav�, nazik, zir�k, habel� düyü unundan çör�yi �v�z ed�n çanduri v� lökü d� bi�iril�rdi.

Az�rbaycanl�lar�n yem�k süfr�sind� ba�l�ca yer tutan çör�k h�m t�z�, h�m d� boyat halda yeyilirdi. Süfr�y� isti, t�z� çör�k qoymaq h�r ail�d� evdar qad�nlar�n �z�li qay��lar�ndan say�l�rd�. M�hz bu s�b�bd�n d�, Az�rbaycan�n bir s�ra bölg�l�rind� ölçü etibar� il� f�rql�n�n bir neç� t�ndir quruldu�u, h�tta b�z�n onlar�n yan�nda sac da qoyuldu�u n�z�r� çarp�rd�. Kiçik ölçülü t�ndird� 1-2 günlük, b�z�n 3-4 öyn�lik çör�k bi�irilirdi. Bunun müqabilind� b�zi bölg�l�rd�, o cüml�d�n, Naxç�vanda uzun müdd�t üçün, 2-3 ayl�q çör�k t�darükü görülürdü.

Boyat çör�k süfr�d� müxt�lif formalarda istifad� olunmu�dur. Yuxa, xüsusil� d� uzun müdd�t üçün t�darük olunmu� lava� yem�k süfr�sin� verilm�zd�n �vv�l, ad�t�n, su çil�m� üsulu il� islad�l�b yum�ald�l�r, sonra süfr�y� qoyulurdu. Duru xör�kl�rin, xüsusil� bozba�, piti v� �orbalar�n yan�nda süfr�y� qoyulduqda onu �ll� do�ray�b x�rda tik� hal�na salandan sonra xör�y� qat�b qa��q v� ya barmaqla yeyirdil�r.

Boyat çör�yi b�z�n d� x�rda tik�l�r� do�ray�b ondan so�ança bi�irm�kl� isti çör�k hal�na sal�b yeyirdil�r. Boyat çör�yi qaynanm�� süd, qat�q v� ya b�km�z (do�ab) qat�lm�� qat��a da do�ray�b yey�nl�r olurdu. Yayda çox vaxt boyat çör�yi ovdu�a do�ray�b «do�ramac» adlanan yem�k növü haz�rlamaqla onu yem�li v� asan h�zm edil�n yum�aq hala sal�rd�lar. Formas�na v� qal�nl�q s�ciyy�sin� gör� Az�rbaycan süfr�sin� gird�, oval, uzunsov, yast�, domba, nazik, qal�n v� s. kimi

Page 166: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

172

müxt�lif çör�k növl�ri ç�xar�lm��d�r. Yuxa (nazik, f�tir). Kal x�mir künd�si yaymake� üz�rind� oxlov il� yay�l�b sacda bi�irilir v�

süfr�d� çox vaxt x�rda «dürm�k» hal�na sal�n�b yeyilirdi. Bunun üçün onun aras�na k�r� ya�, pendir v� ya �or qoyulandan sonra dürm�kl�yirdil�r. B�z�n hüzür (yas) yerind� halvan� yuxan�n aras�na büküb dürm�k düz�ldirdil�r. Çox vaxt quymaq, halva, pendir, ya�-�or v� s. kimi a�art� m�hsullar� bu qayda il� dürm�k edilib yeyilirdi. H�tta bu m�qs�dl�, y�ni halva v� quymaq bükm�k üçün xüsusi olaraq sac as�b yuxa bi�ir�rdil�r.

T�z� (isti) çör�k süfr�d�, �sas�n, yavanl���n yan�nda qoyulurdu. T�z�c� bi�irilmi� isti xamral� (bozlamac), f�rn�, t�ndir v� ya s�ng�k çör�yini, h�mçinin, do�ray�b ya�a qatmaqla «döym�nc» adlanan yüks�k kalorili v� tez ba�a g�l�n yem�k növü haz�rlan�rd�.

�n�n�y� gör�, süfr�y� çör�yi bütöv halda qoyar v� onu �ll� do�ray�b yey�rdil�r. Xalq inam�na gör�, b�r�k�t r�mzi olan çör�yin b�çaqla do�ranmas� ail�d� ruzunun «k�silm�si» kimi d�y�rl�ndiril�rdi.

H�tta b�zi xör�kl�ri yem�k üçün xüsusi çör�k növü bi�irilib haz�rlan�rd�. M�s�l�n, ��h�r m�i��tind� pitini s�ng�k çör�yi il� yem�k d�b hal�n� alm��d�. Yaxud toy-ni�an m�rasiminin ziyaf�t süfr�si üçün sac çör�yi (yuxa) bi�irm�k d�b hal�na çevrilmi�di. Keçmi�d� ehsan süfr�si üçün d� çox vaxt yuxa (f�tir) bi�ir�rdil�r.

Çör�k v� x�mir xör�kl�rin bi�irilm�sind� un hal�nda istifad� olunan d�nli bitkil�rin t�rkibind� zülal, karbohidrogen, mineral duzlar v� vitaminl�r bol oldu�undan onlar insan orqanizminin fizioloji t�l�bat� üçün mühüm �h�miyy�t k�sb edir.

Az�rbaycan m�tb�xind� düyüd�n müxt�lif növ plovlar haz�rlanmaqla yana��, düyü unundan firni d� bi�irilirdi. Firni yem�k süfr�sin� ehsan yem�yi kimi qoyulurdu.

Ya�l� çör�kl�r v� q�nnad� m�mulat�. Az�rbaycan m�tb�xinin özün� m�xsus bir s�ra �n�n�vi ya�l� çör�k növl�ri yaranm��d�r. Bunlar�n bir qismi Ümumaz�rbaycan, mü�yy�n bir hiss�si is� m�h�lli s�ciyy� da��m��d�r. Kömb� (sacaras�), küllü kömb� (külç�), f�s�li, qatlama v� s. dem�k olar ki, Az�rbaycan�n �ks�r bölg�l�rind� yay�lm��d�r. Bununla bel�, h�r bölg�nin özün� m�xsus spesifik s�ciyy� da��yan m�h�lli ya�l� çör�k v� q�nnad� m�mulat� da t���kkül tapm��d�r. Mu�anda külç�, zireyni, ya�lama, lay-lay, bi�i, yayma, �yird�k v� s. kimi z�ngin çe�idd� ya�l� yem�kl�r bi�irilirdi.

Ya�l� çör�kl�r h�m bayram, toy-düyün, yas m�rasiml�ri münasib�ti il�, h�m d� s�f�r zaman� (h�cc ziyar�ti, da� v� aran köçü v� s. hallarda) bi�irilib haz�rlan�rd�. Ya�l� çör�kl�r yüks�k kaloriy� malik olub insan� xeyli müdd�t tox saxlamaqdan v� xör�k bi�irm�k intizar�ndan azad etm�kd�n �lav�, h�m d� adi çör�y� nisb�t�n gec ç�nl�yib bar ba�lamad��� üçün qida keyfiyy�tini yax�� qoruyub saxlay�rd�.

Ya�l� çör�kl�rin bir qismi m�h�lli s�ciyy� da��sa da, sonralar t�dric�n onlar dig�r bölg�l�r� d� yay�lm��d�r. Qazax qatlamas�, Qazax f�s�lisi, Quba t�xmas�, b�yim çör�yi, kal, G�nc�nin d�md�m halvas�, qoz halvas�, ��ki halvalar�, bamiy�, bi�i v� paxlavalar�, Bak� v� L�nk�ran�n ��k�rbura, �orqo�al v� ��k�rçör�yi, Qaraba��n sacaras�, küllü kömb�si, �irin qo�al�, Zaqatalan�n ovma, k�t�, maxara v� c�zdaql� çör�yi qar��l�ql� m�d�ni-ticar�t �laq�l�rinin geni�l�nm�si say�sind� dig�r bölg�l�r� d� yay�lm��d�r.

Az�rbaycan m�tb�xi z�ngin q�nnad� m�hsullar� il� yana��, müxt�lif növ baqqaliyy� m�mulat� haz�rlanmas� il� d� seçilib f�rql�nirdi. Bunlar�n bi�irilm�sind� düyü v� ya �la növ bu�da unu ba�l�ca komponent say�l�rd�.

Ail� ��nlikl�ri, toy-ni�an, milli bayramlar, yas m�rasiml�rinin h�r birinin özün� m�xsus süfr�si, s�ciyy�vi q�nnad� m�mulat�, spesifik ya�l� çör�kl�ri yaranm��d�r.

K�nd toylar� �r�f�sind�, xüsusil� toyqaba��, ad�t�n, f�s�li, qatlama, ��h�r ��nlikl�rinin ziyaf�t süfr�si üçün, ad�t�n, ��k�rbura, ��k�rçör�yi, paxlava, düyü firnisi bi�iril�rdi. Toy-ni�an m�rasiml�rinin ziyaf�t süfr�sin� �n çox d�bd� olan ��k�rbura, qo�al v� paxlavadan �lav�, ��k�rçör�yi, badambura, müt�kk�, bi�i ç�xaranlar da olurdu.

Orucluq v� Novruz bayramlar�n�n da öz hüsnü, özün� m�xsus q�nnad� süfr�si var idi.7 Novruz bayram�nda süfr�y� s�m�ni halvas� bi�irib qoymaq h�r bir ��h�r v� k�nd ail�sinin �z�li bayram qay��lar�ndan say�l�rd�. Ç�r��nb� ax�amlar�, xüsusil� hicri-q�m�ri t�qvimi üzr� ilin son ç�r��nb�si bayram süfr�si il� qeyd olunard�. �lax�r ç�r��nb�si süfr�sin� l�ziz düyü xör�kl�ri il� yana��, dadl�-taml� q�nnad� m�mulat� düzül�rdi.

Page 167: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

173

Yas m�rasiml�rind� (m�rhumun d�fn günü, 3-ü, 7-si, 40-�, ili v� dig�r anma günl�rind�) ehsan yem�yi kimi, �tli v� düyü xör�kl�ri il� yana��, halva, qo�al v� f�s�li d� bi�irilirdi. H�m d� f�s�li v� halva bükümü (dürm�k) q�bir üstün� apar�lar, x�rda nimç�l�r� ç�kilmi� halva v� qo�al is� yas (�za) süfr�sin� düzül�rdi.

El-oba yayla�a köç�nd�, yaxud da�dan-arana qay�danda yorucu yollarda tox qalmaq üçün yen� d� xüsusi olaraq, yüks�k kaloriy� malik ya�l� yem�kl�r (f�s�li, qatlama, �irin qo�al, �or qo�al) bi�irilirdi.

X�mir xör�kl�ri. Bitki m�n��li yem�kl�r aras�nda x�mir xör�kl�ri üstün yer tutmu�dur. Az�rbaycan m�tb�xinin özün� m�xsus z�ngin çe�idd� x�mir xör�kl�ri v� x�mirqat���q yem�kl�ri yaranm��d�r. Tipoloji z�nginliyin� gör�, Az�rbaycan süfr�sin� qoyulan isti yem�kl�r aras�nda x�mir xör�kl�ri (tutmac, mür�ss�, x�ng�l, xa��l, quymaq, umac, �ri�t�li a�, sülfüllü, löyünb�löyün halvalar v� s.) xüsusi yer tutmu�dur.

Yüks�k növ bu�da unundan bi�iril�n x�mir xör�kl�rinin böyük �ks�riyy�ti günd�lik yem�k süfr�si üçün haz�rlan�rd�. X�mir xör�kl�ri �halinin �kinçilikl� m���ul olan qismi aras�nda xüsusil� düz�nlik v� da��t�yi bölg�l�rd� daha geni� yay�lm��d�.

Ölk�miz t�kc� d�nli bitkil�rin deyil, habel� bir s�ra paxlal� bitkil�rin (noxud, l�rg�, m�rci, lobya, paxla, ma� v� s.) v�t�ni say�l�r. Az�rbaycan süfr�sind� paxlal� bitkil�r h�m xalis halda, h�m d� dig�r bitkil�rd�n bi�iril�n xör�kl�rin t�rkibind� istifad� olunmu�dur.

N�bati qida m�hsullar� aras�nda yem�li yaban� bitkil�r d� mü�yy�n yer tutmu�dur. H�m d� «ala» v� ya «afar» adlanan, vitaminl�rl� z�ngin olan v� ucuz ba�a g�l�n bu qida növü �halinin yem�k rasionunda �vv�ll�r daha çox yer tutmu�dur. Sonralar bec�rm� yolu il� �ld� edil�n m�d�ni qida m�hsullar�n�n miqdar� v� çe�idi artd�qca �halinin yem�k rasionunda yem�li yaban� bitkil�rd�n haz�rlanan yem�kl�rin nisb�ti azal�b m�hdudla�m��d�r.

Az�rbaycan�n yerüstü t�bii s�rv�tl�ri aras�nda qida �h�miyy�ti k�sb d�n yeyinti m�hsullar� aras�nda tarix�n müxt�lif növ meyv�l�r mühüm yer tutmu�dur. �st�r yaban� (c�r), ist�rs� d� bec�rm� yolu il� yeti�diril�n m�d�ni meyv�l�rd�n müxt�lif üsullarla istifad� olunmu�dur. H�min üsullar�n xeyli qismi z�man�miz� q�d�r g�lib çatm��d�r.

Tumlu, ç�yird�kli, l�p�li meyv� növl�ri, habel� gil�meyv�l�r �n çox t�z� (t�r) halda yeyilmi�dir. Bu m�qs�dl� h�min meyv�l�r tam yeti��nd�n sonra onlar� d�rib, yaxud ç�rp�b y���r v� t�mizl�yib süfr�y� verirdil�r. T�r meyv�l�ri çox vaxt ç�r�z m�qs�dil� dig�r yem�kl�rin yan�nda süfr�y� verm�k d�b hal�n� alm��d�. Süfr� m�d�niyy�tinin mühüm t�rkib hiss�si olan bu �n�n� daha çox ��h�r �halisinin m�i��ti üçün s�ciyy�vi olmu�dur.

Az�rbaycanl�lar�n �n�n�vi yem�k öyn�sind� t�r�v�z, gil�meyv� (üzüm, moruq, çiy�l�k, qara�at), l�p�li meyv�l�rin (qoz, f�nd���n) rolu böyük olmu�dur. Bu m�hsullar h�m t�z� halda, h�m d� qurudularaq duru v� quru xör�kl�rin haz�rlanmas�nda qat���q kimi istifad� olunmu�du.

Meyv�l�ri uzun müdd�t saxlama��n müxt�lif texnoloji üsul v� vasit�l�ri z�man�miz�d�k g�lib çatm��d�r.

Az�rbaycan�n müxt�lif etnoqrafik bölg�l�rind� yerli floran�n s�ciyy�sind�n, ba�ç�l���n t�mayülünd�n, onun inki�af s�viyy�sind�n, habel� �halinin m�tb�x �n�n�l�rind�n as�l� olaraq, meyv� t�darükü v� onun saxlanmas� t�crüb�sin�n bir s�ra s�m�r�li üsul v� vasit�l�ri yaranm��d�r.

Meyv� t�darükünün �n q�dim v� b�sit üsulu s�rm� yolu il� onlar�n gün�� �üalar� alt�nda qurudulmas�ndan ibar�t olmu�dur. Bu üsul il� �n çox alma, armud qax�, yaxud alça, gaval�, iyd�, innab qurusu, axta zo�al v� s. t�darük olunurdu.

Qax �ld� etm�nin �n optimal üsulu Quba bölg�sind� «ginn�» ad� il� b�lli olan qablara y���lm�� meyv�ni t�ndir h�nirtisind� qurutmaqdan ibar�tdir. T�ndir vasit�sil� qax istehsal� ba�ç�l���n geni� yay�ld��� bölg�l�rin ham�s�nda, xüsusil� d� Ordubad v� Quba-Xaçmaz bölg�sind� geni� yay�lm��d�r. H�tta burada qax haz�rlamaq üçün böyük ölçülü xüsusi «meyv� t�ndiri» düz�ldilirdi. T�ndir vasit�sil� qax t�darükün� diqq�t xüsusil� XIX �srin ikinci yar�s�ndan etibar�n meyv�çiliyin �mt�� s�ciyy�si k�sb etm�si il� �laq�dar olaraq xeyli d�r�c�d� artm��d�r. Bu i�d� Zaqafqaziya d�mir yolunun ç�kilm�si (1883-cü il), xüsusil� d� Bak�-Mahaçqala x�ttinin i�� sal�nmas� il� �laq�dar Rusiya bazar�na r�van yol aç�lmas� müst�sna �h�miyy�t k�sb etmi�dir.

Keçmi�d� Ab�eron bölg�sind� �ncird�n pisk�nd� haz�rlay�b ç�r�z m�qs�dil� q�� üçün t�darük etm�k d�b hal�n� alm��d�. �ncir qurusu t�kc� ç�r�z v� ya m�z� deyil, h�m d� müalic� �h�miyy�tli

Page 168: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

174

qida m�hsulu say�l�rd�. �mkans�z ail�l�r, h�tta, �ncir qurusu il� q�nd �v�zin� çay içm�k üçün iç�rmi�l�r.

Tur� meyv�l�r çox vaxt axtalama üsulu il�, b�z�n is� bi�irilib lava�a hal�na sal�nma yolu il� t�darük edilirdi. Bundan �lav�, ��h�r m�tb�xind� tur� meyv�l�rd�n bi�irm� yolu il� m�t hal�nda tur�u (alça tur�usu, b�hli, yaxud zo�al tur�usu) haz�rlan�rd�.

Bütün bunlarla yana��, bi�irm� üsulu il� meyv�l�rd�n müxt�lif növ mür�bb�, do�ab (b�km�z), riçal, urub, nar��rab, narda�a v� s. kimi qida m�hsullar� haz�rlan�b t�darük edilir.

Az�rbaycan�n �n�n�vi d�n�v�r yem�kl�ri aras�nda düyü xör�kl�ri mühüm yer tuturdu. Düyü h�m d�n�v�r, h�m yarma, h�m d� un hal�nda müxt�lif növ xör�k v� q�nnad� m�mulat�n�n bi�irilm�sin� s�rf olunurdu. Düyüd�n �n çox plov bi�irilirdi. Az�rbaycan plovlar� bütün Qafqazda m��hur idi. Az�rbaycanda h�l� erk�n orta �srl�rd� t���kkül tapan ç�ltikçilik t�s�rrüfat� sonralar da u�urla davam etmi�dir.

XIX �srin �vv�ll�rind� ç�ltikçilik Tal��, ��ki, �irvan, Quba, Car-Balak�n �yal�tl�rind� daha çox inki�af etmi�di. XIX �srin sonunda Bak� quberniyas�nda ç�ltikçiliyin �n iri m�rk�zl�rind�n biri L�nk�ran q�zas� say�l�rd�. Az�rbaycanda ç�ltiyin 50-d�n çox növünün mövcud oldu�u mü�yy�nl��dirilmi�dir. Bunlar�n aras�nda �nb�rbu, akül�, rasimi, s�dri, çampo, a�q�lç�q, qaraq�lç�q kimi m�hsuldarl��� seçil�n yüks�k keyfiyy�tli ç�ltik növl�ri daha geni� yay�lm��d�.8

Ab�eron �halisi üçün s�ciyy�vi ç�ltik (düyü) növü akul� v� s�dri (xan düyüsü) idi. Onlardan sonra �nb�rbu, mövlayi, çilayi, yaxud Quba düyüsü g�lirdi. Ab�eron �halisi aras�nda �n çox sevil�n düyü növü akül� idi. Toyuqplov, paxlaplov, südlü plov, döym� dö��m�, parça dö��m�, quzu plov m�hz bu düyü növünd�n bi�irilirdi.

«S�dri» adlanan düyü növünd�n qovurma çilov, m�rci çilov, lobya çilov v� s. plovlar haz�rlan�rd�. Bir qayda olaraq yan�nda «xuru�»u olan plovlar� s�dri düyüsünd�n bi�irirdil�r. Bunlardan �lav� düyü, h�mçinin, d��d�my�, �v�likçilov, �orba, dov�a, dolma, küft� kimi xör�kl�r� d� «qat» edilib i�l�nilir.9

D�n�v�r xör�kl�rin bi�irilm�sind� düyü il� yana��, m�d�ni bitkil�r: lobya (a� lobya, ma�, paxla), l�rg�, noxud, m�rci, qar��dal� da mühüm yer tutmu�dur. D�nli bitkil�rin bu qrupu çox vaxt ba�qa xör�kl�r� «qat���q» m�qs�di il�, b�z�n d� s�rb�st halda bi�irilib süfr�y� verilirdi. Bu tip xör�kl�r aras�nda h�dik xüsusi yer tuturdu.

Ad�t�n, h�diyi 7 növ d�nli bitkid�n: bu�da, noxud, qar��dal�, l�rg�, m�rci, x�rda v� iri lobyan�n qat�����ndan bi�irirdil�r. Bu yem�k növü h�m d� m�rasim s�ciyy�si da��y�rd�. Onu �n çox m�h�rr�m ay�nda v� körp� u�aqlar ilk d�f� di� ç�xaran zaman haz�rlayard�lar. Di� ç�xarma münasib�til� bi�iril�n «di� h�diyi» qon�ulara, qohumlara paylan�rd�. �nsan orqanizminin zülal madd�l�r� olan t�labat�n�n xeyli hiss�si m�hz paxlal� bitkil�r hesab�na öd�nilirdi.

Az�rbaycan m�tb�xind� paxlal� v� qab�ql� bitkil�r (noxud, lobya) h�m duru (�orba), h�m d� quru xör�kl�rin haz�rlanmas�na s�rf olunurdu. Ad� ç�kil�n qida m�hsullar� h�m günd�lik, h�m d� bayram yem�kl�rind� istifad� olunurdu.

�nsan orqanizmi üçün çox �h�miyy�tli olan meyv�, t�r�v�z (göy-göy�rti) v� bostan bitkil�rinin b�zi qismi ni�asta, b�zisi zülal, dig�rl�ri is� – ��k�r (qlükoza) m�nb�yidir. Bitki yem�kl�rinin t�rkibind� olan tur�ular, yem�kl�r� tam verm�kd�n �lav�, h�m d� h�zmetm�y� köm�k edir. So�an v� sar�msa��n t�rkibind� olan müalic�vi �h�miyy�tli mineral madd�l�r orqanizm� dü��n x�st�liktör�dici mikrob v� viruslar�n m�hv olunmas�na köm�k edir.

Bütün bunlardan �lav�, t�r�v�z qrupundan olan bitki m�hsullar�ndak� b�zi tur�u xass�li madd�l�r m�d�y� dü��n qidan� h�zm etm�y� xeyli d�r�c�d� köm�k edir.

Qoz, f�nd�q, püst�, badam, �abal�d, f�st�q v� s. kimi l�p�li meyv�l�rin t�rkibind� orqanizm üçün faydal� olan mü�yy�n ya�lar vard�r. Ona gör� d� l�p�li meyv� ç�r�z kimi istifad� olunmaqdan �lav�, h�m d� onlar� döyüb q�nnad� m�mulat�na «qat» edilirdi.

M�lum oldu�u kimi, bir s�ra qida m�hsullar�n�, o cüml�d�n çör�k, düyü, �t, bal�q, pendir, yumurta v� s.-ni yedikd� insan orqanizmind� z�r�rli tur�ular �m�l� g�lir. Meyv� v� t�r�v�zd� olan mineral duzlar is� bu cür tur�u madd�l�rini z�r�rsizl��dirm�y� köm�k edir. Buna gör� d� az�rbaycanl�lar�n yem�k öyn�sind� bu m�hsullar özün�m�xsus ön�mli yer tutur. Bundan �lav�, meyv�, t�r�v�z, habel� dig�r yem�li yaban� bitki növl�ri insan orqanizmi üçün z�ruri olan bir s�ra d�y�rli vitaminl�r� malikdir. Bu vitaminl�rin çat��mamas� insan orqanizmind� f�sadlar �m�l�

Page 169: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

175

g�tirir, yaxud onu z�ifl�dib x�st�l�nm�y� qar�� müqavim�tini azald�r. Müasir tibb elmi göst�rir ki, vitamin çat��mazl��� insanda madd�l�r mübadil�sinin pozulmas�na, onun h�yat f�aliyy�tinin a�a�� dü�m�sin�, tez hals�zla�mas�na, ümumi z�ifliy�, ayr�-ayr� x�st�likl�r� meylin artmas�na s�b�b olur.10

Etnoqrafik materiallar göst�rir ki, �vv�ll�r oldu�u kimi, t�dqiq olunan dövrd� d� Az�rbaycan �halisinin yem�k öyn�sind� insan orqanizmi üçün mühüm �h�miyy�t k�sb ed�n m�d�ni v� yaban� meyv� növl�ri ön�mli yer tutmu�dur.

Meyv�l�rin bir qismind�n, �n çox is� üzümd�n q�cq�rtma üsulu il� abqora v� sirk� düz�ldilm�si �n�n�vi olaraq bu gün d� davam etdirilm�kd�dir. Az�rbaycanda �slam dini yay�lana q�d�r üzümd�n h�m d� ��rab (çax�r) haz�rlanm��d�. Bununla yana��, gil�meyv�l�rd�n b�km�z (do�ab) v� mür�bb� haz�rlanmas� �n�n�si uzun müdd�t davam etdirilmi�dir.

Bostan-t�r�v�z bitkil�ri mövsümi s�ciyy�li qida m�hsullar� olmaqla, �sas�n, t�z� halda yem�k süfr�sin� verilirdi. Onlar�n bir qismi h�m d� tutma (sirk�y�qoyma), �oraba, yaxud qurutma üsullar� il� q�� mövsümü üçün t�darük olunurdu. Bu �n�n�l�r indi d� davam etm�kd�dir.

Bostan-t�r�v�z bitkil�rinin (so�an, sar�msaq, balqabaq, nan�, reyhan v� s.) qurutma üsulu il� t�darükü daha geni� yay�lm��d�. Bu m�hsullar�n bir qismi s�rm�, bir qismi is� asma yolu il� qurudulurdu. Tal�� bölg�sind� bu m�qs�dl� «ciy�b�nd» adlanan xüsusi asma vasit�si düz�ldilirdi. Eyvan, l�m� v� t�ndirxanalarda ciy�b�nd asmalarda il boyu balqabaq (kudu), pay�z aylar�nda is� qarp�z, yemi� saxlan�lard�.

T�r�v�z bitkil�rinin bir qismind�n bi�irm� yolu il� s�bz�vat yem�kl�ri (kükü, s�xma, s�bzi-qovurma v� s.) haz�rlanmas� �n�n� hal�nda indi d� davam etm�kd�dir.

H�r f�slin özünün meyv�, gil�meyv� v� göy�rtisi oldu�undan onlar �sas�n, t�z� halda yem�kl�r� qat�l�r, yaxud q�� f�sli üçün t�darük edilib saxlan�l�rd�.

Meyv� v� gil�meyv�d�n, ad�t�n, mür�bb�, riçal, m�t, do�ab, lava�ana bi�irilir, alana, sucuq v� püsk�nd� düz�ldilirdi. Gaval�, heyva, albal�, gilas, göy�m, zo�al, �ncir, çiy�l�k, qays�, �aftal�, moruqdan bi�iril�n mür�bb�l�r �srl�r boyu çay süfr�sinin b�z�yi olmu�dur. B�zi meyv�l�rd�n, xüsus�n ki�mi�i üzümünd�n aç�q havada qurutma yolu il� ç�r�z m�qs�di il� ki�mi� qurusu haz�rlan�rd�.

Az�rbaycan m�tb�xind� ç�r�zin müxt�lif növü (ki�mi�, gaval�, xurma, albuxara, qays�, alça qurusu, lava�ana, axta zo�al v� s.) i�l�nmi�dir. Heyva, zo�al, nar bir s�ra milli xör�kl�rin haz�rlanmas�nda geni� istifad� olunurdu. Bel� ki, bozba� v� k�l�m dolmas�na heyva, müs�mmaya zo�al, küft�y� alça qurusu, fisincana nar v� ya nar qovurmas� «qat» etm�kl�, xör�k l�ziz hala sal�n�rd�.

Az�rbaycanl�lar�n �n�n�vi qida rasionunda m�d�ni bitkil�rl� yana��, yaban� bitkil�r, meyv� v� gil�meyv�l�r d� mühüm yer tutmu�dur. L�nk�ran v� Zaqatala bölg�sind� �zgil, xurma, nar, f�nd�q, Quba-Xaçmaz bölg�sind� alça, yemi�an, alma, armud, G�nc�-Qazax bölg�sind� is� zo�al, armud me��l�ri indi d� mövcuddur. �hali bu meyv�l�rd�n keçmi�d� oldu�u kimi, indi d� m�tb�xind� gen-bol istifad� edir.

�tburnu, heyva, alça, �zgil, göy�m, zo�al, �rik, albal�, nar h�m d� müalic�vi �h�miyy�t k�sb etdiyind�n ��h�r v� k�nd �halisi onlar�n t�darükün� xüsusi diqq�t yetirmi�dir.

Az�rbaycanda ba�ç�l�q v� bostanç�l�q h�l� q�dim zamanlardan inki�af etmi�, XIX �srd� is� daha geni� yay�lmaqla t�s�rrüfat formas�na çevrilmi�dir. Çox vaxt �mt�� s�ciyy�si k�sb ed�n bu t�s�rrüfat sah�l�ri �halini meyv�, t�r�v�z m�hsullar� il� t�min etmi�dir. Az�rbaycan m�tb�xind� t�r�v�z (xiyar, bad�mcan, bib�r, so�an, sar�msaq) v� kökü meyv�li bitkil�r� (yerkökü, çu�undur, q�rm�z� v� a� turp) üstünlük verilmi�dir. Bununla yana��, ke�ni�, �üyüd, v�z�ri, �omu, reyhan, tur��ng, nan�, k�v�r, t�rxun, k�r�viz, c�f�ri v� s. kimi göy�rti növl�ri az�rbaycanl�lar�n milli m�tb�xind� xüsusi yer tutmu�du.

Etnoqrafik çöl materiallar�ndan ayd�n oldu�u kimi Az�rbaycan m�tb�xind� i�l�n�n göy�rtil�r üç qism� bölünür. Onlar�n bir qismi (ke�ni�, �üyüd, k�v�r, so�an, tur��ng, �omu, c�f�ri) h�m s�rb�st halda süfr�y� qoyulur, h�m d� isti xör�kl�r� «qat» edilirdi. �kinci qrupp yem�li yaban� göy�rtil�r (ya�l�t�r�, da� �v�liyi, da� nan�si, cincilim, qulançar, �l�y�z, p�rp�r�ng (qutab otu), c��-c��a, pi�ik d�rna��, �m�k öm�çi, çobanyast���, p�rp�töyün, qazaya��, unnuca, yolotu v� s. müst�qil xör�k (yem�k) bi�irm�k üçün istifad� olunurdu. Bu qrup göy�rtil�r ya s�xma edilib ya�-so�anla bi�irilir,

Page 170: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

176

ya da onlardan qutab (afar) haz�rlan�rd�. Üçüncü qisim t�r�v�zl�r (q�rm�z� v� a� turp, t�rxun, göy so�an, sozu, k�v�r, reyhan v� s.) xör�k yan�nda süfr�y� verilirdi.

Yaz-yay mövsümünd� t�r�v�zd�n göb�l�k ç���rtmas�, bad�mcan q�zartmas� bi�irilib süfr�y� verilirdi. Göy�rtil�rd�n kükü, göy qutab� (k�t�) bi�irilir, balqabaqdan müxt�lif növ xör�kl�r - q�ly� qutab�, balqabaq soyutmas�, balqabaq q�zartmas� v� s. haz�rlan�rd�.

Az�rbaycan m�tb�xind� meyv� v� t�r�v�z m�hsullar�n�n bir qismi (xiyar, pomidor, bib�r, k�l�m, sar�msaq, bad�mcan, zirinc, x�rda so�an, �zgil, göy�m v� s.) duza v� sirk�y� qoyma yolu il� «tutma» v� ya «�oraba» düz�ldilib q�� mövsümü üçün t�darük edilirdi. Bunlardan �lav�, t�r�v�z m�hsullar�ndan «h�ft�-bec�r» düz�ldilirdi. �zilmi� sar�msa�� qat�q v� ya sirk�y� qar��d�r�b bir çox ya�l� xör�kl�rin yan�nda süfr�y� verilirdi. K�hrik azmaya qar�� t�sirli vasit� olan v� ya�l� xör�kl�rin h�zm olunmas�n� asanla�d�ran sar�msa��n insan orqanizmi üçün h�m d� müalic�vi �h�miyy�ti oldu�unu müdrik qocalar yax�� bilirdil�r.

Az�rbaycanl�lar�n ziyaf�t süfr�l�rind� möhk�m yer tutan q�nnad� v� �irniyyat m�mulat�na «�dva» adlanan müxt�lif növ �dviyyat (qara istiot, sar�kök, z�f�ran, darç�n, cir�, razyana, xa�-xa�, ke�ni� tumu, hil, qoz l�p�si, mix�k, nan� qurusu v� s.) qat�l�rd�. �dva q�nnad� m�mulat�na dad-tam g�tirirdi. Bütün bünlar Az�rbaycan xalq�n�n m�tb�x m�d�niyy�tinin �n yüks�k m�ziyy�tl�rind�n olub, h�m d� onun q�dim v� z�ngin ��rq m�tb�xi il� üzvi �laq�sind�n soraq verirdi. T�sadüfi deyil ki, keçmi�d� bu �dvalar�n bir qismi karvan ticar�ti vasit�si il� ��rq ölk�l�rind�n g�tirilirdi.

Etnoqrafik bax�mdan mühüm m�na k�sb ed�n vacib bir c�h�t d� bundan ibar�tdir ki, �dval� bi�mi�l�r daha çox ��h�r m�d�niyy�ti il�, xüsusil� d� onun elitar qisminin m�tb�xi il� üzvi sur�td� ba�l� olmu�dur.

Heyvan m�n��li yem�kl�r Az�rbaycan�n z�ngin faunas� v� q�dim tarix� malik olan maldarl�q t�s�rrüfat� �halinin yem�k

rasionunda �t v� süd m�hsullar�na üstünlük verilm�sini ��rtl�ndirmi�dir. Ov heyvanlar�, ov qu�lar�, d�niz, çay v� göll�rin tük�nm�z bal�q s�rv�tl�ri q�dim zamanlardan �halinin �tli yem�kl�r� olan t�l�bat�n� öd�m�k üçün bol qida ehtiyat� yaratm��d�r.

Az�rbaycan ovlaqlar� q�dim zamanlardan tük�nm�z qida m�nb�yi olmu�, onun �halisini «ov �ti» il� t�min etmi�dir. H�tta vaxtil� �ahlar, hökmdarlar Az�rbaycan ovlaqlar�na �yl�nc� m�qs�di il� ceyran-cüyür ovuna g�l�rmi�l�r.

Az�rbaycanda kollektiv («sür�k») v� f�rdi ovetm�nin bir s�ra s�m�r�li üsullar� z�man�miz�d�k g�lib çatm��d�r. Heyvan v� qu� ovunun q�dim üsullar� olan sur�k, böyr�k, la��m, quyu, çap�rtma, c�l�, tor, ni�analma, �l qu�u (t�rlan ovu) v� s. XIX �sr� q�d�r özünün �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�dir.

Bununla bel�, heyvanlar�n �hlil��dirilm�sind�n sonra qida ehtiyat�nda ov �tinin nisb�ti xeyli d�yi�mi�dir.

Heyvanlar�n �hlil��dirilm�si v� onun s�rf�li t�s�rrüfat m���uliyy�tin� çevrilm�si Neolit dövründ�n ba�layaraq, Az�rbaycan�n q�dim sakinl�rinin qida ehtiyat�nda ciddi t�b�ddülata s�b�b olmu�dur. Ev heyvanlar�n�n artmas�, xüsusil� qoyunçuluq t�s�rrüfat�n�n sonrak� inki�af� qida ehtiyat�n� etibarl� etm�kl� yana��, h�m d� yem�k rasionunun t�rkibini yeni qida növl�ri – süd v� süd m�hsullar� il� z�nginl��dirmi�dir. Görünür, Neolit v� Eneolit abid�l�- rind�n a�kar olunmu� saxs� m�mulat�n�n bir qismi m�hz süd m�hsullar�n�n emal� v� saxlanmas� il� üzvi sur�td� ba�l� olmu�dur. H�tta sonralar süddan biçimli, a�z� süzg�cli v� lül�li qablardan ibar�t xüsusi növ saxs� m�mulat� m�hz bu m�qs�dl� yaranm��d�r. Eneolit abid�l�rind�n tap�lm�� nehr�l�r, tunc dövrünün godu� v� xeyr�l�ri d�, h�mçinin, a�art� m�hsullar�n�n emal� il� �laq�dar meydana g�lmi�dir.

Maldarl�q t�s�rrüfat�n�n geni�l�nm�si v� ya� hasilat�n�n artmas� il� �laq�dar olaraq, saxs�, d�ri (tuluq, çalxar) v� a�ac (arx�d) nehr�l�r yaranm��d�r. Nehr�l�rin bu tipoloji növl�ri �halinin oturaq v� köç�b� m�i��t t�rzi il� ba�l� olub XIX �sr� q�d�r g�lib çatm��d�r. Oturaqla�ma prosesinin gücl�nm�si v� elat m�i��tinin m�hdudla��b aradan ç�xmas� n�tic�sind� tuluq nehr� («çalxar») vasit�si il� ya� hasiletm� üsulu özünün �m�li �h�miyy�tini itirmi�dir.

Süd m�hsullar� v� südlü yem�kl�r. Günd�lik yem�k süfr�sind� ba�l�ca yer tutan süd v� a�art� m�hsullar� h�m s�rb�st halda yavanl�q növü kimi i�l�nmi�, h�m d� ba�qa xör�kl�rin yan�nda süfr�y� qoyulmu�dur. Bundan �lav� o, bir s�ra südlü xör�kl�rin z�ruri t�rkib hiss�sin� çevrilmi�dir.

Page 171: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

177

T�bii qida m�hsulu olmaq etibaril� ev heyvanlar�n�n (in�k, cam��, qoyun, keçi) südü11 k�miyy�t v� keyfiyy�t etibaril� bir-birind�n f�rql�nmi�dir.

Keçi südünün yararl�q d�r�c�si a�a�� oldu�undan ondan �n çox p�hriz v� müalic� m�qs�di il� istifad� olunmu�dur. Xüsusil�, ana südünd�n kasad qalan süd�m�r körp�l�r� bir qayda olaraq, keçi südü �mizdirirdil�r. Qidal�l�q �msal�na gör�, keçi südü in�k südün� yax�n olsa da, bioloji t�rkibi vitaminl�rl� z�ngin oldu�undan ondan xeyli üstun tutulurdu.12 Cam�� südü, bundan f�rqli olaraq, daha ya�l� v� dadl� oldu�undan çox vaxt süfr�d� yeyilm�k üçün istifad� edilirdi. Qat�q, xüsusi masqura qat��� çox vaxt cam�� südünd�n çal�n�rd�. Cam�� südünd� ya�l�l�q v� zülal�n t�rkibi in�k südünd�n iki d�f� çox oldu�u mü�yy�n edilmi�dir.13

�stifad� m�qs�dl�rind�n as�l� olaraq in�k, cam�� v� qoyun südü bir-birind�n f�rql�ndirilirdi. �n�k südü, �sas�n, ya� hasil etm�k, habel� bir s�ra südlü xör�k v� ya�l� çör�kl�r bi�irm�k m�qs�di il�, qoyun südü is� pendir tutmaqdan ötrü s�rf olunurdu. Bununla bel�, v�ziyy�td�n as�l� olaraq, ev heyvanlar�n�n südü bir-birini �v�zl�y� bilir, h�tta qat��d�r�laraq istifad� olunurdu.

T�z� do�mu� qaramal�n «a��z» (k�l�k�, k�t�m�z) adlanan ilk südünd�n spesifik yem�k növü – a��z (�an-�an), bulama («k�l�k�»), �an-�an, qoyux, qoysara v� s. bi�irilirdi. «A��z» xalis halda, bulama is� ona süd qatma yolu il� bi�irilirdi. Heyvan�n yelinind� uzun müdd�t y���nt� hal�nda qalm�� «a��z» südü h�dsiz d�r�c�d� ya�l� v� q�liz olmas� il� seçilir.

�srl�rd�n b�ri davam ed�n el ad�tin� müvafiq olaraq, ail�d� b�r�k�ti mühafiz� etm�k niyy�ti il� «a��z südü»nü qon�uya verm�z, ba�qas�na satmazd�lar. B�r�k�ti evd� saxlamaq niyy�ti il� onu h�r k�s öz ail�sin� s�rf ed�rdi.

Heyvan�n a��z südünd�n sonrak� sa��m öyn�l�ri dig�r m�qs�dl�r üçün s�rf olunurdu. Ondan xör�k bi�irm�k, a�art� m�hsullar� emal edilirdi.

Südd�n bi�iril�n isti xör�kl�rin bir s�ra tipoloji növl�ri �ullu, südlü a�, südlü umac, südlü �ri�t�, düyü s�y��� (yayma), yarma s�y���, q�nd� v� s. z�man�miz�d�k g�lib çatm��d�r.

Bir qayda olaraq, südlü xör�kl�ri �n çox soyuq mövsüml�rd� bi�irir v� �sas�n, günd�lik yem�k süfr�sin� verirdil�r. Düyü s�y��� (x�r-x�r yayma), yarma s�y���, südlü plov («da�ma») s�h�r süfr�sinin çox xo�lan�lan l�ziz xör�kl�ri say�l�r.

Süd m�hsullar�n�n emal� v� saxlanmas� mü�yy�n �m�li v�rdi�l�r t�l�b edirdi. Südü çiy halda uzun müdd�t saxlamaq mümkün olmad���ndan ondan müxt�lif növ a�art� m�hsullar� (qat�q, qaymaq, çiy�, xama, ya�, pendir, �or, nor, lor, ayran, k�smik, süzm�, qurut v� s.) haz�rlan�rd�. Südd�n �n çox qat�q çal�n�rd�. Görünür, qat�q ilk vaxtlar südün t�bii q�cq�rmas� say�sind� üyü�üb �m�l� g�lmi�, sonralar is� ona maya (çalas�) qatma yolu il� �ld� olunmu�dur. Çalas� vasit�sil� qat�q üyü�dürm� üsulu özünün �m�li �h�miyy�tini h�l� d� itirm�mi�dir.

K�nd �halisinin yem�k süfr�sind� üstünlük t��kil ed�n qat�q ba�l�ca yavanl�q növü v� s�rinl��dirici içki (do�ramac, ovdux, atlama, kör�m�z) olmaqdan �lav�, h�m d� xör�k bi�irm�k (dov�a, a�so�laq, qat�qa��), süzm� v� qurut hasil etm�k, habel� ya� çalxamaq m�qs�dil� istifad� olunurdu. Qat�q süzm�sin� göy�rti qatmaqla ondan, h�mçinin, süzm� �oru düz�ldilirdi.

Az�rbaycan�n q�rb bölg�sind� qat�q süzm�sind�n, h�mçinin, qurut haz�rlamaq v� bu yolla onu uzun müdd�t, b�z�n 1-2 il saxlamaq d�b hal�n� alm��d�. Süd m�hsullar�n� uzun müdd�t saxlama��n �n s�m�r�li üsullar�ndan biri olan quruta «yo�urd» ad� il� h�l� D�d� Qorqud boylar�nda rast g�linir. Az�rbaycan�n q�rb bölg�sind�, xüsusil� ��xl� camaat� aras�nda qat�q süzm�sin� indi d� «yo�urd» deyilir.

Südd�n �m�li sur�td� istifad�nin �n s�m�r�li yollar�ndan biri ondan ya� hasil etm�k olmu�dur. Ya� h�m qat�qdan, h�m d� çiy (çiy�, xama) v� ya bi�mi� süd üzünd�n (qaymaqdan) hasil olunurdu. Az�rbaycan�n ayr�-ayr� bölg�l�rind� bu üsullar�n bu v� ya dig�ri üstünlük t��kil etmi�dir.

Ya� çalxama vasit�l�ri (saxs� nehr�, arx�d, çalxar) bax�m�ndan Az�rbaycan�n etnoqrafik bölg�l�ri aras�nda f�rq n�z�r� çarp�rd�.

«K�r�», yaxud «�it ya�» adlanan t�z� nehr� ya�� h�m yavanl�q kimi i�l�n�r�k, süfr�d� pendir v� ya bal�n yan�nda qoyulur, h�m d� ondan müxt�lif növ xör�kl�r bi�irilirdi. Lakin xör�k bi�irm�k m�qs�dil� çox vaxt ya�� duzlay�r, yaxud �ridib saxlay�rd�lar. Duzlanm�� k�r�ya�� çox vaxt t�mizl�nib emal olunmu� qoç v� ya dana qarn�nda saxlan�l�rd�. «Qar�n ya��», �sas�n, yaylaq mövsümünd� t�darük olunar v� q��da istifad� edil�rdi. Ad�t�n, qar�n ya��n� g�miricil�rd�n qorumaq üçün «yaxdan» («ya�dan») adlanan a�ac sand�qda saxlan�l�rd�.

Page 172: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

178

Ya�� uzun müdd�t qoruyub saxlama��n �n s�m�r�li üsulu onu �ridib küp�, b�rni v� qalqalara y��maqdan ibar�t idi. K�r� ya�dan f�rqli olaraq, �rinmi� ya� yavanl�q m�qs�dil� süfr�y� verilmir, ondan bilavasit� xör�k v� ya çör�k bi�irm�k üçün istifad� olunurdu. H�min �n�n�l�r bu gün d� davam etm�kd�dir.

Ya� hasil edilib nehr�d�n ç�xar�landan sonra onun içind� qalan ayran müxt�lif m�qs�dl�rl� istifad� olunurdu. T�z� ayran ilk növb�d� s�rinl�dici v� i�tahaçan içki növü kimi içilirdi. Ondan dov�a, ayrana�� v� s. xör�kl�r bi�irilirdi. Bütün bunlardan �lav�, ayran torbaya tökülüb ac� suyu (z�rdab) ç�xar�l�r v� süzm� hal�na sal�n�rd�.

Süzm�d�n qurut düz�ldib onu uzun müdd�t istifad�y� yararl� halda saxlay�rd�lar. X�ng�l bi�irm�k üçün qurut ba�l�ca komponent olmu�dur. Bu m�qs�dl� onu suda �ll� ovu�durmaqla �zib s�y�q hala salandan sonra m�cm�yi, sini v� ya bo�qablara ç�kilmi� x�ng�lin üz�rin� �lav� edirdil�r. Az�rbaycan�n q�rb bölg�sind� qurutlu x�ng�l �n çox xo�lanan x�mir xör�kl�rind�n olmu�dur.

Qurut �zm�sind�n b�z�n müalic� �h�miyy�tli p�hriz yem�yi kimi, «a�so�laq» v� «qurutlu �ri�t�» istisi bi�ir�nl�r d� olurdu.

Ayrandan, habel� ocaq üstünd� çürütm� üsulu il� �or haz�rlan�rd�. �or kas�b süfr�sinin dir�yi, onun ba�l�ca yavanl�q növü say�l�rd�. Duzlanm�� �oru motal v� ya saxs� qablara doldurub saxlay�rd�lar. «�or motal�» Az�rbaycan�n aran rayonlar�nda yavanl�q növü kimi azuq� ehtiyat�nda mühüm yer tuturdu.

Bunlardan �lav�, ayrandan k�smik �ld� edib ondan k�t� (qutab) bi�irir, yaxud onu k�t� göy�rtisinin için� qat�rd�lar.

T�z� sa��lm�� südd�n, �n çox is� qoyun südünd�n pendir tutulurdu. Az�rbaycanda tarix�n üzlü v� üzsüz olmaqla pendirin iki növü haz�rlanm��d�r. Bunlar�n h�r ikisi eyni üsulla: ilinmi� süd� maya qatma yolu il� hasil olunurdu. Bunun hasil etm�k üçün mayalanm�� süd d�l�m� hal�na dü��nd�n sonra onu torbalara tökür v� burub suyunu süzm�kl� bir müdd�t b�rkim�y� qoyurdular. Pendir özünü tutub b�rkiy�nd�n sonra onu duzlay�b c�l�� v� ya küp�l�r� y���rd�lar.

Pendiri uzun müdd�t yax�� saxlama��n �n s�m�r�li üsullar�ndan biri onu motala basmaq idi. Pendiri duzlu suda saxlama üsulu keçmi�d� Az�rbaycanda az yay�lm��d�. Az�rbaycan�n etnoqrafik bölg�l�rind� tarix�n t���kkül tapm�� pendir tutma �n�n�l�rind�n as�l� olaraq, motal pendirinin iki tipoloji növü - pendir motal� v� �or motal� geni� yay�lm��d�. Quru motal, �sas�n, üzlü qoyun pendirind�n tutulurdu. �n yüks�k pendir növü is� «axtarma» südd�n hasil edilirdi. Qoyun sa��m� mövsümünün sonunda tutulmu� v� h�dsiz d�r�c�d� ya�l� olan bu pendir növü «axtarma motal» adlan�rd�. «Axtarma» pendiri, ad�t�n, s�rk�r çoban öz ail�si üçün tutar, yaxud el-oban�n �n hörm�tli a�saqqallar�na h�diyy� ed�rdi. Elat camaat� aras�nda bu �n�n� uzun müdd�t davam etmi�dir.

Üzlü südün d�l�m�sini torbaya töküb süz�nd�n sonra d�l�m� suyunu qaynatma üsulu il� «çürüdüb» nor hasil edir v� k�r� ya�la qar��d�r�b yavanl�q m�qs�dil� süfr�y� qoyurdular. B�z�n d�l�m�ni qazana töküb qaynatmaqla «k�smik» düz�ldirdil�r. K�smik südd�n d� haz�rlan�rd�. Bunun üçün t�z� süd� azca qat�q töküb qaynatmaqla onu «çürüdüb» k�smik hal�na sal�rd�lar.

�tli yem�kl�r. Heyvan m�n��li yem�kl�rin dig�r qrupunu yüks�k kaloriy� malik �t v� �tli yem�kl�r t��kil etmi�dir. Az�rbaycan �halisinin �t ehtiyat� �vv�ll�r, m�nims�m� t�s�rrüfat� dövründ� ovçuluq v� bal�qç�l�q m���uliyy�ti hesab�na öd�nilmi�dir. �stehsal t�s�rrüfat�na keçil�nd�n sonra bu ehtiyaclar ev heyvanlar�, �sas�n, qoyun, keçi, in�k, cam��, habel� ev qu�lar� saxlamaq hesab�na t�min olunmu�dur. Ab�eron bölg�sind� bunlardan �lav�, d�v� �ti d� yeyilmi�di. Bununla bel�, ov �ti v� bal�q uzun müdd�t �halinin yem�k rasionundan tamam ç�xmam��d�r. Ceyran, cüyür, da� k�li (tur, ar�al�) il� yana��, qu� ovu (turac, tora�ay, qa�qaldaq, bildirçin, qarabatdaq, q�rqovul, kol toyu�u, çöl qaz�, durna, b�zg�k, örd�k v� s.) bir s�ra bölg�l�rd� vaxt� il� �halinin qida rasionunda n�z�r� çarpacaq yer tutmu�dur. El aras�nda çöl heyvanlar�n�n �ti «qaçar», çöl qu�lar�n�n �ti is� «uçar �ti» ad� il� bir-birind�n f�rql�ndirilmi�dir. H�m d� ceyran v� turac �ti tam�na v� l�taf�tin� gör� çox yüks�k qiym�tl�ndirilmi�dir. �n �ziz qona��n süfr�sin� ceyran v� ya turac �tind�n kabab qoymaq el-obada yüks�k ��raf�t say�l�rd�.

Tarix�n Az�rbaycan m�tb�xind� qoyun (davar), h�m d� erk�k �tin� üstünlük verilmi�dir. Fizioloji bax�mdan mal �ti, xüsusil� s���r �ti orqanizm üçün s�rf�lilik bax�m�ndan yüks�k m�ziyy�tl�r� malik olsa da, o, qoyun �tind�n a�a�� tutulmu�dur. Bu bax�mdan cam�� �ti ç�tin h�zm olundu�undan çox nadir hallarda k�silib yeyiliridi. Asan h�zm olunma v� orqanizm üçün faydal�l�q

Page 173: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

179

bax�mdan Az�rbaycan�n bir s�ra da�l�q v� da��t�yi bölg�l�rind� keçi, xüsusil� d�b�r �tin� üstünlük verildiyi mü�ahid� olunur.

�stifad� t�rzin�, ba�qa sözl�, bi�irilm� üsuluna gör� �tli yem�kl�r bütöv c�md�k, do�rama (tik�l�m�) v� qiym�l�m� olmaqla üç qaydada bi�irilib haz�rlanm��d�r.

C�md�k bütöv halda buryan v� f�rlama (h�rl�m�) olmaqla ocaq (t�ndir) h�nirtisind� iki cür bi�irilirdi. �n geni� yay�lan üsul is� do�rama (tik�l�m�) �t olmu�dur.

Mal c�md�yi do�ran�b müxt�lif hiss�l�r� ayr�landan sonra onlar�n h�r birind�n müvafiq xör�k növü haz�rlan�rd�. �lk növb�d� qoyunun «içalat�» c�md�kd�n ayr�l�b ayr�ca do�ran�r, sonra onun quyru�u k�silib götürülürdü. �tli xör�yi taml� etm�k üçün, bir qayda olaraq, ona quyruq tik�si �lav� olunurdu. Heyvan �tind�n istifad�nin üç ba�l�ca üsulu: t�z� k�silmi� �t, qaxac, qovurma z�man�miz�d�k g�lib çatm��d�r.

Az�rbaycan xalq�n�n qida ehtiyat�nda tarix boyu qoyun �tin� üstünlük verilm�si elmi �d�biyyatda da öz �ksini tapm��d�. Ba�qa heyvanlar�n �tin� nisb�t�n qoyun �tind� bir s�ra faydal� madd�l�rin bol olmas� onun daha asan h�zm olunmas�na z�min yaratm��d�r. Ona gör� d� ulu babalar�m�z ömürl�ri boyu, �sas�n, qoyun �ti yem�kl� sa�lam v� uzunömürlü olmu�lar.14

Az�rbaycan�n b�zi bölg�l�rind�, xüsusil� Ab�eron �halisinin yem�k öyn�sind� d�v� �tinin özün� m�xsus yeri olmu�dur. D�v� �ti Qaraba� bölg�sind� keçmi� elat m�tb�xinin d� �n l�ziz yem�yi say�lm��d�r. Ab�eron k�ndl�rind� d�v� �tinin qutab� v� d�v� �tinin kabab� spesifik yem�k növün� çevrilm�kl�, �n�n�vi �tli yem�kl�rin tac� say�lm��d�r.15

Dad v� tam�na gör� d�v� �ti keyfiyy�t etibar� il� qoyun �tin� b�rab�r tutulurdur.16 Heyvan�n c�md�yi do�ranan zaman onun 7 tik�si (dö� f�q�r�sinin ucundak� g�mirc�k, qabaq

qollar�n qurtaraca��ndak� g�mirc�kl�r, boyunun k�silmi� hiss�sind�ki «it yem�z» adlanan f�q�r�, ür�yin h�r iki qulaqc�qlar� v� dalaq) haram say�laraq k�silib at�l�rd�.17 Lakin qan azl���ndan �ziyy�t ç�k�n, s�hh�ti z�ifl�mi� x�st�l�r� p�hriz yem�yi kimi, dala�� ya�da q�zard�b, yaxud köz üz�rind� bi�irib verirdil�r.

Tik� �t bi�irilm� t�rzin� gör�, bilavasit� köz üz�rind� (közl�m�, �i�l�m� kabablar), qarabasd�rma (çoban qovurmas�) v� ocaq (t�ndir) h�nirtisind� (tavada) olmaqla müxt�lif üsullarla bi�irilmi�dir.

Heyvan c�md�yinin müxt�lif hiss�l�ri �n�n� olaraq müvafiq xör�k növl�rinin bi�irilm�sin� s�rf olunurdu.

Keçmi�d� Ab�eron bölg�si �halisinin m�tb�xind� qoyun c�md�yinin müvafiq hiss�l�rind�n a�a��dak� �tli yem�kl�r haz�rlanard�:

Kabab: a) Tik� kabab qab�r�a, can �ti, a� v� qara ciy�r, ür�k, xaya (a� �t) v� qar�ndanköz üz�rind� haz�rlan�rd�; b) Lül� (döym�) kabab qiym� do�ranm�� can �ti v� quyruqdan közd� bi�iril�rdi; v) Tava kabab da bu hiss�l�rd�n, lakin ocaq üz�rind� tavada q�zard�l�rd�. Az�rbaycan�n dig�r bölg�l�rind� bu «taskabab» adlan�rd�;

Qovurma – bud v� qab�r�an�n yum�aq �tind�n tavada bi�irilirdi; Q�zartma – can �tinin ya�l� tik�l�rind�n tavada, ocaq üstünd� haz�rlan�rd�; Piti – c�md�yin dö� v� qab�r�a tik�l�rind�n, habel� maça v� qol �tind�n dopu v� ya küv�cd�

bi�irilirdi; Küft� (bozba�) – can �tinin yum�aq, xüsusil� budun yuxar� hiss�l�rind�n tavada haz�rlan�rd�;

«Küft� q�r-q�r» adlanan spesifik xör�k növü d� bud �tinin yum�aq, ya�l� tik�l�rind�n tavada bi�iril�rdi.

�orba – �sas�n, dö� v� maça �tind�n bi�irilirdi; Qutab – budun ya�l�, yum�aq hiss�sind�n, yaxud qar�n �tind�n haz�rlan�rd�; X�ng�l, plov qaras� (xuru�, a�qara – qab�r�a v� can �tinin x�rda tik�l�rind�n bi�irilirdi; X�mira�� – budun yum�aq tik�l�rind�n bi�irilirdi; Dü�b�r� – qol �tind�n v� c�md�yin miyant�n hiss�l�rind�n haz�rlan�rd�; Dolma – c�md�yin yum�aq v� ya�l� yerl�rind�n qiym� yarpaq bükülür, yaxud bad�mcan,

bib�r v� ya pomidora dolduralaq edilib bi�irilirdi; Parça-dö��m� – �sas�n, quzu �tind�n haz�rlan�rd�; h�m d� quzu c�md�yi bütöv halda t�ndir

h�nirtisind� bi�irilir, yaxud onun bud �tind�n dö��m�lik ç�xar�l�rd�; Seyf�lmülük – quyruq, a� ciy�r, qara ciy�r, ür�kd�n do�ran�b tavada bi�irilirdi;

Page 174: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

180

���andaz – c�md�yin yum�aq hiss�l�rind�n haz�rlanar- d�; Fisincan – qab�r�a tik�l�rind�n v� budun yum�aq hiss�l�rind�n do�ranm�� tik�l�rd�n

bi�irilirdi. �ç qovurmas� c�z-b�z – �irin ba��rsaq, a� v� qara ciy�rd�n bi�irilirdi; Dil – qoyunun dilind�n do�ran�b ya�da qovrulurdu; K�ll�-paça – qoyunun ba�-aya��ndan vam yanan kür�d� bi�irilirdi.18 Bundan �lav�, Mu�anda qoyunun içalatdan «sacüstü», «c�z-b�z», �irin ba��rsaqdan is� köz

üz�rind� «çöz» adlanan �tli xör�kl�r bi�irilirdi. Az�rbaycan�n dig�r bölg�l�rind� tik� �td�n tavadan bozartma, pörtl�m�, q�zartma, soyutma,

bu�lama, k�l�fir, y�xni v� s. olmaqla müxt�lif üsullarla qonaq-qara yola ver� bil�c�k bir s�ra «üz a�ardan» l�ziz �tli xör�k növl�ri bi�irilib süfr�l�r� verilir.

Etnoqrafik materiallar göst�rir ki, keçmi�d� Az�rbaycan�n b�zi bölg�l�rind� mal �tind�n �lav�, «qu� �ti» d� (ov v� ev qu�lar�) t�darük olunub q�� üçün saxlan�l�rd�. Quba bölg�sind� ov qu�lar�, xüsusil� çöl örd�yi kütl�vi ��kild�, tor vasit�sil� ovlanaraq küpl�m� üsulu il� q�� üçün mövsümü t�darük olunurdu.19 ��ki bölg�sind� is� ev qu�lar�n�n, xüsusil� toyuq �tinin asma üsulu il� qaxac edilib saxlanmas� �n�n� hal�n� alm��d�. Pay�z�n sonlar�nda, d�n q�tl��� yaranan vaxtlarda toyuqlar�n bir qismini k�sir, yolub t�mizl�y�nd�n sonra düzlay�r v� ayaqlar�ndan ipl� ba�lay�b çardaq, yaxud eyvandan as�rd�lar. Bu üsulla t�darük olunmu� toyuq �ti «müs�mb�» adlan�rd�.20 Soyuq q�� aylar�nda albuxara, ki�mi� v� qays� qurusu qatmaqla, ondan müs�mma bi�irib ail� üçün �tli xör�k haz�rlay�rd�lar. Müs�mma, h�mçinin, bu qayda il� qoyun �tind�n d� bi�irilir.

Az�rbaycan m�tb�xind� ov qu�lar�n�n (q�rqovul, turac, tora�ay, k�klik, qarabatdaq, çöl qaz�, çöl örd�yi v� s.) �tind�n geni� çe�idd� �tli xör�k (ç���rtma, q�zartma, fisincan, kabab) haz�rlan�rd�.21

Az�rbaycan�n bol su tutarlar�na malik olan bir s�ra bölg�l�rind� su qu�lar� v� bal�q ehtiyat� �halinin �tli yem�kl�r� olan t�l�bat�n�n xeyli hiss�sini öd�yirdi.

Qida rasionunda mühüm yer tutan ba�l�ca qida növl�rind�n biri olmaq etibar� il� �tli yem�kl�rin köm�yi il� insan orqanizmin� g�r�k olan xeyli miqdarda zülal, müxt�lif növ vitaminl�r, bir s�ra duzlar daxil olurdu.

Günd�lik yem�k öyn�sind� �tli yem�kl�rd�n istifad� bax�m�ndan ��h�r v� k�nd m�tb�xi bir-birind�n f�rql�nirdi. K�nd �halisinin bilavasit� heyvandarl�qla m���ul olmas�na baxmayaraq, ��h�r �halisinin günd�lik yem�k süfr�sind� �tli yem�kl�r daha çox i�l�nirdi. Bunun �sas s�b�bl�rind�n biri ��h�rl�rd� sallaqxana v� q�ssabxanalar�n mövcud olmas� il� ba�l� idi. ��h�r sakinl�ri h�r gün, yaxud güna��r� ail�nin bir öyn� yem�yin� kifay�t ed�c�k q�d�r az miqdarda, bir neç� girv�nk� �t almaq imkan�na malik idi. K�nd m�i��tind� bu cür �lveri�li ��rait olmad���ndan f�rdi t�s�rrüfatdan h�r d�f� heyvan k�sm�k iqtisadi c�h�td�n s�rf�li deyildi. Bunun üçün onlar birl��ib ya al��ma etm�k m�cburiyy�tind� qal�r, ya da özl�rinin f�rdi t�s�rrüfatlar�nda mal-qaran�n h�r hans� bir t�sadüf üzünd�n t�l�f olmas�n� gözl�m�li olurdular. Ona gör� d� k�ndli m�tb�xind� mal �tin� olan ehtiyac qu� �ti (toyuq, hindqu�u, qaz, örd�k, ov qu�lar� v� s.) il� öd�nilir, yaxud süd m�hsullar� il� �v�z olunurdu.

�halinin �t m�hsullar�na olan t�l�bat� t�kc� t�z� k�silmi� heyvan �ti il� deyil, h�m d� t�darük olunmu� �t hesab�na öd�nilmi�dir. Z�man�miz�d�k �t t�darükünün bir s�ra s�m�r�li sullar� g�lib çatm��d�r. Az�rbaycan�n bir s�ra bölg�l�rind� pay�z f�slind� ev heyvan� h�l� «�tini töküb» ar�qlamam�� onu k�sib qovurma, qaxac v� ya dolma (doldurma) düz�ltm� yolu il� kifay�t q�d�r �t m�hsulu t�darük etm�k �n�n� hal�n� alm��d�.

Q�� azuq�si kimi �t t�darükünün m�hdud yay�lm�� üsullar�ndan biri d� su qu�lar�n�n ovlan�b küpl�m� üsulu il� saxlanmas� olmu�dur. Bu yolla �n çox örd�k �ti t�darük edilirdi. Bu m�qs�dl� h�r bir ail� «ni��» adlanan su tutarlar�ndan tor vasit�si il� ovlad��� örd�kl�ri yolub t�mizl�y�nd�n sonra duzlay�b küpl�r� y���r v� q�� azuq�si t�darük edirdi. S�rin yerd� saxlan�lan, yaxud yer� basd�r�lan küpl�rd� duza tutulmu� örd�k �tini xeyli müdd�t, istil�r dü��n�d�k, b�z�n 5-6 ay saxlamaq olurdu. «Küpl�m� �t»d�n müxt�lif növ xör�k v� xuru� haz�rlan�rd�.

Qaxac haz�rlam�q üçün heyvan c�md�yinin iri tik�l�ri duzlan�b «asma» üsulu il� qurudulurdu. C�md�yin yum�aq hiss�l�ri qiym�ke�l� kötük üz�rind� «qiym�» do�ran�b, t�mizl�nmi� heyvan ba��rsa��na doldurulmaqla, ondan «dolma» haz�rlan�rd�. Mal �tinin «dolma» (doldurma) üsulu il� saxlanmas� Az�rbaycan�n �imali-q�rb bölg�sind� daha geni� yay�lm��d�r. Alazan vadisi �halisinin

Page 175: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

181

m�tb�xind� «dolma» v� qaxac �tind�n bir s�ra spesifik xör�kl�r haz�rlan�rd�. «Qovurma» h�m d� �ti uzun müdd�t saxlama��n s�rf�li üsulu olmu�dur. Qovurma üsulu il� �t

t�darükü G�nc�-Qazax v� Naxç�van bölg�l�rind� daha geni� yay�lm��d�r. Bu üsulun üstün c�h�ti ondan ibar�t idi ki, kök heyvan �ti öz ya��nda tam qovrulub bi�irildiyind�n tam�n� d�yi�mirdi. Dig�r t�r�fd�n is� öz ya��nda yax�� qalan qovurman� yavanl�q kimi bilavasit� süfr�y� verm�kd�n �lav�, onu h�m d� ba�qa �tli xör�kl�rin haz�rlanmas�nda istifad� ed� bilirdil�r olunurdu. S�ciyy�vi hald�r ki, qovurma üsulunun geni� yay�ld��� bölg�l�rd� «qaxac», xüsusil� d� «dolma» üsulundan istifad� olunmam��d�r.

Az�rbaycan m�tb�xind� haz�rlanan �tli xör�kl�r duru (sulu) v� quru olmaqla ��rti olaraq iki qrupa bölünür. Duru xör�kl�r� müxt�lif növ �orbalar, piti, bozba�, küft�, xa�, k�ll�-paça, k�l�f�r, pü�d�m�, bozlama, dü�b�r� v� s. daxildir. Bu xör�kl�r d�rin bo�qab v� ya kasalarla, f�rdi qaydada süfr�y� verilm�kl�, �sas�n, qa��qla yeyilirdi. Bir qayda olaraq, duru xör�kl�ri çömç� il� qazandan birba�a bo�qablara ç�kirdil�r, ümumi qabda süfr�y� duru xör�k verilm�si qaydas� Az�rbaycan�n ��h�r v� k�nd m�tb�xind� uzun müdd�t d�b dü�m�mi�dir. Keçmi�d� Avropa m�d�niyy�tin� meyilli b�zi kübar ail�l�r istisna olmaqla, Az�rbaycan süfr�si üçün eyni vaxtda yem�k öyn�sin� «birinci» (duru) v� ikinci (quru) xör�k verm�k �n�n�si s�ciyy�vi olmam��d�r. �st�r ��h�r, ist�rs� d� k�nd �halisinin günd�lik yem�k süfr�l�rind� çör�kl� yana��, �sas�n, t�kc� bir növ - ya duru, ya da quru xör�k qoyulurdu.

H�r bir ail� iqtisadi imkan�ndan, mövsümd�n, habel� yerli ��raitd�n as�l� olaraq, xör�yin yan�nda süfr�y� t�r�v�z, (v�z�ri, k�v�r, göy so�an, nar �ir�sin� do�ranm�� ba� so�an, t�rxun, bib�r, turp v� s.), t�z� meyv�, bostan bitkil�ri (qarp�z, yemi�, xiyar), müxt�lif növ tutmalar, habel� �or, pendir, soyutma yumurta v� s. qoyma�a çal��m��d�r.

�td�n haz�rlanan quru xör�kl�r - kabab (tik�, lül�, ciy�r, ba��r, böyr�k, taskabab v� s.), soyutma, q�zartma, bozartma, pörtl�m� (k�l�f�r) bi�irilmi� mal, qoyun, bal�q v� ya qu� �ti günd�lik yem�k süfr�sind�n �lav�, ziyaf�t m�clisl�rind� d� yem�k süfr�sinin �sas�n� t��kil etmi�dir. Qu� �ti ç���rtma bi�irilm�kl� yana��, ziyaf�t m�clisi üçün çox vaxt ondan l�v�ngi haz�rlan�rd�. L�v�ngi habel�, toyuq, bal�q v� ya çöl qu�lar�ndan da bi�irilirdi. Bundan �lav�, Az�rbaycan süfr�sind� ciy�r il� yana��, içalatdan haz�rlanan c�zb�z, can �tind�n ba��r-öfk� kabab� müxt�lif növ dolmalar mühüm yer tutur. Bunlar�n böyük �ks�riyy�ti ziyaf�t süfr�l�rinin ba�l�ca xör�kl�ri say�l�r. Xeyir-��r m�clisl�ri bu sayaq l�ziz �tli xör�kl�rsiz keçinmirdi.

Ziyaf�t süfr�l�rinin �n l�ziz xör�yi plov (a�) olmu�dur. Az�rbaycan m�tb�xind� 40-dan çox a� (plov) növü mövcud olmu�dur. Onlar bir-birind�n

düyü çilovuna �lav� olunan «a�qara» («xuru�») növl�rin� gör� f�rql�nirdi. Plov üçün a�qara çox vaxt qoyun v� ya quzu �tind�n, b�z�n d� ev v� çöl qu�lar�n�n �tind�n

qovurma, yaxud c���rtma üsullar� (tur�u-qovurma, s�bzi –qovurma, küft�-q�r-q�r, almüs�mma, nar qovurmas�, mur�u-tur�, qiym�-qovurma, ����ndaz, fisincan, ba��rsaq qovurmas� («c�z-b�z», seyf�lmülük v� s.) il� haz�rlan�rd�. Bundan �lav�, lobya çilov, m�rci çilov, �üyüd çilov, bad�mcan çilov v� s. vasit�si il� a��n çe�idl�ri, dem�li, h�m d� tam� d�yi�dirilirdi.

Az�rbaycan m�tb�xind� bir s�ra dolma növl�ri: yarpaq (t�n�k, heyva) dolmas�, k�l�m dolmas�, alma dolmas�, so�an dolmas�, bad�mcan dolmas�, xiyar dolmas� geni� yer tutmu�dur. Xiyar v� alma dolmas� son zamanlar pomidor v� bib�r dolmas� il� �v�z olunma�a ba�lam��d�r.

Bir s�ra spesifik xör�k növl�rinin haz�rlanmas�nda istifad� olunan qaxac v� ya dolma �ti, qovurmadan f�rqli olaraq, mü�yy�n q�d�r emaldan keç�nd�n sonra bi�irilirdi.

Az�rbaycan�n q�rb v� �imal-q�rb bölg�l�rind� heyvan �ti t�z� halda qovrulub bi�irilm�kd�n �lav�, h�m d� uzun müdd�t saxlamaq m�qs�di il� t�darük olunurdu. Burada qaxac, dolma (ba��rsaq dolmas�) v� c�zdaq üsullar� il� �t t�darükü geni� yay�lm��d�.22

Az�rbaycan m�tb�xind� haz�rlanan isti xör�kl�rin böyük �ks�riyy�ti qat���q t�rkib� malik olmaqla, bitki v� heyvan m�n��li qida m�hsullar�ndan bi�irilmi�dir. Bunlar�n aras�nda gürz�, dü�b�r�, müs�mb�, dolma, küft�-bozba�, parça-bozba�, qutab, s�bzi-qovurma, tur�u-qovurma, fisincan, piti, müt�nc�m, q�ly� v� s. xüsusi yer tutmu�dur.

Az�rbaycanda ba�l�ca olaraq, t�z� �td�n, müxt�lif növ l�ziz xör�kl�r haz�rlanm��d�r. Bu m�qs�dl� mal v� ya qoyun �ti bütöv c�md�k, do�rama (tik�), qiym� v� qism�n d� döym� hal�nda olmaqla, müxt�lif formalarda istifad� olunmu�dur. Buna müvafiq olaraq tarix�n Az�rbaycanda �tli

Page 176: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

182

yem�kl�rin müxt�lif tipoloji növl�ri yaranm��d�r. H�r bir xör�k növünün d� özün�m�xsus s�ciyy�vi bi�irm� üsul v� vasit�l�ri vasit�l�ri (�i�, tava, çölm�k, dopu, küv�c, manqal v� s.) v� yaranm��d�r.

�tli yem�kl�rin �n b�sit növü onu bilavasit� köz üz�rind� tik�, yaxud lül� (qiym�) hal�nda bi�iril�n kabab olmu�dur. H�m d� tik� kabab (�i�lik) �tli yem�kl�rin �n q�dim, arxaik növlü say�l�r. Görünür, tik� kabab heyvan c�md�yini bütöv halda, «f�rlama» yolu il� bi�irm� üsulunun sonralar t�kmill��m�si n�tic�sind� meydana ç�xm��d�r. Çünki, h�r nec� yax�� bi�irils� d�, f�rlama üsulunda bütöv c�md�yin alaçiy yerl�ri qal�rd�. Bu s�b�bd�n d� c�md�yi do�ray�b x�rda tik�l�r� ay�rmaq yolu il� bi�irm�k daha s�rf�li say�lm��d�r. X�rda do�ranm�� �t tik�l�ri köz h�nirtisind� tam bi�diyi üçün taml� olmaqdan �lav�, h�m d� yax�� h�zm olunurdu. Bil�vasit� köz üz�rind� �t bi�irm� üsulunun �n arxaik formas� olan «közl�m� kabab» z�man�miz�d�k g�lib çatm��d�r.

Az�rbaycanda tarix�n kabab�n tik� (�i�lik), lül�, ba��r-öfk�, ba��rsaq, qar�n-qursaq, ciy�r, böyr�k, a� �t v� s. olmaqla, müxt�lif tipoloji növl�ri yaranm��d�r. Bunlar�n böyük �ks�riyy�ti qoyun v� quzu �tind�n, b�z�n is� çöl heyvanlar�n�n (ceyran, cüyür, tur v� s.) �tind�n bi�irilirdi. Dil, yaxud «a� �t»in kabab� süfr�d� «m�z�» yem�yi say�l�rd�.

�tli yem�kl�rin ocaq h�nirtisind� (alov) v� ya onun istisind� bi�irilm�si üsulu da q�dim tarix� malikdir. Heyvan c�md�yini a�aca keçirib ocaq üz�rind� arams�z olaraq f�rlatmaqla onun h�r t�r�fi vam bi�irilirdi. Haz�rda Ba� Qafqaz�n c�nub bölg�l�rind� qu� �tind�n t�ndir h�nirtisind� bi�iril�n «f�rlama» m�hz h�min arxaik üsulun davam� kimi d�y�rl�ndirilir.

�tli yem�kl�rin bütöv c�md�k hal�nda bi�irilm� üsullar�ndan biri d� l�v�ngi «içli», yaxud «doldurma», olmu�dur. Az�rbaycan�n X�z�ryan� bölg�l�rind� geni� yay�lm�� l�v�ngi h�m ev, h�m d� ov qu�lar�ndan bi�irilirdi. Tal��-L�nk�ran v� Ab�eron bölg�sind� bunlardan �lav�, l�v�ngi h�m d� bal�qdan bi�irilmi�dir. Bu m�qs�dl� kütüm, x���m, ziyad bal��� daha s�rf�li say�lm��d�r.

�tli xör�kl�rin böyük �ks�riyy�ti tarix�n aç�q ocaq, t�ndir v� ya manqal bilavasit� od üz�rind� bi�irilmi�dir. Lakin ��h�r m�tb�xind� bu m�qs�dl� xüsusi ocaq qur�ular�ndan- m�tb�x kür�si, kiran�, keç�n �srd�n etibar�n is� neft plit�si v� t�n�k� sobadan istifad� olundu�u n�z�r� çarp�r. Xör�k bi�irm�k üçün xüsusi ocaq qur�ular�n�n t�tbiq olunmas� yanaca�a q�na�t v� istilik enerjisind�n s�m�r�li istifad� etm� bax�m�ndan olduqca s�rf�li idi.

Ocaq üz�rind� bi�iril�n �tli xör�kl�r xalis v� qat���q olmaqla iki növ� ayr�l�r. Xalis �tli xör�kl�r q�zartma, pörtl�m� (k�l�f�r), soyutma, bu�lama, qovurma olmaqla müxt�lif üsullarla bi�irilmi�dir.

Qat���q t�rkibli �tli xör�kl�r (bozba�, küft�-bozba�, parça-bozba�, piti, �orba, sürfüllü, qa��q x�ng�li v� s.) �n çox mis v� ya saxs� qazanda (çölm�k), yaxud dopu v� ya küv�cd� bi�irilmi�dir. Saxs� qablar h�rar�ti t�nziml�yib yem�yi vam bi�irdiyind�n onun xör�yi dig�r qablarda bi�iril�n xör�kl�rd�n taml� olmas� il� seçilirdi.

X�z�r d�nizi, Kür v� Araz çaylar�, onlara qovu�an çoxsayl� çay ��b�k�si v� su tutarlar�n�n (göl, çala, axmaz) mövcud olmas� s�b�bind�n Az�rbaycan tarix�n tük�nm�z bal�q ehtiyat�na malik olmu�dur. El� bu s�b�bd�n d�, bal�q �ti onun �halisinin qida rasionunda mühüm yer tutmu�dur. Özün� m�xsus dad-tama malik olan v� asan h�zm edil�n bal�q �tinin t�rkibi insan orqanizmi üçün z�ruri olan zülal, fosfor, kalsium, maqnezium, yod v� s. madd�l�rl� z�ngindir.

Az�rbaycan m�tb�xind� ba�l�ca olaraq, pulcuqlu (axçal�) bal�qlar üstün yer tutmu�dur. �slam dini pulcuqsuz bal�qlar�n �tin� yasaq qoydu�undan uzun müdd�t ilan bal���, a� bal�q, n�r� uzunburun bal�q v� dig�rl�ri müs�lmanlar�n m�tb�xin� yol tapa bilm�mi�dir.

Az�rbaycan m�tb�xind� bal�q, �sas�n, t�z� halda, qism�n d� qurudulmu� («qaxac», «c�r�m», «nicar») v� «küpl�m�» olmaqla üç cür yeyilmi�dir. Quru bal�q t�darükü, �sas�n, d�niz v� iri çaylar�n sahill�rind� m�skunla�m�� �hali aras�ndageni� yay�lm��d�r. �halinin bu qisminin yem�k öyn�sind� bal�q m�hsullar�, o cüml�d�n kürü mühüm yer tutdu�undan onun t�dakürün� xüsusi diqq�t yetirilmi�dir.

T�z� bal�q istifad� t�rzin� gör� q�zartma, kabab, soyutma, l�v�ngi, s�rda, müt�nc�m olmaqla müxt�lif üsullarla bi�irilib süfr�y� verilir.

X�z�ryan� k�nd v� ��h�rl�rd� d�niz bal�qlar�, çayk�nar� q�raqbasar k�ndl�rd� is� çay bal�qlar�n� t�z� halda ya�da bi�irib yem�k �n�n�si geni� yay�lm��d�r. Az�rbaycanda, xüsusil� Ab�eronda �n çox çapaq, ç�ki, siy�n�k, kütüm, x���m, �amay�, ziyad bal���, naqqa, n�r�, q�z�lbal�q, durna bal�q v� s. yeyilmi�dir.23

Page 177: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

183

Az�rbaycan m�tb�xind� bal�q �ti �n çox kabab, q�zartma, durma (l�v�ngi) üsullar� il� bi�irilmi�dir. Bundan �lav�, b�zi bölg�l�rd� bu�lama (müt�nc�m) v� soyutma bal�q bi�irm� üsullar� da geni� yay�lm��d�. Soyutma üsulu il� ba�l�ca olaraq x�rda çay bal�qlar� bi�irilmi�dir.

Bal���n qaxac üsulu il� uzun müdd�t üçün t�darükü Kür v� Araz çaylar�n�n a�a�� axar� boyunda v� X�z�r sahili �yal�tl�rd� geni� yay�lm��d�r. Q�z�lbal�q «c�r�mlama» üsulu il� quruduldu�undan onun qaxac� «c�r�m» adlan�rd�. Bir s�ra bal�q növl�ri - çapaq, külm�, ziyad, siy�n�k, �amay� v� s. his�verm� yolu il� alov h�nirtisind� qurudulurdu.

X�rda çaylar�n bal��� çox vaxt «n�m�ko» adlanan duzlu suda qaynatma üsulu il� bütöv halda bi�irilir, sonra soyudulub süfr�y� verilirdi. Ona gör� d� el aras�nda o, «soyutma bal�q» adlan�r.

�ri bal�qlar, bir qayda olaraq, b�çaqla do�ran�b tava v� ya sap�lcada q�zartma üsulu il� bi�irilirdi. �mkanl� ail�l�r bal�q �tind�n köz üz�rind� kabab bi�irirdi. L�nk�ran bölg�sind� bal���n iç�risini doldurub t�ndird� l�v�ngi haz�rlamaq d�b hal�n� alm��d�r. Bal�q l�v�ngisi Az�rbaycan�n ��rq bölg�l�rind�, o cüml�d�n, �irvanda geni� yay�lm��d�. Bal�qdan, habel� «s�rda» (l�mbic) bi�irilirdi.

Ab�eronda öz d�mind� bi�irilmi� quru bal��� müxt�lif xör�kl�rin yan�nda süfr�y� verm�k ad�ti d�b hal�n� alm��d�. A� il� �n çox kütüm bal��� yeyil�rdi. Quru bal���, ad�t�n, s�rin v� quru yerd� saxlay�rd�lar. Buxarda bi�irilmi� quru bal�q bir s�ra a� növl�rinin- paxla plov, südlü plov, l�rg� çilov, �v�lik plov, yarma çilov v� s.yan�nda süfr�y� veril�rdi. Quru bal�qdan, h�mçinin, kükü d� haz�rlan�rd�.

Keçmi�d� Ab�eronda v� dig�r X�z�ryan� bölg�l�rd� kütüm, x���m, çapaq bal�qlar�n�n kürüsünd�n kükü haz�rlamaq d�b olmu�dur. Bal�q kürüsü qidal�l���na v� dad-tam�na gör�, �v�zsiz qida m�hsulu olmu�dur. Buna gör� d� t�z� bal�q kürüsü yuyulub qaba qoyulandan sonra b�çaqla ehmalca qar��d�r�l�r v� üz p�rd�l�ri götürülürdü. Sonra onun üz�rin� qaynar su tökülür v� 10 d�qiq�d�n sonra suyu süzülürdü. Bu yolla kürünün ac�l��� götürülürdü. Bundan sonra ona ya�da q�zard�lm�� so�an, yumurta, qara istiot qat�l�r v� tavaya tökülüb ya�da bi�irilirdi. Ab�eronlular kükünü, h�mçinin, x�rda do�ranm�� quru bal�qdan da haz�rlay�rd�lar. Kükünün bu növü h�m s�rb�st halda çör�kl�, h�m d� a� il� yeyilirdi.

�tli yem�kl�rin tipoloji t�snifat�na yekun vurark�n xa� (d�rnaq), k�ll�-paça, içalat, qar�n-qursaq, ciy�r-ba��rsaq c�zb�z� v� �t qutablar� kimi spesifik yem�k növl�rini d� qeyd etm�k laz�m g�lir.

Bir s�ra g�tirilm� bitkil�r (qar��dal�, kartof, k�l�m, pomidor, çay v� sitrus bitkil�ri) az�rbaycanl�lar�n m�tb�xin� nisb�t�ngec daxil olmu�dur. Haz�rda bu nem�tl�r h�m ��h�r, h�m d� k�nd m�tb�xind� geni� yer tutmaqdad�r.

�dviyyat, ç�r�z v� tur�ular. �n�n�vi yem�kl�rin dad-tama g�lm�si üçün ��h�r v� k�nd �halisinin yuxar� t�b�q�l�rinin m�tb�xind� �dviyyat növl�rind�n istifad� olmu�dur. T�tbiq m�qam�na gör�, onlar iki qrupa bölünür: a) �rzaq m�hsullar�n�n emal� v� bi�irlm�si zaman� «qat» m�qs�di il� i�l�n�n �dv�l�r: tur�ular (alça, zo�al, albuxara qurusu, yaxud axtas�), bib�r, istiot, sar�kök, hil, mix�k, darç�n, z�nc�fil, nan�, �üyüd, ke�ni�, razy�n�, c�f�ri, v� s.) xör�kl�rin yan�nda süfr�y� qoyulan �dv�l�r: abqora, sirk�, nar��rab, alça v� b�hli m�ti, sumaq, tutma (xiyar, sar�msaq, bad�mcan pomidor), turp, k�v�r, reyhan, v�z�ri, t�rxun, göy so�an v� s.

Bundan �lav� bir s�ra göy�rti t�r�v�z m�hsullar�: �tli xör�kl�rin yan�nda süfr�y� tutma, yaxud �oraba qoymaq q�dim zamanlardan ad�t hal�n� alm��d�r. Bununla da ya�l� xör�kl�rin orqanizm� z�r�rli t�siri azald�l�r v� h�zmetm� prosesi qism�n asanla��rd�. H�tta bu m�qs�dl� Az�rbaycan�n bir s�ra bölg�l�rind� ya�l� xör�kl�rin yan�nda k�hriyin azmas�na imkan verm�y�n qat�q, yaxud sar�msaql� qat�q qoyulurdu. Yax�n keçmi��d�k �irvan bölg�sind� xüsusi olaraq bunun üçün «masqura» adlanan x�rda ��rb�ti v� ya piyal�l�rd� piyal�l�rd� ayr�ca qat�q çal�n�r v� süfr� �traf�nda �yl���nl�rin h�r birisin� ayr�ca «kasamas», y�ni kasa qat��� t�klif olunurdu.

Bütün bunlardan �lav�, ziyaf�t xüsusil� d� bayram süfr�sin� m�z�, ç�r�z m�qs�dil� imkan daxilind� bir s�ra qida m�hsullar�: qoz, f�nd�q, badam l�p�si, ki�mi�, innab, iyd�, xurma, l�bl�bi, xirnik qurusu, müxt�lif növ meyv� qaxlar�, �ncir qurusu (pisk�nd�) v� s. kimi xü�kbar düzm�k �n�n� hal�n� alm��d�r.

Tarixi faktlardan göründüyü kimi, �rzaq m�hsullar�n�n bu v� ya dig�r qisminin yem�k rasionunda nisb�ti t�kc� h�r bir bölg�nin t�bii ��raiti v� t�s�rrüfat m���uliyy�tind�n ir�li g�lm�yib,

Page 178: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

184

habel�, �halinin sosial v� �mlak v�ziyy�ti il� d� xeyli d�r�c�d� ba�l� idi. Az�rbaycanl�lar�n �n�n�vi yem�kl�ri qida t�rkibinin müxt�lif olmas�na, yüks�k kaloriliyin�,

l�ziz tam�na gör� seçilir. Az�rbaycan t�bi�ti insan�n normal h�yat f�aliyy�ti üçün g�r�k olan yüks�k qida keyfiyy�tl�rin� malik h�r cür nem�tl�r yeti�dirir. Lakin ölk�nin bütün bölg�l�rind� v� �halinin bütün sosial qruplar� h�r gün bu taml� yem�kl�rl� eyni d�r�c�d� qidalana bilm�mi�dir. Da� k�ndl�rind� yem�k süfr�sin� meyv�-t�r�v�z qoymaq h�mi��, ham�ya müy�ss�r deyildi. Keçmi�d� ��k�r tozu, no�ul, �irni, nabat kimi �irniyyat v� müxt�lif mür�bb� növl�ri kas�b ail�l�rin süfr�sin� o q�d�r d� müy�ss�r deyildi.. Köç�b� elat ail�l�rin� g�linc�, qeyd etm�k laz�md�r ki, onlar bu m�hsullardan istifad� etm�k imkan�ndan m�hrum idil�r. Kas�b v� ortabab k�ndlil�r sat�nalma yolla �ld� ed� bilm�dikl�ri h�min m�hsullar� çox vaxt bal, b�km�z (do�ab), meyv� qurusu, çayotu, k�kotu, itburnu v� s. il� �v�zl�yirdil�r. �halinin yoxsul t�b�q�l�rinin yem�k süfr�sind� �sas yer tutan ba�l�ca qida növü yavan çör�kd�n (bu�da �pp�yi, arpa k�l�c�si, k�rdiyar, dar� cad� v� s.) ibar�t idi. Günd�lik yem�k süfr�sind� çör�yin yan�nda pendir v� ya �orun olmas� yoxsul ail�l�r üçün �n ümd� ist�k v� arzu idi. Onlar nec� yem�k haqq�nda deyil, n�s� tap�b yem�k bar�d� daha çox dü�ünür v� bunun u�runda �ll��irdil�r. Yüks�k qida m�d�niyy�tin� xas olan z�ngin çe�idli, löyünb�löyün l�ziz yem�kl�r keçmi�d� �halinin elitar zumr�l�rinin süfr�sin� m�xsus idi.

Yem�k öyn�si. Az�rbaycanda tarix�n üç öyn�li qidalanma rejimi t���kkül tapm��d�r. S�h�r yem�yi, günorta nahar� v� �am yem�yinin onlar�n h�r birinin özün� m�xsus yem�kl�ri var idi. Yaln�z oruc tutanlar bu qaydadan k�nara ç�x�b günd� iki d�f�: «imsak» («oba�danl�q») v� «iftar» yem�yi yeyirdil�r.

Az�rbaycan yem�kl�ri günd�lik, m�rasim, ziyaf�t (toy, bayram, ad günü) v� p�hriz yem�kl�ri olmaqla bir neç� tipoloji qrupa ayr�l�r. �halinin ayr�-ayr� sosial qruplar�n�n iqtisadi v�ziyy�tind�n as�l� olaraq günd�lik v� ziyaf�t süfr�l�ri bir-birind�n k�skin sur�td� f�rql�nirdi. Bunun müqabilind� m�rasim, xüsusil� yas m�rasimi, dini v� mövsümü bayram süfr�l�ri, habel� p�hriz yem�kl�ri tipoloji c�h�td�n �halinin sosial qruplar�n�n süfr�l�ri bir-birind�n bir o q�d�r d� seçilmirdi. Qurban, Orucluq, Mövlud bayramlar� üçün aç�lm�� süfr�l�rin timsal�nda bu c�h�t ayd�n izl�nilir. H�mçinin, p�hriz yem�kl�ri bilavasit� insan�n s�hh�ti il� ba�l� oldu�undan ham� üçün eyni tipoloji t�rkib� malik idi.

Yuxar�da sadalanan �tli, südlü v� bitki (n�bat�t) yem�kl�ri Az�rbaycan m�tb�xind� tarix�n t���kkül tapm�� xör�kl�rin tam siyah�s� deyildir. �n�n�vi yem�kl�rin haz�rlanmas� sah�sind� h�r bir elin, h�r oban�n özün� m�xsus m�h�lli qidalanma xüsusiyy�tl�ri, spesifik üsul v� vasit�l�ri, h�tta tamamil� f�rqli, m�h�lli s�ciyy� da��yan xüsusi xör�k növl�ri mövcud olmu�dur. Bütün bu xüsusiyy�tl�rl� yana��, eyniadl� xör�k növünün ��h�r v� k�nd�lrimizd� müxt�lif qaydada haz�rlanmas� faktlar� da a�kar olunmu�dur.

�n�n�vi yem�k v� içkil�r maddi m�d�niyy�tin n� q�d�r mühafiz�kar ünsürü olsa da, tarixi t�r�qqi v� sosial-iqtisadi ir�lil�yi�l� �laq�dar olaraq, m�tb�x m�d�niyy�tind� bir s�ra t�r�qqi meyll�ri, mü�yy�n d�yi�m� v� t�kmill��m� hallar� da ba� vermi�dir. Vaxtil� Az�rbaycanda at �ti, q�m�s, donuz �tind�n istifad� olundu�u halda, sonralar, xüsusil� �slam dininin yasaqlar� il� �laq�dar olaraq, bu qida m�hsullar� t�dric�n Az�rbaycan m�tb�xind�n ç�xma�a ba�lam��d�r. Bir s�ra türkdilli xalqlarda, o cüml�d�n, noqay, qumuq, Kr�m tatarlar�, kalm�klar aras�nda at �tind�n istifad� yax�n keçmi��d�k qalmaqda idi. Az�rbaycanl�lar�n bu xalqlarla etnik yax�nl���, xüsusil� onun t���kkülünd� mü�yy�n rol oynam�� q�pçaqlar�n at �ti yem�si fakt� bu tarixi h�qiq�ti bir daha t�sdiq edir. Lakin Az�rbaycan m�tb�xind� at �tind�n imtinan�n hans� amill�rin t�siri alt�nda v� n� vaxt ba� verdiyini q�ti söyl�m�k ç�tindir. Görünür, bu m�s�l�d� Az�rbaycanda m�skunla�m�� q�pçaq tayfalar�n�n yerli �halinin m�d�ni t�siri alt�na dü�m�si fakt� xeyli d�r�c�d� mühüm rol oynam��d�r. M�hz bu t�sir n�tic�sind� eyni dini etiqada riay�t ed�n bu etnik qruplar�n ad�t-�n�n�l�ri bir-birin� yax�nla�d�qca onlar�n m�d�ni h�yat�n�n b�zi arxaik ünsürl�ri t�dric�n aradan ç�xm��d�r. Orta Asiya, Qazax�stan v� Volqaboyunda ya�ayan türkdilli xalqlar�n çoxunun m�i��tind� bu cür qar��l�ql� t�sirin güclü olmamas� üzünd�n onlar�n müasir m�tb�xind� at �ti v� q�m�s yen� d� mühüm yer tutur.

Az�rbaycan m�tb�xi qon�u Qafqaz v� Yax�n ��rq xalqlar�n�n �n�n�vi yem�kl�ri il� bir s�ra ox�ar v� ortaq c�h�tl�r� malikdir. �i�lik, bozba�, halva, dolma, plov, ç���rtma, qovurma, x�ng�l, �ri�t�li a�, �orba, basd�rma, ��rb�t, b�km�z v� s. Qafqaz xalqlar�n�n bir çoxunun mü�t�r�k yem�kl�ri s�ras�na daxil olmaqla, onlar�n aralar�nda q�dim zamanlardan mövcud olmu� m�d�ni-tarixi �laq�l�ri

Page 179: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

185

�ks etdirir. Dig�r t�r�fd�n, Az�rbaycan xalq�n�n etnik öz�yinin formala�mas�nda türkdilli tayfalar�n h�lledici rol oynamas� fakt� onun m�tb�x m�d�niyy�tin� az t�sir göst�rm�mi�dir. Bu s�b�bd�n d�, Az�rbaycan�n �n�n�vi yem�kl�ri dig�r türkdilli xalqlar�n - tatar, qazax, özb�k, q�r��z, türkm�n, uy�ur, osmanl� türkl�rinin yem�k v� içkil�ri il� bir s�ra ortaq tipoloji v� terminoloji ox�arl��a malikdir.

Az�rbaycan m�tb�xi, habel� tarix�n qon�u �randilli xalqlar�n m�tb�xi il� üzvi sur�td� ba�l� olmu�dur. Bu yax�nl�q h�min xalqlar�n tarixi �laq�l�rind�n, ilk növb�d� is�, onlar�n, fasil�l�rl� d� olsa, eyni dövl�t qurumlar�n�n t�rkibind� olmalar�ndan v� eyni dini etiqada (bütp�r�stlik, at��p�r�stlik, �slam etiqad�na) riay�t etm�l�rind�n ir�li g�lmi�dir.

Qon�u v� qohum xalqlarla min ill�r boyu davam ed�n qar��l�ql� m�d�ni-tarixi �laq� v� t�mas n�tic�sind� Az�rbaycan m�tb�xi t�dric�n z�nginl��mi� v� qon�ular�n�n m�tb�xini d� z�nginl��dirmi�dir. Az�rbaycan m�tb�xinin h�mi�� xo�lanan l�ziz yem�kl�ri olan bozba�, dolma, �i�lik, plov, qovurma, x�ng�l, halva, �orba, basd�rma v� s. h�mçinin, cüzi s�s d�yi�m�sin� u�-rayaraq eyni adla gürcü m�tb�xinin d� sevimli yem�k növün� çevrilmi�dir. Az�rbaycan süfr�sind� f�xri yer tutan t�rxun, reyhan, so�an, ��rb�t, b�km�z v� s. gürcü süfr�l�rin� d� eyni adla ç�xar�l�rd�. Son iki �srd� Az�rbaycan m�tb�xi bor�, sup, �i, kotlet, kartof, k�l�m, pomidor, vermi�el, makaron, kolbasa, sosiska v� s. kimi rus v� Avropa xalqlar�na m�xsus yem�kl�rl� z�nginl��mi�dir.

Bel�likl�, Az�rbaycan m�tb�xi bütövlükd� ölk� �halisinin öt�n tarixi keçmi�i �rzind�, onun qida m�d�niyy�ti sah�sind�ki �m�li s�yl�ri n�tic�sind� yaran�b t�kmill��mi�dir. Bu m�d�ni s�rv�t özün�m�xsus xüsusiyy�tl�r� malik olub, �sas�n, yerli �n�n�l�r z�minind� inki�af etmi�dir. Dig�r t�r�fd�n, az�rbaycanl�lar�n tarix boyu qon�u Qafqaz v� ��rq xalqlar� il� s�x m�d�ni �laq� v� qar��l�ql� t�mas ��raitind� ya�amas� fakt� da onun �n�n�vi qida m�d�niyy�tin� az t�sir göst�rm�mi�dir.

�n�n�vi içkil�r Az�rbaycan süfr�sinin özün� m�xsus �n�n�vi içkil�ri t���kkül tapm��d�r. H�mçinin h�r

�eyd�n önc�, alkoqolsuz v� çoxçe�idli olmas� il� diqq�ti c�lb edirdi. H�r bir etnoqrafik bölg�nin t�bii-co�rafi ��raitind�n v� m�h�lli-etnik xüsusiyy�tl�rind�n, h�mçinin, �halinin t�s�rrüfat m���uliyy�tinin t�mayülünd�n as�l� olaraq, burada tarix�n müxt�lif içki növl�ri yaranm��d�r. Ona gör� d�, etnoqrafik bölg�l�r �n�n�vi içkil�rin haz�rlanma üsullar� v� istifad� qaydas�na gör�, mü�yy�n q�d�r m�h�lli xüsusiyy�tl�ri il� seçilirdi. Buna baxmayaraq, �n�n�vi içkil�rin �ks�riyy�ti n�inki Ümumaz�rbaycan, eyni zamanda Ümum��rq ox�arl���na malikdir.

Az�rbaycan süfr�sind� istifad� olunan alkoqolsuz içkil�rin bir qismi (çay, s�hl�b, q�hv�, meyv� ��rb�tl�ri, ayran, atlama, kör�m�z, ovdux v� s.) gümrahla�d�r�c� v� s�rinl��dirici xüsusiy-y�tl�r� malik olmu�dur. Bunlar ya�l� xör�kl�ri yax�� h�zm etm�k üçün faydal� oldu�u kimi, insan orqanizmind� madd�l�r mübadil�sin� köm�k etm�k bax�m�ndan da s�rf�li içki növl�ri idi.

XIX �srd� Az�rbaycanda olmu� �cn�bi mü�llifl�r yerli �halinin m�i��tind� bilavasit� mü�ahid� etdikl�ri �n�n�vi içkil�rd�n, öt�ri d� olsa, b�hs etmi�l�r.24 Vaxtil� Az�rbaycanda olmu� rus h�rbi tarixçil�rind�n biri yaz�rd� ki, az�rbaycanl�lar «içki m�qs�di il�, �sas�n, su, �n isti vaxtlarda is� ayran (suda qar��d�r�lm�� qat�q) q�bul edirl�r, varl�lar is� ��rb�t içirl�r.25

Ba�l�ca h�yat m�nb�yi olmaq etibar� il� içm�li saf suya Az�rbaycan�n h�r yerind� t�l�bat böyük olmu�dur. Xüsusil�, quru, subtropik v� yar�ms�hra iqlim� malik düz�nlik m�skunla�ma �razil�rind� (�irvan, Mu�an, Mil, Qaraba�, �abran düzü v� s.) çay ��b�k�si v� yeralt� su m�nb�l�rinin çat��mamas� üzünd�n �it suya ehtiyac daha böyük idi. Ona gör� d� m�sk�nsalma zaman� içm�li v� i�l�tm�li su m�nb�yin� yax�nl�q ba�l�ca amil kimi mühüm �h�miyy�t k�sb etmi�dir.

Az�rbaycanda bulaq (qaynama), quyu, ovdan, k�hriz, çay (arx) suyu olmaqla, tarix�n müxt�lif su m�nb�l�ri yaranm��d�r. Safl�q v� ��ffafl�q bax�m�ndan bunlar�n h�r biri özün� m�xsus istifad� m�ziyy�tl�rin� malik idi.

Az�rbaycan�n düz�n rayonlar�nda su t�minat� q�na�tb�x� halda olmad���ndan �hali içm�li suyu bilavasit� çay (Kür, Araz, Alazan, Samur v� s.) v� ya onlardan ç�kilmi� arxlardan götürürdü.

Qeyd etm�k laz�md�r ki, Zaqafqaziyada qeyd� al�nm�� 182 çay�n 131-i Az�rbaycan �razisind�n ax�r.26 Az�rbaycan�n �amax�, Göyçay, Qazax, Yelizavetpol (G�n- c�), �r��, Nuxa

Page 180: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

186

(��ki), Cavan�ir, �u�a, C�bray�l, Z�ng�zur, Naxç�van, ��rur-D�r�l�y�z q�zalar�nda ba�l�ca içm�li su m�nb�l�rini Kür, Araz çaylar� v� onlar�n çoxsayl� qollar� t��kil edirdi.27

Çayk�nar� ya�ay�� m�sk�nl�rind� h�r bir ail� f�rdi h�y�tind� hovuz (höyüt) qaz�b, x�rda arx vasit�sil� onu çay suyu il� doldururdu. Aran k�ndl�rinin �halisi suya olan t�l�batlar�n� bu yolla öd�m�y� çal���rd�. Çox vaxt su hovuzu qo�a qaz�l�rd�. Lilli, bulan�q su �vv�lc� birinci hovuzda qism�n durulandan sonra ikinciy� ax�d�l�rd�. B�z�n d� arx suyu da�dan hörülmü� su anbar�na y���l�b qism�n duruldulandan sonra su da�� vasit�si il� süzülürdü. Çox vaxt arx suyu z�y vasit�sil� duruldulurdu. Bel� halda içm�li suyun t�hlük�siz v� z�r�rsiz olmas�n� t�min etm�k üçün onu qaynad�b içirdil�r.

B�hs edil�n dövrd� Az�rbaycan�n da� v� da��t�yi k�ndl�rinin �halisi, �sas�n bulaq suyu il� t�min olunurdu. Da� k�ndl�rinin çoxu bulaq �traf�nda yerl��irdi. K�ndl�rin �ks�riyy�tinin iç�risind� bir v� ya bir neç� bulaq olurdu. K�nd bulaqdan k�narda yerl��dikd�, onun suyu saxs� tüng vasit�sil� k�nd� g�tirilirdi. Su k�m�ri ç�kili�ind� tüngl�rd�n �lav� q�stab v� paylay�c� bulaq gözü v� s. vasit�l�rd�n istifad� olunurdu.

�çm�li suyu s�rin saxlamaq üçün, ad�t�n, kölg� yerd� saxs� küp basd�r�lard�. Küp suyu bir neç� gün s�rin saxlay�rd�. �çm�li suyun s�rin saxlanmas� v� süzülüb t�mizl�nm�si üsullar�ndan biri d� xüsusi q�sam�li da� növünd�n yonulub haz�rlanm�� su da�� olmu�dur. Su da��na t�l�bat aran k�ndl�rind� daha çox idi.

Az�rbaycan �razisi mineral su m�nb�l�ri il� z�ngin olmas�na baxmayaraq, günd�lik yem�k süfr�sind� o, az yer tuturdu. Da�l�q �irvanda onlarca «b�dö» ad� il� m�lum olan� kükürdlü bulaqlar�n suyu, �sas�n, müalic� m�qs�dil� içilirdi.28

Axar su m�nb�l�rind�n kasad olan da��t�yi v� düz�n k�ndl�rin �halisi k�hriz v� quyu suyu i�l�tmi�dir. Ab�eron üçün s�ciyy�vi su m�nb�l�rind�n bir d� yeralt� sular�n topland��� ovdan olmu�dur. Su m�nb�yin� pill�kan vasit�si il� enil�n ovdandan f�rqli olaraq, su quyular�ndan suvarma suyu dol-ba�ara vasit�si il� ç�xar�l�rd�. Dolu dartmaq üçün ad�t�n, qoyunun ba��nda «badara» adlanan �r qarx� düz�ldilirdi.

Az�rbaycan �halisi tarix�n susuzlu�u �n çox isti içkil�r vasit�sil� ram etmi�dir. �n�n�vi isti içkil�rin �n geni� yay�lm�� növü olmaq etibaril� susuzlu�un yat�r�lmas�, yor�unlu�un aradan qald�r�lmas� üçün �n t�sirli vasit� çay say�lm��d�r. Çay h�m d� ür�k-damar sistemin� müsb�t t�sir göst�rir, �s�bl�ri sakitl��dirir v� insan�n �m�k qabiliyy�tini b�rpa edib art�r�r. Ümumiyy�tl�, h�m keçmi�d�, h�m d� indi ��rqin inki�af etmi� ölk�l�rind�n biri olmaq etibar� il� Az�rbaycan�n günd�lik v� ziyaf�t süfr�sini çays�z t�s�vvür etm�k mümkün deyildir.

Çay içm�k üçün suyu �vv�ll�r qazan v� ya aftafada qaynad�rd�lar. Keçmi�d� çay� ��rq ölk�l�rind�n g�tirilm� çay yarpa�� il� yana��, çayotu, k�klikotu, quluncan, z�nc�fil, darç�n, mix�k, itburnu, hil v� s. bitkil�rl� d�ml�yib iç�rmi�l�r. Kiçik Qafqaz�n �imal-��rq v� m�rk�zi bölg�l�rind� ya�ayan ayr�mlar d�m m�qs�di il� qurudulmu� gil�meyv�, sar� çiç�k (qant�p�r), q�rm�z� moruq, k�kotu d�ml�yib iç�rdil�r.29

Da� k�ndl�rind� müalic� �h�miyy�tli yerli bitkil�rd�n d�ml�nmi� çaylardan zök�m, soyuqd�ym� v� s. x�st�likl�r zaman� t�rl�dici vasit� kimi istifad� edilm�si �n�n� olaraq indi d� davam etdirilm�kd�dir. Keçmi�d�, türk�çar� h�kiml�r zök�m� tutulmu� x�st�ni k�klikotu, itburnu çay� içirib, isti halda unlu xör�kl�r yedirtm�k yolu il� t�rl�dib müalic� edirdil�r. Mu�an bölg�sind� q�zd�rma x�st�liyin� tutulanlar� «�iv�ran» adlanan otun tumunu suda t�miz yuyub d�ml�y�r v� s�h�rl�r ac qar�na x�st�y� içir�rdil�r.30

Keçmi� m�i��td�, ad�t�n, çay� üzüm riçal�, gülq�nd (gül l�ç�yind�n bi�iril�n mür�bb�), bal, do�ab, ki�mi�, imkan� olanlar is� k�ll� q�ndl� iç�rmi�l�r.

�n�n�vi isti içkil�rin aras�nda müalic�vi içki növü say�lan s�hl�b mühüm yer tuturdu. �sti halda içil�n s�hl�b �irvan bölg�sind� daha geni� yay�lm��d�r. Onu Ba� Qafqaz s�ra da�lar�nda bit�n s�hl�b bitkisinin kökünd�n d�ml�yirdil�r. Bunun üçün qurudulmu� s�hl�b kökünü h�v�ngd� nar�n döy�r�k bir litr suya 15-20 qram nisb�ti il� qat�b qaynad�rd�lar. Al�nan m�hlulu 4-5 litr qaynar südün iç�ris�n� töküb üz�rin� bir q�d�r q�nd �lav� elirdil�r.31 S�hl�b, ad�t�n, s�h�r süfr�sind� içilirdi. O, h�m d� soyuqd�ym�nin, bo�az a�r�s�n�n, öskürm�nin qar��s�n� almaq üçün xalq aras�nda � �?� – \����� «���», «����+����» �J�{��?�, «�» ��? ������[� �?�?\\{�{��? «��» (��) +?���[�[ ������+?%�? «��� >�#��� ��» � +?%���.

Page 181: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

187

türk�çar� vasit� hesab edilirdi.32 S�hl�b isti halda içildiyi üçün onu misd�n düz�ldilmi�, ortas�nda odlu�u olan xüsusi s�hl�b

çaydan�nda saxlay�rd�lar. Keçmi�d� ��h�r bazarlar�nda �lind� s�hl�b çaydan�, yaxas�ndan as�lm�� quturda piyal� v� ya st�kan g�zdirib mü�t�ril�r� s�hl�b çay� satan pe��kar s�hl�bçil�r f�aliyy�t göst�r�rdil�r.

�sti içki növü kimi i�l�n�n qaynad�lm�� süd maldar köç�b� �halinin m�i��tind� geni� yer tutmu�du. Az�rbaycanda, �sas�n, in�k, cam��, qism�n is� qoyun v� keçi südü qaynad�l�b içilmi�dir. Qaynanm�� süd, h�mçinin, p�hriz yem�yi kimi, soyuqd�ym�, zök�m, öskür�k zaman� sin�ni yum�aldan t�sirli müalic�vi vasit� say�l�rd�. Xalq t�bab�tind� habel�, d�v� südü nadir hallarda türk�çar� vasit� kimi içilmi�dir. T�bab�td� ciy�r-bo�az x�st�likl�rinin (v�r�m, t�n�ffüs orqanlar�n�n iltihab�, t�ngn�f�slik v� s.) müalic�sind� d�v� südünd�n istifad� olunarm��.33

Az�rbaycanda süfr� içkil�rinin haz�rlanmas�nda, el�c� d�, xalq t�bab�tind� «araq» adlanan müxt�lif növ mey növl�rind�n istifad� olunard�. Bunlar�n haz�rlanmas�nda boymad�r�n, züfa, k�klikotu, nan�, �aht�r�, pi�pi�� (b�dmü�k) v� b. bitkil�rin yarpaq v� çiç�kl�rind�n istifad� edilirdi. 34 Az�rbaycan�n �n�n�vi «araq»lar� alkoqolsuz olub t�klikd� içki növü kimi süfr�d� s�rb�st halda içilmirdi. Onlar halda yaln�z müalic� m�qs�dil� s�rb�st içilirdi.35 Az�rbaycan araqlar�, �sas�n, qat���q m�qs�di il�, ��rb�tl�rin haz�rlanmas�nda istifad� olunurdu.

Pe��kar mey ç�k�nl�r «mey» adlanan xüsusi cihazdan istifad� etmi�l�r. Lakin xalq empirik t�crüb�sind� adi m�i��t qablar� vasit�si il� d� «mey» ç�kilirdi. Bunun üçün �tirli bitkinin gövd�, çiç�k v� ya yarpa��n� qazan�n ortas�na q�d�r doldurub üz�rin� t�miz su tökürdül�r. Sonra onun için� badiya yerl��dirirdil�r. Badiy� qazan�n dibin� tam oturmaq üçün onun için� a��r çayda�� qoyulurdu. Bu halda badiy�nin a�z� qazandak� suyun s�thind�n bir q�d�r yuxar�da qal�rd� ki, su qaynayark�n p�qq�lday�b bady�nin için� tökülm�sin. Bundan sonra qazan�n için� t�rsin� çevrilmi� s�rpu� qoyulurdu. ��rpu�un sivri ucu bady�nin ortas�nda qal�r, a�z� is� qazan�n a�z� il� dodaq-doda�a kip dayan�rd�. Qaynama prosesind� buxar�n k�nara ç�xmamas� üçün s�rpu�un k�nar� il� qazan�n a�z�n�n aras�na �ski parças� t�xan�b x�mirl�nirdi. Qazan vam yanan ocaq üz�rind� qaynad�qca ondan qalxan �tirli buxar ��rpu�un soyuq gövd�sin� toxunub su damç�lar�na çevrilir v� ax�b badyaya dolurdu. ��rpu�un s�thi daima soyuq qalmaq üçün onun içind�ki su tez-tez d�yi�dirilirdi.

Bu minvalla 2-3 saat �rzind� qazandak� çiç�kli su buxarlan�b �tirli mayey�, ba�qa sözl� «ara�a» çevrildi. B�zi bölg�l�rd� buna «mey» d� deyilirdi. Mey ç�kilib haz�r olandan sonra dar bo�azl� gülabz�nl�r� süzülüb a��z� t�xacla möhk�m ba�lan�r v� x�mirl�nirdi.36

Az�rbaycan�n floras� olduqca z�ngindir. Ölk� �razisind� yeti��n bir çox meyv�, gil�meyv� va �tirli bitkil�rd�n (nar, �rik, üzüm, q�z�lgül, alma, �zgil, armud, heyva v� s.) keçmi�d� müxt�lif növ ��rb�tl�r haz�rlan�r, bayram, m�i��t m�rasiml�rind� v� ziyaf�t m�clisl�rind� plov v� �tli xör�kl�rin yan�nda süfr�y� verilirdi.

��rb�tl�r meyv�, h�mçinin, �tirli otlar v� onlar�n toxumlar�n� «q�ndab» adlanan ��k�r qat�lm�� suda qaynatma yolu il� haz�rlan�rd�. ��rb�t s�rinl�dici, gümrahland�r�c� v� i�tahaçma xüsusiyy�tl�rin� malik olub h�zmetm� prosesini asanla�d�r�r. �n q�dim dövrl�rd�n bu gün�d�k ��rb�t Az�rbaycan süfr�sinin �n l�ziz içki növü olaraq qalmaqdad�r. Ab�eronda o, çox vaxt «ov�ala» adlan�rd�.

Keçmi�d� Az�rbaycanda q�ndab, xo�ab, ov�ala, heyva ��rb�ti, �zgil suyu, üzüm �ir�si, isk�nc�bi, gülab ��rb�ti, araqnan�, b�dmü�k v� s. olmaqla, süfr�y� müxt�lif ��rb�t növl�ri qoyulurdu.

Q�z�lgül ��rb�tini haz�rlamaq üçün �vv�lc� q�z�lgülün l�ç�kl�rini soyuq suda yuyub, qazana tökür, sonra onun üstün� su �lav� edib qaynad�rd�lar. Qat���q tam qayna�a dü��nd� onu ocaqdan götürürdül�r. Soyuyandan sonra onu süzüb, «gülab» �ld� edirdil�r. Gülab�n üz�rin� ��k�r tozu, �lav� edib qar��d�r�rd�lar. Bununla da q�z�lgül ��rb�ti haz�r olurdu.

�sk�nc�bi tur�m�z� içki növü olub, ya�l� xör�kl�rin yan�nda süfr�y� veril�rdi. Onu haz�rlamaq üçün bir litr abqora v� ya üzüm sirk�sin� I kq q�nd qat�r v� t�nzif� ba�lanm�� az miqdarda quru nan� �lav� edib, uzun müdd�t qaynad�rd�lar. Qat�la��b do�ab h�ddin� çatm�� m�hlul «isg�nc�bi cövh�ri» adlan�rd�. �stifad� zaman� yar�m st�kan isg�nc�bi cövh�rin� bir st�kan su qar��d�r�b içirl�r.

Q�ndab. Az�rbaycan süfr�sind� d�bd� olan içkil�rd�n biri d� q�ndab idi. S�rinl�dici v� i�tahaç�c� keyfiyy�t� malik olan q�ndab� haz�rlamaq üçün q�nd v� ya bal ��rb�tinin iç�risin� �tirli ot

Page 182: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

188

v� çiç�kl�rd�n (boymad�r�n, nan�, züfa v� s.) ç�kilmi� cövh�r suyu �lav� edilirdi. Qat����a azaca gülab da qat�l�rd�. Q�ndab tez xarab oldu�undan onu uzun müdd�t saxlamaq olmurdu. Ad�t�n, onu bir öyn�lik süfr� üçün haz�rlay�rd�lar. Q�ndab plovun v� dig�r ya�l� xör�kl�rin i�tahla yeyilm�sin� v� asan h�zm olunmas�na köm�k edirdi. O, eyni zamanda, müalic�vi �h�miyy�t� d� malik idi. Bu s�b�bd�n d�, q�ndabdan xalq t�bab�tind� qan azl���na v� ba� gic�ll�nm�sin� qar�� müalic� m�qs�dil� istifad� edilirdi. Az�rbaycan�n ziyaf�t m�clisl�rind�, xüsus�n plov süfr�sind� q�ndab içm�k �n q�dim zamanlardan d�bd� olmu�dur. Toy zaman� o�lan evin� g�lin aparma�a g�l�nl�r� q�ndab ��rb�ti verm�k ad�t hal�n� alm��d�.

Xo�ab. Naxç�van bölg�sind� geni� yay�lm�� bu içki növünü gil�nar, alça, �aftal�, �rik (qays�) v� s. meyv�l�rin qurusundan haz�rlay�rd�lar. Bunun üçün meyv� qurusunu (qax�) yuyub, suya tökür v� qaynad�rd�lar. N�tic�d� meyv� qax�n�n tam� suya keçirdi. Soyuduqda xo� �tirli, tur�m�z� içki növü �ld� edilirdi. Xo�ab� daha da taml� v� xo�ag�limli etm�k üçün ona b�z�n azca gülab v� ya gül suyu qat�l�rd�.37

B�z�n xo�ab� adi ��rb�t� bu v� ya dig�r meyv� qax� qat�b azca qaynatma yolu il� d� �ld� edirdil�r.

�zgil suyu Quba-Xaçmaz bölg�sind� s�rinl�dici v� meyxo� taml� içki növl�rind�n biri kimi geni� yay�lm��d�r. �zgil suyunu haz�rlamaq üçün onu t�mizl�yib yuyur v� küpl�r� doldururdular. Yar�yacan dolandan sonra küpün a�z�na çatana q�d�r t�miz su �lav� edirdil�r. �zgil bu halda bir ay müdd�tind� suyun içind� qal�b öz tam�n� suya burax�rd�.

Gülab. Az�rbaycanl�lar�n �tirli v� taml� içkil�rind�n biri olan gülab q�z�lgülün l�ç�kl�rini suda qaynatma yolu il� onun buxar�ndan �ld� edilirdi. Gülab q�z�lgülün yaln�z mü�yy�n növünd�n ç�kilirdi. Bu m�s�l�y� vaxtil� dahi Nizami G�nc�vi «Xosrov v� �irin» �s�rind� xüsusi diqq�t yetirmi�dir:

«O gül yax��d�r ki, ondan gülab ç�kilsin, Gülab ç�k�n gülü d�rm�s�, solub tökül�r».38 ��rb�t haz�rlayark�n bir qayda olaraq, gülabdan istifad� edilirdi. B�z�n halvaya �ir� qaynadan

zaman �tirli tam verm�k üçün ona gülab tökürdül�r. Gülab ç�km�k üçün �vv�lc� q�z�lgülün l�ç�kl�rini ar�tlay�b mey qazann�a tökür v� üz�rin� su

�lav� edirdil�r. Sonra qazan� oca��n üz�rin� qoyub a�z�na günb�z formal� lül�kli qapaq qoyulurdu. Qazanda yaranan buxar h�min lül�y� keçirilmi� qar��, yaxud metal boru vasit�sil� d�rin çalaya sal�nm�� güyüm� ax�d�l�rd�. Boruya daxil olan buxar�n soyuyub mayey� çevrilm�si boru soyuq sudan keçirilirdi.

Q�z�lgülün l�ç�kl�rini qazana y���b üstün� su tök�nd�n sonra meyi qazan�n a�z�na qoyub onlar�n aralar�n� x�mir vasit�sil� tutur v� bir-birin� yap��d�r�rd�lar. Bundan sonra qazan�n alt�nda ocaq yand�r�l�rd�. Su qaynad�qca �m�l� g�l�n buxar, gülün qoxusunu özün� ç�k�r�k meyin yuxar�s�na qalx�r v� mayey� çevril�r�k mis boru vasit�si il� ax�b Bel�likl�, buxar t�dric�n mayey� çevrilib gülab olurdu.39

Gül suyu. Q�z�lgülün l�ç�kl�rind�n buxar vasit�sil� �m�l� g�tiril�n gülabdan ba�qa, gül suyu da haz�rlan�rd�. Gül suyu t�klikd� içki kimi içilmirdi. Dig�r içkil�ri, xüsusil� ��rb�tl�ri �tirli, xo� iyili etm�k üçün «qat�q» m�qs�di il� onlara qat��d�r�l�rd�.

Gül suyu haz�rlamaq üçün q�z�lgülün l�ç�kl�rini bir qaba y���b üz�rin� il�q su tök�nd�n sonra azca limon duzu �lav� edirdil�r. Bu onun r�ngini tündl��dirm�kl� yana��, h�m d� tam�n� tur�m�z� edirdi. Sonra qab�n a�z�n� kip qapay�b 4-5 gün s�rin yerd� saxlay�rd�lar. N�tic�d� q�z�lgülün l�ç�kl�rinin �tri v� r�ngi suya keçirdi. Bundan sonra onu süzüb puçal�n� ç�xar�r, hasil olan gül suyunu �ü�� v� ya saxs� gülabdana töküb a�z�n� möhk�m ba�layrd�lar. Laz�m g�l�nd� ondan t�l�b olunan q�d�r töküb ��rb�t haz�rlay�rd�lar.

Ov�ala. Ab�eron, �irvan v� Quba bölg�l�rind� geni� yay�lm�� bu içki növünü haz�rlamaq üçün q�nd ��rb�tin� gül suyu (gülab) qat�l�rd�. Qat�����n nisb�ti 2 girv�nk� q�ndd�n haz�rlanm�� «q�ndab»a bir st�kan gülab hesab� il� götürülürdü. Ov�ala, ad�t�n, bayram, toy-ni�an, qonaql�q v� dig�r ziyaf�t süfr�l�rind� ya�l� xör�kl�rin yan�nda verilirdi.

Keçmi�d� kübar ail�l�rin sifari�i il� misg�r dükanlar�nda xüsusi olaraq böyük ov�ala badyas� düz�ltdirilirdi. Ov�alan� süfr�y� x�rda piyal� v� ya ��rb�til�rd� paylay�rd�lar. H�tta kübar m�clisl�rind� yara��ql� a�ac çömç� (ov�ala çömç�si) vasit�si il� ov�alan� piyal� v� ya masquralara

Page 183: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

189

paylay�rd�lar. Araqnan� müalic� �h�miyy�tli içkil�rd�n biri olmaq etibaril� onu nan� bitkisind�n

gülabsaya�� �ld� edirdil�r. M�d�-ba��rsaq x�st�likl�rinin müalic�sind� t�sirli türk�çar� vasit� olan araqnan� indi d� özünün �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�dir. Xo� iy� v� tama malik olan araqnan�ni çox vaxt gülab qat�lm�� s�rin suya qar��d�randan sonra q�ndab v� dig�r ��rb�tl�r� �lav� edib içirdil�r.

S�rinl��dirici içkil�r. Az�rbaycan süfr�sind� ayran, atlama, kör�m�z kimi s�rinl�dici içkil�r isti mövsümd�, çöl-t�s�rrüfat i�l�rini gör�n zaman daha çox i�l�nirdi. Az�rbaycan�n aran k�ndl�rind� havalar xeyli isti oldu�undan burada s�rinl�dici içkil�r� daha çox üstünlük verilmi�dir. Yay aylar�nda, dem�k olar ki, çox vaxt çay �v�zin� a�art�dan haz�rlanm�� müxt�lif növ s�rinl�dici içkil�r içilirdi.

K�nd �halisi isti yay mövsümünd� yem�k süfr�sind� qat�q, ayran, atlama, kör�m�z v� ovdu�a üstünlük ver�rdi. Xüsusil� tax�l, ot biçini, döyüm, y���m v� s. zaman� ayran v� atlama �v�zsiz s�rinl��dirici içki növü say�l�rd�.

Ayran, ad�t�n, nehr� çalxan�b ya�� götürül�nd�n sonra yerd� qalan tur�m�z� suyu müxt�lif m�qs�dl�rl�, o cüml�d�n susuzlu�u aradan qald�ran s�rinl�dici içki növü kimi içilmi�dir. Xarab olmamaq üçün çox vaxt ayran� torbaya töküb suyunu süz�r�k süzm� edirdil�r. Laz�m g�ldikd� süzm�y� su qataraq, onu yenid�n ayran hal�na sal�b içirdil�r.

Atlama �n çox boyat qat�qdan haz�rlan�rd�. Bu m�qs�dl� iri qaba mü�yy�n q�d�r qat�q v� su töküb qa��qla at�lay�b qar��d�r�rd�lar. Suda h�ll olunmu� qat�q Az�rbaycan�n q�rb bölg�sind� «atlama», Naxç�vanda «qat�q ayran�»40 adlan�rd�. L�nk�ran v� Mu�an bölg�l�rind� «ovduq», Bak� v� Qubada «odu�», G�nc�d� «avd��» adlanan ayrana x�rda do�ranm�� xiyar v� göy�rti d� qar��d�r�l�rd�. Taml� olsun dey�, içilm�zd�n �vv�l ona bir q�d�r duz vurulurdu.

Keçmi�d� maldar elatlar köç yollar�nda sudan korluq ç�km�m�k üçün çoxlu atlama ehtiyat� gör�rmi�l�r. Qocalar�n söyl�diyin� gör�, keçmi�d� Qazax mahal�nda çox miqdarda atlama düz�ltm�k üçün tulu�a qat�q v� su doldurub atl� bir cavan o�lan�n t�rkin� yükl�y�rmi�l�r. O, at� o t�r�f bu t�r�f� çap�rdarm��. Bunun say�sind� tuluq çalxalanar v� qat�q suda yax�� h�ll olunarm��.41 Vaxtil� köç�b� maldarlar yaylaqdan q��la�a, q��laqdan yayla�a köç�rk�n kifay�t q�d�r ayran t�darükü gör�rmi�l�r.42 Qaraba� maldarlar�, h�mçinin köç zaman� ovduq düz�ltm�k üçün qat��� tulu�a y���b yüklü heyvan�n belind�n asar, ist�dikl�ri vaxt ona su v� duz qat�b iç�rdil�r.43

�irvan elatlar� qat�q süzm�sind�n haz�rlanm�� atlamaya daha çox üstünlük ver�rdil�r.44 Mu�an �halisi ovduq haz�rlamaq üçün iri qabda qat�qla suyu qar��d�randan sonra, onun üz�rin� bir q�d�r nan� v� yarp�z do�ray�rd�. Sonra ona azca duz vurub içir v� bu yolla susuzlu�u yat�r�rd�lar.45

Kör�m�z. �n�n�vi s�rinl�dici içkil�rin az t�sadüf edil�n tipoloji növl�rind�n biri d� süd� qat�q qar��d�rmaq yolu il� haz�rlanan kör�m�z olmu�dur. Tur�m�z� tama malik olan v� bir növ m�z� içkisi say�lan kör�m�z, �sas�n isti yay aylar�nda düz�ldilib içilirdi. Kör�m�z Az�rbaycan�n q�rb bölg�sind� daha geni� yay�lm��d�.

«D�d� Qorqud dastanlar�nda «q�m�z»dan b�hs edils� d�,46 Az�rbaycan �halisinin XIX �sr m�i��tind� d�bd� olmu� �n�n�vi içkil�r aras�nda q�m�zdan istifad� fakt� qeyd� al�nmam��d�r.

Ölk�d� islam dini sabitl��ib möhk�ml�n�nd�n sonra spirtli içkil�r �halinin m�i��tind�n tamamil� ç�xm��d�r. Bunun �v�zin� süfr�y� s�rinl�dici v� i�tahaçan alkoqolsuz içkil�r (ayran, atlama, kör�m�z, ov�ala, q�ndab, xo�ab, isk�nc�bi, ��rb�t v� s.) veril�rdi. Sovet hakimiyy�ti ill�rind� sosialist bayramlar�, t�nt�n�li günl�r, beyn�lmil�l toylar v� s. d�b dü��nd�n sonra Az�rbaycan�n ziyaf�t süfr�l�rin� spirtli içkil�r yol açma�a ba�lam��d�r.

Alkoqollu içkil�r (çax�r, araq, konyak, piv� v� s.) uzun müdd�t Az�rbaycan �halisinin yem�k süfr�sind� yer tutmam��d�r. Kakao, q�hv� v� s. kimi ��rq süfr�sin� m�xsus içkil�r d� keçmi�d� k�ndli ail�l�rinin m�i��tin� siray�t etm�mi�dir. �stisna kimi, ��h�rin kübar ail�l�rind� ziyaf�t süfr�sind� q�hv� içilirdi.

T�dqiq edil�n dövrd� Az�rbaycan�n xristian �halisinin m�i��tind� spirtli içkil�r, o cüml�d�n, xristian ingiloylar�n günd�lik yem�k öyn�si v� m�rasim süfr�l�rind� çax�r v� «cec�» adlanan tut, zo�al v� dig�r meyv�l�rd�n haz�rlanm�� �ld�qay�rma araq növl�ri geni� yay�lm��d�r. �ngiloy süfr�sind� «buza» �n çox xo�lanan içki növü olmu�dur.47

Vaxtil� Az�rbaycanda üzümçülüyün inki�af�, habel� antik v� erk�n orta �srl�r� aid arxeoloji

Page 184: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

190

abid�l�rd�n iri ��rab küpl�rinin tap�lmas� fakt� burada spirtli içkil�rd�n q�dim zamanlardan istifad� olundu�unu söyl�m�y� �sas verir. Bunu D�d� Qorqud boylar�ndan da görm�k olur. El� xalq�m�z�n müasir leksikonunda h�l� d� qalmaqda olan «çax�r», «buza» kimi arxaik terminl�rin mövcudlu�u da spirtli içkil�rin Az�rbaycan�n q�dim sakinl�rinin m�i��tin� yad olmad���n� göst�rir. Görk�mli Az�rbaycan �airi Xaqani �irvaninin arpa suyu (buza) ad� il� v�sf etdiyi piv� spirtli içkil�rin bir nümun�si kimi, islam�n h�l� güclü oldu�u XII �srd� d�bd�n dü�m�mi�di. Nizami G�nc�vinin �s�rl�rind� «saqi», «q�d�h», «��rab» istilahlar�n�n tez-tez i�l�nm�si v� hökmdarlara m�xsus saray süfr�l�rind� ��rab içilm�si fakt� da bunu sübut edir. Bununla bel�, spirtli içkil�r�, o cüml�d�n, çax�ra �slam dini t�r�find�n yasaq qoyulmas� v� onun «haram» t�am növl�ri s�ras�na daxil edilm�si n�tic�sind� erk�n orta �srl�rin sonlar�ndan etibar�n Az�rbaycanda üzümçülük v� ��rabç�l�q t�n�zzül� u�ram��d�r. Alman kolonistl�rinin köçürülm�si il� �laq�dar XIX �srin ortalar�ndan etibar�n Az�rbaycanda üzümçülük v� ��rabç�l�q yenid�n dirç�lm�y� ba�lam��d�r. Lakin �slam dini yasaqlar�n�n müs�lmanlara spirtli içkil�ri qada�an etm�si il� �laq�dar olaraq, Sovet hakimiyy�ti ill�rin� q�d�r ��rab ölk�nin müs�lman �halisinin günd�lik v� ziyaf�t süfr�l�rin� yol tapa bilm�mi�dir.

Qablar Az�rbaycan �halisinin ev m�i��tind� i�l�n�n qablar v� m�tb�x l�vazimat� XIX �sr� g�lib

çatana q�d�r böyük t�kamül yolu keçmi�dir. ��h�r v� k�nd �halisinin ev m�i��tind� g�r�k olan m�tb�x qablar� v� ev avadanl��� xammal�n s�ciyy�sin� gör� da�, a�ac, saxs�, metal, d�ri v� hörm�-toxuma olmaqla müxt�lif tipoloji qruplara ayr�l�r.

Da� m�mulat�. �vv�lki tarixi dövrl�rd�n f�rqli olaraq, XIX �srd� da� �n s�rf�li tikinti material�na çevrilmi�dir. Bununla bel�, o, h�l� t�s�rrüfat v� ev m�i��tind� özünün �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�dir. Ev m�i��tind� h�l� d� onlardan müxt�lif m�qs�dl�rl� istifad� olunurdu. Su da��, x�rman da��, kirkir�, hovuz, axur, h�v�ng, dib�k, yalaq, q�stab v� s. da� m�mulat� keçmi� m�i��td� h�l� d� qalmaqda idi.

Da� m�mulat�n�n haz�rlanmas� tarixi çox q�dim dövrl�r� gedib ç�x�r. Da� dövrünü sonu v� erk�n metal dövrün� keçid m�rh�l�sind� da� qablar peyda da� buta, çam, d�n da�lar�, kirkir�, dib�k v� s. a�kar olunmu�dur.

Da� m�mulat�n�n haz�rlanmas� tarixi çox q�dim dövrl�r� g�tirib ç�xar�r. Da� dövrünün sonu v� erk�n metal dövrün� keçid m�rh�l�sind� da� qablar peyda olma�a ba�lam��d�r. Arxeoloji qaz�nt�lar zaman� da� buta, cam, d�n da�lar�, kirkir�, dib�k v� s. a�kar olunmu�dur. K.Xatisov XIX �srin sonlar�nda Zaqafqaziyada da�i�l�m� s�n�tinin �n çox inki�af etdiyi istehsal m�rk�zl�ri aras�nda Bak�, Naxç�van, Qazax, C�bray�l v� �amax� q�zalar�n� xüsusi olaraq qeyd edir.48

�n�n�vi da� m�mulat� iç�risind� su da�� xüsusi yer tuturdu. Su da�� «g�v�k» adlanan m�sam�li da� növünd�n düz�ldilirdi. H�cmind�n as�l� olaraq bel� da�lar 15-20 litr�d�k su tuturdu. Ad�t�n, da�dan süzül�n su damc�lar�n� toplamaq üçün onun alt hiss�si sferik formada düz�ldilirdi. Süzülmü� suyu bir yer� toplamaq üçün su da�� kürsüsaya�� a�ac ç�rçiv� üz�rind� qura�d�r�l�r v� onun alt�nda iri tutumlu saxs� v� ya mis qab qoyulurdu. Çox vaxt süzülmü� suyun s�rin qalmas�n� t�min etm�k üçün su damc�lar� ç�rçiv�nin alt�nda basd�r�lm�� saxs� küp� tökülürdü. Bununla da süzülmü� suyun s�rin qalmas� t�min edilirdi. XIX �srd� su da�� ba�l�ca olaraq, Az�rbaycan�n düz�nlik, qism�n is� bulaq suyu çat��mayan da��t�yi ya�ay�� m�sk�nl�rind� geni� yay�lm��d�. Aran k�ndl�rind� bulan�q çay (arx) suyunu süzm�k üçün su da�� �v�zsiz durultma vasit�si say�l�rd�.

Dib�k. Ev m�i��tind� tez-tez t�sadüf edil�n dib�k nisb�t�n b�rk da� növünd�n yonulub haz�rlan�rd�. Da� dib�k forma etibar� il� su da��n� xat�rlatsa da, ondan xeyli kiçik olurdu. Dib�yin müxt�lif ölçülü növl�ri f�rqli m�qs�dl�rl� istifad� olunmu�dur. Onun kiçik ölçülü növü �zm� m�qs�di il� h�v�ng kimi i�l�nmi�dir. Bu halda ona da� v� ya a�acdan «d�st�k» �lav� edilirdi. Bel� halda o, «h�v�ng-d�st�k» adlan�rd�.

Dib�yin böyük ölçülü növü «dibç�k» adlanmaqla yalaq, yaxud ev qu�lar� üçün su qab� kimi i�l�nirdi.

�n�n�vi da� m�mulat� aras�nda d�n �zm� v� d�n üyütm� vasit�l�ri xüsusi yer tuturdu. Bunlar�n aras�nda qay�qvari d�n da�� («�zm�») v� kirkir� (�l d�yirman�) kütl�vi s�ciyy� da��mas� il� f�rql�nirdi. Keçmi� ev m�i��tind� da� m�mulat�n�n bu növl�rin� bütün ail�l�rd� rast g�linirdi.

Page 185: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

191

Kütl�vi m�i��t al�ti say�lan kirkir� forma v� qurulu� etibar� il� ba�l�ca d�nüyütm� vasit�si olan d�yirman da�� il� eyni idi. �slind� tipoloji bax�mdan d�yirman da�� kirkir�d�n tör�m� olub onun davam� kimi meydana g�lmi�dir. T�sadüfi deyil ki, köç�b� m�i��tind� un hasil etm�k üçün ba�l�ca üyütm� vasit�si oldu�undan çox vaxt kirkir� «�l d�yirman�» adlan�rd�. Bu fakt bir daha onlar�n aras�nda m�n�� �laq�sind�n soraq verir. Kirkir� v� d�yirman da�lar� yaln�z ölçül�rin� gör� bir-birind�n f�rql�nirdi. Bunlar�n h�r ikisi gird� v� yast� formada olub ortas� oyuq ��kild� yonulub düz�ldilirdi. Bundan �lav�, kirkir�ni f�rladan d�st�k d�yirman da��nda t�v�r�nin köm�yi il� üst da��n� f�rladan m�rk�zi oxa çevrilmi�dir. ��l�m� qaydas�na gör�, h�m kirkir�, h�m d� d�yirman da��n�n alt da�� sabit qal�rd�. Bütün bu xüsusiyy�tl�r d�yirman da��n�n tipoloji c�h�td�n kirkir�d�n tör�ndiyi v� onun tipoloji davam� oldu�una d�lal�t edir.

Az�rbaycan�n bir s�ra bölg�l�rind� da�dan «girgino» adlanan yuvarlaq formal� damda�� v� x�rmanda�� düz�ldilm�si �n�n�si yax�n keçmi��d�k davam etm�kd� idi.

Da� m�d�nl�rin� yax�n olan k�ndl�rd� da�dan, h�mçinin, hovuz, nov, novça (��rdan), axur, q�stab v� s. haz�rland��� qeyd� al�nm��d�r.

A�ac m�mulat�. Az�rbaycanda a�ac m�mulat� istehsal� q�dim tarix� malikdir. Az�rbaycan me��l�ri istehsal �h�miyy�tli a�ac növl�rinin: qara�ac, pal�d, göyrü�, v�l�s, çök�, d�mira�ac�, zo�al, alça, yemi�an, �zgil, �abal�d, qoz, f�nd�q, f�st�q (pir) v� s. z�ngin ehtiyat�na malikdir. Bu qiym�tli xammaldan müxt�lif növ ev avadanl��� v� m�tb�x qablar� haz�rlamas� geni� yay�lm��d�r.

Keçmi�d� h�r bir az�rbaycanl� ail�sinin ev m�i��tind� istifad� edil�n m�tb�x l�vazimat� - çömç�, k�fgir, qa��q, t�kn�, tabaq (hövs�r), a�süz�n, q�nd çana��, q�nddan, sand�q mücrü, nehr�, çanaq(qaqqa), saqan, ya�dan, god, ar� p�t�yi, yuxayayan (dördayaq), oxlov, v�rd�n�, h�v�ngd�st� v� s. yerli a�ac ustalar� t�r�find�n haz�rlan�rd�.

Keçmi�d� t�kn�-tabaq istehsal� sah�sind� Quba q�zas�n�n Xaltan, Qu�çu, Gömür, Z�x�r k�ndl�ri, �amax� q�zas�n�n Cülyan, Ximran k�ndl�ri daha çox m��hur idi. Etnoqrafik materiallar göst�rir ki, t�kn�, tabaq, hövs�r, çanaq v� n�hr� qoz v� q�z�la�acdan, çömç�, qa��q c�r armud, yemi�an v� f�st�q a�aclar�ndan düz�ldilirdi. �g�r t�kn� süd s�rm�k m�qs�dil� n�z�rd� tutulurdusa, onda onu qovaq a�ac�ndan düz�ltm�zdil�r. Çünki xalq t�crüb�si �sas�nda mü�yy�n olunmu�dur ki, qovaqdan düz�ldil�n t�kn� (çanaq) südü q�cq�rd�b korlay�r. Ona gör� d� süd s�rm�k m�qs�dil� haz�rlanan t�kn�, �sas�n, q�z�la�ac, qoz, f�st�q a�aclar�ndan düz�ldilirdi. Bunun �ksin� olaraq, x�mir t�kn�si çox vaxt yüngül qovaq v� ya cök� a�ac�ndan haz�rlan�rd�.49 �m�li t�crüb�d� mü�yy�n edilmi�dir ki, c�r armud, yaxud tut a�ac�ndan düz�ldil�n çömç� v� qa����n s�thi çox hamar oldu�undan xör�yin ya�la�ovu onlara o q�d�r bula�m�r v� onlar h�rar�t� daha çox davaml� olurdu. Buna gör� d� çömç�, qa��q istehsal�nda bu a�aclar daha üstün tutulurdu.

Maldarl�q t�s�rrüfat� il� m���ul olan k�nd �halisinin m�i��tind� a�ac nehr� (arx�d) mühüm yer tuturdu. Etnoqrafik materiallar �sas�nda Az�rbaycanda a�ac nehr�nin ortas� xa�al v� silindrik olmaqla, iki növü mü�yy�n edilmi�dir. Xa�al nehr�, �sas�n, G�nc�basar v� Naxç�van bölg�l�rind�, silindrik nehr� is� Qazax-Borçal� v� Böyük Qafqaz�n c�nub v� c�nub-��rq �t�kl�rind� geni� yay�lm��d�r. ��ki-Zaqatala bölg�sind� o, çox vaxt «arx�d» adlan�rd�.

Yüngül v� qaim a�ac növl�rind�n haz�rlanan nehr�ni düz�ltm�k üçün yo�un a�ac kötüyünün qab���n� soyandan sonra h�r iki ba�dan olmaqla, onun içini «�ydi» adlanan xüsusi al�tl� yonub ç�xar�rd�lar. Sonra onun h�r iki ba��na gird� qapaq düz�ldib b�rkidirdil�r. A�ac nehr� «çatma» v� ya «çatma aya��» adlanan 3 �d�d haça a�acdan as�lmaqla çalxan�rd�. Bunun üçün çatmalar ba�ba�a çat�landan sonra nehr� sicim vasit�sil� onlardan as�l�r v� iç�risi a�art� il� doldurulurdu.

A�acdan düz�ldilmi� cürb�cür mücrü, q�l�mdan, sand�q, r�hil, be�ik, ov�ala qa����, q�nddan v� s. kimi m�i��t ��yalar�, ad�t�n z�rif oyma n�q�l�rl� b�z�dilirdi.

Keçmi� m�i��td� i�l�n�n a�ac qablar aras�nda x�mir taba��, hövs�r taba��, tax�l çana��, q�nd çana��, çömç�, k�fkir, qa��q, q�nddan, h�v�ngd�st� xüsusi yer tuturdu.

X�mir taba�� böyük v� kiçik ölçüd� düz�ldilirdi. Böyük tabaqda un �l�nib x�mir yo�rulur, ��k�rçör�yi bi�irm�k üçün «iç» haz�rlan�rd�. Kiçik tabaqda ��k�rbura haz�rlamaq üçün q�nd v� badam döyül�rdi. 50

Hövs�r müxt�lif formada haz�rlanard�. Onda, �sas�n, düyü, bu�da, noxud, lobya v� s. ar�tlan�b hövs�l�nirdi. Bundan �lav�, hövs�r taba��nda t�ndir üstün� künd� da��nar, yaxud onun arxas�nda f�tir künd�si yast�lan�b yay�lard�.51

Page 186: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

192

Sar�msaqdöy�n ölçü etibaril� masqura boyda olub nisb�t�n q�sa d�st�y� malik idi. Bir qayda olaraq, sar�msaq d�n�l�l�nib onun iç�risin� tökülür v� a�ac d�st�k vasit�sil� döyülürdü. Bu m�nad� o, h�v�ngd�st�ni xat�rlad�rd�.

Q�nd çana�� kiçik ölçülü a�ac qutudan ibar�t idi. Onun ortas�ndak� ç�x�nt�n�n üz�rind� xüsusi q�nd ç�kici il� q�nd s�nd�r�l�rd�. Q�nd çana�� formaca gird� v� dördkünc olmaqla, iki cür haz�rlan�rd�. K�ll� q�nd xüsusi q�nd ç�kici vasit�si il� iri q�lp�l�r� parçaland�qdan sonra taba�a tökülüb q�nd çana��nda x�rda do�ran�rd�.

Yaymake� müxt�lif böyüklükd� v� formada düz�ldilirdi. Tayq�ç yuxayayan pal�d a�ac�ndan xarrat çarx�nda bütöv halda yonulurdu. Yüngül olmaq üçün onun ayaq ç�x�nt�s�n�n içi yonulub çuxur hala sal�n�rd�. Az�rbaycan�n bir s�ra bölg�l�rind� o, «ayaql�» ad� il� tan�n�rd�. Yuxayayan�n dig�r formas� yen� d� pal�ddan yonulmaqla, alt hiss�d� özünd�n iki cüt qo�a aya�� olurdu. Buna Az�rbaycan�n bir s�ra rayonlar�nda «dördayaq» deyilirdi. Yuxayayan�n üçüncü növü «qurama» olub �am v� ya cök� a�ac�ndan haz�rlan�rd�. Onun taxta ayaqlar� paralel v�ziyy�td� alt�na m�xlan�b b�rkidilirdi.

Üst s�thi gird� v� hamar olan yuxayayanlar�n üz�rind� x�mir künd�sini yay�b do�ramaqdan �lav�, h�m d� lava� yay�l�b ya�lan�rd�. Ondan, h�mçinin, f�tir, �ora, qatlama, f�s�li kimi bi�mi�l�rin haz�rlanmas�nda da istifad� olunurdu. Ad�t�n yaymake� oxlov v� ya v�rd�n� il� d�st haz�rlan�rd�. V�rd�n�, ad�t�n, qal�n x�mir yuxas�n�n yay�lmas�nda istifad� olunurdu.52

Saxs� qablar. Az�rbaycanda dulusçuluq s�n�ti çox q�dim tarix� malik olmu�dur. Saxs� m�mulat� istehsal� özünün �m�li �h�miyy�tini sonralar, o cüml�d�n XIX �sr v� XX �srin �vv�ll�rind� d� qoruyub saxlam��d�r. Ev m�i��tinin el� bir sah�si yox idi ki, orada dulus m�mulat� i�l�nm�sin. Bu c�h�t orta �srl�rd� Az�rbaycanda olmu� Avropa s�yyahlar�n�n da diqq�tini c�lb etmi�dir.53 Z�ngin çe�id� malik olan dulus m�mulat�, h�r �eyd�n önc�, m�i��t ehtiyaclar�n� t�min etm�kd�n ir�li g�lmi�dir. Ona gör� d�, Az�rbaycan�n dulus ustalar� �halinin z�ruri m�i��t v� t�s�rrüfat ehtiyaclar�n� öd�m�k üçün müxt�lif növ saxs� m�mulat� istehsal etmi�l�r.

�stifad� m�qs�dl�rind�n as�l� olaraq �n�n�vi dulus m�mulat� a�a��dak� qruplara ayr�l�r: I. �rzaq m�hsullar�n�n emal�, haz�rlanmas� v� saxlanmas�nda i�l�n�n saxs� m�mulat� geni�

çe�id� malik olub a�a��dak� tipoloji qruplara ayr�l�r: 1. çör�kbi�irm� vasit�l�ri: t�ndir, kür�, x�r�k, firni, sac, külç�basan, xa� dopusu, x�mir f��iri; 2. xör�kbi�irm� vasit�l�ri: çölm�k, küv�c, piti dopusu, m�tb�x küp�si, kiran� (kiy�), manqal; 3. m�tb�x qablar�: küp� (b�km�z, bal, ya� küp�si), b�sti, b�rni, qalqa, b�qq�, badya, xeyr�,

k�r��an, �ng�n�k, d�nd�n�, h�limdan, a�süz�n, süz�k, qapaq (duvaq); 4. süfr� qablar�: l�ng�ri, bo�qab, kasa, piyal�, ��rb�ti, masqura, n�lb�ki (bölm�), nimç�,

q�nddan, duzqab�, du�b�r�xor, y�xnike�; 5. a�art� qablar�: s�rnic, godu�, ya� küp�si, bal küp�si, pendir küp�si, maya küp�si, nehr�, çalas�

(maya) dopusu; 6. t�s�rrüfat küpl�ri: kür, küpc�, xum, ximç�, l�h, ��hr�ng.

II. M�i��t müx�ll�fat�: kürsü manqal�, silvic, dax�l, dibç�k, q�ly�nba��, ç�raq (qaraç�raq), q�f, mey qazan�, quyuba��.

III. Su qablar�: s�h�ng, güyüm, f�r�, bardaq, kuz�, qur-qur, qum-quma, kürni, sovça, çürd�k, (aftafa), l�y�n, parç (tayqulp), dolça, gülabdan.

IV. Su k�m�ri üçün saxs� m�mulat�: bulaq s�rnici (sugözü), tüng, lül�, novça.54 M�tb�x qablar� aras�nda çölm�k, qazança, güv�c, müxt�lif ölçülü piti dopular�, çilovsüz�n,

h�limdan v� s. l�ziz milli xör�kl�rin haz�rlanmas�nda müst�sna �h�miyy�t k�sb edirdi. Bu qablarda bi�iril�n xör�kl�rin tam� mis qablar� üst�l�yirdi.

�n�n�vi xör�k v� çör�kbi�irm� vasit�l�ri olan kür�, t�ndir, sac, manqal v� s. saxs� m�mulat� q�dim tarix� malik olmaqla, bir s�ra etnoqrafik bölg�l�rd� �m�li �h�miyy�tini h�l� d� itirm�mi�dir. �srl�r boyu k�nd v� ��h�r �halisinin keçmi� t�s�rrüfat v� ev m�i��tind� mühüm yer tutmu� kür�nin bir neç� tipoloji növü: xör�k kür�si, kürsü kür�si, z�f�ran kür�si, dulus kür�si, z�rg�r kür�si, misg�r kür�si, d�mirçi kür�si v� s. yaranm��d�r.

Keçmi� ev m�i��tind�, xüsusil� aran k�ndl�rind� h�r bir ail�d� müxt�lif böyüklükd� küpl�r� t�sadüf edilirdi. Su küpl�ri çox vaxt m�tb�xd� yer� basd�r�lard�. Ayda bir-iki d�f� su küpü t�mizl�nib yuyulur v� sonra yenid�n doldurulurdu. Su küpün� taxta qapaq, onun üstün� is� mis

Page 187: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

193

bir�lli (parç, tayqulp) qoyurdular. Küpd�n su bir�lli il� götürül�rdi. Kiçik ölçülü küpl�r b�rni, qalqa, b�qq� adlanmaqla müxt�lif m�qs�dl�rd� i�l�nirdi. Pendir v�

ya �or küp�si nisb�t�n böyük olurdu. T�s�rrüfat küpl�ri forma v� h�cm etibaril� bir-birind�n seçil�n müxt�lif tipoloji növl�ri (küp,

l�h, ximç�, b�rni, qalqa, küp�) z�man�miz�d�k g�lib çatm��d�r. L�nk�ran-Astara bölg�sind� su quyular�n� k�nar çirkab sular�ndan mühafiz� etm�k üçün

«quyuba��» adlanan ç�ll�kvari saxs� m�mulat� geni� yay�lm��d�r. Az�rbaycan �halisinin m�i��tind� istifad� olunan dulus m�mulat� aras�nda maye qablar�

özünün �m�li �h�miyy�tini uzun müdd�t qoruyub saxlam��d�r. Su s�h�ngi (bardaq, cürd�k). Keçmi�d� içm�li su ya bulaqdan g�tiril�r, ya da k�ndirl�

quyulardan ç�kil�rdi. Ona gör� d�, h�r bir ail�d� su da��maq üçün saxs� s�h�ngl�r i�l�n�rdi. Ölçü etibar� il� bunlar müxt�lif boyda v� formada olard�. «Cürd�k» adlanan balaca s�h�ngl�r suyu s�rin saxlad���ndan çöl t�s�rrüfat i�l�rind� daha çox i�l�n�rdi. S�h�ngin nisb�t�n böyük növü «bardaq» adlan�rd�. Kiçik ölçülü, uzun bo�azl� kuz� �irli b�z�yi il� seçilirdi.

Aftafa- Formaca �ü�� sürah�ya ox�ay�rd�. Onun gövd�sinin a�a��s� nisb�t�n dar, yuxar�ya do�ru getdikc� gen olub, bo�az� yenid�n daral�rd�. Su ax�tmaq üçün ön hiss�sind� lül�k, arxa t�r�find� d�st�k düz�ldilirdi. �n çox «�l suyu» verm�k üçün istifad� olunurdu. Kas�b ail�l�rd� avtafada çay qaynad�l�rd�.

A�art� qablar�. XIX �sr ev m�i��tind� i�l�n�n saxs� m�mulat�n�n bir qismini a�art� qablar� t��kil edirdi. Bunlar�n aras�nda godus, kasa, ya� barda�� (b�rni), xeyr�, qat�q güv�ci, masqura xüsusi yer tuturdu. Bu qrup qablar tipoloji c�h�td�n daha z�ngin olmu�dur.55 Bunlar�n böyük �ks�riyy�ti özl�rinin �m�li-m�i��t �h�miyy�tini uzun müdd�t qoruyub saxlam��d�r.

D�hm�rdan – müxt�lif böyüklükd� v� formada (gird� v� uzunsov) olurdu. Böyük ölçülü d�hm�rdan «xeyr�»ni xat�rlad�r, lakin ondan bir q�d�r kiçik olurdu. Pax�r� ç�xmad��� üçün onda çox vaxt xör�k saxlanar, yumurta çal�nar, qaymaq tökülüb saxlanard�. Bunlardan �lav� ona xör�k ç�kilib mü�t�r�k yeyilm�k üçün süfr� üz�rin� qoyulard�.56

Ya� barda�� qulplu v� qulpsuz, dar v� gen a��zl� olmaqla müxt�lif tipoloji növ� malik idi. Bunlar�n �ks�riyy�tinin içi, b�zil�rinin is� h�r iki üzü �irli olurdu. �irli qab ya�la�ovu bay�ra s�zd�rmad���ndan ya�� uzun müdd�t itkisiz saxlay�rd�.57

Qat�q güv�ci. Ölçü etibaril� güv�cl�r müxt�lif böyüklükd� haz�rlan�rd�. Formaca onlar ayaq t�r�fd�n dar olub yuxar� getdikc� geni�l�nir, ortadan ba�layaraq yenid�n y��cam ��kil al�rd�. Keçmi�d� ��h�r v� oturaq k�nd �halisinin ev m�i��tind� bir qayda olaraq, qat�q güv�cd� çal�nard�. Kiçik ölçülü küv�cl�r yem�k zaman� masqura kimi d� istifad� olunurdu. Ona qat�q tökül�r�k süfr�y� qoyulurdu. Balaca güv�cd� b�z�n bir n�f�rlik qat�q çal�nard�.58 Keçmi�d�, ad�t�n, «k�hrikazma»n�n qar��s�n� almaq m�qs�di il� yüks�k kalorili ya�l� xör�kl�rin yan�nda süfr�y� x�rda masquralarda çal�nm�� qat�q (kasamas) qoyulurd�. «Kasamas» qat��� keçmi� m�i��td� süfr� m�d�niyy�tinin yüks�k göst�ricil�rind�n say�l�rd�.

Xör�k güv�ci (çölm�k). Qazan kimi istifad� olunan xör�k güv�cind� �n çox bozba�, fisincan bi�iril�rdi. B�z�n onda s�bziqovurma, h�tta d�my�çilov da bi�iril�rdi.59 Naxç�van bölg�sind� xör�k güv�ci «çölm�k», Q�rbi Az�rbaycanda is� «qazan» v� ya «tava» adlan�rd�.

Masqura formaca x�rda kasaya b�nz�m�kl�, müxt�lif böyüklükd� olurdu. �irli boya il� b�z�dilmi� masquran�n r�ngl�ri a�, göy, güllü, z�rli olmaqla, mil�-mil, buta v� qeyri n�q�l�rl� b�z�dilirdi. �sas�n, xör�k yan�nda iç�risin� sirk�-sar�msaq, qat�q tökülüb süfr�y� qoyulurdu. Çox vaxt is� bunda «kasamas» deyil�n qat�q çalard�lar.60

Küp� m�tb�xd� müxt�lif m�qs�dl�rl� i�l�dilm�kd�n �lav�, soyuqd�ym� zaman� «qanç�r» m�qs�di il� x�st�nin kür�yin� küp� qoyulard�. Küp�ni götürdükd�n sonra ülgücl� onun �i�kin yerini ç�rt�r�k qan götürür, yaxud h�c�m�t qoyulurdu.

Nehr�. Az�rbaycan�n ��rq rayonlar�nda ya� hasil etm�k üçün saxs� nehr�l�r� üstünlük verilirmi�dir. Erk�n tunc dövründ�n b�lli olan saxs� nehr�l�r çox böyük t�kamül yolu keçmi�dir. Saxs� nehr�l�rin bo�azdan azac�q a�a�� hiss�sind� üfüqi v�ziyy�td� yerl���n qulpu, onun alt�nda is� ya� çalxama prosesind� yaranm�� qazl� havan�n ç�xmas� üçün 1 sm diametrd� kiçik de�ik qoyulurdu. Saxs� nehr�l�r xüsusil� oturaq maldarlar�n m�i��tind� geni� yer tutmu�dur.61

Saxs� m�mulatlar� aras�nda m�i��t müx�ll�fat� (dib�k, ç�raq, q�f, silvic, dax�l, d�mi, manqal

Page 188: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

194

xüsusi qrup t��kil edirdi. Bel�likl�, dulus ustalar� 50-d�n çox növd� müxt�lif formal� qab-qacaq v� dig�r m�i��t ��yalar�

haz�rlay�rd�lar. Bunlar�n bir qismi XX �srin �vv�ll�rind� �halinin ev m�i��tind� h�l� d� qalmaqda idi.

D�mir m�mulat�. �n�n�vi metal m�mulat�n�n böyük �ks�riyy�ti q�dim tarix� malik olub, �halinin ev m�i��ti v� t�s�rrüfat h�yat�nda geni� yer tutmu�dur.

Keçmi� ev m�i��tind� bir s�ra d�mir m�’mulat� - sac, sacaya��, �rsin, q�ra (ko�a), �i�, qiym�ke�, dudke�, b�çaq, q�rx�l�q, q�nd qayç�s�, parça qayç�s�, ilm� qayç�s�, q�m�, ma�a, q�ndq�ran, sacaya��, x�k�ndaz, q�f�qovuran (çuqun) v� s. i�l�nirdi.

XIX �srd� d�mir m�mulat�n�n ba�l�ca istehsal m�rk�zl�ri aras�nda �amax� q�zas�n�n D�mirçi v� �h�n k�ndl�ri, Yelizavetpol (G�nc�) q�zas�n�n Bayan, Qu�çu, Seyid v� Da�k�s�n k�ndl�ri,62 Cavan�ir q�zas�n�n Kasapet k�ndi, C�bray�l q�zas�n�n Hadrut k�ndi, �u�a q�zas�n�n A�dam icmas�, Nuxa q�zas�n�n Küsn�t k�ndi xüsusi yer tuturdu.63

Mis qablar. Ev m�i��tind� mis m�mulat� müxt�lif m�qs�dl�rl� i�l�nmi�dir. �stifad� m�ram�na gör� mis qablar a�a��dak� tipoloji qruplara bölünür: 1) maye qablar�; 2) m�tb�x qablar�; 3) süfr� qablar�; 4) ev-m�i��t ��yalar�.

Mis qablar�n �sas hiss�sini maye v� m�tb�x qablar� t��kil edirdi. Bu qruplardan olan mis qablar�n müxt�lif tipologi növl�ri yaranm��d�.

Maye qablar� su v� a�art� qab� olmaqla öz növb�sind� iki yar�m qrupa ayr�l�rd�. Su qablar� aras�nda s�h�ng, güyüm, aftafa–l�y�n, satil, dolça tayqulp, m��q�fa, çaydan, s�hl�bdan, q�hv�dan, abg�rd�n, hamam tas�, mey qazan� ba�l�ca yer tuturdu.

S�h�ng v� güyüm tipoloji c�h�td�n su qablar�n�n �n kütl�vi növü idi. S�h�ngin gövd�si silindrvari güyümün gövd�si is� gird� formada düz�ldilirdi. S�h�ngl� su çiyind� v� beld�, sar�ma, üsulu il� da��n�rd�. Güyüm is� çiyind�n sallanmaqla yançaqda gütürülürdü. Güyümün böyük v� hündür d�nd�li növü f��ir adlan�rd�.

Sat�l keçmi�d� bütün ail�l�rd� i�l�nmi�dir. Onun böyük, kiçik v� orta ölçül�rin� t�sadüf edilirdi. Sat�l nax��l�, yaz�l� v� yaz�s�z olurdu. Sat�l�n hamam v� ��rb�t üçün n�z�rd� tutulan növl�ri xeyli böyük olub forma etibar� il� bir-birind�n f�rql�nirdi. Hamam sat�l� qapaql� olub a�z� q�f�llan�rd�. Toy m�clisl�rind� gena��zl� böyük sat�llara ��rb�t töküb fincanlarda qonaqlara paylan�l�rd�.64 Bu halda o, «��rb�t qab�» adlan�rd�.

Dolça. Müxt�lif ölçül�rd�, h�m d� nax��l� v� nax��s�z haz�rlan�rd�. Kübar ail�l�r� m�xsus dolçalar, h�tta, da�-qa�la z�rif ��kild� b�z�dilirdi. Böyük, kiçik v� orta ölçülü dolçalar müxt�lif m�qs�dl�rl� istifad� olunurdu. Çox vaxt böyük dolça il� qonaql�q v� ya yas m�clisind� «�l suyu» paylan�l�rd�.

Lül�yin. Aftafadan bir q�d�r hündür olub ornamental n�q�l�rl� z�ngin b�z�dilirdi. Çox vaxt onunla «�l suyu» verilirdi. Bu halda o, l�y�n v� f��irl� d�st t��kil edirdi.

S�hl�b çaydan�. Çaydan�n bü növü samovar saya�� odlu�a malik olub, lül�yinin v� d�st�yinin böyük olmas� il� seçilirdi. �sas�n, s�hl�b çay� qaynatmaq v� onu isti saxlamaq üçün istifad� edilirdi. S�hl�b çay� �n çox bazarlarda sat�l�rd�. Keçmi�d� S�hl�b çaydan�n�n q�dim ox�ar�na arxeoloji abid�l�rd� d� t�sadüf olunur.

Süfr� qablar�. �n�n�vi mis m�mulat�aras�nda xör�k qablar� ayr�ca qrup t��kil edirdi. Süfr� qablar�n�n bir qrupu (cam, kasa, nimç�, sahan, fincan, ��rb�ti, piyal�, masqura v� s.) f�rdi, bir qismi is� (l�ng�ri, d�hm�rdan, m�cm�yi, sini, s�rpu� v� s.) kollektiv s�ciyy� da��y�rd�.

Cam gird� formada düz�ldilm�kl�, böyük, orta v� kiçik ölçül�rd� olub, iç�risi saya, bay�r� nax��l� haz�rlan�rd�. �sas�n, süfr�d� i�l�nirdi. B�z�n camda göy gilab� islad�b, sat�l�n iç�risind� hamama apar�lard�.65 Cam�n orta ölçülü növü «kasa», kiçik ölçülüsü is� «piyal�» v� ya masqura adlan�rd�. Bir qayda olaraq, kasan�n oturaca�� d�m�ql� düz�ldilirdi.

S�rcam mis camlar�n böyük növü olub s�thi qübb� kimi domba, a�a�� hiss�si qazan qapa�� saya�� getdikc� yaymalanm�� forma k�sb edirdi. Üz�ri �r�b hürufat� v� n�bati, yaxud h�nd�si nax��larla b�z�dilirdi. B�z�n onu isti xör�k tökülmü� qab�n a�z�na qapaq v� ya s�rpu� �v�zin� d� i�l�dirdil�r.

Cam�n oturaca��n ortas� domba düz�ldil�n xüsusi bir növü «q�rxaçarcam» adlan�rd�. Nimç�. �sas�n, ��h�r ail�l�ri aras�nda d�bd� olmu�dur. Formaca gird� v� dayaz olan

Page 189: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

195

nimç�nin üz�ri çox vaxt saya, b�z�n d� nax��l� olurdu. Nimç�y�, ad�t�n, «quru» xör�k ç�kilirdi. Laz�m g�ldikd� onun içind� xör�k d� q�zd�r�rd�lar. Nimç�d� xör�k saxlan�ld�qda, isti qalmaq üçün onun üstün� s�rpu� qoyulurdu.

A�art� qablar� daha çox elat m�i��ti il� ba�l� olub, tipoloji c�h�td�n s�rnic, qablama v� badya il� t�msil olunurdu.

S�rnic ba�l�ca a�art� qab� olub ev m�i��tind� i�l�n�n maye qablar� aras�nda xüsusi yer tuturdu. Formaca o, sat�la b�nz�m�kl�, iki qulplu düz�ldilir v� iç�risin� su, süd, yaxud �rinmi� ya� tökülürdü. S�rnicin böyüyün� in�k, cam��, kiçiyin� qoyun, keçi sa��l�rd�.

Qablama mis camdan xeyli böyük, h�m d� oturaca�� çox vaxt d�m�qs�z haz�rlan�rd�. Qablamaya, ad�t�n, a�art� m�hsullar� v� un tök�r, onda umac haz�rlayard�lar.

M�tb�x qablar�. Mis m�mulat�n�n tipoloji növl�ri aras�nda bu qrup qablar ba�l�ca çör�k v� xör�kbi�irm� vasit�l�ri kimi kütl�vi s�ciyy� da��mas�na gör� xüsusi yer tuturdu.

Qazan. Bir girv�nk�d�n bir puda q�d�r xör�k bi�iril�n qazanlar�n hündür v� alçaq gövd�li olmaqla, müxt�lif tipoloji növl�rin� t�sadüf edilirdi. M�s�l�n, «qablama qazan» orta ölçülü olub onun hündür qapa�� a�z�na kip geydirilirdi. Taskabab� bi�ir�rk�n xör�yin bu�u iç�rid� qals�n dey�, qapaq onun a�z�na kip otuzdurulurdu. Kiçik v� orta ölçülü qazanlar « tava» v� ya «tavas�r» adlan�rd�

Böyük qazanlar�n yan t�r�fl�rind�n 2 v� ya 4 �d�d qulp sallan�rd�. Toy-ni�an ��nlikl�rind� bu tip qazanlarda plov, yas m�rasimind� bozba�, x�mira�� bi�irilirdi. Bu s�b�bd�n d�, qazan�n bu növü «qulplu qazan», yaxud «m�clis qazan�» da adlan�rd�. B�zi bölg�l�rd� qulpu qazan «tiyan» ad� il� tan�n�rd�.

Tava müxt�lif böyüklükd� olmaqla, zahir�n saya haz�rlan�rd�. Tavada ç���rtma, taskabab, bad�mcan dolmas�, quymaq, halva v� s. xör�kl�r bi�irilirdi. Tavan�n xüsusi qapa�� olmad��� üçün onun a�z� çox vaxt sini il� örtülürdü.

Te�t. Böyük v� kiçik ölçüd� iki cür haz�rlanan te�tin böyüyünd� çimilir, paltar yuyulur, kiçikl�rind� is� mür�bb� v� ziyaf�t m�clisl�rind� �tli xör�kl�r bi�irilirdi. Mür�bb� te�tin� «l�y�n» d� deyilirdi. B�z�n mis te�tin q�raqlar� dilikli düz�ldilirdi. Te�tin bu növünd� do�ab bi�irilir, «iç» qovrulurdu.

M�cm�yi müxt�lif böyüklükd� olub s�thi nax��l� v� q�raqlar� çevirm� düz�ldilirdi. M�cm�yi �n çox toyda, ni�anda v� yas m�clisl�rind� i�l�nirdi. Bundan �lav�, onun iç�risind� qovun, qarp�z k�silib do�ran�l�rd�. Yay mövsümünd� ba�larda �ncir, üzüm v� s. meyv�l�r d�rilib m�cm�yiy� y���l�rd�. Toy v� yas m�clisl�rind� m�cm�yid� plov paylan�l�rd�. M�cm�yinin bir q�d�r kiçik növl�rind� düyü ar�tlan�rd�.

Sini m�cm�yi formas�nda, lakin nisb�t�n ondan kiçik, h�m d� saya olurdu. Onun iç�risind� düyü, lobya, noxud, m�rci, ki�mi� v� s. t�mizl�nib ar�tlan�rd�. B�z�n sininin üzünü a�a�� çevirm�kl� onun üstünd� çör�k yast�lan�rd�. Bundan �lav�, keçmi�d� sininin iç�risind� süfr�y� südlü plov da yeyil�rdi. Ona gör� d� sini h�m d�, süfr� qab� kimi i�l�nirdi. B�z�n is� sinid�n qapaq kimi d� istifad� olunurdu. Sininin d�rin növü «l�ng�ri», x�rda v� dayaz növü «sahan» adlar� il� tan�n�rd�.

A�süz�n (çilovsüz�n). Düyüd�n bi�iril�n plovlar� v� b�zi x�mir xör�kl�ri (�ri�t�, x�ng�l) a�süz�n vasit�sil� süzülüb h�limd�n ç�xar�l�rd�. A�z� gen, gövd�si a�a�� getdikc� daralan a�süz�nin s�thi de�ik-de�ik olurdu. Xör�yin h�limi h�min de�ikl�rd�n süzülüb ç�x�rd�. Çilovun suyunu süzm�k üçün, ad�t�n, a�süz�n bo� qazan üz�rin� qoyulurdu.

S�rpu�. ��rq ölk�l�rin� m�xsus süfr� qablar�n�n tipik nümun�si olan s�rpu� xör�yi isti saxlamaq m�qs�di güdürdü. Plov nimç� l�ng�ri v� ya d�hm�rdana ç�kil�nd�n sonra onun gec soyumas� üçün üstün� qübb�vari s�rpu� qoyulurdu. �sti plovdan qalxan buxar s�rpu�un köm�yi il� xör�yin üz�rind� qal�r v� onu isti saxlay�rd�. S�rpu�un bay�r s�thi h�nd�si v� n�bati nax��larla b�z�dilirdi. S�rpu�un ba�� gübb� formal� z�rif dürc�kl� tamamlan�rd�. A�süz�nin kiçik növü «süz�k» adlan�rd�.

Çömç�. Xör�k çömç�l�ri müxt�lif böyüklükd� olub uzun qulpla tamamlan�rd�. Çömç� �n çox �orba, dü�b�r�, küft�, bozba� v� s. kimi xör�kl�rin bo�qablara ç�kilm�si zaman� i�l�nirdi. Bu m�nada o, a�ac çömç�ni �v�z edirdi.

Abg�rd�n. Gövd�si gird� v� çuxur olub, uzun qulplu düz�ldilirdi. �n çox toy v� yas m�clisl�rind� istifad� olunmaqla, qazana su tökm�k v� yaxud ondan su götürm�k m�qs�dil�

Page 190: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

196

i�l�nirdi. K�fkir. �sas�n, bi�m�kd� olan �tli xör�kl�rin üz�rin� y���lan k�fi götürm�k m�qs�di güdürdü.

Müxt�lif böyüklükd� haz�rlanan k�fkirl�rin çalovu d�lik-d�lik v� qulpu uzun olurdu. Böyük k�fkir plov bi�iril�rk�n, kiçikl�ri is� sulu xör�kl�rin k�fini alark�n, habel� qovurma v� ç���rtma kimi xör�kl�rin qar��d�r�l�b bi�irilm�sind� i�l�nirdi.

Qa��q. Xör�k v� çay qa���� olmaqla iki növün� t�sadüf edilir. Keçmi�d� varl� kübar ail�l�rin süfr�sin� çox vaxt gümü� qa��q düzül�rdi.

M�i��t ��yalar�. Keçmi� m�i��td� i�l�n�n bir s�ra ��yalar (�amdan, piydan, ç�raq, kürsü manqal�, kabab manqal�, gilabi qab�, rü�ul qab�, çiri� qab�, sulu q�lyan, q�lyan, q�lyan masas�, süz�k, t�r�zi gözü, na�ara v� dünb�k sa�ana��, zinc, z�nq�rov v� s.) misd�n döyülüb haz�rlan�rd�.

Öt�n �srl�rd� Az�rbaycan m�tb�xind� t�sadüf edil�n v� son d�r�c� m�hdud s�ciyy� da��yan metal ��yalar�n, bir qismi t�n�k�, bürünc v� �ü��d�n haz�rlan�rd�.

Bürünc v� �ü�� qablar, �sas�n varl�, kübar ail�l�r üçün s�ciyy�vi olmu�dur. �ü�� sürah�, b�rni, q�d�h, �tir qab� v� s. kas�b zümr�l�rin m�i��tin� yad idi. H�mçinin, ba�a ba�a g�l�n bürünc qazan (tiyan), buxurdan, gülabdan, �amdan, dolça, m�cm�yi v� s. xalq m�i��tind�n art�q çoxdan ç�xm��d�.

Bürünc qablar. T���kkül tarixi h�l� erk�n tunc dövründ�n ba�lanan tökm� m�mulat� mis� müxt�lif a�qarlar qatmaq yolu il� �ld� edilm�kl�, çox mür�kk�b inki�af yolu keçmi�dir. A�qar�n t�rkibind�n as�l� olaraq q�dim metal ustalar� mis �rintisind�n h�m tunc, h�m d� bürünc �ld� etmi�l�r. Ona gör� d� arxeoloji abid�l�rd�n h�m tunc, h�m d� bürünc m�mulat�na t�sadüf olunur.

Bürünc mis �rintisin� yar�bayar� nisb�td� sink filizi qatmaq yolu il� �ld� edilmi�dir. Mis �rintisin� m�rgmü�, sürm�, qalay, qur�u�un x�lit�l�rind�n bu v� ya dig�rini qatd�qda tunc �ld� olunurdu. Qalay istisna olmaqla, bu metal filizl�rinin yerli yataqlar�n�n bollu�u üzünd�n Az�rbaycan�n arxeoloji abid�l�rind� tunc m�mulat�na daha çox t�sadüf edilir. Bununla bel�, tunc ba�l�ca olaraq �m�k al�ti v� soyuq silahlar�n istehsal�na s�rf olundu�undan h�min m�mulat növl�ri d�mir v� poladdan haz�rlanma�a ba�layandan sonra t�dric�n �m�li �h�miyy�tini itirib aradan ç�xm��d�r. Bundan f�rqli olaraq, bürünc daha çox qab istehsal�na v� b�z�k ��yalar�n�n haz�rlanmas�na s�rf olunmas� s�b�bind�n m�hdud miqyasda da olsa, uzun müdd�t davam etmi�dir. Sonralar bürüncü zin�t istehsal� sah�sind�n z�rg�rlik, qab istehsal� sah�sind�n is� misg�rlik m�mulatlar� s�x��d�r�b ç�xarm��d�r. Bununla da �n�n�vi tökm�çilik s�n�ti t�n�zzül� u�ray�b aradan ç�xm��d�r.

Texniki c�h�td�n tökm� üsulu bu v� ya dig�r m�mulat növünün yum�aq mum modelini haz�rlay�b onun üz�rin� q�laf rolunu oynayan gil (üzlük) ç�km�y� �saslan�rd�. Q�lib quruyandan sonra bi�irilib saxs� hal�na sal�n�r v� onun içind�ki mum �riyib tökülürdü. H�min bo�lu�a bürünc �rintisi tökm�kl� laz�mi m�mulat növü �ld� edilirdi. Soyuyub haz�r hala dü�mü� m�mulat� q�laf�ndan ç�xarmaq üçün saxs� q�libi s�nd�rmaq laz�m g�lirdi. Bel�likl�, h�r bir m�mulat növü üçün yeni model v� onun formas�na müvafiq t�z� q�lib düz�ldilirdi.

Bürünc ��yalar, �sas�n, hakim zümr�l�rin sifari�i il� tökülüb haz�rlan�rd�. Ona gör� d� onlar çox yara��ql� düz�ldilirdi.

Tökm� üsulu il� haz�rlanm�� bürünc m�mulat�n�n b�zi nümün�l�ri z�man�miz�d�k g�lib çatm��d�r. Bunlar�n aras�nda haz�rda Rusiya Dövl�t Ermitaj�nda saxlan�lan bürünc gülabdan Y-YII �srl�r� aid avtafa, YI -YIII �srl�r� aid bürünc m�cm�yil�r, XIII-XIY �srl�rin yadigarlar� olan b�z�kli bürünc qazanlar, xüsusil� 1399-cu ild� Teymurl�ngin sifari�i il� T�brizd� haz�rlanm�� iki tonluq n�h�ng tiyan xüsusi yer tutur.66

Az�rbaycan bürünckarlar�n�n tökm� üsulu il� haz�rlad�qlar� bu tipd�n olan bürünc qab nümun�l�ri dünyan�n dig�r ölk�l�rin� d� yay�lm��d�r. XII �srd� Naxç�vanda haz�rlanm�� doda�� novçal� bürünc dolça nümun�l�ri Nyu-York v� Paris ��h�rin� gedib ç�xm��d�r.67

Vaxt� il� Az�rbaycan�n tökm� ustalar� t�r�find�n düz�ldilmi� yüks�k b�dii m�ziyy�tl�r� malik dig�r m�i��t ��yalar� da dünya muzeyl�rinin f�xri eksponatlar�na çevrilmi�l�r. Bu c�h�td�n 1319-cu ild� T�brizli Yusif �hm�d o�lu t�r�find�n düz�ldilmi� bürünc kasa Londondak� m��hur Viktoriya v� Albert muzeyinin b�dii s�n�t nümun�l�ri aras�nda f�xri yer tutmu�dur.68 XII �srin sonu v� XIII �srin �vv�ll�rind� �irvan�n tökm� ustalar� t�r�find�n böyük m�har�tl� düz�ldilmi� ba�qa bir bürünc tiyan Londonda q�rar tutmu�dur. 4 �d�d orijinal formal� qulpa malik olan bu tiyan olduqca n�fis ��kild� ornamental n�q�l�r v� süjetli kompozisiya nümun�l�ri il� b�z�dilmi�dir.69

Page 191: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

197

D�ri qablar. Az�rbaycanda heyvan d�risind�n istifad� çox q�dim tarix� malikdir. S�yyar s�ciyy� da��yan müt�h�rrik maldarl�q m�i��ti ��raitind� a��r v� tez s�nan saxs� qablar�n da��nmas� s�rf�li olmad���ndan d�ri qablara üstünlük verilmi�dir. Buna gör� d� b�sit xalq üsulu il� a��lanm�� d�ri m�mulat�, xüsusil� maldar elatlar aras�nda geni� yay�lm��d�.

Az�rbaycan maldarlar� heyvan d�risind�n müxt�lif növ a�art� qablar�: eym�, tej�n, tuluq, c�l��, da�arc�q, motal, çalxar v� s. haz�rlay�rd�lar. Bunlardan �lav�, quyudan su ç�xarmaq üçün mal d�risind�n «dol» düz�ldilirdi

X�rda buynuzlu heyvanlar�n d�risind�n düz�ldil�n a�art� qablar� v� dig�r m�i��t vasit�l�ri ucuz v� yüngül oldu�una gör� uzun müdd�t istifad�d�n ç�xm�rd�.

Az�rbaycan�n maldarl�q t�s�rrüfatlar�nda ya� hasil etm�k m�qs�dil� «çalxar» adlanan tuluq nehr�l�rd�n geni� istifad� etmi�l�r.70 Öt�n �srl�rd� tuluq nehr�l�r t�kc� Az�rbaycanda deyil, bütün Zaqafqaziyada, �ran, Türkiy� v� ba�qa qon�u ölk�l�rd� d� yay�lm��d�r.71

Qar�n. K�r� ya�� saxlamaq m�qs�dil� �n çox x�rdabuynuzlu heyvanlar�n qarn�ndan istifad� olunard�. Ya�� qar�na y��maq üçün onu duzlay�b kiçik künd�l�r hal�na sal�rd�lar. Sonra onlar� qar�na y���r v� üstünd�n �ll� bas�rd�lar ki, aralar�nda hava qal�b ya�� xarab etm�sin. H�cmind�n as�l� olaraq h�r bir qar�n 8-10 kq-dan 15-16 kq-a q�d�r ya� tuturdu.72

Motal, �sas�n, qoyun d�risind�n haz�rlan�rd�. �n yax�� motal erk�k heyvan, xüsusil� qoç d�risind�n düz�ldilirdi. Böyük h�cmli motal d�risind� 15-16 kq-a q�d�r pendir saxlaya bilirdil�r. Pendir y��maq üçün bütöv soyulmu� qoyun d�risinin qollar� v� arxa hiss�si ipl� möhk�m ba�lan�rd�.

C�l�� t�z� pendir v� ya �or saxlamaq m�qs�dil� bütöv soyulmu� keçi d�risind�n haz�rlan�rd�. T�z� �or v� pendir c�l��da bir müdd�t qal�b özünü tutandan sonra onu ç�xard�b motal d�risin� doldururdular.

Da�arc�q. D�ri m�mulat�n�n �n q�dim növü olub �rzaq m�hsullar�: yarma, un, duz, çör�k v� s. saxlan�l�rd�. Da�arc�q, �sas�n, x�rda buynuzlu heyvan d�risind�n düz�ldilirdi. Motal v� c�l��dan f�rqli olaraq, da�ar d�risi yum�aq qalmaq üçün xalq üsulu il� a��lan�b yararl� hala sal�n�rd�.

Eym�. Maldarl�q t�s�rrüfat�nda a�art� m�hsullar�n�n emal�nda eym� xüsusi yer tuturdu. Eym�nin böyük ölçülüsü «tej�n» adlan�rd�. Qat�q y��maq (y���nt�) üçün qoyun d�risi arpa unundan haz�rlanm�� yal vasit�si il� a��lan�rd�. Sonra onun arxas� v� qollar�n�n a�z� tikilib ba�lan�r, yaln�z bo�az� aç�q saxlan�rd�. Bir qayda olaraq, eym�nin bo�az�na t�n�k çubu�undan düz�ldilmi� ç�nb�r� tikilirdi.

Tuluq - Az�rbaycanda tuluqdan ba�l�ca olaraq maye (su, neft, ayran) da��nmas�nda istifad� edilirdi. Haz�rlanma üsuluna v� formas�na gör� tuluq eym�y� b�nz�yirdi. Tuluqdan, h�mçinin ya� hasil etm�k üçün nehr� kimi d� istifad� olunurdu. Tuluq habel� çay n�qliyyat� vasit�si (k�lik, p�l�) kimi d� istifad� olunmu�dur.

Keçmi�d� Ab�eronda �halinin su t�chizat�nda quyu suyu mühüm yer tuturdu. Quyudan su ç�xarmaq üçün a��l� gönd�n haz�rlanm�� «dol», habel� su da��maq üçün istifad� edil�n tuluq �n s�rf�li vasit� say�l�rd�. Ab�eron neftini d�v� karvanlar� vasit�sil� uzaq ölk�l�r�, h�mçinin iri tuluqlarda da��y�rd�lar.

Hörm� v� toxuma qablar. Z�ngin xammal ehtiyat�na malik olmas� s�b�bind�n Az�rbaycanda müxt�lif növ hörm� qablar da geni� yay�lm��d�. Sucar sah�l�rd� yeti��n lifli bitkil�r (l��, ziy�la�, dala, cil), elastik a�ac çubuqlar� v� siyr�m�, �ilgir, t�n�k, d�nli bitkil�rin kül��i hörm� i�ind� �n q�dim xammal növü olmaq etibar� il� yax�n keçmi��d�k özünün �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�dir.

Lifli bitkil�rd�n ev m�i��tind� geni� yay�lm�� ciy�b�nd, z�nbil, kövs�r�, süfr�, t�r�zi v� s. haz�rlan�rd�. Çubuqdan hörül�n s�b�t, t�r�c�, sal�ar, cilovsüz�n v� s. özünün t�s�rrüfat v� m�i��t �h�miyy�tini �srl�r boyu saxlam��d�r.73

Toxuma qablar�n çe�idi olduqca z�ngin idi. Bunlar�n aras�nda yun, k�tan v� keci m�mulat� xüsusi yer tuturdu. Xurcun, heyb�, m�fr��, çuval, kis�, siy�zi v� s. keçmi� m�i��td� geni� yay�lm��d�.

H�sir m�mulat�n�n �sas istehsal m�rk�zi Kürboyu k�ndl�r, Mu�an �razisi, xüsusil� L�nk�ran-Astara bölg�si olmu�dur. L�nk�ran-Astara bölg�sind� vaxtil� tax�l saxlamaq üçün h�sird�n kövs�r�, yantay (çanta), süfr� düz�ld�rdil�r.

Keçmi�d� yax�n v� uzaq s�f�r zaman� xurcun v� heyb�d� azuq� da��nard�. Xurcunun

Page 192: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

198

(heyb�nin) göz�kl�rin� ucu qotazl� xurcunba�� keçir�rdil�r. Xurcun v� heyb�l�r r�ngb�r�ng boyanm�� keci v� ya yun ipd�n toxunmaqla üz�rin� müxt�lif növ nax��lar sal�nard�.

Keçmi�d� tax�l, un, duz v� s. saxlamaq, habel� azuq� da��maq üçün yundan müxt�lif ölçülü çuval toxunmu�dur. Mu�anda böyük çuvaldan h�m d� ç�ki vahidi kimi istifad� olunmu�dur. Tax�l doldurulmu� «Mu�an çuval�» 10 batmana b�rab�r tutulurdu.74 1&.�.]�%�� �. '��>����$�� �<�[ � ��� ����� �<�[ \��%{�� %��<���[. IX ���������[� /��>� �� �����-����>�$ �%�# � W���>��\�$ �%�# ���%. .,1973. 2�.�.*�+������. &�{�������$ �%� �� ���������� #��?�����, %��<���[ � �[�� ���[= � (����� \). ., 1964. 3X.Axundov. Az�rbaycanda ç�ltik bitkisi v� onun m�hsuldarl���n�n yüks�ldilm�si yollar�. B., 1958, s.28; Az�rbaycanda ç�ltikçilik. B.,1964; �.A.Quliyev. Az�rbaycanda ç�ltikçilik.B.,1977,s.27. 4".�./���= �. �� $%� &��<?� �� ����%�>� � ��� ��%���%�� >�� ���� - &�}/, �[�.,Y, ]�\., 1888, �.158. 5 R.Babayeva. Ab�eron yem�kl�ri, Az. MEA T�EA, inv. �3632,f.1,s.11; A.�l�sg�rzad�. �f��ran yem�kl�ri.Yen� orada, inv. �374; T.T.S�limov. Ab�eronlular.B.,1993. 6 ^.�.�#+ ����. ]����{����� #� ��� $ �� � �� �������� . �. 1997, �.78. 7 H.Sarabski. Köhn� Bak�.B.,1982, s.181. 8 �.A.Quliyev. Az�rbaycanda ç�ltikçilik. B.,1977. 9 R.Babayeva. Ab�eron yem�kl�ri.-Az�rb.MEA T�EA, inv.�3632, s.32-33. 10 &..�� +� �. ^���+��[ � ��+�=� + �������. .,1974. 11Az�rbaycanda d�v� v� at südünd�n (q�m�s) tarix�n istifad� olunmam��d�r. 12 '.�.�������, ^.}.&�%�����%��. ���%� � ������� $ ��� %�. .,1959, �.27. 13 Yen� orada, s.29. 14 N.Sultanov. Uzun ömürlülük. - «�d�biyyat v� inc�s�n�t», 20 aprel 1984. 15A.N.Mustafayev, Q.C.Cavadov. Qobustanda d�v�çiliyin etnoqrafik t�dqiqin� dair. - AEM,V bur., B.,1985, s.75. 16 Az�rbaycan etnoqrafiyas�, I c.B., 1988, s.278. 17 X.D.X�lilov. Qaraba��n elat dünyas�.B.,1992, s.105. 18 R.Babayeva. Ab�eron yem�kl�ri. Az�rb.MEA T�EA, inv. �3632, f.1, op.11. 19 �.A.Quliyev. Az�rbaycanda su qu�lar�n�n ovlanmas�. – Az�rbaycan�n maddi m�d�niyy�ti. B., 1965, s.299-303. 20 /..*���>�+��. �� ����<��? %��<���� _ %���%�� ���[ � %��{ wIX – ��$�� ww � %� (�����). �.,1982,�.23. 21 Az�rbaycan etnoqrafiyas�, I c. B.,1988, s.287. 22 A.N.Mustafayev. �ngiloylar�n maddi m�d�niyy�ti. B., 2005, s.177-178; &..�>�+��� ��. � ��� ��� � ��? ]���-�%�>� � /���#�%�>� ������� - �!*�, �., 1986, �.73; Yen� onun: � ��{�����<��� ��� � � � ��-�������� ��� �� ���������. - �� ����[ % � ����, ����?� ���� ���>�+ ��# ���>�$ �%�# � W���>��\�$ �%�# ���� ������� 1970 >. � �� �������� . �., 1972, �.41. 23 �.�.�zmay�lova. Bal�qç�l�q. -Az�rbaycan etnoqrafiyas�.B.,1988,s.299. 24 ".��������. *�����? ����[ � ����[$ ���� ����%�# �� /��%�� . ].1, %�. II. &}�., 1871; *.". � � ���. }�� = -���� �� ��> ����� � |�%��%��<J. /����<, 1849 v� b. 25 N.Dubrovin. Göst. �s�ri, s.362. 26 * �� � �. ���= �� � |�%��%��� . /��%���%�� %�� ����� �� 1914 >. ]�\���, 1913,�.42; 27�.A. Tal�bzad� XIX �sr v� XX �srin �vv�ll�rind� Az�rbaycanda suvarma v� sudan istifad�. B., 1980,s.13. 28 A.N.Mustafayev. �irvan�n maddi m�d�niyy�ti. B., 1977. s. 118. 29/.]./���%�=�[. �� �������? %������� �� ��������{ �. �.,1964, �.250. 30H. N. M�mm�dov. Mu�an�n maddi m�d�niyy�ti (tarixi-etnoqrafik t�dqiqat). B., 2001, s.117. 31 A.N.Mustafayev. Göst�ril�n �s�ri, s.119. 32M.N.N�sirli. Az�rbaycan�n b�zi içkil�ri haqq�nda. Az�rbaycan etnoqrafik m�cmu�si. 1 bur., B., 1964, s.143. 33 A.N. Mustafayev, T.C.Cavadov. Qobustanda d�v�çiliyin etnoqrafik t�dqiqin� dair. AEM, V bur., B.,1985, s�h.76. 34 M.N.N�sirli. Göst. �s�ri, s.138. 35 Yen� orada. 36 Yen� orada. 37�.}�=� �. ���� ������� � XIX – ��$�� XX ��. (������%�-W���>��\�$ �%� ���� ������ ). �., 1998, �.110. 38 Nizami G�nc�vi. Xosrov v� �irin, Bak�, 1981, s.289. 39 M.N.N�sirli. Göst.�s�ri, s.140-141. 40 M.N.N�sirli. Göst�ril�n �s�ri, s.144. 41Q.�.R�c�bov. Az�rbaycanda süd m�hsullar� haz�rlanmas�n�n xalq üsullar�. AEM, III bur., B., 1977, s.63. 42Yen� orada 43 X.D. X�lilov. Qaraba��n elat dünyas�. B., 1992, s�h.103. 44 A.N.Mustafayev. Göst. �s�ri, s.119. 45 H.N.M�mm�dov. Göst. �s�ri, s.119. 46 D�d� Qorqud. B., 1988,s.133. 47�.H. �liyev. �ngiloylar (tarixi etnoqrafik t�dqiqat). (Nam. dissertasiyas�n�n avtor.) . B.,2001, s.21. 48/.*.w������. /������[ ���+[��[ |�%��%���%�>� %��?.- ��$ �[ � ���� ������? �� %�������� ���+[=� ���-��� '�����. �. II, &}�, 1894, �.340.

Page 193: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

199

49 Q.C.Cavadov. A�aci�l�m�.- Az�rbaycan etnoqrafiyas�, I c, B.,1988, s.350. 50 '.*.���� ��. �����< ��= ����. Bax: Az�rb. MEA T�EA, f.3632, s.10. 51 Yen� orada, s.28. 52 ^.�.�#+ ����. ]����{����� #� ��� $ �� � �� �������� (������%�-W���>��\�$ �%� ���� ������ ). �., 1997, �.69-70. 53 }�� = ��� ���%� �� �� �������� . II c. Az�rb. Respub. MEA �EA., inv.�, s.153. 54 A.N.Mustafayev. Az�rbaycanda s�n�tkarl�q (tarixi-etnoqrafik t�dqiqat), s�h.94. 55 S.M.A�amaliyeva. Dulusçuluq. - Az�rbaycan etnoqrafiyas�. I-ci cild. B.,1988, s.339. 56 R.�.Babayeva. Göst.�s�ri.s.36. 57 Yen� orada. 58 Yen� orada. 59 Yen� orada. 60 Yen� orada.s.37. 61 H.H�vilov. Az�rbaycan�n maldarl�q m�d�niyy�ti. B., 1987, s.64 62 K.Xatisov. Göst.�s�ri, s.323. 63 Yen� orada, s�h.325. 64 Yen� orada, s.23. 65 Yen� orada. 66 R.�f�ndiyev. Göst. �s�ri, s.22-23; 6-9, 12-ci r�sml�r. 67 Yen� orada, s.51, 26-c� r�sm; s.99, 51-ci r�sm. 68Yen� orada, s.74. 38-ci r�sm. 69 Yen� orada, �.79.39-cu r�sm 70 /.]./���%�=�[. �� ����<��? %��<���� �� ��������{ � � � ��- �����$��� ���[ ���>� /��%���. (������%�-W���>��\�$ �%� ���� ������ ). �., 1964, �. 234-235. 71 T.�. Bünyadov. Az�rbaycanda maldarl���n inki�af� tarixind�n. B., 1969, s.134. 72 Q.T. Qaraqa�l�. Göst. �s�ri, s. 186-187. 73 A.N. Mustafayev. Az�rbaycanda s�n�tkarl�q, s.262. 74 /��%���%�� %�� ����< �� 1852 >., ]�\���,1851, �.542; .�.��� �. &��� +[ �������� + �����>�� � � +� -� �<$ �%�� %��<��� �� ��������� � w1w-ww ��. - ��, III ���., �., 1977.�.31.

Page 194: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

200

N�QL�YYAT M�D�N�YY�T�

Quru n�qliyyat� �n�n�vi n�qliyyat vasit�l�ri tipoloji bax�mdan quru v� su n�qliyyat� olmaqla, tarix�n iki

istiqam�td� inki�af etmi�dir. �lk vaxtlar ibtidai insanlar yax�n v� uzaq m�saf�l�ri piyada q�t etmi�l�r. Minik-yük n�qliyyat� vasit�l�ri meydana g�l�n� q�d�r onlar �n z�ruri yükl�ri (�m�k al�ti, silah, �rzaq, azuq� ehtiyyat�), h�tta körp� u�aqlar� özl�ri il� piyada g�zdirm�k m�cburiyy�tind� qalm��lar. Öz �m�kl�rini yüngüll��dirib-asanlaqd�rmaq üçün onlar bir s�ra b�sit yükda��ma üsul v� vasit�l�ri dü�ünüb tapm��lar.

Bu m�nada quru yollarla piyada h�r�k�t ed�n adamlar�n öz �z�l� gücü hesab�na yükda��ma �m�liyyat� v� ilk b�sit n�qliyyat növü olmu�dur. H�tta sonralar b�sit yükda��ma üsullar� t�kmill��dikc� «hambal» adlanan yükda��yan, habel� «carçi», yaxud «�at�r» ad� il� b�lli olan müjd� (x�b�r) yayan piyada pe��karlar meydana ç�xm��d�r. Keçmi�d� m�ktub v� ya ismaric çatd�ran «qasid» pe��si d� m�hz bu ehtiyacdan yaranm��d�r.

XIX �sr�, ba�qa sözl�, Az�rbaycanda poçt v� teleqraf xidm�ti yaranana q�d�r davam etmi� bu pe�� sahibl�rinin çoxu piyada h�r�k�t ed�n adamlardan ibar�t olmu�dur. Onlar�n bir qisminin xüsusi yükda��ma vasit�l�ri (hambal palan�, heyb�, çanta v� s.), b�zil�rinin is�, h�tta xüsusi geyiml�ri yaranm��d�r. Yerli hakim v� ya hökmdar s�f�r� ç�xark�n onun mü�ayi�tçil�rinin önünd� ged�n �atirlar�n yüngülsayaq qaç�� geyimi, yaxud z�vvar v� sövd�g�rl�rin s�f�r geyimi olan yap�nç� v� ya kaval kürk buna �yani misal ola bil�r.

Bütün bunlardan �lav�, keçmi�d� k�ndb�k�nd g�zib öz matahlar�n� satma�a çal��an ar��nmalç�, bafayç�, ç�rçi v� xalça-palaz satan dig�r alverçi t�b�q�l�ri d� var idi ki, onlar sat�� mallar�n� kis�, çanta v� boxçalara doldurub bell�rin� al�r, yaxud xurcun v� ya heyb�l�r� y���b çiyinl�rind� da��y�rd�lar.

Keçmi�d� Az�rbaycan�n bir s�ra bölg�l�rind� s�hl�b çay� içm�k d�bd� oldu�undan ��h�r bazarlar�nda onun sat��� il� m���ul olan pe��kar s�hl�bçil�r f�aliyy�t göst�rirdil�r. Onlar mis çaydanlarda isti saxlad�qlar� s�hl�b çay�n� �ld� tutub g�zir qutuya y���lm�� piyal�, masqura v� ya st�kanlar� yaxalar�ndan as�rd�lar.

�nsan�n fiziki gücü il� b�sit yükda��ma üsullar� çox q�dim tarix� malik olsa da uzun müdd�t �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�dir. Minik heyvan� olmayanlar �srl�r boyu çöl-t�s�rrüfat i�l�rin�, qon�u k�ndl�r�, el�c� d� inzibati-ticar�t m�rk�zl�rin�, müq�dd�s yerl�r� ziyar�t� ged�nl�r v� dig�r s�f�rl�r� piyada getmi�l�r.

Dünyan�n bir çox ölk�l�rind� oldu�u kimi, Az�rbaycanda da tarix�n ev m�i��t ��yalar�, �rzaq m�hsullar� v� dig�r z�ruri yükl�r yax�n m�saf�y� insan�n öz gücü il� da��nm��d�r.

Yüngül yükl�ri, ad�t�n, ba�da, çiyind�, beld�, qoltuqda, qucaqda, qolda v� �ld� da��m��lar. Bu sayaq yükda��ma üsulu, xüsusil� qad�nlar üçün daha çox s�ciyy�vi olmu�dur. Bel� b�sit yükda��ma, üsullar� dar c���rlara malik olan da�l�q �razil�rd� daha geni� yay�lm��d�.

Yax�n m�saf�y� s�f�r ed�n, el�c� d� müxt�lif növ çöl t�s�rrüfat� i�l�ri il� m���ul olan pe�� adamlar� (çobanlar, ovçular v� b.) ��xsi ��yalar�n� (ov b�ça��, x�nc�r, tüf�ng, çör�k torbas�, t�nb�ki v� pul kis�si v� s.) �l, qol, qoltuq, çiyin v� yançaqlar�nda, k�m�r, yaxud qur�aqlar�nda da��m��lar. Ad�t�n, ovçular da�l�q v� qayal�q yerl�rd� g�z�rk�n sürü�m�m�k üçün ayaqlar�na d�mir di�li «çar�q» geyirdil�r.1

Ba�da yükda��ma üsuluna Az�rbaycan�n bütün bölg�l�rind� t�sadüf olunsa da, L�nk�ran-Astara, Quba-Xaçmaz, el�c� d� Ab�eron bölg�l�ri üçün o, daha çox s�ciyy�vi idi.

Yükün ba�� z�d�l�m�d�n. rahat v� sabit dayanmas� üçün, ad�t�n, ba�a parçadan ç�l�ngvari formada düz�ldilmi�, «biç�n�» v� ya «piç�n�» adlanan yum�aq altl�q qoyulurdu. Biç�n� yükü ba�da tarazla�d�r�b sabit saxlad��� üçün onu �ll� tutmaq laz�m g�lmirdi.

�ll� yükda��mas�n�n �n b�sit v� q�dim üsullar�ndan biri olmu� �l sürürütm�si özünün �m�li �h�miyy�tini yax�n keçmi��d�k qoruyub saxlam��d�r.

Beld� v� çiyind�, nisb�t�n a��r yükl�ri da��m��lar. Keçmi�d� qon�u k�ndl�r�, yaxud ��h�rl�r� müxt�lif yükl�ri da��maq üçün onu xurcun, yaxud heyb�y� doldurub çiyind�n a��r�rd�lar.

Su, süd, ayran, ��rb�t, gülab v� s. m�hsullar� da��maq üçün müvafiq formal� maye

Page 195: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

201

qablar�ndan (s�h�ng, güyüm, tayqulp, dolça, aftafa, sat�l, s�rnic, abg�rd�n, gülabdan, kuz�, cürd�k, bardaq, tuluq v� s.) istifad� olunmas� �n�n�si yax�n keçmi��d�k davam etmi�dir.

Su v� dig�r maye doldurulmu� bir s�ra yükl�ri çiyind� da��maq üçün «dü��li» adlanan, ucuna qarmaql� keçirilmi� xüsusi çiyin a�ac�ndan istifad� olunmu�dur. 2-2,5 m uzunlu�unda olan dü��li möhk�m a�ac növl�rind�n haz�rlan�rd�.2 Qeyd etm�k laz�md�r ki, bu cür b�sit yükda��ma qaydas� Asiya �razisind�, el�c� d� Avropa v� Asiyan�n qovu�a��nda yerl���n Az�rbaycanda q�dim zamanlardan mövcud olmu�dur.3

Ab�eron yar�madas�nda yerli �halini içm�li su il� t�min etm�k üçün xüsusi pe�� növü d� yaranm��d�. «Suçu» adlanan h�min pe��karlar keçmi�d� �irin sulu quyu v� ovdanlardan bell�rind� içm�li su da��y�rd�lar. Onlar bunun üçün a��lanm�� d�rid�n düz�ldilmi� tuluqlardan istifad� edirdil�r.

Beld� su da��maq üçün Az�rbaycan�n k�nd rayonlar�nda bir s�ra saxs� qablar: «bardaq», «cürd�k», yaxud mis «s�h�ng», «güyüm» v� s. maye qablar� da düz�ldilmi�dir. Dig�r bölg�l�rd�n f�rqli olaraq, Ab�eron suçular� bell�rind� su da��maq üçün «x�r�k�» adlanan taxtadan düz�ldilmi� su da��ma vasit�sind�n istifad� etmi�dil�r. X�r�k�ni k�ndir (ciy�) vasit�sil� kür�y� ba�layandan sonra su qablar� (bardaq, s�h�ng v� s.) onun oturaca��na qoyulurdu.4

Beld�, habel� odun, ç�rp�, ot, kül�� ��l� üsulu il�, meyv� v� saman s�b�ti, barama da��nm��d�r.

�nsan gücü il� beld� yük da��man�n pe�� s�ciyy�si k�sb ed�n �n t�kmil növü «hambal» olmu�dur. Keçmi�d� Az�rbaycan�n �ks�r ��h�rl�rind�, xüsusil� iri ticar�t m�rk�zl�ri v� �laq� yollar� qov�aqlar�nda (va�zal, liman, bazar v� s.) muzdla yük da��yan xüsusi pe�� sahibl�ri çal���rd�. Onlar xüsusi haz�rlanm�� hambal palan� vasit�si il� a��r yükl�ri bell�rind� da��yard�lar.5

Hambal palan�n�n üzü köhn� palaz, keç� v� ya qal�n parçadan (sig�zid�n) olub iç�risin� tükt�p�n vasit�si il� tik, yun çöpüyü, saman v� ya x�rda do�ranm�� kül�� doldurulurdu. Bir qayda olaraq, palan�n a�a��s� qal�n, yuxar� hiss�si nazik düz�ldilirdi. Bunun say�sind� yükün beld� dik dayanmas� t�min edilirdi.

Bundan �lav�, bel� götürülmü� yükün üstünü sar�y�b sabit saxlamaq üçün ucu halqal� xüsusi hambal qay���ndan istifad� olunurdu.

B�sit yükda��ma üsullar�ndan biri d� x�r�k vasit�si il� mü�t�r�k yükda��ma olmu�dur. Bunun üçün bir cüt a�ac zola��n� azca aral� olmaqla yer� uzad�b üz�rin� yük y��andan sonra dal-qabaq olmaqla �l v� ya çiyin� götürüb laz�mi yer� çatd�r�rd�lar.

Müharib� zaman� yaral� döyü�çül�ri x�r�k vasit�si il� �m�liyyat meydan�ndan ç�xar�b t�hlük�siz yer� çatd�r�rd�lar.

�nsan�n fiziki gücü il� mü�t�r�k yükda��ma vasit�l�rind�n biri olmaq etibaril� k�cav� Az�rbaycanda çox m�hdud dair�d� yay�lm��d�r. Hakim dair�l�r üçün s�ciyy�vi olmu� bu yükda��ma üsulu çox uzaq keçmi�d� qalm�� v� n�qliyyat növü kimi geni� yay�la bilm�mi�dir.

Minik-yük n�qliyyat�. Az�rbaycan �halisinin t�s�rrüfat m���uliyy�ti, el�c� d� ölk� �razisinin da�l�q v� düz�nlikl�rd�n ibar�t olan mür�kk�b relyefi il� �laq�dar olaraq, XIX �srd� �n�n�vi minik-yük n�qliyyat� özünün �m�li �h�miyy�tini h�l� d� itirm�mi�dir. T�k�rli n�qliyyat vasit�l�rinin h�r�k�t ed� bilm�diyi da�l�q yerl�rd� n�qliyyat�n bu növünd�n tarix�n geni� istifad� olunurdu.6 Keçmi�d� düz�nlik �razil�rd� ya�murlu vaxtlarda aran yollar� keçilm�z hala dü�ürdü. Bel� ��raitd� yol getm�k v� yük da��maq üçün minik-yük heyvanlar� yegan� s�rf�li n�qliyyat növün� çevrilirdi. Dig�r t�r�fd�n, minik-yük n�qliyyat�n� ölk� �halisinin mü�yy�n bir hiss�sini t��kil ed�n köç�b� elatlar�n s�yyar m�i��ti d� t�l�b edirdi. Etnoqrafik materiallar göst�rir ki, arandan yayla�a köç vaxt� z�ruri yükl�rin (barxana, azuq�, ev müx�ll�fat� v� s.) da��nmas�nda minik-yük heyvanlar� �v�zsiz rol oynam��d�r.

Zaqafqaziyada, el�c� d� Az�rbaycanda minik v� yükda��ma m�qs�di il�, �sas�n, at, qat�r, d�v�, qism�n is� k� v� öküzd�n istifad� olunmu�dur.7

�n s�rf�li minik v� yük heyvan� kimi, at Az�rbaycan�n h�r yerind� geni� yay�lm��d�. XIX �srd� ölk�d� sosial-iqtisadi ��raitin d�yi�m�si v� �mt�� t�s�rrüfat� formalar�n�n inki�af� yük at�na t�l�bat� daha da art�rm��d�r. H�min dövrd� at t�kc� n�qliyyat vasit�si kimi deyil, h�m d� sat�� üçün b�sl�nilirdi.8 Ona gör� d� atç�l�q t�s�rrüfat formas� k�sb etm�kl�, Az�rbaycan�n bütün bölg�l�rind� geni� yay�lm��d�r. T�kc� 1843-cü ild�n 1858-ci il� q�d�r Az�rbaycan�n 6 q�zas�nda

Page 196: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

202

(Bak�, Quba, �amax�, Nuxa, �u�a v� L�nk�ran) atlar�n say� 82.972 ba�dan 140.867 ba�a çatm��d�r.9 Bu h�r �eyd�n �vv�l, at�n mühüm n�qliyyat vasit�sin� çevrilm�si il� �laq�dar idi. M�lum oldu�u kimi, Zaqafqaziyada at� �tin� v� südün� gör� deyil, �n s�rf�li n�qliyyat vasit�si olmas�na gör� b�sl�yirdil�r.10

Az�rbaycan �halisi, �sas�n, yerli at cinsl�rind�n (Qaraba�, Dilboz, �irvan, Quba v� s.) istifad� etmi�dir. Bunlar�n aras�nda �r�b at�ndan tör�diyi güman olunan Qaraba� at� xüsusi yer tutmu�dur.

Az�rbaycanda keçmi�d� atdan h�m minik, h�m d� yükda��ma m�qs�dil� istifad� olunurdu. Az�rbaycanda erk�n orta �srl�rd�n �öhr�t tapm�� Qaraba� atlar�, �sas�n, minik m�qs�dil� saxlan�l�rd�. Yüks�k sür�t� malik olmaqdan �lav�, h�m d� yüngül v� dözümlü olan Qaraba� atlar� da�-minik atlar� qrupuna daxil idi.

Az�rbaycanda geni� �öhr�t qazanm�� yerli at cinsl�rind�n biri d� Qazax atlar� olmu�dur. Minik v� yükda��ma, qism�n is� qo�qu qüvv�si m�qs�di il� i�l�dil�n Qazax atlar� h�m d� yüngül v� dözümlü olmas� bax�m�ndan yüks�k qiym�tl�ndirilirdi. Qazax atlar� aras�nda «dilboz» v� ya «haçadil» adland�r�lan at cinsi xüsusil� f�rql�nirdi.

Az�rbaycanda yay�lm�� dig�r at cinsl�ri: �irvan v� Quba atlar� da minik-yük göst�ricil�rin� gör� m��hur olmu�dur.

Minik atlar� bir s�ra �lam�tl�rin�, xüsusil� yeri�in� gör� «yortma», «yor�a», «çap�rtma» olmaqla seçilib f�rql�ndirilirdi.

Yerli at cinsl�ri habel� zahiri �lam�tl�rin� gör� «qa�qa», «ala qa�qa», «s�kil», «a�yal», «k�h�r», «kür�n», «kür�n-qa�qa», «s�m�nd», «alaça», «bozat», «a�at», «q�rat», «dürat» v� s. adlarla tan�n�rd�.

A��r yükl�ri da��maq üçün «löhr�n» adlanan qo�qu atlar� Az�rbaycana XIX �srd� köçürülmü� rus t�riq�tçil�ri t�r�find�n g�tirilmi�dir.11

Keçmi�d� heç d� �halinin bütün t�b�q�l�ri atdan n�qliyyat m�qs�dil� istifad� ed� bilm�mi�dir. Bu, h�r �eyd�n �vv�l, at�n, xüsusil� d� cins at�n çox baha olmas� v� el�c� d� «atpulu» adlanan vergi növü il� ba�l� olmu�dur.12

Az�rbaycan �halisinin keçmi� m�i��tind� at s�rf�li minik n�qliyyat� olmaqdan �lav�, qo�qu qüvv�si kimi d� istifad� olunmu�dur.

Bir neç� ba� at� olan ai�l�l�r, ad�t�n, çöl-t�s�rrüfat i�l�rini qurtarandan sonra �lav� qazanc �ld� etm�k m�qs�dil� yük da��maqla m���ul olurdu. Atla yükda��ma «çarvadarl�q» pe��sinin yaranmas�na s�b�b olmu�dur. Etnoqrafik çöl materiallar� göst�rir ki, çarvadarl�q pe��si Az�rbaycan�n bütün q�zalar�nda geni� yay�lm��d�r. Ad�t�n, h�r bir çarvadar�n 2-3 ba� yük at� olurdu. El aras�nda yük at� çox vaxt «yab�» da adlan�rd�.

Xam at�n minik v� yük üçün öyr�dilm�si d� etnoqrafik c�h�td�n maraq do�urur. Bu m�qs�dl� �vv�lc�, «r��m�» adlanan bir ucu ilg�kli k�m�nd vasit�si il� xam at k�m�nd� sal�n�b tutulurdu. �lg�yin halqas� xam at�n boynuna keçdikd�n sonra onu t�dric�n ç�kirdil�r. K�m�nd at�n bo�az�n� s�xd�qca d�liqanl� xam ürg� t�dric�n taq�td�n dü�üb sakitl��irdi. Xam atlar�, ad�t�n, köm�kli tutub ram edirdil�r. Bu i�l� daha çox g�ncl�r m���ul olurdu.

Xam at tezlikl� ram olmad�qda onu heyd�n sal�b z�ifl�tm�k üçün bir müdd�t qaranl�q tövl�d� ac saxlay�rd�lar. Bir q�d�r sonra onu �umlanm��, yaxud sucar sah�y� sal�rd�lar. Bu m�qs�dl� bir n�f�r xam at�n k�m�ndini dart�r, dig�ri is� onun belin� minirdi. B�z�n d� xam at�n belin� a��r yükl� dolu xurcun qoyulurdu. Xam at� miniy� al��d�rmaq üçün �vv�lc� onun belin� çul sal�n�r, sonra y�h�r qoyurdular. Bu qayda il� at�n öyr�dilm�sin� 3-4 gün, b�z�n bir h�ft� vaxt t�l�b edirdi.13

At� qo�quya öyr�tm�k üçün onun boynuna keçirilmi� k�ndir� a��r da�, yaxud kötük ba�lay�b sürütl�dirdil�r. B�z�n is� xam at�n boynuna g�rd�nb�nd keçirib, qo�quya al��m�� dig�r atla birlikd� arabaya qo�urdular. Ad�t�n, minik at� qo�quya da tez al���rd�.

Xam at�n minik v� yük üçün öyr�dilm�sin� 3-4 ya�lar�ndan ba�lan�rd�. Xam at 4 ya��nda art�q b�d�nc� möhk�ml�nir v� minik üçün yararl� say�l�rd�. At s�rraflar� miniy� öyr�dilmi� xam ata yüks�k t�l�bl�r qoyurdular. Bu c�h�t öz �ksini atalar sözünd� d� tapm��d�r: «At� birind� b�sl�, ikisind� gözl�, üçünd� min, dördünd� oldu at, olmad� sat».

Minik v� ya yük atlar�n� noxta v� yüy�n (qaytar�an) vasit�si il� idar� edirdil�r. Yüy�n

Page 197: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

203

qay��dan haz�rlan�r, noxta is� yun ipd�n hörülürdü. Yüy�nin g�m v� qaytar�an� metaldan olub, sifari�� d�mirçi t�r�find�n haz�rlan�rd�.

Minik at�na bir qayda olaraq, y�h�r, yük at�na is� navar vurulurdu. Ad�t�n, minik üçün y�h�r l�vazimat� d�st hal�nda haz�rlan�rd�. Az�rbaycanda tarix�n y�h�rin iki növü: minik v� yük y�h�ri mövcud olmu�dur. 2-3 qat keç�d�n haz�rlanan yük y�h�ri xalq aras�nda «navar», «palan-navar», yaxud «çul» adlan�r. Yük heyvan�n�n belin� navar qoyandan sonra onun üstünd�n «keyv�nd» adlanan çul sal�n�r üstü tapq�r v� ya örk�n il� ç�kilib b�rkidilirdi. Q�rbi Az�rbaycanda navar�n t�kmill��mi� formas� «qom» adlan�rd�. Navar kimi, qomun da iç�risin� saman v� ya kül�� doldurulurdu.

Yük y�h�rl�rini «palanduz» adlanan pe��kar ustalar haz�rlay�rd�. Bundan f�rqli olaraq, minik y�h�rl�ri mür�kk�b qurulu�a malik olub, a�ac qaltaq, keç�

t�kalt�, üz�ngi qay���, tapq�r, t�rlik, sin�b�nd v� qu�qun kimi müxt�lif hiss�l�rd�n ibar�t haz�rlan�rd�. Az�rbaycanda vaxt� il� «müs�lman y�h�ri» («�r�b y�h�ri», «�rd�bil y�h�ri») adlanan yerli y�h�rl�rl� yana��, «ç�rk�z» rus (kazak), ingilis tipli minik y�h�rl�ri d� geni� yay�lm��d�r.

Yerli (müs�lman) y�h�rl�r nisb�t�n mür�kk�b qurulu�a malik oldu�undan onun haz�rlanmas�na xeyli material v� çox vaxt t�l�b olunurdu. Bununla bel�, yerli y�h�r növü uzun müdd�t d�bd�n dü�m�mi�dir. �u�ada haz�rlanan «�ahsev�n y�h�ri» rus v� ingilis y�h�rl�rind�n üstün hesab edilir v� yüks�k qiym�tl�ndirilirdi.

Etnoqrafik çöl materiallar� keçmi�d� qad�nlar üçün d� xüsusi y�h�r növü haz�rland���n� göst�rir. Qad�n y�h�rl�rinin f�rql�ndirici xüsusiyy�ti onlar�n qalta��n�n arxa hiss�sinin enli, qabaq hiss�sinin is� dar düz�ldilm�sind�n ibar�t idi.

Y�h�r d�stini «s�rrac» adlanan pe��kar ustalar haz�rlay�rd�lar. XIX �srd� Az�rbaycan ��h�rl�rind� xeyli s�rrac dükan� f�aliyy�t göst�rirdi. 1859-cu ild� t�kc� �amax� ��h�rind� 36 n�f�r s�rrac çal���rd�.14 Y�h�r� olan t�l�batla ba�l� olaraq s�rracl�q s�n�ti t�kc� ��h�rl�rd� deyil h�tta k�nd yerl�rind� d� inki�af etmi�dir.

Minik at�n� y�h�rl�m�k üçün �vv�lc� onun belin� t�rlik, onun üstünd�n t�kalt�, onun üstün� qaltaq, qalta��n üstün� is� «yast�q» adlanan y�h�r dö��kc�si qoyulurdu. Y�h�r, ad�t�n, at�n belin� tapq�r, sin�b�nd v� qu�qun vasit�sil� b�rkidilirdi. Ata minm�k üçün y�h�rin qalta��na ucu üz�ngili qo�a qay��lar b�rkidilirdi.

Minik v� yük atlar�n�n ayaq d�rnaqlar�n� z�d�l�nm�kd�n qorumaq üçün onlar�n alt�na metal nal vurulurdu. Nallanm�� atlar da�l�, k�s�kli yollarda yük� daha dözümlü olurdular.

Vaxtil� Az�rbaycanda gird� v� aypara ��killi (d�m�ql�) nallardan istifad� olunmu�dur. Qo�qu atlar� üçün aypara ��killi (d�m�ql�) nallar daha �lveri�li oldu�undan nal�n bu növü nisb�t�n geni� yay�lm��d�r.

At�, ad�t�n, «nalb�nd» adlanan pe��kar ustalar nallay�rd�lar. XIX �srin ortalar�nda Az�rbaycan�n iri ya�ay�� m�nt�q�l�rinin h�r birind� nalb�ndxana var idi.15

Nalb�nd çox vaxt h�m nal düz�ldir, h�m d� yük v� minik heyvanlar�n� nallay�rd�. Ona gör� d�, nalb�ndxanada müxt�lif �m�k al�tl�ri: zindan, k�lb�tin, d�mir k�s�n qayç�, isg�n�, yiy�, yonacaq (sintara�), ç�kic v� s. olurdu.

At «dizl�m�» v� «çarm�x» vasit�si il� olmaqla, iki üsulla nallan�rd�. D�lisov v� ürk�k atlar b�dnal oldu�undan, ad�t�n, çarm�x vasit�sil� nallan�rd�.16

Az�rbaycanda q�dim zamanlardan minik-yük m�qs�di il� istifad� olunan ev heyvanlar�ndan biri d� qat�r olmu�dur. Ondan, �sas�n, yükda��ma, qism�n is� minik vasit�si kimi istifad� etmi�l�r.

H�r cür ç�tin ��rait� dözümlü olmas�na gör�, qat�r Az�rbaycan�n bir s�ra bölg�l�rind� yük at�ndan üstün tutulmu�dur. Sabiq Yelizavetpol quberniyas�nda yük da��nmaq üçün xeyli qat�r b�sl�nilirdi.17 200 kq-a q�d�r yük götür� bil�n qat�r günd� 20-25 km yol q�t edirdi.18 Bu s�b�bd�n d� Az�rbaycan�n da� yollar�nda qat�r �v�zedilm�z yük heyvan� hesab edilirdi.

Az�rbaycan �halisinin t�s�rrüfat m�i��tind� yük da��maq m�qs�di il� i�l�dil�n ev heyvanlar�ndan biri d� ulaq olmu�dur. O �n çox ev t�s�rrüfat�nda (odun, un, duz, su v� s. yükl�rin da��nmas�nda) i�l�dilirdi. Elat t�s�rrüfat�nda, xüsusil� köç yollar�nda yük da��maq üçün ulaq �n s�rf�li n�qliyyat vasit�si say�l�rd�. At� olmayan ail�l�r ulaq saxlamaq m�cburiyy�tind�

Page 198: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

204

qal�rd�. Keçmi�d� h�tta ticar�t yollar�n�n üstünd� yerl���n, yaxud ticar�t m�rk�zl�rin� yax�n

k�ndl�rd� ulaq vasit�sil� çarvadarl�qla m���ul olanlar da var idi.19 Ulaq köç�b� t�s�rrüfat� üçün d� s�rf�li yük heyvan� idi. Sakit v� rahat heyvan olmas�, az

yem t�l�b etm�si, qoyun sürüsü il� ayaqla�mas� onu çobanlar üçün �lveri�li n�qliyyat vasit�sin� çevirmi�dir. Çobanlar özl�rin� g�r�k olan laz�mi yükl�ri ula�a yükl�y�nd�n sonra onu onlar� sürüy� qat�r v� birg� h�r�k�t edirdil�r.

Uzunqula�� yükl�m�k üçün onun belin� palan, yaxud palan-navar vurulurdu. Yükün növünd�n as�l� olaraq, xurcun, kis�, tuluq v� s. vasit�l�rd�n istifad� olunurdu.

�� heyvan�n�n belini �zib ya��r etm�m�k üçün, ad�t�n, a��r yukl�r a�ac qaltaq vasit�sil� da��n�rd�. Ab�eronda qaltaq «x�r�k�»,20 �irvanda is� «qa�» adlan�rd�. Tal��lar aras�nda o, «x�rçü» v� ya «tayçü» ad� il� tan�n�rd�.

Q�dim zamanlardan yükda��ma m�qs�di il� istifad� olunan yük heyvanlar�ndan biri d� d�v� olmu�dur. Acl��a v� susuzlu�a dözümlü olmaqdan �lav�, çox yük götür� bilm�si s�b�bind�n d�v� ba�l�ca yükda��ma vasit�sin� çevrilmi�di. El� bu s�b�bd�n d� Az�rbaycan�n bir s�ra bölg�l�rind� d�v�çilik maldarl�q t�s�rrüfat�n�n �n g�lirli, s�rf�li sah�l�rind�n biri say�l�rd�. T�k�rli n�qliyyat vasit�l�rind�n istifad� oluna bilm�y�n yerl�rd� yük dövriyy�si, �sas�n, d�v� karvanlar� vasit�sil� h�yata keçirilmi�dir. Ona gör� d� Az�rbaycan�n bir s�ra bölg�l�rind� d�v�çilik ayr�ca t�s�rrüfat formas� k�sb etmi�dir.21 �sti iqlim ��raitin� al��m�� dözümlü heyvan olmas� s�b�bind�n d�v�, Az�rbaycan�n aran rayonlar�nda daha çox yay�lm��d�r.

Keçmi�d� Az�rbaycanda d�v� �n çox Bak�, Quba, �amax�, Nuxa, �u�a, L�nk�ran, A�dam v� Salyan q�zalar�nda saxlan�l�rd�. 1858-ci ild� bu q�zalarda d�v�l�rin say� 11542 ba�a çatm��d�r.22

D�v�çilikl�, �sas�n, Mil-Qaraba�, Mu�an v� �irvan düz�nlikl�rind� ya�ayan maldar elatlar, qism�n d� Ab�eron �halisi m���ul olmu�dur. D�v� il� ba�l�ca olaraq uzaq m�saf�y� neft, duz, pamb�q, yun v� s. yükl�r da��y�rd�lar. Bundan �lav�, keçmi�d� köç�b� m�i��ti keçir�n, q��laq v� yaylaqlar aras�nda münt�z�m h�r�k�t ed�n elat �halisi aras�nda d�v� �n s�rf�li yükda��ma vasit�sin� çevrilmi�di.

XIX �srin ortalar�ndan etibar�n Bak� neftinin q�zalara da��nmas� Ab�eronda d�v�çiliyin sür�tl� artmas�na t�kan vermi�dir. XIX �srin 80-ci ill�rind� Ab�eron k�ndl�ri aras�nda Corat (300 ba�) v� Qobu (200 ba�) �n çox d�v� saxlan�lan k�ndl�r idi. Ma�ta�a v� Saray k�ndl�rinin h�r�sind� neft da��maq üçün 100 ba�, Novxan�, Qala, Sabunçu, Fatmay�, Nardaran, Bil�c�r, Güzd�k, �mircan v� Zabrat k�ndl�rinin h�r�sind� is� onlarla d�v� saxlan�l�rd�.23 Lakin XIX �srin ax�rlar�nda Zaqafqaziya d�mir yolu v� neft k�m�rinin ç�kilm�si il� �laq�dar olaraq, bu k�ndl�rd� d�v�çiliyin inki�af� z�ifl�mi�dir.24

Az�rbaycanda h�m bir, h�m d� ikihörgüclü25 d�v� növü saxlanm��d�r. �kihörgüclü d�v�nin erk�yin� «bu�ur», di�isin� «haça maya» deyilirdi. Birhörgüclü d�v�nin erk�yi «lök», di�isi «arvana», h�r iki növün cütl��m�si n�tic�sind� yaranm�� erk�k d�v� «n�r», di�i d�v� is� «p�s�r�k» adlan�rd�.26 H�m d� çarpaz cütl��m� n�tic�sind� h�mi�� bir hörgülü d�v� tör�mi�dir.27 Bu�ur v� lök d�v� 130-170 kq-a q�d�r yük götür� bilirdi. Maya d�v�nin yükü 65-100 kq-dan art�q olmurdu.28 N�r güclü oldu�u üçün ba�qa d�v�l�r� nisb�t�n daha çox yük götürür v� yüks�k qiym�tl�ndirilirdi.

D�v� üç ya��ndan ba�layaraq yük� öyr�dilirdi. Bunun üçün onu «qaraç�» adlanan k�ndir vasit�sil� �vv�lc�d�n öyr�dilmi� ba�qa d�v�nin navar�na ba�lay�rd�lar. D�v�ni minm�y� v� yükl�m�y� t�dric�n al��d�r�rd�lar. Öyr�tm� müdd�tind� ona ancaq quru yem verilirdi. T�z� öyr�dilmi� d�v�ni 50-60 gün fasil�siz i�l�dirdil�r ki o, xamlamas�n. Sonra navar v� ya arqana öyr�nmi� d�v�ni karvana al��d�rmaq üçün onun belin� yük vurub ba��n� ovsar vasit�sil� özünd�n qabaqk� d�v�y�, arqan�ndan is� arxadak� d�v�y� ba�lay�rd�lar. Karvana al��m�� d�v�y� 80-100 kq yük vurub uzaq s�f�r� ç�x�rd�lar. H�r 5-6 aydan bir d�v�nin yükünü bir q�d�r art�r�rd�lar. Be�-alt� ya�lar�nda d�v�ni normal qaydada yükl�yirdil�r.

Ab�eron k�ndl�rind� d�v�ni q��da k�ndin k�nar�nda, da�dan tikilmi� «d�v�lik» adlanan xüsusi tövl�l�rd� saxlay�rd�lar.29 D�v� tövl�l�rinin qap�s� hündür oldu�undan yüklü d�v� ora s�rb�st gir� bilirdi. Yayda d�v� talvar alt�nda saxlan�l�rd�.

Page 199: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

205

Qo�a hörgüclü d�v�ni yükl�m�k üçün onun belin� navar, v� arqan, t�k hörgüclü d�v�nin belin� is� cihaz qoyurdular. D�v� navar� uzunlu�u t�xmin�n 1-1,2 m-� çatan bir cüt a�ac mil� dolanm�� keç�d�n v� onlar� birl��dir�n pald�ma��rmadan ibar�t düz�ldilirdi.30

D�v� güv�ninin say�ndan as�l� olaraq, navar�n qollar� iki, yaxud üç yerd�n pald�ma��rma vasit�sil� bir-birin� ba�lan�rd�. Navar d�v�nin hörgücl�ri aras�nda kip dayanandan sonra onun üstü örk�n il� ba�lan�b b�rkidilirdi.31

D�v� il� yük da��maq üçün yükün s�ciyy�sind�n as�l� olaraq, iri ölçülü «d�v� çuval�»ndan, mafra�, sand�q, s�b�t v� tuluqlardan istifad� edilirdi. �rzaq m�hsullar� (tax�l, un, d�n, q�nd v� s.) çuvala doldurulub d�v�y� yükl�nirdi. Silah, sursat, saxs� v� mis qablar sand�q v� s�b�tl�r� doldurulub d�v�y� yükl�nirdi. Maye m�hsullar� (neft, su) tuluq vasit�sil� da��n�rd�. Vaxt� il� Bak� nefti tuluqlara doldurularaq, ölk� daxili mahallara v� uzaq ��h�rl�r� d�v�l�rl� da��n�rd�.

D�v�ni yükl�m�k üçün haz�r yük taylar� bir-birind�n t�xmin�n 1,5-2 m aral� yan-yana qoyulduqdan sonra d�v�nin noxtas�ndan tutub taylar�n aras�na ç�kirdil�r. Kiçik çubuqla d�v�nin dizl�rin� vurub «x�xlad�r» v� onu taylar�n aras�nda yer� yat�rdandan sonra yük taylar�n� d�v�y� yax�n ç�kirdil�r. Daha sonra ucu ilg�g�kli örk�n v� çilik vasit�si il� taylar� bir-birin� çat�b d�v�ni qald�r�rd�lar.32

D�v�nin ba�l�ca yükda��ma vasit�sin� çevrilm�sind� Az�rbaycan�n t�s�rrüfat h�yat�nda �mt�� istehsal�n�n üstün yer tutmas� fakt� mühüm rol oynam��d�r. Az�rbaycanda istehsal olunan ip�k, k�tan, pamb�q, tax�l, neft, duz, barama v� s. m�hsullar ist�r daxili, ist�rs� d� xarici bazarlara �srl�r boyu d�v� karvanlar� il� da��nm��d�r.

G�d�b�y mis m�d�ni i�� dü��nd�n sonra h�r il buradan Rusiyaya gönd�ril�n 40.000 puda q�d�r mis Bak�yad�k d�v�l�rl� da��n�rd�.33

�sti yay aylar�nda d�v� karvan� il�, �sas�n, s�rin vaxtlar, çox vaxt is� gec� yar�dan sonra h�r�k�t edirdil�r. Gec�l�r yol getm�k v� yük da��maq üçün d�v� karvan� �n münasib n�qliyyat növü say�l�rd�.

A��r heyvan olmas�na baxmayaraq, iri add�mlara malik olan d�v� uzun müdd�t fasil�siz yol ged� bilirdi. Sür�ti saatda 4-4,5 km-� çatan yüklü d�v� bir günd� fasil�siz 30-35 km, fasil� il� is� 50 km-� q�d�r yol q�t edirdi.34

S�f�r zaman� d�v�nin yemi arpa unundan düz�ldil�n nu�a v� yol boyu bitmi� tikanl� bitkil�rd�n ibar�t olurdu. Dig�r ev heyvanlar�n�n xo�lay�b yem�diyi d�v�tikan� bitkisini d�v� daha i�tahla yeyirdi.35 Bu m�nada d�v� yemi onun sahibi üçün ç�tinlik yaratm�rd�.

Bir qayda olaraq, d�v� karvan� bir neç� qatara bölünürdü. Bu s�b�bd�n d� karvan� bir neç� n�f�r idar� edirdi. Bunlardan biri «sarvan» adlanan karvan ba�ç�s�ndan, qalanlar� is� onun köm�kçil�rind�n ibar�t olurdu.

C�rg� il� dalbadal düzülmü� qatarlarda d�v�l�rin h�r birinin ovsar� özünd�n qabaqk� d�v�nin navar�na ba�lan�l�rd�. Qabaqdak� n�r d�v�nin ovsar�n�n ucu is� karvan�n önünd� atl�, yaxud piyada ged�n karvan ba�ç�s�n�n �lind� olurdu. Karvan�n sonunda ged�n d�v�nin boynundan, ad�t�n, z�nq�rov as�l�rd�. Z�nq�rov vasit�si il� karvan�n ön v� arxa qatarlar� aras�nda, bir növ, �laq� yarad�l�rd�. H�r�k�t vaxt� z�nq�rov s�si k�sil�rdis�, karvan ba�ç�s� dayan�b arxaya bax�r v� gözl�yirdi ki, onun köm�kçil�ri qatarlar�n �laq�sini b�rpa etsinl�r.36

D�v�çilikl� m���ul olan Ab�eron k�ndlil�ri neft v� duzu Az�rbaycan�n dig�r bölg�l�rin� çatd�rmaqdan �lav�, h�m d� buradan �kinçilik v� maldarl�q m�hsullar�n� da��y�b qon�u �yal�tl�r� sat�rd�lar.37 Çoxlu d�v�si olan k�ndlil�r bir qayda olaraq, çarvadarl�q pe��si il� güzaran keçirirdil�r. Ab�eronda neft v� duzun bollu�u, habel� o vaxt h�l� neft k�m�rl�rinin mövcud olmamas� s�b�bind�n burada çarvadarl�q �n g�lirli pe�� sah�sin� çevirilmi�di.

Keçmi�d� d�v� il� yük da��ma i�ind� Bak� k�ndl�ri il� yana��, �amax� v� Nuxa q�zas�n�n bir s�ra k�ndl�ri d� xüsusil� f�rql�nirdi. Onlar Az�rbaycan�n müxt�lif ��h�rl�ri aras�nda d�v� il� yük da��y�rd�lar. H�r il Lah�c s�n�tkarlar� üçün G�d�b�yd�n, Z�ng�zur v� dig�r m�d�nl�rd�n al�nan min pudlarla mis Lah�ca d�v� il� g�tirilir, onlar�n haz�rlad��� mis qablar d�v� karvanlar� il� müxt�lif yerl�r� da��n�rd�.38

XIX �srd� Az�rbaycanda 50-60 n�f�r� yax�n çarvadar� olan bir s�ra k�ndl�r var idi. Onlar�n h�r biri 10-12, b�z�n is� 25 ba�a yax�n d�v� saxlay�rd�.39 XIX �srin 80-ci ill�rind� t�kc� �amax� q�zas�nda 4282 ba� d�v� var idi.40 �nformatorlar�n verdiyi m�lumata gör�, Ab�eronun �mircan

Page 200: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

206

v� Güzd�k k�ndl�rind� 20-30 d�v�si olan karvan sahibl�ri var idi. H�m d� onlar t�kc� ölk� daxilind� deyil, Tiflis, �r�van, habel� ��rq ölk�l�rin� (�ran, Türkiy�, �fqan�stana) mal apar�b g�tirirdil�r.41

Etnoqrafik materiallardan göründüyü kimi, keçmi�d� yük da��ma �m�liyyat�nda iribuynuzlu heyvanlar, xüsusil� k�l v� öküz mühüm yer tutmu�dur. Bu hal xüsusil� köç�b� maldarlar aras�nda daha geni� yay�lm��d�r. M�lum oldu�u kimi, maldar elatlar yayla�a köç�n zaman yolun mü�yy�n m�saf�sini araba il� q�t edir, t�k�rli n�qliyyat�n h�r�k�ti mümkün olmayan da� yollar�nda is� barxana v� �rzaq m�hsullar�n� yük heyvanlar� vasit�sil� da��y�rd�lar. Bu fakt �d�biyyat materiallar�nda daöz �ksini tapm��d�r.42

Az�rbaycan�n da�l�q bölg�l�rind� yükda��mada xüsusil� öküz çox mühüm yer tutmu�dur. Quba q�zas�n�n �ahda� qrupu xalqlar� (x�nal�ql�lar, q�r�zl�lar, buduqlular ) aras�nda öküz �sas yükda��ma vasit�si say�l�rd�.43

�ribuynuzlu heyvanlar� qo�qu v� yük� al��d�rmaq m�qs�di il� onlar� h�l� 1-2 ya��nda olark�n «buruqçu»ya burdurur,yaxud axtalad�rd�lar. 3-4 ya�lar�ndan heyvan� yük� öyr�tm�k üçün onun ba��na sicim v� ya çat� il� «buruntaq» vurulur, belin� a��r yük qoyulurdu. Yükl�nmi� heyvan bir neç� saat yed�kd� g�zdirildikd�n sonra ram edilirdi.

Öküz v� k�li yükl�m�k üçün onun belin� keç� v� ya köhn� palazdan haz�rlanm�� qoyulurdu. Al�q ucu do�anaql� örk�n vasit�sil� heyvan�n belin� ba�lan�b b�rkidilirdi.44

Qo�qu n�qliyyat�. Tipoloji c�h�td�n Az�rbaycan�n �n�n�vi qo�qu n�qliyyat� t�k�rsiz (sürütm�) v� t�k�rli olmaqla iki növ� ayr�l�r.

Sürütm� n�qliyyat�. Yuxar�da göst�rildiyi kimi, t�bii ��raitin� gör�, Az�rbaycan�n relyefi da�l�q, da��t�yi v� düz�nlik �razil�rd�n ibar�tdir. Bunlar�n h�r birinin özün� m�xsus m�d�ni-t�s�rrüfat tipl�ri formala�m��d�r. Bel� ��rait is� burada �n�n�vi qo�qu n�qliyyat� vasit�l�rinin müxt�lif tipoloji növl�rinin yaranmas�n� z�ruri etmi�dir.

T�bii-co�rafi ��raitd�n as�l� olaraq Az�rbaycan�n da� k�ndl�rind� b�sit yükda��ma vasit�si olan sürütm� ön�mli yer tutmu�dur.

Da�l�q rayonlar�n�n k�ndli t�s�rrüfatlar�nda odun, kül��, ot v� dig�r yükl�ri da��maq üçün sürütm� üsulundan geni� istifad� olunmu�dur. Az�rbaycan�n ayr�-ayr� bölg�l�rind� sürütm� n�qliyyat�n�n «��l», «c�p�» «havza», «kir��» («k�risk�») olmaqla, müxt�lif tipoloji növl�ri qeyd� al�nm��d�r. Bundan �lav�, bir s�ra yükl�r (k�r�n, mil, tir, salda� v� s.) bilavasit� özl�ri sürüdülm� üsülü il� da��nm��d�r. Bunun üçün yükün yer� yat�ml� alt hiss�sini ar�tlay�b hamar hala salandan sonra ba� t�r�fin� z�ncir ba�lay�r v� ucunu boyunduru�a qo�urdular.

Sürütm� üsulunun geni� yay�lm�� növl�rind�n biri d� x�rman v�li olmu�dur. Öküz v� ya ata qo�ulmu� v�li x�rmana s�rilmi� tax�l d�rzinin üz�ri il� sürütm�kl� onu döyüb hasil� g�tirirdil�r.

��l düz�ltm�k üçün bitili a�ac�n qol-buda��n� balta il� bir q�d�r ar�tlayandan sonra onlar� ba�-ba�a çat�b ba�lay�r v� üz�rin� «yük» y���rd�lar. Z�ncir v� ya k�ndir vasit�si il� ��lin ba��n� boyunduru�a ba�lamaqla, onun üz�rind�ki yükü da��y�b laz�mi yer� çatd�r�rd�lar. Sürütm�ni, görünür, ilk vaxtlar insanlar özl�ri ç�kmi�l�r. Sonralar bu m�qs�dl� qo�qu heyvanlar�ndan (öküz, k�l) istifad� etmi�l�r.

Öküz v� ya k�l qo�quya t�dric�n al��d�r�l�rd�. Yeni öyr�dilmi� öküz v� k�li boyunduru�a qo�ark�n çox vaxt onlar� buynuzlar�ndan bir-birin� çat�rd�lar ki, h�r�si bir yana, ç�p halda dartmas�n. Bir çox hallarda is� onlar�, �vv�lc�d�n öyr�dilmi� qo�qu heyvanlar�n�n bir tay� il� boyunduruqlay�b, araba v� yaxud x�rman v�lin� qo�urdular. Öküz� nisb�t�n k�l sakit v� güclü ev heyvan� oldu�u üçün qo�qu qüvv�si kimi, daha yüks�k qiym�tl�ndirilirdi. Bununla bel�, �hali aras�nda öküz daha s�rf�li qo�qu heyvan� say�l�rd�. Çünki öküzd�n f�rqli olaraq, k�l h�ddind�n art�q yem v� qulluq t�l�b etm�kl� yana��, h�m d� soyu�a o q�d�r d� dözümlü heyvan deyildi.

V�l. Sürütm�nin �n t�kmil v� geni� yay�lm�� növl�rind�n biri kimi v�l, �sas�n, a�acdan, qism�n d� da�dan düz�ldilirdi. A�ac v�l�, ad�t�n, bir boyun öküz v� ya k�l, b�z�n is� at qo�ulurdu. Öküz v� ya k�l bir qayda olaraq, v�lin «almac�q» adlanan ç�x�nt�s�na boyunduruq, at is� g�rd�nb�nd vasit�si il� qo�ulurdu. H�m d� x�rman at�n� ortada dayan�b uzun cilov vasit�sil�, öküz v� k�li is� v�lin üstün� minm�kl� idar� edirdil�r.

Qo�qu heyvanlar�n h�r aya��na aypara formas�nda bir cüt nal vurulurdu. Nallama �m�liyyat� qo�a ayaql� haça çarm�x vasit�sil� icra olunurdu. Bunun üçün öküz v� ya k�lin

Page 201: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

207

ayaqlar�n� ba�layandan sonra onu yan� üst� y�x�b ayaqlar�n� çarm�x�n oxuna ba�lay�rd�lar. Bundan f�rqli olaraq, «at çarm�x�» 4 �d�d dik basd�r�lm�� dir�kl�rin aras�nda qurulurdu. Bundan �lav�, öyr�dilmi� at «dizl�m�» üsulu il� d� nallan�rd�.

Ç�p�. Sürütm�nin b�sit növl�rind�n biri olan «ç�p�» son vaxtlara q�d�r L�nk�ran bölg�sind� i�l�dilm�kd� idi. Ç�p�, xüsusil�, suçaq sah�l�rd�ki ç�ltik z�mil�rind� �n s�rf�li v� yüngül yükda��ma vasit�si say�l�rd�. Sürütm�nin bu nisb�t�n t�kmil növü ba�� yuxar�ya do�ru �yilib ç�nb�rl�nmi� bir cüt a�ac qol üz�rind� qurulurdu. Paralel uzad�lm�� ç�p� qollar�n�n üstü bir cüt törpü vasit�si il� bir-birin� birl��dirilib b�rkidil�nd�n sonra qollara paralel olmaqla, onlara iki �d�d dö��m� taxtas� b�nd edilirdi. Daha sonra qol v� dö��m�l�rin üz�rin� �vv�lc�d�n hörülüb haz�rlanm�� çubuq ç�p�r� b�rkidilirdi. Ç�p�nin üz�rin� yük y��andan sonra onu qo�qu heyvan�na qo�ur v� sürütl�yib laz�mi yer� çatd�r�rd�lar.

Kir��. Sürütm� n�qliyyat�n�n �n t�kmill��mi� v� iri tutumlu növü say�lan kir��nin ban� iki �d�d �yri ba�l� a�ac qol üz�rind� qura�d�r�l�rd�. Yax�� sürü�m�k üçün kir�� qollar�n�n qabaq ba�� yonulub yuxar�ya do�ru bir q�d�r maili hala sal�n�rd�. Kir�� taylar� paralel v�ziyy�td�, 1,5-2 m q�d�r aral� qoyulandan sonra «törpü» adlanan a�ac dö��m�l�r vasit�sil� bir-birin� birl��dirilirdi. Bunun üçün kir�� qollar�n�n yan t�r�find� törpü de�ikl�ri aç�l�rd�. Qo�a qollar�n h�r birinin üz�rind�, h�mçinin, dik v�ziyy�td� 4-5 �d�d de�ik aç�b onlara a�ac ca� b�rkitm�kl� kir��nin ban� haz�rlan�rd�. Kir��, ad�t�n, haça �ske� (yed�k) v� yaxud z�ncir vasit�sil� boyunduru�a ba�lan�rd�.

�imal ölk�l�ri üçün s�ciyy�vi olan maral, it v� s. kimi heyvanlar vasit�sil� h�r�k�t etdiril�n yüngül xiz�kd�n f�rqli olaraq, Az�rbaycanda kir��y� bir cüt k�l v� ya öküz qo�ulurdu. Keçmi�d� kir�� �n çox ölk�nin da� rayonlar�nda geni� yay�lm��d�r. Da�l�q �razil�rd� kir��d�n n�inki q��da, h�tta yay vaxt� da mü�yy�n yükl�ri da��maq üçün istifad� olunmu�dur.45 �amax�, Quba, Qusar, �smay�ll� v� bir s�ra da� rayonlar�nda XX �srin 60-c� ill�rin� q�d�r odun, d�rz, kül��, ot v� s. kimi yükl�ri da��maq üçün kir�� �n �lveri�li n�qliyyat vasit�si olaraq qal�rd�.

Az�rbaycan�n ayr�-ayr� bölg�l�rind� kir�� müxt�lif adlarla tan�nm��d�r. Mu�an v� L�nk�randa o, «havza», �irvan düzünd� (Kürd�mir v� A�suda) «k�risk�», Da�l�q �irvanda (�amax�, Quba, Qusar v� �smay�ll� rayonlar�nda) is� «kir��» adlan�rd�.

Yükün s�ciyy�sind�n as�l� olaraq, kir�� b�z�n «t�z�k», «odun», «d�rz kir��si» v� s. olmaqla müxt�lif adlarla da tan�n�rd�.

�n�n�vi t�k�rsiz n�qliyyat növl�rin� yekun vurark�n da� m�d�nl�rind� sal da��n g�rd�n v� ling vasit�si il�, it�l�m� üsulu il� n�qliyyat aya��na da��nmas� fakt�n� d� qeyd etm�k laz�md�r. Q�dim Misir ehramlar�n�n azman da�lar�n�n da��nmas�nda t�tbiq olundu�u kimi, Az�rbaycan�n da� ustalar� da tava, s�nduq�, ba�da��, d�yirman da��n� k�sib, yata��ndan qoparandan sonra onu yata��ndan dü�ürüb n�qliyyat aya��na çatd�rmaq üçün ling vasit�sil� arxadan it�l�m� üsulundan istifad� etmi�l�r. Bu m�qs�dl� onlar qopard�qlar� da� qaim�sinin alt�na bir cüt a�ac g�rd�n at�b arxadan lingl� onu it�l�yirdil�r. G�rd�nlar diyirl�ndikc� da� ir�li h�r�k�t edirdi. D�yirman da�� da i�l�nm�k üçün bu cür it�l�m� üsulu il�, lakin gird� ba�l� mayallaq vasit�si il� h�r�k�t etdirilirdi. Çox güman ki, oxlu t�k�r m�n�� etibaril� mayallaqdan tör�mi�dir.

T�k�rli n�qliyyat vasit�l�ri. Az�rbaycan�n t�bii-co�rafi ��raiti v� onun �halisinin sosial-iqtisadi inki�af s�viyy�si il� �laq�dar olaraq, burada tarix�n t�k�rli n�qliyyat vasit�l�rinin müxt�lif tipoloji növl�ri (tayçarx �l arabas�, iki v� dörd t�k�rli qo�qu arabalar�) t���kkül tapm��d�r.

«Tayçarx» adlanan tayt�k�r �l arabalar� ev t�s�rrüfat�nda x�rda-para yükl�ri (peyin, da�, qum v� s.) da��maq m�qs�di il� i�l�nmi�dir. Tayçarx �l arabas�, bir qayda olaraq, insan�n fiziki qüvv�si il� h�r�k�t etdirilirdi. Bu tip �l arabas� vasit�sil� yükda��ma keçmi�d� d�mir yolu va�zallar�nda v� limanlarda xüsusil� geni� yay�lm��d�.

�kit�k�rli araba XIX �srd� Az�rbaycanda t�k�rli n�qliyyat�n �n geni� yay�lm�� tipik növün� çevrilmi�dir. Araban�n t�kamül yolu ölk�nin sosial-iqtisadi v� texniki h�yat�nda ba� vermi� d�yi�iklikl�rl� üzvi sur�td� ba�l� olmu�dur. �kit�k�rli araban�n �n b�sit nümun�sin� Qobustan�n qaya r�sml�rind� rast g�linir.

Araba istehsal� h�m d� ölk�d� a�aci�l�m� s�n�ti il� ba�l� bir s�ra pe�� sah�l�rinin yaranmas�n� labüd etmi�dir. Araba ban� ba�layan v� «banç�» adlanan ustalar�n �m�li f�aliyy�ti

Page 202: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

208

dülg�rlik s�n�ti il� ba�l� olub xüsusi pe�� sah�si t��kil edirdi. Bu sayaq ixtisasla�ma t�k�r istehsal�nda da ba� vermi�di. Araba ba�layan ban ustas� çox vaxt t�k�r haz�rlam�rd�. Xüsusi pe�� haz�rl��� v� spesifik �m�k al�tl�ri t�l�b ed�n t�k�r istehsal� il� bilavasit� t�k�rçi m���ul olurdu. El� bu s�b�bd�n d� keçmi�d� t�k�r� t�l�bat�n çox olmas� üzünd�n t�k�rçilik ayr�ca s�n�t sah�sin� çevrilmi�dir. Sinkretik s�ciyy� da��yan t�k�rçilik pe��si dig�r bir s�ra s�n�t sah�l�ri (dülg�rlik, xarratl�q v� d�mirçilik) il� üzvi sur�td� ba�l� olmu�dur. Bel� ki, t�k�rin d�nd� v� q�s�kl�ri dülg�rlik al�tl�ri il� yonulub haz�rlan�r, onun topu xarrat çarx�nda yonulur, metal hiss�l�ri (qur�aq, dul�u, çüyütk�, i�gil v� s.) d�mirçi t�r�find�n zindan üz�rind� döyülüb haz�rlan�rd�.

Az�rbaycanda araban�n tarix�n ikit�k�rli v� dördt�k�rli olmaqla, iki tipoloji növünün yaranmas�n� labüd etmi�dir. �kit�k�rli araba daha q�dim tarix� malik olub uzun bir t�kamül yolu keçm�kl�, h�m d� dördt�k�rli arabalar�n yaranmas�na t�kan vermi�dir.

Az�rbaycan �razisinin da�l�-d�r�li relyef qurulu�undan as�l� olaraq, burada ikit�k�rli araba daha geni� yay�lm��d�r.

Qo�qu üsulundan as�l� olaraq, ikit�k�rli arabalar�n haça qollu v� �ske�li olmaqla, iki ba�l�ca tipi t���kkül tapm��d�r. Haçaqollu araba qo�qu üsuluna gör� «boyunduruqlu» araba da adlanm��d�r.

Üçbucaql� formaya malik olan boyunduruqlu arabaya bir qayda olaraq, öküz v� ya k�l qo�uldu�undan o, h�min adla «öküz», yaxud «k�l arabas�» da adlan�rd�.

Araban�n t�k�rl�ri qo�qu heyvan�n� «vurmamaq» üçün k�l arabas�n�n ban� öküz arabas�na nisb�t�n bir q�d�r böyük düz�ldilirdi. Buna müvafiq olaraq, k�l arabas�n�n ban� daha tutumlu olub xeyli çox yük götürürdü.

Qollar� düzbucaql� �m�l� g�tir�n �ske�li arabaya t�k at, qat�r, ulaq qo�uldu�undan el aras�nda o, h�min adlarla da tan�n�rd�. Qo�qu qüvv�sind�n as�l� olaraq �ske�li araban�n v� ölçüsü d�yi�irdi.

Üçbucaql� qurulu�a malik olan boyunduruqlu arabadan f�rqli olaraq, paralel qollar üz�rind� qura�d�r�lm�� �ske�li arabalar�n ban� düzbucaql� forma k�sb edirdi. H�m d� t�k at qo�ulmu� �ske�li arabalar�n ban� tutum etibar� il� boyunduruqlu arabalar�n ban�ndan xeyli kiçik olurdu.

Boyunduruqlu arabalar �n çox Az�rbaycan�n q�rb v� �imal-q�rb bölg�l�rind� geni� yay�lm��d�r. Bu tip böyük arabalar, iri tutumlu bana malik olmalar� s�b�bind�n xalq aras�nda b�z�n «qara araba» adlan�rd�. Bu cür a��r arabalar etnoqrafik �d�biyyata «Qafqaz arabas�» ad� il� daxil olmu�dur.46 Bel� arabalar�n t�k�rl�ri nisb�t�n kiçik olub araban�n «aya»s�nda sabit dayanan ox �traf�nda f�rlan�rd�. Ad�t�n, bu tip arabalar�n ban� üçbucaq ��klind� ba�-ba�a çat�lm�� iki �d�d yo�un v� uzun ( 6-7 m ) qol üz�rind� qurulurdu. Araba qollar�n�n ba�� ya biri dig�rinin üz�rin� mindirilir, ya da bir-birin� yana�d�r�laraq a�ac m�xçalar vasit�si il� «tikilib» b�rkidilirdi.

Birinci halda boyunduruq araba qollar�n�n alt-üst dayanan �yri ba�lar�n�n aras�na keçirilib «i�gil» vasit�si il� bir-birin� birl��dirilirdi. Sonra araba qollar�n�n ba�� boyunduru�un arxa t�r�find� «ka�an» adlanan kö�� hörm� v� ya z�ncir vasit�si il� bir-birin� ba�lan�rd�. �kinci halda, y�ni araba qollar�n�n ba�� «yanlama» üsulu il� birl��dirildikd� o, bilavasit� boyunduru�un alt�na ba�lan�rd�. Bu halda araba qollar�n�n ba�� t�n�k e�m�si v� ya z�ncirl� boyunduru�un t�n ortas�ndak� «modux» adlanan qo�a m�xçalar vasit�sil� ba�lan�r v� ondan as�l� qal�rd�.

Boyunduruqlu arabalar�n ban� qayç�saya�� dayanan qollar üz�rind� qurulurdu. Bunun üçün qollar�n h�r birinin üz�rind� 5 v� ya 7 �d�d «ca�» (barmaq, daraq, la�ar) de�iyi, yan t�r�fl�rind� is� «törpü» de�ikl�ri aç�l�rd�. Araba qollar�n� mafraqla�d�rmamaq üçün törpü de�ikl�rinin h�r biri qo�a ca� de�iyinin aras�nda aç�l�rd�. Törpül�rin köm�yi il� araba qollar� bir-birin� birl��dirilm�kd�n �lav�, h�m d� ban�n dö��m�si �m�l� g�tirilirdi.

Araba ban�n�n yanlar� qollar�n üçd� iki hiss�si üz�rin� düzülmü� ca�lar�n köm�yi il� �m�l� g�tirilirdi. Dik v�ziyy�td� qola keçirilmi� ca�lar�n sabit qalmas� üçün onlar�n yar�s�ndan yuxar� hiss�si, h�mçinin, «tar» adlanan üst qoldan keçirilirdi. Bel�likl�, üst qollara keçirilmi� 5 v� ya 7 cüt ca� araban�n ban�n� �m�l� g�tirir v� yükün tökülm�sin� imkan vermirdi.

Araba ban�n�n dö��m�si qollara keçirilmi� törpül�rin üz�rin� elastik çubuqlardan hörülmü� ç�p�r�, yaxud �ld�yonma taxtalar vurmaqla düz�ldilirdi.

Page 203: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

209

Araba oxu qollar�n alt�nda sabit qalmaq üçün oxun qollara «ç�k�c�k» adlanan �yri uclu m�xçalar vurulurdu. Qollar�n ox üz�rin� dü��n hiss�si Az�rbaycan�n q�rb bölg�sind� «aya» adlan�rd�. Ölk�nin dig�r bölg�l�rind� araba oxu qollar�n alt�na «zor a�ac�» vasit�sil� birl��dirilirdi.

Boyunduruqlu arabalar�n ikinci tipoloji qrupunu nisb�t�n böyük ölçülü t�k�rl�r� malik olan burazl� arabalar t��kil edirdi. Hündür bana malik olan burazl� arabalar, �sas�n, Ab�eron, �amax�, Quba, Qusar, O�uz, Q�b�l�, ��ki v� L�nk�ran rayonlar�nda geni� yay�lm��d�r. Bel� arabalar, ad�t�n, yay�ld��� m�kan�n ad� il� «�amax� arabas�», «Quba arabas�», «Bak� arabas�», «Salyan arabas�» v� s. tan�n�rd�.

Xalq aras�nda «c��-c��» adlanan bu qrup arabalar�n böyük ölçülü t�k�ri, bir qayda olaraq, oxa birlikd� f�rlan�rd�. Bu qrup arabalar�n t�k�rl�ri burazlan�b, oxa kip otuzdurulurdu. Bunun üçün t�k�rl�ri nisb�t�n sivri oxun uclar�na keçir�nd�n sonra k�ndir v� ya z�ncir vasit�si il� onlar� s�kkizvari formada bir-birin� ba�lay�rd�lar. Sonra iki n�f�r, h�r�si bir t�k�ri �ks istiqam�t� f�rlatmaqla, z�ncir dola��n� dart�b darald�r v� bel�likl�, t�k�rl�ri oxa kip otuzdururdu. El� bu s�b�bd�n d�, ikit�k�rli arabalar�n bu tipi çox vaxt «burazl� araba» adlan�rd�.

Üçbucaql� arabalar qo�qu hevanlar�na boyunduruq vasit�sil� qo�ulurdu. Az�rbaycanda tarix�n «t�k» (tay) v� «ç�n�li» olmaqla, boyunduru�un iki tipoloji növü yay�lm��d�r.

��ki bölg�sind� araban� boyunduru�a «taraq» (daraq) adlanan �lahidd� qur�unun köm�yi il� birl��dirirdil�r.

Yüklü araba qo�qu heyvan�n�n boynunu «döyüb» incitm�sin dey�, boyunduru�un «yalman» adlanan h�r iki ucu bir q�d�r enli düz�ldilirdi. Bundan �lav�, b�z�n yum�aq olmaq üçün boyunduru�un yalman hiss�sin� keç� v� ya tüklü d�rid�n «yast�q» düz�ldilib ba�lan�rd�.

Bundan f�rqli olaraq, «ç�n�li» boyunduruq bir-birin� paralel dayanan iki taydan ibar�t düz�ldilirdi. Onun üst tay� yo�un, alt tay� is� nisb�t�n nazik haz�rlan�rd�.

Qo�qu heyvan� boyunduru�a dörd �d�d sam� (sin�çula) v� sam�ba�� vasit�sil� qo�ulurdu. Bütün bunlardan �lav�, k�l arabas�na «ka�an» adlanan kö��d�n hörülmü� gövd�b�nd �lav�

edilirdi. Qo�qu heyvan�na geydirilmi� ka�an�n qabaq uclar� boyunduru�a, arxas� is� k�lin s�rt�na keçirildiyind�n bu vasit� il� eni�li yolda yüklü araban� l�ngitm�k mümkün olurdu.

Burazl� arabalar�n bir xüsusiyy�ti d� onlar�n ban�n�n nisb�t�n kiçik olmas�ndan ibar�t idi. M�hz bu s�b�bd�n d�, bu arabalar�n ban�n�n yük tutumunu art�rmaq üçün Quba-Xaçmaz bölg�si �halisi bir s�ra �lav� texniki vasit�l�rd�n: çali, ç�p�r�, d�rz a�ac� v� s. istifad� etmi�l�r. Araban�n qabaq v� dal ça�lar�na b�rkidilmi� bu texniki vasit�l�rin köm�yi il� ban tutumlu hala sal�n�rd�

�kit�k�rli araban�n xüsusi bir növünü maye m�hsullar� da��maq üçün istifad� olunan su v� ya neft arabas� t��kil edirdi. Bu m�qs�dl� araban�n qollar� üz�rind� ban �v�zin�, bir �d�d böyük ç�ll�k qura�d�r�l�rd�. Maye ç�ll�yin üst de�iyind�n «a��zl�q» adlanan, mis v� ya t�n�k�d�n düz�ldilmi� böyük q�f vasit�si il� tökülürdü. Ç�ll�kd�n mayeni qablara süzüb tökm�k üçün onun arxas�n�n a�a�� hiss�sin� de�ikli t�xac v� ya kran b�rkidilirdi.

�kit�k�rli arabalar�n dig�r qrupunu t��kil ed�n �ske�li araba çox vaxt «at arabas�» adlan�rd�. �n çox Bak�, �amax�, Quba v� Salyan �razil�rind� i�l�dil�n at arabalar�n�n t�k�rl�ri çox iri v� enli, ban� is� kiçik olurdu. Dig�r burazl� arabalar kimi, onun da oxu t�k�rl� birlikd� f�rlan�rd�. Bu tip arabalar�n t�k�rl�rinin böyük diametrd� haz�rlanmas� yerli ��raitl� ba�l� olmu�dur. X.A.Ver-mi�ev yaz�rd� ki, �amax� v� Göyçay q�zalar�n�n düz�nlik hiss�sind� v� Qobustanda yollar� tez-tez qum basd���na gör�, at arabalar�n�n qur�aqs�z t�k�rl�ri adi arabalar�n t�k�rl�rind�n iki d�f� böyük olurdu. Çox q�vraq v� yüngül olan bu arabalar�n ban� dördbucaql� formada düz�ldilirdi. Araban�n paralel uzad�lm�� qo�a qollar�n�n qabaq hiss�si at qo�maq üçün yed�k (�ske�) v�zif�sini görürdü.47

�kit�k�rli at arabas� Az�rbaycan�n q�rb bölg�sind� «da�qa», Ab�eronda is� «qazalaq» adlan�rd�. Kiçik h�cmli olmas�na baxmayaraq, ucuz ba�a g�lm�si v� rahat idar� olunmas� say�sind� o, öküz v� ya k�l arabalar�na nisb�t�n k�ndli t�s�rrüfatlar�nda üstün yer tutmu�dur. At arabas�nda müxt�lif növ yükl�r (ot, odun, d�n, un, su, neft v� s. ) da��n�rd�. H�m d� keçmi�d� at arabas� il� t�kc� yük deyil, s�rni�in d� da��n�rd�. Bu m�nada o, orta �srl�rd� i�l�nmi� c�ng arabalar�n� xat�rlad�rd�.

At arabas�n�n qo�qu l�vazimat� g�rd�nb�nd (v�lb�nd), gövd�b�nd, qaltaq, palan, tapq�r,

Page 204: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

210

uzun cilovlu yüy�n v� s.-d�n ibar�t idi. Az�rbaycan�n q�rb bölg�sind� i�l�dil�n at arabalar� t�k�rl�rinin nisb�t�n kiçik olmas� il�

Bak� arabalar�ndan f�rql�nirdi. Bundan �lav�, Ab�eron qazalaqlar�n�n ban�nda sürücü üçün xüsusi oturacaq düz�ldilirdi. S�rni�in da��nan qazala��n «dümb�» adlanan arxa hiss�sin� s�rni�inl�rin x�rda yükl�ri d� y���l�rd�.

�ske�li araban�n nisb�t�n kiçik növün� qat�r v� ya ulaq qo�ub ev t�s�rrüfat�nda, x�rda yükl�ri yax�n m�saf�y� da��y�rd�lar.

Dördt�k�rli arabalar. Qo�qu qüvv�sind�n as�l� olaraq, dördt�k�rli arabalar�n öküz (k�l) arabas�; b) at arabas�; v) uzunqulaq arabas� olmaqla üç tipoloji növü yaranm��d�r.

Az�rbaycanda dördt�k�rli öküz arabas�n�n qo�qu üsuluna gör�, bir-birind�n mü�yy�n q�d�r f�rql�n�n iki �sas növü - «yed�kli» v� «ç�k�c�kli» araba t���kkül tapm��d�r. Bunlardan birincisi dövr etibaril� daha q�dim tarix� malik olub, yeni eradan xeyli �vv�ll�r meydana g�lmi� v� XX �srin ortalar�na q�d�r i�l�nmi�dir. Bu tip arabalar�n Zaqafqaziya �razisind� miladdan xeyli �vv�l, h�l� ikinci minilliyin ortalar�ndan istifad� edildiyi güman edilir.48

Etnoqrafik çöl materiallar� �sas�nda dördt�k�rli n�qliyyat�n bu növünün dal v� qabaq oxlar�ndan, onlara keçirilmi� iki cüt t�k�rd�n, zor a�ac�, paçalar, dördbucaql� ban, ç�k�c�k v� boyunduruqdan ibar�t mür�kk�b qurulu�a malik olmas� mü�yy�nl��dirilmi�dir. Dördt�k�rli araban�n müt�h�rrik gövd�si dal v� qabaq olmaqla, iki �d�d «�yri»d�n, bir cüt tardan v� iki �d�d dö��kd�n ibar�t olmu�dur. Araban�n qabaq v� dal oxlar� zor a�ac� vasit�si il� bir-birin� birl��diril�nd�n sonra onun üz�rind� ban qurulurdu.

Dördt�k�rli araban�n ban� sa� v� sol m�h�cc�rd�n, onlar� dik saxlayan dörd �d�d dayaqdan, dal v� qabaq qapaqlar�ndan ibar�t idi. Araban�n dal v� qabaq oxlar� ç�k�c�k vasit�sil� birl��dirilirdi. Ç�k�c�k a�as� bir cüt paça vasit�si il� dal oxu sabit v�ziyy�td� saxlay�rd�. Ç�k�c�yin qabaq ba�� i�gil vasit�si il� qabaq oxun yast���na birl��dirilirdi.

Dördt�k�rli öküz arabalar�n�n bu tipinin yaran- mas�nda XIX �srin ortalar�nda Az�rbaycana köçürül�n rus t�riq�tçil�rinin g�tirdikl�ri furqonlar mühüm rol oynam��d�r.

Dördt�k�rli arabalar�n dig�r bir tipoloji növü d� t�k at qo�ulmu� �ske�li araba idi. Bu tip arabalar Az�rbaycana XIX �srin ortalar�nda rus t�riq�tçil�ri t�r�find�n g�tirilmi�dir. Ona gör� d� çox vaxt xalq aras�nda ona «Malakan arabas�» da deyilir. Qurulu� etibaril� o, dördt�k�rli öküz arabas� il� tipoloji ox�arl�q t��kil edirdi. Onlar�n aras�nda �sas f�rq qo�qu üsulunda n�z�r� çarp�rd�. Bel� ki, öküz arabas� qabaq oxa b�rkidilmi� «yed�k» vasit�sil� boyunduru�a qo�ulurdu. H�m d� öküz arabas�nda yed�yin qollar� qayç�saya�� birl��dirdiyi halda, �ske�li at arabas�n�n qo�a qollar� paralel v�ziyy�td� aral� qal�rd�. Dig�r t�r�fd�n dördt�k�rli at arabas�n�n qo�qu l�vazimat� uzun cilovlu yüy�n, g�rd�nb�nd, gövd�b�nd, qaltaq v� qövsd�n ibar�t idi.

Dördt�k�rli at arabalar�n�n t�kmil növl�rind�n biri d� «furqon» ad� il� yay�lm��d�r. Furqona çox vaxt bir cüt, b�z�n is� üç v� ya dörd ba� at qo�ulurdu. T�k�rli n�qliyyat�n bu növü alman kolonistl�ri v� rus t�riq�tçil�rinin Az�rbaycana köçürülm�sind�n sonra XIX �srin ortalar�nda d�b dü�mü�dür.

XIX �srin 80-c� ill�rin� aid statistik faktlar göst�rir ki, Yelizavetpol (G�nc�-A.M.) q�zas�n�n Yelenendorf, Annenfeld v� Bayan k�ndl�rind� ya�ayan almanlar ild� 300 furqon düz�ldirdil�r.49

Yayl� n�qliyyat. XIX �srin ikinci yar�s�ndan etibar�n, Az�rbaycanda kapitalist münasib�tl�rinin inki�af� il� �laq�dar olaraq, ��h�r �halisi art�b çoxal�rd�. Bu da öz növb�sind�, ��h�rl�rd� yeni n�qliyyat növl�rin� ehtiyac yarad�rd�. Bu dövrd� Bak� v� G�nc� ��h�rl�rind� «qazalaq», «kareta», «fayton», «��raban», «dilicans» v� s. kimi, Avropa v� Rusiyadan g�tirilmi� yayl� n�qliyyat növl�ri peyda olma�a ba�lam��d�r.

XIX �srin sonlar�na do�ru s�rni�in da��nmas�na t�l�bat�n artmas� il� �laq�dar olaraq, qazala��n qurulu�unda mü�yy�n q�d�r d�yi�iklik yaranm��, yum�aq olmaq üçün ona yay �lav� olunmu�dur.

T�k at qo�ulmu� qazalaq qurulu� etibaril� ikit�k�rli at arabas�na ox�asa da, yayl� olmas� il� ondan f�rql�nirdi. Bundan �lav�, yayl� qazala��n t�k�rl�ri xeyli böyük v� yüngül olmas� il� seçilirdi. 4-5 s�rni�in götür� bil�n bu n�qliyyat vasit�si, �sas�n, Bak� ��h�rind� haz�rlan�rd�.

Yayl� n�qliyyat�n dig�r növü olan fayton, �sas�n, ��h�rl�rd� v� ��h�rl�r aras�nda s�rni�in

Page 205: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

211

da��maq üçün i�l�nilirdi. XIX �srin ax�rlar�nda Bak�dan müxt�lif istiqam�tl�r� i�l�y�n 418 fayton qeyd� al�nm��d�r.50

Su n�qliyyat� Az�rbaycan�n d�niz, göl v� üzgüçülüy� yararl�, d�rin çaylardan ibar�t t�bii su tutarlar�

q�dim zamanlardan ba�layaraq, burada �n�n�vi su n�qliyyat� vasit�l�rinin meydana g�lm�sin� v� onlar�n sonrak� inki�af�na �lveri�li z�min yaratm��d�r.

Ölk�nin daxili su tutarlar�n�n s�ciyy�sind�n as�l� olaraq, burada tarix�n h�m çay, h�m d� d�niz n�qliyyat� vasit�l�ri t���kkül tapm��d�r.

Çay n�qliyyat�. Az�rbaycan�n n�qliyyat �h�miyy�tli çaylar� aras�nda Kür v� Araz çaylar� xüsusi yer tutmu�dur. B�zi t�dqiqatç�lar h�tta Kürü «q�dim g�miçilik çay�» adland�rmaqdan da ç�kinm�mi�l�r.51

IX-X �sr �r�b mü�llifl�rinin m�lumat�na gör�, Az�rbaycana basq�n ed�n ruslar qay�qlarda Kür çay� il� B�rd� yax�nl���na q�d�r üzüb g�l� bilmi�dil�r.52

A.Mets �l-Müq�dd�siy� istinad ed�r�k Xilaf�tin g�miçilik �h�miyy�ti k�sb ed�n 12 çay� s�ras�nda Kür çay� il� yana��, Araz çay�n�n da ad�n� ç�kir.53

Kür v� Araz çaylar� il� yana��, Az�rbaycanda Qan�x, T�v�döy, Arpaçay, Samur v� ba�qa çaylar quru n�qliyyat üçün ciddi mane� tör�dirdi. Onlar� keçm�k üçün insanlar tarix boyu müxt�lif n�qliyyat vasit�l�rind�n istifad� etm�li olmu�lar.

Z�man�miz�d�k g�lib çatm�� mövcud faktlar� (qayaüstü r�sml�r, yaz�l� m�x�zl�r, su arxeologiyas� materiallar� v� etnoqrafik m�lumatlar�) t�hlil edib n�z�rd�n keçirdikd� b�lli olur ki, d�niz n�qliyyat�na nisb�t�n çay n�qliyyat� vasit�l�ri daha q�dim tarix� malikdir. �btidai insanlar t�hlük�li d�nizl�rd� üzm� vasit�l�rini icad etm�zd�n çox-çox �vv�ll�r ensiz çay mane�l�rini d�f etm�k, �rzaq v� azuq� ehtiyatlar�n�, dig�r z�ruri ya�ay�� vasit�l�rini çaylardan keçirm�k, bir sahild�n dig�rin� çatd�rmaq m�cburiyy�tind� qalm��lar. D�rin sulu çaylar�n �traf�nda m�skunla�m�� q�dim tayfalar�n m�i��t h�yat� h�min su mane�l�rini keçm�k üçün s�rf�li n�qletm� vasit�l�ri düz�ltm�yi t�l�b etmi�dir. Bu yolda onlar arams�z axtar��lar etm�li, üzgüçülük üçün etibarl� n�qletm� vasit�l�ri dü�ünüb tapmal� olmu�lar.

Çay n�qliyyat�n�n inki�af etdirilm�sind� q�raqbasar �razil�rd� m�skunla�an oturaq �kinçi v� köç�b� maldar (elat) �halisinin bir-biri il� q�dim zamanlardan t���kkül tapm�� iqtisadi-ticar�t �laq�l�ri mühüm rol oynam��d�r. Ba�qa sözl� des�k, h�yati ehtiyac, z�ruri t�s�rrüfat �laq�l�rinin özü h�min tayfalar� çay mane�l�rini d�f etm�k üçün g�r�kli n�qliyyat vasit�l�ri axtar�b tapma�a vadar etmi�di.

Çay n�qliyyat� vasit�l�ri c�miyy�t tarixinin erk�n m�rh�l�l�rind�n etibar�n yaranma�a ba�lad���ndan daha z�ngin tipoloji növ� malikdir. Çay mane�l�rini keçm�k, yaxud onlar�n vasit�sil� bir s�ra z�ruri yükl�ri da��maq ehtiyac�ndan yaranan b�sit n�qletm� vasit�l�ri: kötük, sal, tuluq (p�l�) v� s. t�dric�n t�kmill���r�k, yükda��ma vasit�l�rinin daha mük�mm�l tipoloji növl�rinin: kolaz, k�raçi, p�l�, k�l�k, qay�q, b�r� v� s. yaranmas�na g�tirib ç�xarm��d�r.

Çay n�qliyyat�n�n t�kmill��m�si sah�sind� ba� ver�n ir�lil�yi�l�r öz növb�sind� böyük yük tutumuna malik olan v� daha uzaq m�saf�l�ri q�t ed� bil�n d�niz n�qliyyat� vasit�l�rinin: kirjim, s�nd�l, yelk�nli g�mi v� s. yaranmas�na t�kan vermi�dir. Xüsusil�, qurama qay�qlar�n meydana g�lm�si v� onlar�n sonrak� t�kamülü bu i�d� h�lledici rol oynam��d�r.

Z�man�miz�d�k g�lib çatm�� çay n�qliyyat� vasit�l�rinin böyük �ks�riyy�ti yerli z�mind� yaranm��d�r. El� �n�n�vi su n�qliyyat�na, çay v� d�niz g�miçiliyin� dair xalq�m�z�n tarixi leksikonunda ili�ib qalm�� arxaik terminl�rin r�ngar�ngliyi: sal, tuluq, p�l�, k�l�k, kolaz, k�raçi, qay�q, kirjim s�nd�l, g�mi, b�r�, buraz, yelk�n, avar, ç�p, l�ng�r, lövb�r, göy�rt�, v�t�r, t�rsan�, b�rgah v� s. �n�n�vi su n�qliyyat� vasit�l�rinin tipoloji z�nginliyini �ks etdirm�kl� yana��, h�m d� onlar�n böyük �ks�riyy�tinin m�n�� etibar� il� yerli z�mind� yarand���n� söyl�m�y� �sas verir.

Çay n�qliyyat�n�n inki�af�na ölk�d� a�ac, qam�� v� qar�� materiallar�n�n bollu�u da �lveri�li z�min yaratm��d�r. Çayk�nar� tu�ay me��l�rind�n �ld� olunan, üzgüçülük üçün yararl�, yüngül v� qaim oduncaql� agac növl�rinin: agcaqay�n, qovaq, c�r söyüd, �ilgir, t�n�k v� s. bollu�u bu i�d� mühüm rol oynam��d�r.

B�sit su n�qliyyat� vasit�l�rinin arxaik növl�rinin bir qismi çayk�nar� k�ndl�rd� yax�n

Page 206: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

212

keçmi�� q�d�r özl�rinin �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�dir. Bu c�h�td�n Kür, Araz, Qan�x (Alazan) v� dig�r çaylar�n �traf�nda ya�ayan �halinin m�i��tind� bu tipd�n olan arxaik n�qliyyat növl�ri h�l� d� qalmaqdad�r. Onlar çay�n bir sahilind�n dig�rin� keçm�k, yaxud bir s�ra z�ruri yükl�ri çay�n axar� boyunca da��maq üçün �srl�r boyu b�sit qurulu�lu üzm� vasit�l�rind�n istifad� etmi�l�r.

T��ssüfl� qeyd etm�k laz�md�r ki, q�dim dövrün arxaik su n�qliyyat� vasit�l�rinin tipoloji növl�rinin ham�s� z�man�miz�d�k g�lib çatmam��, sosial-iqtisadi v� m�d�ni-texniki t�r�qqinin sonrak� gedi�at� n�tic�sind� aradan ç�xm��d�r.

�btidai icma m�d�niyy�tinin görk�mli t�dqiqatç�s� E. Teylorun fikrinc�, üzgüçülüyün �sas�n� suyun üz�rind� üz�n a�ac buda��ndan yap��an v� onun s�thind� qalma�a çal��an insanlar qoymu�dur.54

Çay g�miçiliyinin m�n��yini n�z�rd�n keçirdikd�, bu sözl�rd� böyük h�qiq�t oldu�u ayd�n görünür. H�qiq�t�n d�, çay sahill�rind� ya�ayanlar d�f�l�rl�, xüsusil� d�, yaz da�q�nlar� zaman� a�ac budaqlar�n�n, yaxud kökünd�n qopar�lm�� a�aclar�n, quru kötük v� ya dig�r yüngül ��yalar�n çay�n üzü il� nec� asan üzdüyünü d�f�l�rl� mü�ahid� etmi�l�r. Bütün bu �m�li mü�ahid�l�r su n�qliyyat�n�n bu v� ya dig�r b�sit növünün yaranmas�na g�tirib ç�xarm��d�r.

Qurumu�, yaxud qol-buda�� ar�tlanm�� a�ac kötüyü d�rin sulu çay� keçm�k üçün �n q�dim v� b�sit n�qliyyat növl�rind�n biri olmu�dur. Ondan tutmaq, yaxud üz�rin� oturub �l v� ya ayaqla onu h�r�k�t etdirm�kl�, insanlar t�hlük�li ax�na malik çay� keç� bilirdil�r.

Sonralar h�yati t�crüb� kötüyün suda dönüb çevrilm� ehtimal�n� azaltmaq v� onun istiqam�tini idar� edib t�nziml�m�k üçün bir s�ra yard�mç� vasit�l�rd�n: ç�p, avar, yan tay (qo�ma) v� s. istifad� olunmas�n� labüd etmi�dir. Çay�n burul�an v� nahamar astanalar�ndan salamat ötü�m�k, bel�likl� d�, kötüyün çevrilm�sinin qar��s�n� almaq v� onun üz�rind�ki yükün suya q�rq olmas�na yol verm�m�k üçün bu t�kmill��dirici t�dbirl�rin çox böyük �m�li �h�miyy�ti olmu�dur. �n ba�l�cas� is�, kötüyü qo�ala�d�rmaq, yaxud onun yan�na �lav� g�rd�n, çubuq d�st�si v� ya qar�� qomu ba�lamaq n�tic� etibar� il� daha t�kmil üzücü vasit�l�rin yaranmas�na g�tirib ç�xarm��d�r.

��l. Q�dim dövrün ilk b�sit üzücü vasit�l�rind�n biri olan ��l uzun müdd�t özünün �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�dir. Kürboyu k�ndl�rd� ��l üsulu il� odun t�darük etm� yax�n keçmi��d�k qalmaqda idi. Etnoqrafik çöl materiallar�ndan göründüyü kimi, Qarayaz� me��l�rind�n odun t�darük ed�n mahir üzgüçül�r laz�mi q�d�r a�ac budaqlar�n� do�rayandan sonra çay�n q�ra��nda onlar� suya sal�b ba�-ba�a çat�r, daha sonra a�ac s�yr�m� v� ya t�n�k çubu�u il� onlar� bir-birin� möhk�m baglamaqla ��l �m�l� g�tirirdil�r.

Ad�t�n, böyük ��li 2 n�f�r, kiçik ��li is� 1 n�f�r üzgüçü çay�n ax�n� il� üzü a�a�� üzdürürdü. Bunun üçün onlar paltarlar�n� soyunub ��lin üstün� qoyur v� onun ba� t�r�find�n yap���b çay�n axar� istiqam�tind� ax�d�b laz�mi yer� çatd�r�rd�lar. ��lin önünd� üz�n üzgüçü �l v� ayaq h�r�k�tl�ri il� onun istiqam�tin� t�sir göst�rm�kl�, çay�n burul�an v� astanalar�ndan yan ötürüb m�nzil ba��na salamat çatd�r�rd�lar.

Sal. Qurama çay n�qliyyat�n�n ilk t�kmil növl�rind�n biri olan sal�n yaranmas� v� ondan yükda��ma vasit�si kimi istifad� olunmas� tarixi çox q�dim zamanlara gedib ç�x�r.

Sal� düz�ltm�k üçün eyni ölçülü a�ac gövd�l�rini yan-yana düz�nd�n sonra onlar� �ilgir, t�n�k, yaxud dig�r elastik a�ac çubuqlar� v� ya s�yr�mi il� bir-birin� ba�lay�rd�lar. Bu m�nada sal�n meydana g�lm� tarixi k�sici al�tl�rin, xüsusil� baltan�n ixtira olunmas� il� üzvi sur�td� ba�l� olmu�dur.

Sal düz�ltm�k üçün g�r�kli olan laz�mi a�ac material� tap�lmad�qda, onu qam�� v� ya qar�� qomu il� �v�z etmi�l�r. Xüsusil�, Araz çay� �traf�nda me�� material�n�n kasad olmas� s�b�bind�n sal çay�n sahill�ri boyunda bol ehtiyata malik olan qar�� v� qam�� qomundan düz�ldilirdi. Burada h�tta p�l� v� k�l�k tipli «üfürm�» n�qliyyat vasit�l�rinin üstünü yüngül material növü say�lan qar�� sal�ar vasit�si il� ört�rmi�l�r.

Tipoloji bax�mdan qar��dan düz�ldilmi� sal qurulu� etibar� il� «a�ac sal»dan o q�d�r d� f�rql�nmirdi. A�ac sal�n haz�rlanmas�nda oldu�u kimi, qar�� qomlar� da yan-yana düzül�nd�n sonra �ilgir, yaxud e�ilmi� t�n�kl� bir-birin� möhk�m ba�lan�b qar�� sal �m�l� g�tirilirdi. Yükün islanmamas� üçün sal�n üz�rin� könd�l�n v�ziyy�td� qam�� qomlar� düz�nd�n sonra onlar�n

Page 207: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

213

üz�rin� sal�ar s�rirdil�r. Q�dim insanlar yükda��ma �m�liyyat� zaman� b�sit su n�qliyyat� vasit�l�rinin (kötük v�

ya sal�n) çat��mayan c�h�tini aradan qald�rma�a çal��m��lar. Onlar�n h�cm tutumunun kifay�t etm�m�si, burun hiss�sinin küt olmas� s�b�bind�n suda yax�� �ütüm�si, habel� ax�n�n köm�yi il� istiqam�tini laz�mi s�mt� meyll�ndirm�k imkan�n�n m�hdud olmas� onlar� daima narahat etmi�dir. Bu �m�li s�yl�r çay n�qliyyat�n�n daha t�kmil növl�rinin, tutumlu yükda��ma vasit�l�rinin yaranmas�na g�tirib ç�xarm��d�r.

Kolaz. Yükda��ma il� ba�l� �m�li s�yl�r n�tic� etibar� il� iç�risi yonulub tutumlu hala sal�nm�� t�kgövd�li çay n�qliyyat� vasit�sinin yaranmas� il� n�tic�l�nmi�dir. Çay n�qliyyat�n�n bu növünün meydana g�lm�sind� keçmi�d� ölk�d� �laq� yollar�n�n z�if inki�af� v� böyük x�rc t�l�b ed�n ta�l� körpül�rin mövcud olmamas� fakt� da mühüm rol oynam��d�r.

Qay���n bu tipi bütöv a�ac kötüyünd�n, �n çox is� qovaq a�ac�ndan yonulub müvafiq formaya sal�n�rd�. Az�rbaycan etnoqrafik gerç�kliyind� o, daha çox «kolaz» ad� il� tan�nm��d�r. Kolaz düz�ltm�k üçün qovaq kötüyünün (boyu 4-5 m, diametri is� 2 m alt� yast� v� hamar ��kild� yonulurdu. Bu onun suya az batmas�n� t�min etm�kl�, h�m d� suyun müqavim�tini azaltma�a imkan verirdi.

Kolaz�n arxa t�r�fi enli, qabaq hiss�si (burnu) is� dar, h�m d� yuxar�ya do�ru maili formada düz�ldildiyind�n onun gövd�sinin su il� t�mas� xeyli azal�rd�. Kolaz�n bel� formas� onun h�r�k�tini asanla�d�r�b sur�tini art�rma�a imkan verirdi.

Kolaz� tutumlu hala salmaq üçün onun iç�risi k�rki, balta, isk�n� kimi k�sici v� yonucu al�tl�rl� yonulub ç�xar�l�rd�. H�min al�tl�r kolaz�n erk�n d�mir dövründ�n gec olmayaraq peyda oldu�unu söyl�m�y� �sas verir. Görünür, antik dövrd�n etibar�n kolaz�n yonma texnikas� xeyli t�kmill��mi�dir.

Haz�rland��� a�ac kötüyünün boyndan as�l� olaraq, kolaz�n müxt�lif ölçül�rin� t�sadüf edilir. Kolaz�n uzun ölçülü (5-6 m) növü Kürboyu k�ndl�rd� «nebit» ad� il� qeyd� al�nm��d�r. Kolaz, ad�t�n, kiçik v� orta ölçül�rd�, 2-3 v� 4-5 m uzununda haz�rlan�rd�.

Kolaz�, ad�t�n ç�pçi (ç�pke�) adlanan 1 n�f�r idar� edirdi. O, kolaz�n arxa t�r�find� ayaq üst� dayan�b ç�p vasit�si il� onun h�r�k�t istiqam�tini t�nziml�yirdi. Ona gör� d� kolaz�n arxa t�r�fi xeyli enli olub, ç�pçinin s�rb�st v� rahat dayanmas�na imkan verirdi.

Kiçik ölçülü kolazdan f�rqli olaraq, böyük kolaz� (nebiti) iki n�f�r mü�t�r�k idar� edirdi. Bel� halda ç�pçi yen� d� kolaz�n arxas�nda, «avarç�» adlanan kür�k ç�k�n is� qabaq t�r�fd� düz�ldilmi� oturacaqda �yl��ib avar (kür�k) vasit�sil� onu ir�liy� do�ru h�r�k�t etdirirdi. Bunun üçün d� o, avar� gah sa�dan, gah da soldan suya bat�r�b qabaqdan geriy� do�ru ç�kirdi.

Kolaz h�m t�k, h�m d� qo�a avarla h�r�k�t etdirilirdi. Qo�a avarl� böyük kolaz� idar� etm�k üçün onun üst k�nar�n�n orta hiss�sin� «kür�ün» adlanan bir cüt dayaq b�rkidilirdi. Avar «kür�ün ba��» vasit�si il� kür�ünün s�rb�st ba��na ba�lan�rd�.55

Bir qayda olaraq, kolaz çay�n «b�rgah» adlanan sakit ax�na malik sahilind� saxlan�l�rd�. Kolaz idar� olunan �n�n�vi su n�qliyyat� vasit�l�rinin �n q�dim növl�rind�n olmaqla

uzun müdd�t özünün �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�dir. Kür çay�n�n orta v� a�a�� axar� boyunca yerl���n k�ndl�rd� o, indi d� i�l�nm�kd�dir.56

Üfürm� n�qliyyat� vasit�l�ri. Me�� massivind�n m�hrum olan çayk�nar� �razil�rin �halisi su maniel�rini keçm�k üçün ba�qa üzgü vasit�l�rind�n istifad� etm�k m�cburiyy�tind� qalm��lar. Araz çay�n�n �traf� me��siz, ç�lpaq çaylaqlardan ibar�t oldu�undan onun sahill�rind� m�skunla�m�� tayfalar çay� keçm�k üçün bir s�ra b�sit su n�qliyyat� növl�ri: tuluq, p�l�, k�l�k düz�ltm�li olmu�lar. T�sadüfi deyil ki, üfürm� su n�qliyyat� vasit�l�ri �sas�n, Naxç�van bölg�sind� qeyd� al�nm��d�r.57

A��l� qoyun, keçi v� ya dana d�risind�n düz�ldilmi� tuluqlar üz�rind� qura�d�r�lan p�l� v� k�l�k tipoloji c�h�td�n bir-birind�n o q�d�r d� seçilmirdi. M�n�� etibar� il� bunlar�n h�r ikisi üfürülüb hava il� doldurulan v� t�k adam�n üzüb keçm�si üçün n�z�rd� tutulan tuluqdan tör�mi�dir.

Bir cüt tuluq üz�rind� qura�d�r�lan p�l� kiçik, k�l�k is� ondan xeyli böyük olub, 6 v� ya 8 tuluq üz�rind� qura�d�r�l�rd�.

P�l�ni haz�rlamaq üçün �vv�lc� iki gözd�n ibar�t a�ac ç�rçiv� düz�ldilirdi. Bu m�qs�dl�

Page 208: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

214

diametri 10-15 sm olan 2 m uzunlu�unda bir cüt a�ac zolas� ar�tlan�b, aralar� 1 m q�d�r olmaqla, paralel v�ziyy�td� yer� uzad�l�rd�. Sonra onlar�n h�r iki ucunu a�ac törpü vasit�sil� birl��dirib bir-birin� ba�lay�rd�lar. Daha sonra ç�rçiv�nin t�n ortas�ndan yen� d� könd�l�n v�ziyy�td� bir törpü ba�lay�b onu iki b�rab�r hiss�y� bölürdül�r.58 Bunun say�sind� p�l�nin ç�rçiv�si kvadrat formal� iki xan�y� bölünmü� olurdu. Bundan sonra xan�l�rin h�r birin� bir �d�d üfürülüb hava il� doldurulmu� tuluq ba�lan�rd�. Ç�rçiv�ni üzü üst� çevirib i�l�k hala salandan sonra onun üz�rin� çubuqdan hörülmü� ç�p�r� v� ya qar�� sal�ar s�rilirdi. Sal�ar (ç�p�r�) bir növ p�l�nin göy�rt�si rolunu oynay�rd�. Onun üz�rin� x�rda-para yük v� adam mindirib çay�n bir sahilind�n dig�rin� keçirirdil�r. Bu m�nada p�l� Kür çay�nda istifad� olunan sal� xat�rlad�rd�. El� onlar�n h�r ikisinin idar� etm� qaydas� da eyni idi. Sal kimi, p�l� d� ç�p vasit�sil�, p�l�çi t�r�find�n h�r�k�t etdirilirdi.

P�l�nin sonrak� t�kamülü daha çox yük v� s�rni�in götür� bil�n böyük ölçülü su n�qliyyat� növünün yaranmas� il� n�tic�l�nmi�dir. Naxç�van bölg�sind� «k�l�k» ad� il� b�lli olan bu arxaik su n�qliyyat� növü istifad� üsuluna, qurulu�una v� yükda��ma m�qs�din� gör�, tipoloji bax�mdan p�l� il� eyni idi. Onlar�n h�r ikisi çay�n bir sahilind�n dig�r sahilin� üzdürülm�kl�, bir növ b�r� v�zif�sini da��y�rd�.

K�l�yin böyük ölçüsü onun gövd�sini t��kil ed�n ç�rçiv� xan�l�rinin, dem�li, h�m d� tuluqlar�n çoxsayl� (6,8, b�z�n is� 10 gözd�n ibar�t) olmas�n� t�l�b edirdi. �kixan�li p�l�d�n f�rqli olaraq, çoxxan�li k�l�yin yük tutumu 2-2,5 tona çat�rd�.

P�l� kimi k�l�k d� uzun d�st�kli ç�p vasit�si il� h�r�k�t etdirilirdi. Bir qayda olaraq, ç�p ç�k�n (p�l�çi) k�l�yin arxa hiss�sind� ayaq üst� dayan�b onu dig�r sahil� keçirirdi. H�m p�l�, h�m d� k�l�yin h�r�k�ti çay�n axar� v� ç�p vasit�si il� t�nziml�nirdi.

Qay�q. Çay n�qliyyat�n�n �n t�kmil növü say�lan qurama gövd�li qay�qlar, çox güman ki, m�n�� etibar� il� kolazdan tör�mi�dir. Görünür, köhn� kolaz�n z�d�l�nib, yaxud çürüyüb yarars�z hala dü�mü� de�ik-y�rt���n� �ld�yonma taxta il� tutub b�rpa etmi�l�r. �srl�r boyü davam ed�n bu �m�li t�crüb� taxtadan qura�d�r�lma n�qliyyat vasit�sinin yaranmas�na g�tirib ç�xarm��d�r. Qurama qay���n nisb�t�n yüngül olmas� v� onun tutumunu art�rmaq imkan�n�n böyük olmas� fakt� da onun inki�af�n� labüd etmi�dir. Bel�likl� d� çay v� d�niz qay�qç�l���, bu z�min �sas�nda is� g�miçilik yaranm��d�r.

Qay���n yükgötürm� tutumunun v� yükda��ma gücünün böyük olmas� onu h�m d� sahil boyunca üz�n d�niz n�qliyyat� növün� çevirmi�dir. Bu m�nada qay�q d�niz g�miçiliyin� keçid v�sil�si rolunu oynayaraq, yelk�nli v� avarl� g�mil�rin yaranmas�n�n texniki �sas�n� t��kil etmi�dir. Ba�qa sözl�, kolaz qay���n, o is�, öz növb�sind�, kirjim v� s�nd�l tipli b�sit g�mil�rin s�l�fi olmu�dur.

Qay�q nisb�t�n sonralar meydana ç�xsa da, çay n�qliyyat�nda ba�l�ca yükda��ma vasit�sin� çevrilmi�dir. Kolazdan f�rqli olaraq, qay�qla h�m çay�n axar� boyunca, h�m d� onun �ksin� yük da��n�rd�.

Böyük yük tutumuna malik olan qay��� çay�n axar�n�n �ksin� h�r�k�t etdirm�k üçün ç�pçid�n �lav�, ona avar ç�k�nl�r d� c�lb edilirdi. Ona gör� d� qay��� haz�rlayan zaman onun gövd�sind� avar ç�k�nl�r üçün oturacaq düz�ltm�k laz�m g�lmi�dir.

Bir qayda olaraq, qay�qqay�ran ustalar �vv�lc� onun gövd�sinin «yataq» adlanan alt dö��m�l�rini v� «dir�k», yaxud «ayaq» ad� il� b�lli olan yan qab�r�alar�n� yonub qura�d�r�rd�lar. Möhk�m v� qay�m a�ac növl�rind�n (pal�d, qaraqac, v�l�s, d�nd�, d�mira�ac v� s.) yonulub haz�rlanan dö��m� v� qab�r�a dir�kl�ri qay���n formas�ndan as�l� olaraq müxt�lif ölçüd� düz�ldilirdi. Ad�t�n, orta qab�r�alar nisb�t�n �yri v� hündür olub, arxaya do�ru getdikc� t�dric�n kiçilm�kd�n �lav�, h�m d� aralar� ensiz qura�d�r�l�rld�.

Qay�q gövd�sini �m�l� g�tir�n «yataq» v� qab�r�alar onun ölçüsün� müvafiq olaraq, 5-7-d�n 11-13-d�k müxt�lif sayda haz�rlan�rd�.

Kür v� Araz çaylar�nda i�l�dil�n �n�n�vi qay�qlar yast� dibli olub üç hiss�d�n ibar�t haz�rlan�rd�. Qay���n gövd�sinin alt (yataq) dö��m�l�ri düz, yan qab�r�alar� is� qövsvari formada azca �yri düz�ldilirdi. Qab�r�alar bir-birin� calan�b birl��diril�rk�n onlar�n yuxar� ba�� xeyli aral� qal�rd�. Bunun n�tic�sind� qay���n gövd�si xa�al forma k�sb edir v� onun yuxar� hiss�si dibin� nisb�t�n xeyli gen olurdu. Qay���n bu cür t�kn�vari forma k�sb etm�si yükl�n�n zaman onun

Page 209: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

215

gövd�sinin suya az batmas�na t�minat yarad�rd�. Qay���n gövd�sinin çox hiss�sinin suyun üzünd� qalmas� is� onun h�r�k�tini asanla�d�r�r v� avarç�k�nl�ri az yorurdu.

Qay���n qab�r�a dir�kl�rinin ham�s� qura�d�r�l�b müvafiq qaydada düzül�nd�n sonra onun üz taxtalar� vurulurdu. Çöl t�r�fd�n, s�x v�ziyy�td� qura�d�r�lan üz taxtalar� papaql� qadaqla qab�r�alara b�rkidilirdi.

Daima suda olan qay���n yataq v� yan taxtalar�n�n ara yar�qlar�ndan onun için� su s�z�b dolmas�n dey�, onlar�n aras�na «finif» adlanan yun çöpüyü, k�tan lifi v� s. t�xayandan sonra üz�rin� qat� q�tran (q�r) yax�l�rd�. Q�dim zamanlarda bu m�qs�dl� bal�q qovcuqlar�ndan haz�rlanm�� yap��qandan istifad� olunmu�dur. Antik dövr mü�llifi Elian kaspil�rin haz�rlad��� bal�q yap��qan�na yüks�k qiym�t ver�r�k yaz�rd� ki, o ��ffaf olub yap��d�r�r, çox möhk�m v� yap��d��� yerd�n qopmur.59

Az�rbaycan�n X�z�ryan� v� Kürboyu �razil�rind� qay�q indi d� su n�qliyyat� vasit�si kimi özünün �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�dir.

K�raçi. �n�n�vi çay n�qliyyat�n�n m�h�lli növü olan k�raçi böyük a�ac gövd�sind�n yonulub haz�rlan�rd�. Tipoloji c�h�td�n o, kolaza b�nz�yirdi. L�nk�ran-Astara bölg�sind� geni� yay�lm�� olan bu t�kgövd�li kolaz növü yerli �hali aras�nda «k�raçi» adlan�rd�. K�raçi kolaza nisb�t�n xeyli enli v� d�rin olmas� il� ondan seçilirdi. K�raçi «k�r» adlanan uzun ç�p v� avar� �v�z ed�n ikiba�l� kür�k vasit�sil� idar� olunurdu. K�r ç�p� nisb�t�n uzun olmaqdan �lav�, h�m d� onun ucu kür�k formas�na sal�n�rd�.

M�lum oldu�u kimi, avardan, �sas�n, yaz da�q�nlar� zaman�, çayda su d�rinl���n vaxtlarda, h�m d� ax�n�n �ksin� üzm�k laz�m g�l�nd� istifad� olunurdu. Çayda suyun s�viyy�si a�a�� dü�üb dayazla�anda k�rac� ç�p v� ya k�r vasit�si il� it�l�nm�kl� h�r�k�t etdirilirdi.

B�r�. �n�n�vi çay n�qliyyat�n�n q�dim növl�ri aras�nda yüks�k yük tutumuna malik olmaq bax�m�ndan b�r� xüsusi yer tutmu�dur. D�rin sulu çaylardan a��r yükl�ri, o cüml�d�n, minik-yük heyvanlar�n�, habel� h�rbi sursat v� l�vazimat� dig�r sahil� tarix�n müxt�lif ölçülü b�r�l�r vasit�sil� keçirmi�l�r.

Az�rbaycanda �n çox Kür, Araz v� Alazan (Qan�q) çaylar�nda istifad� olunan b�r�nin yaranma tarixi d�qiq b�lli deyildir. M�lum olan �sas h�qiq�t bundan ib�r�tdir ki, q�dim karvan yollar�n�n dir�ndiyi iri çaylar�n üz�rind�n çoxta�l� körpül�r sal�nana q�d�r a��r yükl�ri d�rin su mane�l�rind�n b�r� il� keçirmi�l�r.

Bir qayda olaraq, b�r� kolaz v� ya qay�qlar üz�rind� qurulurdu. A��r yükl�ri dig�r sahil� t�hlük�siz v� rahat keçirm�k üçün qo�a kolaz üz�rind� a�acdan «göy�rt�» adlanan meydança düz�ldilirdi. Bunun üçün �vv�lc� «atma» adlanan yo�un tir vasit�si il� kolaz v� ya qay�qlar bir-birin� birl��dirilir, sonra onlar�n üz�rin� könd�l�n v�ziyy�td� �alban yaxud a�ac zolalar� düzüb b�rkitm�kl� göy�rt� �m�l� g�tirilirdi.

T�hlük�sizliyi t�min etm�k m�qs�di il� çox vaxt b�r� göy�rt�sinin �traf�na alçaq m�h�cc�r düz�ldilirdi.

B�r�nin �n b�sit v� q�dim növü yan-yana düzülüb, bir-birin� ba�lanm�� �albanlar üz�rind� qura�d�r�lan üzücü «göy�rt�» olmu�dur. Göy�rt� b�r�nin ölçüsünd�n as�l� olaraq �albanlar�n say� 5-6-dan 10-a q�d�r çat�rd�. XIX �srd� Az�rbaycanda 10-12 �alban üz�rind� qurulmu� böyük b�r�l�r� d� t�sadüf olunurdu.60

A��r �albanlar�n f�rqli olaraq, yüngül kolaz v� ya qay�qlar üz�rind� qurulmu� b�r�nin göy�rt�sinin suyun s�thind�n xeyli yuxar�da qalmas� onun yükgötürm� �msal�n� xeyli art�rma�a imkan vermi�di.

Ad�t�n, kiçik b�r� 2, orta v� böyük b�r� is� 3 �d�d kolaz v� ya qay�q üz�rind� qura�d�r�l�rd�. Görk�mli ��rq�ünas N. Berezin L�nk�ran q�zas�ndak� Qumba�� körf�zind� 3 �d�d qay�q üz�rind� qura�d�r�lm�� b�r�d�n b�hs ed�r�k yaz�rd� ki, onu bir n�f�r b�r�çi ç�p vasit�si il� h�r�k�t etdirirdi.61

Bir qayda olaraq, çay�n iki sahilind� yo�un dir�kl�r� ba�lanm�� «buraz» (v�r�n�) üzr� h�r�k�t etdiril�n b�r� diyirl�n�n gird� «ba�ara» vasit�si il� üzdürülürdü. Bunun üçün b�r�nin ba�� k�ndir� b�nd edilirdi. B�r�nin buraz boyunca h�r�k�tini t�nziml�y�n baqara m�h�cc�rin «gildi» adlanan tirin� ba�lan�rd�.

Ad�t�n, b�r�ni qura�d�rmaq üçün çay�n «lal» axan münasib sakit sah�si seçilirdi. Çay�n

Page 210: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

216

bel� sakit a�xml� sah�si çox vaxt el aras�nda «b�r�» v� ya «keçid» d� adlan�rd�. Bir qayda olaraq, b�r�çil�r öz �m�kl�rini yüngüll��dirm�k üçün çay�n ax�n�ndan istifad�

etm�y� çal���rd�lar. Bu m�qs�dl� onlar ucu enli kür�kl tamamlanan ç�p vasit�sil� b�r�nin s�mtini d�yi�ib, onu çay�n axar� istiqam�tind� maili hala g�tirirdil�r. Bunun say�sind� çay�n ax�n� b�r�ni arxa t�r�fd�n itil�y�r�k buraz boyunca h�r�k�t etdirir v� dig�r sahil� yax�nla�mas�n� t�min edirdi.

Son vaxtlar b�r�nin idar� olunmas� xeyli t�kmill��dirilmi�dir. Bunun üçün qay�qlar�n h�r birisinin arxas�na sükan rolunu oynayan ç�p b�rkidilmi�di. Sonra da h�r iki ç�p birl��dirilib sükan hal�na sal�n�rd�. Sükan�n istiqam�tini d�yi�dirm�kl�, çay�n axar� vasit�si il� b�r�nin h�r�k�ti t�min edilirdi. H�rd�n bir b�r�ci burazdan tutub b�r�y� t�kan verm�kl� onun sür�tini art�r�rd�.

B�r�nin sahil� yan almas� v� yükl�rin rahat bo�ald�lmas� üçün çay�n h�r iki sahilind� «suvat» v� ya «b�rgah» adlanan a�ac dö��m�li körpü düz�ldilirdi. B�r�y� t�hlük�siz minib-dü�m�k üçün b�r� il� suvat aras�na kiçik pill�k�n qoyulurdu.

Keçmi�d� Kür, Araz v� Qan�x çaylar� boyunca �laq� v� ticar�t yollar�n� qovu�duran böyük b�r�l�rl� yana��, bir s�ra yerli n�qliyyat �h�miyy�tli x�rda b�r�l�r d� mövcud olmu�dur. Çox vaxt b�r�-keçidl�r yax�nl�qdak� ��h�r v� ya k�ndl�rin ad� il� tan�n�rd�.

XIX �sr� aid �d�biyyat v� arxiv s�n�dl�rind� Kür v� Araz çaylar�n�n Az�rbaycan �razisin� dü��n hiss�l�rind�ki b�r�l�rin bir qisminin ad� ç�kilir. Yaz�l� m�nb�l�rd� Kür çay�n�n orta v� a�a�� axar� boyunca sal�nm�� Qaradonlu, Sabirabad, Cavad, Surra, Mollak�nd, Pir�zi, Ming�çevir v� ba�qa keçidl�rd�ki b�r�l�rin ad� ç�kilir.62

Araz çay� üz�rind� t�kc� Naxç�van bölg�sin� dü��n 5 keçidin (Qaqaç, Bulqan, Abbasabad, Dara�an v� Culfa) ad� ç�kilir. Bunlardan da �n böyüyü Culfa v� Abbasabad qalas� yax�nl���ndak� b�r�l�r say�l�rd�.63 Bu b�r�l�rin h�r biri 300 puda q�d�r yük götür� bilirdi.64 Culfa b�r�sind� keçid haqq� m�z�nn�sind�n b�hs ed�n bir m�nb�d� h�r d�f� b�r�d� 20 �d�d yük v� 8 ba� at v� ya ba�qa heyvan keçirildiyi x�b�r verilirdi.65

Bu tip qay�qüstü b�r�l�r� Araz çay�n�n Mil düzün� dü��n hiss�sind� d� t�sadüf olunurdu. Saatl� v� Sabirabad (Petrovlovka) b�r�l�ri bunlar�n aras�nda yükgötürm� gücün� gör� mühüm yer tuturdu.

Qay�qlar üz�rind� qura�d�r�lm�� b�r�l�r� Alazan (Qan�x) çay�nda da t�sadüf olunurdu. �ir�k q��laqlar�na do�ru uzanan köç yollar�n�n qovu�du�u keçidl�r yaz da�q�nlar� zaman� keçilm�z hala dü�düyünd�n �hali bu tip b�r�l�rd�n istifad� etm�k m�cburiyy�tind� qal�rd�.

XIX �sr� aid �d�biyyat materiallar�nda Alazan çay�nda a�a��dak� keçidl�rin ad� ç�kilir: Becanlar, Anaqa, Urdo, Mu�anl�, Qozlu, Boyaqç�, Ç�rp�l�, Boy�hm�dli, L�l�li v� Almal�.66 Bunlardan �n ba�l�calar� olan Mu�anl�, Urdo v� Almal� keçidl�rind� h�r tay yük üçün al�nan rüsumun miqdar� bar�d� d� m�lumat verilmi�dir.67 H�tta arxiv s�n�dl�rind� Padar k�ndi yax�nl���ndak� Boyaqç� keçidind�ki b�r�nin 3 �d�d qay�q üz�rind� quruldu�u da x�b�r verilir.68

D�niz n�qliyyat�. Az�rbaycan�n ��rq hüdudlar� X�z�r d�nizin� söyk�ndiyind�n burada d�niz g�miçiliyinin yaranma tarixi çox q�dim zamanlara gedib ç�x�r. Qobustan qaya t�svirl�rind� �ksini tapm�� g�mi r�sml�ri Az�rbaycanda d�niz g�miçiliyinin h�l� e.�. YII-Y minillikl�rd� mövcud oldu�unu söyl�m�y� �sas verir. Ölk�mizd� d�niz n�qliyyat�n�n �n q�dim nümun�l�rinin r�sml�ri Qobustanda Böyükda� da��nda t�sbit olunmu�dur. Da��n yuxar� �traf�ndak� 33, 34,35,42 v� 81 sayl� qaya da�lar� üz�rind� xeyli qay�q tipli avarl� g�mi nümun�l�rinin t�svirl�ri a�kar olunmu�dur.69 H�min g�mil�ri qay�q ad� il� t�qdim ed�n �.M. C�f�rzad�nin fikrinc�,d�niz n�qliyyat�n�n bu növünün ilk nümun�l�ri neolit dövrünün erk�n m�rh�l�l�rind�, e.�.VII minilliyin ortalar�nda yaranm��d�r.70 �ç�risind� adamlar oturmu� g�mi t�svirl�rinin dig�r nümun�l�rinin h�kk olunma tarixl�ri YI-Y, qism�n is� IY minilliy� t�sadüf edir.71

Maraql� hald�r ki, e.�. YI-Y minillikl�r� aid olan t�svirl�rd�ki g�mil�rd� oturmu� insanlar�n bir qismi kamanla silahlanm��d�r.72 Bu fakt bel� q�na�t� g�lm�y� �sas verir ki, Az�rbaycan�n q�dim sakinl�ri art�q e.�. YI minillikd�n etibar�n X�z�r d�nizind� kamanla silahlanm�� döyü�çül�rd�n ibar�t avarl� h�rb g�mil�rin� malik olmu�lar.

B�ndl�m� üsulu il� qar�� qomlar�ndan düz�ldilmi� bu qay�q tipli g�mil�rin t�kn�sinin burun hiss�sinin qövsvari ��kild� yuxar�ya do�ru qatlanmas� s�rf �m�li m�qs�d da��maqla, onlar�n dal�aya davaml� olmas�n� v� üzgüçülük imkanlar�n� art�rm��d�r.

Page 211: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

217

Böyükda� da��n�n a�a�� �traf�ndak� 1 v� 8 sayl� qaya da�lar� üz�rind� qeyd� al�nm�� g�mi r�sml�rinin say�n�n artd��� n�z�r� çarp�r. Burada qeyd� al�nm�� 1 sayl� qaya parças� üz�rind� 7, onun q�rb s�mtind�ki qaya q�lp�si üz�rind� is� 11 �d�d irili–x�rdal� qay�q-g�mi r�smi a�kar olunmu�dur.73

N�qliyyat vasit�l�rinin böyüklüyünd�n as�l� olaraq, onlar�n h�r birind� 2 n�f�rd�n 20-� q�d�r kamanla silahlanm�� avar ç�k�n �yl��diyi n�z�r� çarp�r. T�kc� 6-c� r�smd�ki qay�q-g�mid� 15 n�f�rd�n 3-ü ayaq üstünd� dayanm��d�r. 74 Bu t�svirl�rin h�kk olunma tarixi e.�. Y-IY minillikl�r� aid edilir.75

Böyükda� da��n�n a�a�� �traf�ndak� 8 sayl� qaya parças� üz�rind� h�kk olunmu� 42 r�smd�n 27-sini g�mi t�svirl�ri t��kil edir.76 Bir qismi d�rin dibli g�mil�ri �ks etdir�n bu t�svirl�rin böyük �ks�riyy�ti e.�. Y-IY minillikl�r�, cüzi bir hiss�si is� nisb�t�n sonrak� dövrl�r� aid edilir.77

M�hsuldar qüvv�l�rin sonrak� inki�af�, xüsusil� d�mir dövründ�n etibar�n k�sici al�tl�rin daha t�kmil növl�rinin meydana g�lm�si sosial-m�d�ni h�yat�n dig�r sah�l�rind� oldu�u kimi, g�miqay�rma sah�sind� d� bir s�ra texniki ir�lil�yi�l�r� s�b�b olmu�dur. Xüsusil� poladdan haz�rlanan k�sici, de�ici v� mi�arlay�c� �m�k al�tl�rinin meydana g�lm�si a�acdan yonulan qurama tipli a�ac gövd�li g�mil�rin düz�lm�sin� imkan vermi�dir. Bütün bu texniki ir�lil�yi�l�r n�tic�sind� Az�rbaycan�n X�z�ryan� liman ��h�rl�rind� (D�rb�nd, Niyazabad, Bak�, Salyan, L�nk�ran v� s.) b�sit g�miqay�rma t�rsan�l�ri yaranm��d�r.

�n�n�vi g�miqay�rma t�rsan�l�rind� tarix�n göy�rt�siz v� göy�rt�li olmaqla iki tip g�mi düz�ldildiyi m�lum olur. «Kirjim» v� «s�nd�l» adlanan yerli g�mil�rin h�r iki növü XIX �sr� q�d�r g�lib çatm��d�r. �lk vaxtlar avar vasit�sil� h�r�k�t etdiril�n yerli g�mil�r t�dric�n yelk�n il� t�chiz edilm�y� ba�lam��d�r.H�r�k�t etm�k (üzm�k) üçün kül�yin gücünd�n istifad�y� imkan ver�n yelk�nin g�miçilikd� t�tbiq olunmas� yerli g�mil�rin ortas�nda dor a�ac�n�n düz�ldilm�sin� g�tirib ç�xarm��d�r.

Yelk�nin as�lmas�na xidm�t ed�n dor a�ac� h�m d� g�minin qurulu�unda v� yük tutumunda xeyli d�yi�iklik yaranmas� il� n�tic�l�nmi�dir. Bunun n�tic�sind� yük tutumu yüks�k olan göy�rt�li g�mil�r �n�n�vi d�niz g�miçiliyind� ba�l�ca yükda��ma vasit�sin� çevrilmi�dir.

�n�n�vi d�niz g�mil�rinin h�r iki növü, �sas�n, sahil boyunca, h�m d� kompass�z üzürdü. Kirjim v� s�nd�lin sahild�n çox aralanmamas�n�n dig�r s�b�bi d� güclü f�rt�naya qar�� onlar�n dözümsüz olmas�ndan ir�li g�lirdi. Ad�t�n, d�nizd� qas�r�a t�hlük�si yax�nla�anda bu g�mil�r d�rhal sahil� yan al�b lövb�r sal�r v� bununla da q�zaya u�ramaq t�hlük�sind�n xilas ola bilirdil�r. Ona gör� d� bu tip g�mil�r yaln�z sakit, f�rt�nas�z havalarda sahil boyunca üz� bilirdil�r.

Az�rbaycanda d�niz g�miçiliyinin meydana g�lm�si �n�n�vi g�miqay�rma s�n�tinin yaranmas�n� da labüd etmi�dir. Burada q�dim zamanlardan g�miqay�rma i�i üçün z�ruri olan bütün materiallar, �n ba�l�cas�, suya davaml� yüks�k keyfiyy�tli a�ac növl�ri mövcud olmu�dur. X�z�ryan� Tal��, �irvan, xüsusil� Mü�kür v� Xaltan me��l�rind� bit�n pal�d, pip, v�l�s, narrat, d�mira�ac v� s. g�miqay�rma i�ind� müxt�lif m�qs�dl�rl� (qab�r�a, taxta, qadaq, ç�p, avar, dor düz�ltm�k üçün) istifad� olunmu�dur. Bunlardan �lav�, g�miqay�ranlar yerli istehsal m�hsulu olan bal�q yap��qan�, q�tran, k�naf v� k�ndird�n d� istifad� etmi�l�r. Antik dövrd�n etibar�n g�miqay�ranlar papaql� metal mismar, p�rçim, g�mi buraz�, yelk�n v� s. kimi yerli istehsal m�hsullar�ndan istifad� etmi�l�r.

Orta �srl�rd� Az�rbaycanda bacar�ql� v� t�crüb�li g�miqay�ranlar oldu�unu bel� bir faktdan da ayd�n görm�k olur ki, �eyx Heyd�r S�f�vi 1497-ci ild� �irvana yürü� ed�rk�n s�ri�t�li g�miqay�rma ustalar�n�n v� dülg�rl�rin köm�yi il� X�z�rd� üzm�k üçün g�mi in�a etdirmi�dir. H�min g�mi üçün a�ac material� �imal-��rqi �irvan me��l�rind�n g�tirilmi�dir.78

Az�rbaycan�n orta �sr g�mil�rinin forma v� qurulu�u haqq�nda �n dürüst m�lumat� XY �srin 70-ci ill�rind� A�qoyunlu hökmdar� Uzun H�s�nin saray�nda ya�am�� Venesiya s�firi Ambrozio Kontarini vermi�dir. Onun yazd���na gör�, yerli g�mil�rin arxas� v� burnu dar, ortas� çox enli, xa�al oldu�undan bal�q formas�n� k�sb edir. Onlar�n gövd�sinin taxtalar�n� a�ac qadaxla b�rkidir v� qatranla möhk�m yap��d�r�rd�lar. Bu g�mil�r iki �d�d dor a�ac� v� sükan rolunu oynayan uzun ç�p vasit�sil� idar� olunurdu. X�z�r d�nizçil�ri, kompass�z, ulduzlara bax�b s�mti

Page 212: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

218

n�z�r� almaqla, b�xt�b�xt, sahil boyunca üzürdül�r. Kül�kli havada onlar yelk�nd�n istifad� edirdil�r. B�z�n is� sükan� �v�z ed�n ç�p vasit�sil� g�mini, ç�tinlikl� d� olsa, idar� edirdil�r. Buna baxmayaraq, onlar möhk�m �mindirl�r ki, bütün dünyada onlardan yax�� d�nizçi yoxdur. Q��da onlar g�mil�rini sahil� ç�kirl�r, çünki h�min vaxt d�niz s�f�ri h�yata keçirilmirdi.79

Az�rbaycan g�mil�rinin yast�dibli olmas� fakt� �cn�bi s�yyahlar�n çoxu t�r�find�n t�sbit olunmu�dur. M�hz yast� dibli olmalar� s�b�bind�n d� yerli g�mil�r suya az bat�r v� d�nizin dayaz sahill�ri boyunca üz� bilirdil�r.80

Son orta �sr m�nb�l�rin� gör�, bu dövrd� orta v� böyük ölçülü yerli g�mil�r 35 tondan 100 tona q�d�r yük götürürdül�r.81

Yerli g�mil�r Az�rbaycan�n X�z�ryan� �yal�tl�rinin h�m daxili, h�m d� xarici ticar�t v� iqtisadi �laq�l�rind� mühüm yer tuturdu. Bel� v�ziyy�t son orta �srl�rd� d� davam etmi�dir. Az�rbaycan�n X�z�ryan� limanlar� t�kc� g�miçiliyin deyil, h�m d� g�miqay�rman�n mühüm m�rk�zl�ri say�l�rd�. Bu limanlar�n çoxunda g�miqay�rma t�rsan�l�ri f�aliyy�t göst�rirdi. Görk�mli alman s�yyah�, ��rq ölk�l�rinin tan�nm�� bilicisi Adam Oleari �irvan�n �imal-��rq sahill�rind�ki Niyazabad liman�ndan b�hs ed�rk�n h�min k�ndin sakinl�ri üz�rin� xüsusi bir mük�ll�fiyy�t d� qoyuldu�unu x�b�r ver�r�k yaz�rd� ki, onlar h�r il �ah x�zin�si üçün bir neç� g�mi haz�rlay�rd�lar. Onlar g�mi qay�rmaq üçün a�ac materiallar�n� on kilometrl�rl� uzaq m�saf�d�n, çox ç�tinilikl� da��y�b g�tirirdil�r.82

Son orta �srl�rd� Rusiyan�n qüdr�tli d�niz dövl�tin� çevrilm�si, X�z�rd� ticar�t v� h�rbi d�niz donanmas� yaratmaq s�yl�ri dig�r X�z�ryan� ölk�l�r kimi, Az�rbaycan�n da d�niz g�miçiliyinin inki�af�na öz m�nfi t�sirini göst�rmi�dir. H��t�rxan� �l� keçir�nd�n sonra X�z�r d�nizind� donanma yaratma�a müv�ff�q olan Rusiya X�z�r hövz�sind� hakim mövqe tuturdu. El� bu s�b�bd�n d� o, dig�r X�z�ryan� ölk�l�rin g�mil�rinin X�z�rd� üzm�sin� q�sqancl�qla yana��r v� h�r v�chl� yerli g�miqay�rma i�in� �ng�l tör�tm�y� çal���rd�.

M�lum oldu�u kimi, h�l� Nadir �ah�n hakimiyy�ti dövründ� X�z�r d�nizind� h�rbi v� ticar�t donanmas� yaratmaq m�qs�di il� L�ng�rud liman�nda ingilis müt�x�ssisl�rinin köm�yi il� gizli ��kild� g�mil�r in�a olunma�a ba�lanm��d�.83 Bunu, özünün X�z�r d�nizind�ki h�rbi v� iqtisadi m�nafeyi üçün t�hlük� hesab ed�n Rusiya ilk günd�n h�min g�mil�rin in�a olunmas�n�n qar��s�n� almaq üçün bütün vasit�l�r� �l atm��d�. Hökum�tin q�rar� il� �rana g�miqay�rma üçün laz�m olan avadanl�q v� materiallar�n (dor a�ac�, �alban, lövb�r, mismar, k�ndir, p�rçim v� s.) gönd�rilm�si qada�an edildi.84

Rusiyan�n bu qada�alar�na baxmayaraq, L�ng�rud t�rsan�çil�ri yerli materiallardan istifad� etm�kl�, donanma üçün g�mil�rin in�as�n� davam etdirmi�l�r. Bu i�d� Az�rbaycandan olan t�rsan� ustalar� il� yana��, d�niz g�miçiliyind� böyük t�crüb� v� s�ri�t�si olan yüks�k h�rbi rütb�li ��xsl�r d� yax�ndan i�tirak etmi�dil�r. O dövrd� Az�rbaycanda olmu� h�kim-s�yyah �.Lerxin yazd���na gör�, L�ng�rud liman�nda g�miqay�ranlar�n �sas ba�ç�l�r�ndan biri admiral rütb�li Bak� hakimi Mirz� M�h�mm�d xan idi.85

Nadir �ah�n ölümünd�n sonra donanman�n in�as� dayand�r�lmaqdan �lav�, haz�r g�mil�r 1751-ci ild� ruslar�n fitn�kar i�tirak� il� yand�r�lm��d�r.86

XYIII �srin ortalar�nda müst�qil xanl�qlar�n meydana g�lm�si X�z�rsahili vilay�tl�rd� g�miqay�rman�n v� d�niz ticar�tinin inki�af�na güclü t�kan vermi�dir. Feodal ara müharib�l�rinin �idd�tl�nm�si n�tic�sind� quru yollar� il� ticar�t t�hlük�li h�dd� çatmaqdan �lav�, h�m d� baha ba�a g�lirdi.

Dig�r t�r�fd�n, ölk� �razisind� bir s�ra müst�qil xanl�qlar�n yaranmas� il� �laq�dar olaraq, gömrük m�nt�q�l�rinin say�n�n çoxalmas� v� quru yollarda ticar�t karvanlar�n�n müt�madi olaraq qar�t edilm�si sat�� mallar�n�n g�mil�rl� da��nmas�n� z�ruru etmi�di. D�niz yolu il� yükda��ma nisb�t�n t�hlük�siz olmaqdan �lav�, h�m d� ucuz v� tez ba�a g�lirdi.87

D�niz ticar�tinin �h�miyy�tinin getdikc� artmas� g�miçilikl� m���ul olan ��xsl�r� v� dövl�tl�r� böyük g�lir g�tirirdi. Bel� v�ziyy�t onlar� ticar�t g�mil�rinin say�n� art�rma�a sövq edirdi.

M�lum oldu�u kimi, xanl�qlar dövründ� X�z�r d�nizi vasit�sil� h�yata keçiril�n ticar�td� mülki v� h�rbi donanmaya malik olan Rusiya hakim mövqe tuturdu. �qtisadi c�h�td�n z�if olan x�rda Az�rbaycan xanl�qlar� güclü d�niz donanmas� yaratma�a qadir deyildil�r. Ona gör� d� bu

Page 213: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

219

sah�d� onlar Rusiyan�n r�qab�tin� tab g�tir� bilmirdil�r. Bununla bel�, Az�rbaycan�n X�z�rsahili vilay�tl�rinin hakiml�ri v� varl� ��xsl�rin� m�xsus xeyli yerli g�mi var idi.88

Do�rudur, kirjim v� s�nd�ll�rd�n ibar�t olan yerli g�mil�r yükgötürm� qabiliiyy�tin� gör� Rusiyan�n ticar�t g�mil�rind�n xeyli gerid� qal�rd�lar. Bununla bel�, s�rni�in v� yükda��mada yerli g�miçil�r f�al i�tirak edirdil�r. XYIII �srin 70-ci ill�rind� Az�rbaycanda olmu� S. Qmelinin yazd���na gör�, bel� g�mil�rd� bir d�f�y� ancaq 50-100 n�f�r s�rni�in da��nmas� mümkün idi.89

Uzaq d�niz s�f�rin� ç�xa bilm�y�n v� sahil boyunca üz�n yerli g�mil�r, �sas�n, Bak�-D�rb�nd, Bak�-Salyan, Bak�-L�nk�ran v� Bak�-�nz�li mar�rutlar� il� yük da��y�rd�lar.90

Xanl�qlar dövründ� Az�rbaycanda g�miqay�rma i�inin �sas m�rk�zi Bak� liman� idi. Burada kirjim v� s�nd�l in�a edil�n g�mi t�rsan�si f�aliyy�t göst�rirdi.91

Xanl�qlar dövründ� iqtisadi-ticar�t �laq�l�rinin intensiv ��kild� inki�af etm�si ��raitind� yerli g�miqay�ranlar rus g�mil�rin� b�nz�r iri ticar�t g�mil�ri d� in�a etm�y� ba�lam��d�lar. Bu g�mil�rin in�as�nda daha çox Rusiyadan g�tiril�n materiallardan istifad� olunurdu.

XIX �srin �vv�ll�rin� aid bir m�nb�d� x�b�r verilirdi ki, Bak� liman� yerlil�r� m�xsus ticar�t g�mil�rin� malikdir. Onlar�n �sas ticar�ti �ran�n X�z�r d�nizind�ki limanlar�na gönd�ril�n neft, duz v� z�f�randan ibar�t idi.92

G�miqay�rma üçün g�r�k olan laz�mi materiallar�n X�z�ryan� vilay�tl�r� ixrac�n� qada�an ed�n çar hökum�ti kirjim v� s�nd�ll�rin artmas�n�n Rusiyan�n ticar�t maraqlar�na zidd oldu�unu n�z�r� alaraq, 1774-cü ild� X�z�ryan� ölk�l�rd�ki öz konsullar�na bel� g�mil�rin çoxalmas�na mane olmaq bar�d� göst�ri� vermi�dir.93

Lakin çarizmin bu t�dbirl�ri el� bir ciddi s�m�r� verm�di. X�z�ryan� limanlarda g�miqay�rman�n qar��s�n� almaq mümkün olmad�. Yerli hakiml�r� v� varl� ��xsl�r� m�xsus müxt�lif tipli g�mil�l�rin say� durmadan artmaqda davam edirdi. Ona gör� d�, 1782-ci ild� çar hökum�ti X�z�r d�nizind� dig�r ölk�l�r� m�xsus ticar�t g�mil�rinin üzm�sini qada�an ed�n b�dnam q�rar q�bul etdi.94

Lakin çarizmin bütün bu qada�alar� t�kc� yerli g�miçiliyin inki�af�na �ng�l olmay�b, habel� ümum�n X�z�r d�nizind� ticar�t �laq�l�rinin geni�l�nm�sin� mane olurdu. Dig�r t�r�fd�n o zamank� rus g�miçiliyi X�z�r d�nizind� yükda��man�n öhd�sind�n g�l� bilmirdi. Bunu n�z�r� alan çar hökum�ti 1802-ci ilin aprelind� X�z�r d�nizind� dig�r ölk�l�r�, o cüml�d�n Az�rbaycan xanlar�na m�xsus kirjim v� s�nd�ll�rin üzm�sin� �ng�l tör�tm�m�k bar�d� yeni q�rar q�bul etm�y� m�cbur oldu.95

Bu q�rardan sonra X�z�rsahili vilay�tl�rd� yerli g�miqay�rma v� g�miçiliyin inki�af� intensiv s�ciyy� alm��d�r. H�min dövrd� Quba, Bak� v� Tal�� xanl�qlar�n�n Rusiya t�r�find�n i��al olunmas� fakt� da buraya g�miqay�rma üçün g�r�k olan rus mallar�n�n g�tirilm�si il� ba�l� mövcud mane�l�ri aradan qald�rd�. M�hz bu s�b�bd�n d�, XIX �srin 30-cu ill�rind� Bak� liman�nda 6 g�miqay�rma t�rsan�si f�aliyy�t göst�rirdi.96 H�min dövrd� Bak� sakinl�rind�n 57 n�f�rinin 60 g�misi var idi.97

Az�rbaycan�n �n�n�vi d�niz n�qliyyat�n�n tipik nümun�l�ri olan kirjim v� s�nd�ll�rin qurulu�u v� in�a texnikas� bar�d� dövrümüz� q�d�r çox cüzi m�lumat g�lib çatm��d�r. �cn�bil�r� m�xsus buxarla i�l�y�n v� yüks�k tonnajl� g�mil�rin X�z�rd� hakim yükda��ma vasit�sin� çevrilm�si il� �laq�dar olaraq, kirjim v� s�nd�l tipli yerli g�mil�r XIX �srin ortalar�na do�ru �m�li �h�miyy�tini itirib g�miçilikd�n ç�xm��d�.

Kirjim düz dibli v� göy�rt�siz in�a olunmu� kiçik h�cmli g�mi növü olub yerli a�ac materiallar�ndan haz�rlan�rd�. Qurama qay�q kimi, onun da gövd�si dib törpül�ri v� onlar�n uclar�na birl��dirilmi� yan qab�r�alardan ibar�t olub, üz�rin� �ld�yonma, yaxud mi�arl� qal�n taxta vurulurdu. S�nd�lsaya�� onun da dal qab�r�alar�n�n aras� nisb�t�n gen v� böyük olur, qaba�a do�ru getdikc� qab�r�alar�n m�saf�si t�dric�n daral�rd�.

Kirjimd�n h�m dayaz sahil� yan ala bilm�y�n böyük g�mil�rin yükünü doldurub-bo�altmaq üçün, h�m d� sahil boyu mar�rutlarla reyd� ç�x�b yükda��maq m�qs�di il� istifad� olunurdu. Ona gör� d� kirjim h�m avar, h�m d� yelk�n vasit�sil� h�r�k�t etdirilirdi.

Kirjimd�n �n çox sahilboyu k�ndl�rd� bal�qç�l�q t�s�rrüfat�nda istifad� olundu�undan o, «bal�qç� g�misi» ad� il� d� tan�n�rd�. Bununla bel�, kirjiml� h�m d� uzaq m�saf�l�r� yük v�

Page 214: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

220

s�rni�in da��n�rd�. S�nd�l kirjimld�n bir q�d�r böyük olub t�kn�vari formada in�a edilirdi. H�m d� kirjimd�n

f�rqli olaraq, onun alt t�kn�si üz�rind� «göy�rt�» adlanan üst meydanças� da düz�ldilirdi. Da��nacaq yükl�r, ad�t�n, s�nd�lin «anbar» adlanan alt t�kn�sind�, s�rni�inl�r is� onun göy�rt�sind� yerl��dirilirdi.

Bir qayda olaraq, s�nd�lin ortas�na dor a�ac� b�rkdilirldi. Ad�t�n, orta v� kiçik ölçülü s�nd�ll�r t�k dorlu, böyük s�nd�l is� iki dorlu düz�ldilirdi.

S�nd�l suda h�m avar, h�m d� yelk�n vasit�sil� h�r�k�t etdiril� bilirdi. Yelk�n vasit�sil� s�nd�lin h�r�k�t sür�ti s�mt kül�yinin �sm�sind�n as�l� idi. T�crüb�li d�nizçil�r s�mt kül�yinin �sm� m�qam�n�, «gilavar» v� ya «x�zri»nin n� vaxt �s�c�yini, n� q�d�r davam ed�c�yini empirik bilik �sas�nda d�qiq mü�yy�nl��dir� bilir v� i�l�rini bu m�crada qururdular. Yelk�nin aç�l�b y���lmas� dor a�ac� vasit�si il� t�nziml�nirdi.

Keçmi�d� Az�rbaycan�n X�z�rsahili �yal�tl�rind� yükda��ma m�qs�di il� i�l�n�n yerli g�mil�rd�n �lav�, k�nardan g�tirilm� mexaniki g�mil�rl� d� yük da��m��d�r. Xüsusil� avarl� qay�qlar dayaz sahill�r� yan ala bilm�y�n böyük tutumlu d�rinlik g�mil�rind�n yükl�rin bo�ald�l�b da��nmas�nda, yaxud onun yükl�nm�si �m�liyya-t�nda müst�sna rol oynam��d�r. XYII �srin �vv�ll�rin� aid bir m�lumatda X�z�rin c�nub-q�rb vilay�tl�rind� bütöv pal�d kötüyünd�n yonulmu� v� h�r birind� 6 n�f�r bal�qç� yerl���n çoxlu qay�qlar oldu�u x�b�r verilirdi.98 H�min m�lumatda bal�qç� qay�qlar�ndan �lav�, X�z�r d�nizinin bu hiss�sind� h�r biri 30 tonad�k yük götür� bil�n yast� dibli, dorlu v� yelk�nli ticar�t g�mil�rinin üzdüyü d� bildirilir.99 �ahidin söyl�diyin� gör�, bu g�mil�rin d�nizçil�ri s�yyar�l�r �sas�nda s�mti mü�yy�nl��dirs�l�r d�, kompas v� dig�r d�nizçilik cihazlar� bar�d� mü�yy�n billikl�r� malik idil�r.100

�laq� yollar� v� rabit� vasit�l�ri

Az�rbaycan�n �n�n�vi �laq� vasit�l�ri quru v� su yollar�, b�r�-keçidl�r körpül�r, habel� b�sit rabit� növl�rind�n ibar� olmaqla, tipoloji c�h�td�n müxt�lif s�ciyy� k�sb etmi�dir.

Maddi m�d�niyy�tin dig�r növl�ri kimi, �n�n�vi �laq� vasit�l�ri d� çox q�dim zamanlardan t���kkül tapma�a ba�lam��d�r.

�n�n�vi �laq� vasit�l�rinin �n q�dim v� b�sit növü is� yollar olmu�dur. Q�dim insanlar�n �m�k m���uliyy�ti v� istehsal f�aliyy�ti il� üzvi sur�td� ba�l� olan �laq� yollar�n�n z�man�miz�d�k g�lib çatm��d�r.

�btidai insan d�st�l�rinin m�nims�m� t�s�rrüfat� dövründ�ki y���c�l�q v� ovçuluqla ba�l� �m�li f�aliyy�ti say�sind� c���rlar �m�l� g�lmi�dir. Bu b�l�dçi c���rlar ilk, h�m d� �n b�sit yol növü idi. Bu dar c���rlar�n yaranmas�nda t�kc� qida axtar���nda olan insanlar deyil, h�m d� yem v� içm�li su dal�nca g�z�n dig�r canl�lar da yax�ndan i�tirak etmi�dil�r. Ovlaq v� örü�l�ri el-obaya qovu�duran bu b�l�dçi c���rlarla uzun müdd�t piyadalar v� minik-yük n�qliyyat� vasit�l�ri h�r�k�t etmi�dir. Da�lardan, d�r�l�rd�n, düzl�rd�n, me��l�rd�n ötüb keç�n bu t�hlük�li dar c���rlardan ba�lanan ensiz n�qliyyat yollar� t�k�rli n�qliyyat vasit�l�ri üçün yararl� �ahrah yollarad�k çox böyük t�kamül yolu keçmi�dir.

�stehsal t�s�rrüfat�n�n meydana g�lm�si, qida m�hsullar�n�n artmas�, natural mal mübadil�sinin yaranmas�, �mt�� ticar�tinin geni�l�nm�si yollar�n yax��la�d�r�lmas�na maraq oyatm��d�r. Bununla bel�, �laq� yollar�n�n uzun müdd�t b�sit halda qalmas�na natural t�s�rrüfat�n mövcud olmas� fakt� m�nfi t�sir gös�rmi�dir. M�lum oldu�u kimi, natural t�s�rrüfat ��raiti ticar�t �laq�l�rinin artmas�na, mal da��malar� v� �mt�� dövriyy�sinin inki�af�na, bel�likl� d� yollar�n yax��la�d�r�lmas�na maraq oyatm�rd�. Natural t�s�rrüfat�n mövcud oldu�u q�dim v� orta �srl�r dövründ�, uzun müdd�t n�qliyyat yollar� örtüksüz, torpaq yolu olaraq qalm��d�r.

�n�n�vi �laq� yollar�n� labüd ed�n amill�r s�ras�nda ölk�nin t�bii –co�rafi ��raiti, xüsusil� onun da�l�q, yayla v� düz�nlikl�rd�n ibar�t topoqrafik qurulu�u, habel� n�qliyyat �h�miyy�tli su hövz�l�ri mühüm rol oynam��d�r. M�hz bu s�b�bd�n d�, burada müxt�lif s�ciyy�li quru yollar� il� yana��, çay v� d�niz yollar� da t���kkül tapm��d�r.

Quru yollar�n�n v�ziyy�ti h�m d� ölk�nin sosial-iqtisadi v� texniki inki�af s�viyy�sind�n xeyli d�r�c�d� as�l� idi. �slind� bu, quru yollar�n�n inki�af s�viyy�sinin mü�yy�nedici amili idi. Az�rbaycan�n tarix�n düçar oldu�u texniki gerilik üzünd�n ölk�nin h�yat m�nb�l�rini: ��h�r,

Page 215: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

221

k�nd, q�s�b�, yaylaq v� q��laq obalar�n� bir-birin� qovu�duran quru yollar� minillikl�r boyu örtüksüz, t�bii hal�nda qalm��d�r. Da� v� ya ç�nq�l örtüklü yollar burada yax�n keçmi�d�, XIX �srin ikinci yar�s�ndan sonra peyda olma�a ba�lam��d�r. Müt�madi poçt rabit�si v� s�rni�in da��nmas�n�n meydana g�lm�si dö��m�li yollar�n sal�nmas�na t�kan vermi�dir. El� bu s�b�bd�n d�, asfalt yollar�n sal�nmas�na q�d�r da� dö��m�li yollar «poçt» v� ya «�osse» yolu ad� il� tan�n�rd�. Yük dövriyy�si v� yükda��ma �m�liyyatlar� artd�qca �osse yollar� ��b�k�si d� geni�l�nib sax�l�nmi� v� çoxalm��d�r.

Yollar. Az�rbaycan�n �n�n�vi �laq� yollar� ilk növb�d� tipoloji c�h�td�n quru v� su yollar� olmaqla iki böyük qrupa bölünür.�

�n�n�vi quru yollar� örtük material�n�n s�ciyy�sin� gör� dö��m�siz (torpaq) v� da�, yaxud ç�nq�l dö��m�li (�osse) yollar� olmaqla iki qism� ayr�l�rd�.

Yük v� s�rni�in da��nmas�na xidm�t ed�n dö��m�li yollar, öz növb�sind� texniki v�ziyy�tin�, y�ni örtük material�n�n növün� gör� a�ac, da�, asfalt, beton yollara ayr�lm��d�r. Az�rbaycanda bataql�q v� sucaq sah�l�rd� ya�ay�� m�sk�ni sal�nmad���ndan a�ac (taxta) dö��m�li yollara, dem�k olar ki, t�sadüf edilm�mi�dir. Bu c�h�td�n t�kc� kolaz (qay�q) v� ya g�mil�rin yan ald�qlar� liman körpül�ri v� cay keçidl�rind� düz�ldilmi� «suvat» v� ya «b�rgah» istisnal�q t��kil edirdi. Suvat il� b�r�, yaxud g�mi göy�rt�si aras�nda keçid m�qs�di il� düz�ldil�n v� «hopp�r�» adlanan pill�k�n, h�mçinin a�ac yarmacalar� vasit�sil� dö��nib düz�ldilirdi.

Asfalt v� asfalt-beton örtüklü yollar Az�rbaycanda çox gec, Sovet hakimiyy�ti ill�rind� ç�kilm�y� ba�lam��d�r.

Örtüksüz yollar� istifad� m�ram�ndan as�l� olaraq daxili v� xarici (beyn�lxalq ticar�t v� ziyar�t) �laq� yollar�na ayr�l�rd�. Bunlar�n h�r birisi d� öz növb�sind� iqtisadi-ticar�t �h�miyy�tin� gör�, müxt�lif tipoloji növl�r� bölünür.

Daxili yollar uzun müdd�t k�nd v� ��h�rl�r aras�nda sosial-iqtisadi v� m�d�ni �laq�l�rin h�yata keçirilm�sinin yegan� vasit�si olmu�dur. Çox vaxt «�yal�t yolu» kimi s�ciyy�l�ndiril�n k�nd v� ��h�rl�raras� �laq� yollar�n�n v�ziyy�ti bu v� ya dig�r tarixi m�rh�l�d� ümum�n ölk�nin iqtisadi inki�af s�viyy�si il� mü�yy�n edilirdi. Ölk�d� siyasi durum sabitl��ib möhk�ml�ndikc� iqtisadi h�yat�n canlan�b inki�af etm�si üçün �lveri�li ��rait yaran�rd�. �yal�tl�rin t�s�rrüfat h�yat� canland�qca onlar�n istehsal etdiyi m�hsullar� minik-yük hevanlar�, yaxud t�k�rli n�qliyyat vasit�l�ri il� da��y�b istehlakç�lara (mü�t�ril�r�) çatd�rmaq laz�m g�lirdi. Bel� v�ziyy�t t�biidir ki, yollar�n, xüsusil� d�, t�k�rli n�qliyyat yollar�n�n yax��la�d�r�lmas�n� t�l�b edirdi. Lakin ölk�d� natural t�s�rrüfat�n üstün yer tutmas� daxili torpaq yollar�n�n abadla�d�r�lmas�na mara�� azald�rd�. Ona gör� d� ölk�nin daxili �laq� yollar� uzun müdd�t örtüksüz, b�sit torpaq yolu hal�nda qalm��d�r.

Bel�likl�, daxili �laq� yollar�n�n m�hdud s�ciyy� da��yan �n b�sit növü c���rlar olmu�dur. Zaman keçdikc� onlar�n bir qismi geni�l�nib t�k�rli n�qliyyat («araba») yoluna çevrilmi�dir. Yol quruculu�u sah�sind� ilk ciddi �m�li add�mlar Az�rbaycan�n Rusiya t�r�find�n i��al olunmas�ndan xeyli sonra, XIX �srin ortalar�ndan at�lma�a ba�lam��d�r. Az�rbaycan iqtisadiyyat�n�n Rusiyan�n t�s�rrüfat h�yat�n�n t�rkib hiss�sin� çevrilm�si n�qliyyata, o cüml�d�n �laq� yollar�na da öz t�sirini göst�rmi�dir. Az�rbaycan iqtisadiyyat�ndan daha çox g�lir götürm�k c�hdl�ri art�qca, onunla �laq� yollar�n� yax��la�d�rma�a maraq da art�rd�.101 Bu bax�mdan Yevlax-�u�a-Gorus-Naxç�van-�r�van �osse yolunun ç�kilm�sinin böyük iqtisadi –ticar�t �h�miyy�ti var idi. Bundan �lav�, h�min dövrd� A�su �osse yolu xeyli uzad�ld�. 102

Daxili �laq� yollar� ölk�nin ba�l�ca s�n�t v� ticar�t m�rk�zl�rin� çevrilmi� iri ��h�rl�r �traf�nda c�ml��diyind�n müxt�lif istiqam�tl�r� �ax�l�nib ��b�k� �m�l� g�tirirdi. H�m d� daxili �laq� yollar�n�n bir qismi karvan yollar� il�, b�z�n is� magistral yollarla üst-üst� dü�ürdü. Uzun müdd�t ölk�nin �n böyük s�n�t v� ticar�t m�rk�zi olmu� �amax� ��h�rind�n �imala, c�nuba, ��rq� v� q�rb� olmaqla, müxt�lif istiqam�tl�r� daxili yollar uzan�rd�.

�amax�dan q�rb� do�ru istiqam�t götür�n ��ki yolu ba� Qafqaz silsil�sinin c�nub �t�kl�ri boyunca uzan�b gedirdi. Q�b�l�d�n keçm�kl�, ��kiy� çatandan sonra bu yol Z�y�m t�riqi il� davam ed�r�k, Gürcüstan �razisin� daxil olur, sonra da D�ryal d�r�sind�n keçib �imali Qafqaza,

� Sovet hakimiyy�ti ill�rind� bu t�snifata hava yollar� da �lav� olunmu�dur.

Page 216: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

222

oradan da Rusiyaya v� Qara d�nizin �imal hüdudlar� il� Avropa ölk�l�rin� istiqam�t al�rd�. El� bu s�b�bd�n d� ��ki yolu beyn�lxalq tranzit ticar�ti yolunun bir hiss�sini t��kil edirdi. H�min yolla yüklü d�v� karvanlar� münt�z�m sur�td� h�r�k�t etdiyind�n o, «karvan yolu» da adlan�rd�. El aras�nda h�m d� «Xan yolu» ad� il� tan�nan bu yol �amax�-Z�rg�ran-V�libin�-Topçu-V�ndam-��ki t�riqi üzr� uzan�rd�.103 Qeyd etm�k laz�md�r ki, q�dim «Xan yolu»nun ��rq davam� yen� d� daxili yollar�n bir qolu olaraq �amax� ��h�rini Bak� v� onun �traf k�ndl�ri il� qovu�durub �laq�l�ndirirdi.104 Bak� yolu, öz növb�sind�, �imal v� c�nub olmaqla, iki istiqam�t� �ax�l�nirdi. H�m d� h�r iki yol X�z�rin sahill�ri boyunca, d�nizd�n azca aral� uzan�b gedirdi.

�amax�n� Rusiya il� �laq�l�ndir�n �imal yolu el aras�nda «da� yolu» kimi d� tan�n�rd�. Bu yolun bir hiss�si Niyazabad, �abran v� Qubadan keçib D�rb�nd�, oradan da H��t�rxana do�ru uzan�b gedirdi. D�rb�nd d�hlizini iki hiss�y� böl�n �imal yolu Niyazabad liman�na çatandan sonra onu d�niz yolu il� d� davam etdirib, yükl�ri g�mi il� H��t�rxana, yaxud �ran limanlar�na çatd�rmaq olard�.

�amax�dan ��rq� do�ru uzanan v� Bak� yax�nl���nda beyn�lxalq karvan yoluna qovu�an «araba yolu» bütün il boyu i�l�k halda olurdu.

Aran k�ndl�rini qovu�duran araba yollar� ya�murlu havalarda keçilm�z hala dü�düyünd�n çox vaxt onlar da�lar�n x�rl� �t�kl�rind� sal�n�rd�. �lin, h�r mövsümünd� gedi�-g�li� üçün yararl� olan da��t�yi yollar çox vaxt «dib yolu» adlan�rd�. �amax�dan �imala do�ru uzanan v� onu D�rb�nd� qovu�duran dig�r da� yollar�n�n h�r ikisi yaln�z minik-yük n�qliyyat�n�n h�r�k�t ed� bil�c�yi t�hlük�li dar c���rlardan ibar�t olub mövsümü s�ciyy� da��y�rd�. Yaln�z isti vaxtlarda yükda��ma üçün yararl� olan �imal yolundan ayr�lan qollardan biri T�ngi d�r�sind�n keçm�kl�, Xaltan, Qonaqk�nd v� Nüg�di t�riqi il� Quba v� Da��stan mahallar�na do�ru uzan�b gedirdi. �amax�dan �imal istiqam�tin� s�mt götür�n dig�r da� yolu is� Alt�a�acdan keçirdi.105 Alt�a�ac yolu xeyli ç�tin v� t�hlük�li oldu�undan el aras�nda ona «�eytan yolu» da deyirdil�r.106

Da� yollar�n�n bir qismind� h�tta minik vasi�l�ri il� d� h�r�k�t etm�k tez-tez ç�tinl��irdi. Da�lar�n s�ld�r�m yamaclar�ndan keç�n bel� c���rlarla ancaq piyada getm�k mümkün olurdu. Keçmi�d� Lah�cdan Mücü, Sulut v� D�mirçi k�ndl�rin� bu cür piyada c���rlar uzan�b gedirdi.107

�amax�dan c�nub istiqam�tin� ged�n yol el aras�nda Salyan yolu adlan�rd�. Küdrü düzünd�n keçdiyi üçün onu çox vaxt «Küdrü yolu» da adland�r�rd�lar. Küdrü q��laqlar�ndak� t�r�k�m�l�rin boyük �ks�riyy�ti �amax� ��h�ri v� �irvan yaylaqlar�na h�min yol il� qalx�b enirdil�r. �amax� il� Salyan aras�nda poçt �laq�si yaratmas� s�b�bind�n onu «poçt yolu» da adland�r�rd�lar. Küdrü yolu b�z�n «yaylaq yolu» kimi d� tan�n�rd�.

�irvan düzü (Xançoban v� S�rd�ri) k�ndl�ri �amax� ��h�ri il� «Qat�ruçan yolu» vasit�sil� d� �laq� saxlay�rd�lar. �irvan düzün� enm�k üçün «k�s� yol» hesab edil�n bu yol yaln�z minik-yük n�qliyyat�n�n h�r�k�ti üçün yararl� idi.108

�irvan�n da��t�yi v� aran k�ndl�ri bir-biri il� yükda��ma �laq�l�rini çox vaxt t�k�rli n�qliyyat yollar� vasit�sil� saxlay�rd�lar. Ona gör� d� k�ndl�raras� araba yollar� burada üstünlük t��kil edirdi. Torpaq örtüklü «araba yollar�» ya�murlu havalarda b�rbad hala dü�düyünd�n çox vaxt onlardan h�m d� minik-yük n�qliyyat� yolu kimi istifad� etm�k m�cburiyy�tind� qal�rd�lar.

K�nd yollar�n�n bir qismi Az�rbaycan�n Rusiyaya birl��dirilm�sind�n sonra «poçt yolu» kimi tan�nan ba� magistral yola qovu�ub ��b�k� �m�l� g�tirirdi.

�n�n�vi k�nd yollar�n�n çoxu, h�tta t�s�rrüfat �h�miyy�tli bir s�ra x�rda yollar �amax�dan öt�n Bak�-Tiflis magistral yoluna qovu�du�undan �irvan�n iqtisadi v� m�d�ni h�yat� üçün bu yolun müst�sna �h�miyy�ti var idi.109

Ölk�nin dig�r �yal�tl�ri d� piyada v� minik-yük heyvanlar�n�n h�r�k�ti üçün yararl� olan dar c���rlarla qovu�an araba yollar� il� �hat� olunmu�du. �yal�t yollar�n�n çoxu ya magistral yola qovu�ur, ya da onunla üst-üst� dü�ürdü.

Magistral yollar. �yal�t v� ölk� �h�miyy�tli magistral yollar�n v� onlara qovu�an k�nd yollar�n�n v�ziyy�ti sabit qalmay�b arabir d�yi�irdi. Köhn� siyasi-inzibati, yaxud s�n�t v� ticar�t m�rk�zi olan iri ��h�rl�r t�n�zzül� u�ray�b yenil�ri il� �v�z olunduqca magistral yollar�n istiqam�ti d�yi�irdi. Q�b�l�, B�rd�, Beyl�qan, Q�dim G�nc�, Mehp�van, �irvan, �abran, Z�y�m, Mahmudabad v� b. ��h�rl�rd�n keç�n q�dim v� orta �sr yollar�n�n aqib�ti bunu ayd�n göst�rir.

XIX �srin �vv�ll�rind�, rus i��al� n�tic�sind� Tiflis ��h�ri Qafqaz cani�inliyinin m�rk�zin�

Page 217: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

223

çevril�nd�n sonra buradan ba�lanan magistral yollar�n abadla�d�r�lmas�na diqq�t art�r�lma�a ba�lam��d�r. O zamank� Qafqaz cani�ini general Yermolovun göst�ri�i il� Tiflis-�r�van magistral yolunun yenid�n qurulmas�na ba�land�. 250 verst� q�d�r m�saf�si �ossel��dirilmi� bu yolun bir hiss�si Az�rbaycan �razisind�n keçirdi. H�min yol A�stafa poçt m�nt�q�sin� çatandan sonra, G�nc�d�n keçm�kl�, Bak� istiqam�tin� �ax�l�nirdi.110

XIX �srin ikinci yar�s�ndan etibar�n Bak�n�n iqtisadi qüdr�tinin artmas�, siyasi-inzibati v� m�d�ni-ticar�t m�rk�zin� çevrilm�si il� �laq�d�r olaraq, yeni quberniya m�rk�zini ölk�nin dig�r �yal�t ��h�rl�ri il� birl��dir�n magistral �laq� yollar�n�n �h�miyy�ti artm��d�. Bak�-Quba-D�rb�nd, Bak�-Salyan-L�nk�ran, Bak�-G�nc�-Tiflis, Bak�-Yevlax-�u�a, Bak�-��ki-Zaqatala kimi magistral �yal�t yollar� f�aliyy�t göst�rirdi. Bunlardan �lav�, �amax�-Hac�qabul-Salyan, �amax�-A�su-Kürd�mir, �amax�-Göyçay-Ucar yollar� özl�rinin iqtisadi-ticar�t �h�miyy�tini h�l� d� itirm�mi�dir.111

XIX �srin 20-ci ill�rind� Az�rbacanda poçt xidm�tl�rinin meydana g�lm�si poçt yollar� ��b�k�sinin geni�l�ndirilm�si üçün �lveri�li ��rait yaratm��d�r. H�m d� çapar xidm�tin� malik olan poçt yollar�n�n çoxu köhn� magistral yollar z�minind� qurulurdu.112 Daha do�rusu, q�dim v� orta �srl�r dövründ� sal�nm�� sabiq araba yollar� abadla�d�r�l�b da� dö��m�li yollara çevrilirdi.

�sas v�zif�si poçt rabit�si xidm�tl�rind�n ibar�t olmas�na baxmayaraq, post yollar�, qism�n d� olsa, abad halda olmalar� s�b�bind�n ölk�nin ayr�-ayr� m�h�lli �razil�ri aras�nda iqtisadi v� m�d�ni �laq�l�rin geni�l�nib möhk�ml�nm�sin� yard�m etmi�dir.

Köç yollar�. �qtisadi �h�miyy�tin� gör� ölk�daxili �laq� yollar� aras�nda q��laq v� yaylaqlar� bir-birin� qovu�duran �n�n�vi köç yollar� xüsusi yer tuturdu. M�h�lli s�ciyy� da��yan koç yollar�n�n bir qismi da�lar�n �t�yin� q�d�r araba yollar� il� üst-üst� dü�ür, sonra t�k�rli n�qliyyat�n h�r�k�ti mümkün olmad��� üçün yayla�a q�d�r minik-yük heyvanlar�n�n ged� bil�c�yi dar�sqal piyada c���rlar� il� davam edirdi. Bu sayaqla t�hlük�li c���rlardan ibar�t olan yaylaq yollar� t�k�rli n�qliyyat üçün yararl� olan q��laq (aran) yollar�ndan f�rql�nirdi. Bununla bel�, köç yolunun h�r iki m�rh�l�sinin özün�m�xsus ç�tinlikl�ri v� üstün c�h�tl�ri var idi. H�m d� q��laq (aran) yollar�ndan f�rqli olaraq, yaylaq yollar�n�n çoxunun özün� m�xsus adlar� yaranm��d�r. Bu yollar�n ad� ya onlar�n v�ziyy�tind�n («Naltök�n», «Qat�ruçan», «S�b�tkeçm�z», «T�ngi» v� s.), ya da yaylaqlar�n ad�ndan («Lilp�r», «G�linqaya», «Qu�donan», «Cant�p�», «Xaçbulaq», «D�li da�», «Soyuqbulaq», «Q�rxbulaq», «Dibrar», «Sar�da�» v� s.) götürülürdü.

M�lum oldu�u kimi, Kür çay� Az�rbaycan �razisind�n keç�rk�n oval��� iki hiss�y� böldüyünd�n onun sol sahili boyundak� q��laqlar Ba� Qafqaz s�ra da�lar�ndak� yaylaqlara, sa� sahilind�ki Mil, Qaraba�, Mu�an düzl�rinin maldarlar� is� Kiçik Qafqaz yaylaqlar�na qalx�rd�lar. Ona gör� d�, köç yollar�n�n bir qrupu �imal, dig�r qrupu is� c�nub-q�rb istiqam�tin� do�ru uzan�rd�. Bu c�h�td�n yaln�z Kürün sol sahilind�ki Qarayaz� v� Ceyrançöl q��laqlar�ndan ba�lanan köç yollar� istisnal�q t��kil edirdi.

Qarayaz� v� Ceyrançöl q��laqlar�n�n maldar elatlar� Kür keçidl�rini (��xl�, Salahl�, Poylu, Q�raq K�s�m�n) keçib q�rb v� c�nub-q�rb istiqam�tind� uzanan köç yollar� il� Kiçik Qafqaz yaylaqlar�na qalx�rd�lar. �d�biyyat m�lumatlar�ndan b�lli oldu�u kimi, Kür çay�n�n Qazax q�zas�na m�xsus sol sahili q��laqlar�ndan ba�lanan köç yollar� 6 mar�rut üzr� yaylaqlara qalx�b enirdi.

��xl�-Qalaç� mar�rutu il� h�r�k�t ed�n maldarlar G�miqayas� keçidini g�mi-b�r� il� keç�nd�n sonra Qulp çay�n�n sahilin� çatanda iki istiqam�td� ayr�l�rd�: onlardan biri Ç�tir-da�a qalxmaqla, Borçal� q�zas�nda Babacan vadisin�, dig�ri is� Aleksandropol q�zas�nda �l�p da��na istiqam�t al�rd�.

��xl� v� Salahl� keçidl�ri vasit�sil� Aslanb�yli k�ndin� ç�xan ikinci bir köç yolu yen� d� Balak�nd v� Borana yolu olmaqla iki �ax�y� ayr�l�rd�.

Kürü Poylu v� Q�raq K�s�m�n keçidl�ri vasit�sil� keç�nl�r Qazax yolu il� A�stafa çay� boyunca, Dilcan d�r�si il� üzü yuxar� uzan�b gedirdi. Uzuntala k�ndini keç�nd�n sonra yol uzunu x�rda c���rlara ayr�l�b yaylaqlara qalx�rd�lar.

N�hay�t, ax�r�nc� yol Q�rax K�s�m�n keçidini keç�nd�n sonra H�s�nsu çay�n�n vadisi il�

Page 218: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

224

Mur�uz da��na qalx�rd�.113 Bu cür çox�ax�li köç yollar� dig�r bölg�l�rin q��laqlar�n� da s�fal� yaylaqlara

qovu�dururdu. M�s�l�n, G�nc� yaylaqlar�na 11 köç yolu qalx�rd�. Bunlardan �n ba�l�cas� Yasamal a��r�m�ndan keç�n «Yasamal yolu» idi. Çardaxl�, G�d�b�y, Qalak�nd v� Çayqar��andan keç�n bu yolun 90 km-� q�d�ri t�k�rli n�qliyyat üçün �lveri�li idi. G�nc�basar q��laqlar�ndan ba�lanan dig�r bir köç yolu G�nc�çay vadisi il� üzü yuxar�, «Naltök�n yolu» il� Xaçbulaq v� Çobanda� yaylaqlar�na qalx�rd�.114

Qaraba��n elat �halisin� m�xsus q��laq v� yaylaqlar kimi, onlar� qovu�duran köç yollar� da çox idi. Qaraba��n çoxsayl� elat tayfa v� tir�l�rinin az qala h�r birinin özün� m�xsus köç yollar� v� mar�rutlar� yaranm��d�. Murovda� yaylaqlar�na 6, Q�rxq�z yaylaqlar�na 2, Girs v� Ziyar�t yaylaqlar�na ged�n ayr�ca bir köç yolu olmu�dur.115 �u�a q�zas�nda Qaradolaqlar �sk�ran vadisi il� Q�rxq�z yaylaqlar�na, yaxud Xaç�n yolu il� Girs yaylaqlar�na qalx�rd�lar.116 Sonuncu yoldan �n çox Cavan�ir q�zas�n�n elatlar� istifad� edirdil�r.

Koç yollar�n�n bir qismi k�nd yollar� il� çarpazla��rd�. Bu onlar�n iqtisadi-ticar�t �h�miyy�tini daha da axtar�rd�. Bunun n�tic�sind� aran k�ndl�rinin oturaq �halisi �kinçilik m�hsullar�n� (tax�l, ç�ltik, meyv�, bostan bitkil�ri) maldar elatlara satmaq v� onlar�n heyvandarl�q m�hsullar�na (ya�, pendir, �or, �t, yun, d�ri v� s.) d�yi�m�k imkan� �ld� edirdil�r. Koç yollar� üz�rind� yerl���n k�nd v� ��h�rl�rin �halisi d� bundan böyük fayda götürürdü. Koç yollar� say�sind� onlar h�m ucuz xammal �ld� ed� bilir, h�m d� istehsal etdikl�ri m�mulatlar� satmaq üçün maldar elatlar�n timsal�nda özl�rin� s�rf�li mü�t�ri tap�rd�lar.117

Karvan yollar�. �n�n�vi quru yollar� aras�nda iqtisadi-ticar�t �h�miyy�tin� v� yükda��ma dövriyy�sinin h�cmin� gör� karvan yollar� xüsusi yer tuturdu. Q�dim v� orta �srl�r dövründ� beyn�lxalq ticar�t �laq�l�ri karvan yollar� vasit�sil� h�yata keçirildiyind�n bu yollar Az�rbaycan� dünyan�n yax�n v� uzaq ölk�l�ri il� �laq�l�ndirirdi. Çind�n ba�lanan q�dim «�p�k yolu»ndan tutmu� ��rq ölk�l�rind�n müxt�lif s�mtl�r� ba� al�b ged�n tranzit ticar�ti yollar�n�n çoxu Az�rbaycandan g�lib keçirdi. Az�rbaycan�n paytaxt �h�miyy�tli ��h�rl�ri, habel� iri s�n�t v� ticar�t m�rk�zl�ri tarix boyu beyn�lxalq tranzit ticar�ti yollar�n�n ba�l�ca dayanacaq yerin�, al��-veri� m�nt�q�l�rin� çevrilmi�dil�r.

Antik dövrd�n ba�layaraq Çin, Hindistan v� dig�r ��rq ölk�l�rind�n Yunan�stan, Roma v� Bizansa do�ru uzan�b ged�n karvan yollar�n�n bir qismi Az�rbaycan�n tarixi �razil�rind�n, Atropatena v� Albaniya ��h�rl�rind�n ötüb keçirdi. Erk�n orta �srl�rd� Reyd�n ba�lanan karvan yollar� Z�ncan, Miyana, Sarab, �rd�bil, oradan da Qafqaza gedirdi.118 Reyd�n Qazaka, ��hrizur v� M�dain istiqam�tin� ged�n karvan yolu da mühüm ticar�t �h�miyy�ti k�sb edirdi. Bu yol ��rq ölk�l�rini Q�rbl� birl��dir�n �n i�l�k v� çox q�z��n al��-veri�� malik mühüm ticar�t yollar�ndan biri olmu�dur.119

Q�dim dövrd� �rd�bil ��h�rind�n bir yol Gilan �razisind�n keç�r�k, Amard ölk�sin�, oradan da Hirkaniyaya gedirdi. Bu yolun davam� Orta Asiya vasit�sil� Hindistan v� Çin� q�d�r uzan�rd�.120

�rd�bild�n Mara�aya ged�n yol Z�ncan yax�nl���nda iki qola ayr�l�rd�. �rd�bild�n Miyanayad�k olan yol Miyanadan Mara�aya olan m�saf�y� b�rab�r idi.121

Beyn�ln�hreynd�n Zaqro� v� Bisitun da��na keçib, oradan D�rb�nd d�hlizi vasit�sil� �imala getm�k olurdu. Mu�andan keç�n h�min �imal yolundan Albaniya ��h�rl�rin� qollar ayr�l�rd�.122

Az�rbaycan tarixinin müxt�lif m�rh�l�l�rind� ba� ver�n siyasi-h�rbi t�latüml�r v� bunun a��r n�tic�l�ri say�sind� yaranan iqtisadi t�n�zzül m�rh�l�l�ri il� ba�l� olaraq, beyn�lxalq karvan yollar� kimi, daxili ticar�t yollar� da öz ��mtini d�yi�mi�dir.

Beyn�lxalq v� daxili karvan yollar� çox vaxt k�si�ir, yaxud bir-birin� qovu�araq ticar�t �laq�l�rinin geni� ��b�k�sini �m�l� g�tirirdi.

Orta �sr karvan yollar�n�n bir qismi XIX �sr� q�d�r özl�rinin iqtisadi-ticar�t �h�miyy�tini itirm�mi�dir. «Xan yolu» ad� il� b�lli olan v� orta �srl�rd� Gürcüstana, oradan da Avropa ölk�l�rin� uzan�b ged�n beyn�lxalq karvan yolunun bir hiss�si ba� Qafqaz silsil�sinin �t�yind�n keçm�kl�, daxili �laq� yolu kimi, �amax�-Z�rg�ran-V�libin�-Topçu-V�ndam-��ki t�riqi il� davam edirdi.123

Page 219: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

225

Daxili v� xarici ticar�t �laq�l�rin� birg� xidm�t ed�n mü�t�r�k karvan yollar� ölk�nin dig�r bölg�l�rind� d� mövcud idi. Naxç�van�n duzunu, Ab�eronun neft v� duzunu, G�d�b�y, Q�lizur, L�lv�r m�d�nl�rinin misini, Lah�c�n mis qablar�n�, ��ki-�irvan�n ip�k mallar�n�, G�nc�, Naxç�van, Ordubad�n al-quma��n� daxili karvan yollar� il� xüsusi pe�� sahibl�ri olan çarvadarlar da��y�rd�lar. Onlar yük da��maq m�qs�di il� qatar-qatar d�v� saxlay�r v� bu g�lirili pe�� sah�sind�n �ld� etdikl�ri qazancla ya�ay�rd�lar.124

Bak�-Tiflis d�mir yolu ç�kil�nd�n sonra (1883-cü il) d�v� il� yük da��ma v� çarvadarl�q pe��si t�n�zzül� u�rad���ndan ölk�daxili karvan yollar�n�n bir qismi t�rk olunma�a, yeni n�qliyyat mar�rutlar� yaranma�a ba�lad�.

Bununla bel�, köhn� ticar�t yollar�n�n bir qismi XIX �srd� �vv�lki qayda il� i�l�k �laq� yolu kimi davam edirdi. Avropa mallar� �amax�ya yen� d� Türkiy�nin �zmir liman� v� �rzrum vasit�sil� Gürcüstandan öt�r�k g�tirilirdi. Türkiy�d�n g�l�n ba�qa bir ticar�t yolu �r�vandan keçib G�nc�y� daxil olurdu.125 Qara d�nizin �imal sahill�ri boyunca uzanan dig�r bir tranzit ticar�ti yolu yen� d� Gürcüstandan keçm�kl�, Balak�n-��ki-�amax� t�riqi il� Bak�ya çat�rd�. Bunlardan �lav�, ��kid�n A�da� v� �r�� vasit�si il� G�nc�, �u�a v� L�nk�rana uzan�b ged�n ticar�t yollar� karvan yolu kimi, yükda��ma dövriyy�sini azaltsa da, i�l�k �laq� yolu olaraq qal�rd�. Bu cür daxili �laq� yollar� G�nc�d�n �u�a-Cavad-L�nk�ran-Astara t�riqi il�, �amax�dan is� Cavad keçidi v� Xudaf�rin körpüsu istiqam�tind� �ran ��h�rl�rin� uzanan �laq� yollar� iqtisadi-ticar�t �h�miyy�tini h�l� d� itirm�mi�di.126

XIX �srin ikinci yar�s�ndan etibar�n s�naye ��h�ri kimi, Bak�n�n iqtisadi qüdr�tinin artmas� il� �laq�d�r olaraq, Bak�-Tiflis magistral yolu Az�rbaycan�n birinci d�r�c�li �h�miyy�t k�sb ed�n �ahrah yoluna çevrilmi�dir. Az�rbaycan�n �razisini iki hiss�y� böl�n bu magistral yol ��rqd�n q�rb� do�ru uzand�qca ölk�nin ucqar �yal�tl�rind�n m�rk�z� do�ru istiqam�tl�n�n �laq� yollar�n� özün� qovu�durub böyük yükda��ma dövriyy�sin� malik olan geni� n�qliyyat ��b�k�si �m�l� g�tirmi�dir. N�qliyyat d�hlizi yaradan bu magistral yolun bir ucu uzan�b D�ryal d�r�siil�, dig�r ucu is� D�rb�nd d�hlizi vasit�sil� Az�rbaycan� Rusiya v� Avropa ölk�l�ri il� qovu�dururdu. Ölk�nin ba� yolu say�lan Bak�-Tiflis magistral� bir q�d�r sonralar ç�kilmi� eyniadl� d�miryolu x�tti il� yana�� uzanmaqla, yükda��ma dövriyy�sinin �sas a��rl���n� öz üz�rin� götürmü�dür.

Bu yolun n�qliyyat �h�miyy�tini art�ran t�kc� onun h�r iki ba��n�n Rusiya �razisin� ç�xmas� deyil, h�m d� Bak�ya çatandan sonra su yolu il� X�z�ryan� ölk�l�rin limanlar�na mal v� s�rni�in da��nmas�n� t�min etm�si idi. Bu m�nada Bak�-Tiflis magistral� Az�rbaycan�n n�qliyyat yollar� ��b�k�sinin �ah damar� say�l�rd�.

Su yollar�. Az�rbaycan �razisi üzgüçülük �h�miyy�ti k�sb ed�n iri su hövz�l�rin� (çay, göl, d�niz) malik oldu�undan onun �halisi tarix�n yükda��ma m�qs�di il� quru yollar� il� yana��, yax�n v� uzaq m�saf�li su yollar�ndan da istifad� etmi�dir. Az�rbaycan�n ba�l�ca su yolllar� Kür, Araz, Akusa çaylar�, X�z�r d�nizi v� Urmiya gölü vasit�sil� h�yata keçirilmi�dir.

Su yollar� vasit�sil� yükda��ma nisb�t�n tez, h�m d� uzuc ba�a g�ldiyind�n ona daha çox üstünlük verilirdi. Su yollar�ndan istifad�ni ölk�nin t�bii ��raiti d� z�ruri edirdi. Ona gör� d�, quru yollar�n�n ç�kilm�si ç�tin olan v� çox baha ba�a g�l�n bölg�l�rd� su yolu �n s�rf�li n�qliyyat �laq�si say�l�rd�. Kür çay�n�n sahill�rini yaz da�q�nlar� n�tic�sind� yaranan axmaz v� çalalar, bataql�q v� qam��l�qlar �hat� etdiyind�n onun k�nar� boyunca yerl���n k�nd v� ��h�rl�rin iqtisadi-ticar�t �laq�l�rini h�yata keçirilmi�dir.

Kür çay� Az�rbaycan �razisin� daxil olandan sonra g�miçilik �h�miyy�ti k�sb edirdi. Kirjim, kolaz, avarl� v� yelk�nli qay�qlarla Kürün m�ns�bind�n Ming�çevir� q�d�r üzm�k olurdu.

Müt�x�ssisl�r Kürü q�dim g�miçilik çay� adland�rm��lar.127 Keçmi�d� Çin v� Hindistandan karvan yollar� il� Orta Asiyaya çatd�r�lan ticar�t mallar� X�z�r d�nizi vasit�si il� Az�rbaycana g�tiril�nd�n sonra Kür v� Rion çaylar� vasit�sil� Qara d�niz sahill�rin�, oradan is� Yunan�stan v� Bizansa gönd�rilirdi.128

XIX �srd� Kür v� Araz çaylar� iri tutumlu g�mil�rin h�r�k�tin� imkan verm�diyind�n yükda��ma �m�liyyat�nda keçmi� �öhr�tini v� g�miçilik �h�miyy�tini xeyli itirmi�dil�r. Kür çay� yaln�z kiçik tutumlu üzücü vasit�l�rin (kirjim, qay�q) köm�yi il� yerli �h�miyy�tli yükl�rin

Page 220: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

226

da��nmas�nda m�h�lli su yolu kimi istifad� olunurdu. Az�rbaycan�n �n�n�vi su yollar� aras�nda yükda��ma �h�miyy�tin� gör� X�z�r d�nizinin

limanlar�n� bir-birin� qovu�duran g�miçilik mar�rutlar� mühüm yer tuturdu. Keçmi�d� D�rb�nd, Niyazabad, Bak�, L�nk�ran, H��t�rxan, �nz�li v� ba�qa limanlar aras�nda d�nizin sahill�ri boyunca yük v� s�rni�in g�mil�ri üzürdü.

�lam�tdar hald�r ki, çay yollar� çox vaxt d�niz yollar�n�n davam�na çevrilirdi. Rusiya, �ran, Türküstan v� Az�rbaycan limanlar�ndan ç�xan yük g�mil�rinin bir qismi Kür çay�na daxil olub Salyan v� Cavad m�nt�q�sind� sahil� yan al�rd�lar.

Körpül�r. Az�rbaycan �razisinin fiziki-co�rafi ��raiti, xüsusil� onun s�thini bürüy�n çoxsayl� çay manel�l�ri, t�bii yar�an v� qobular yollarda r�van gedi�-g�li�i t�min etm�k üçün müxt�lif növ körpül�rin sal�nmas�n� z�ruri etmi�dir.

Q�dim v� orta �sr körpül�rinin bir qisminin qal�qlar� z�man�miz�d�k g�lib çatm��d�r. Az�rbaycan�n q�dim s�n�t v� ticar�t m�rk�zl�ri olan Q�b�l�, T�briz, �rd�bil, Naxç�van ��h�rl�rinin ticar�t yollar� üz�rind� bir s�ra körpül�r sal�nm��d�r. Araz çay� üz�rind� sal�nm�� 11 v� 15 a��r�ml� körpül�r, G�nc� körpül�ri, Xram çay� üz�rind�ki S�n�q körpü, Q�rm�z� körpü, Miyan� yax�nl���ndak� Qaflankuh, Mara�a v� Z�ncan aras�ndak� körpül�r orta �sr körpüsalma t�crüb�sinin yadigarlar�d�r. Onlar�n in�aat matriallar�n� v� tikinti texnikas�n� n�z�rd�n keçirdikd�, yurdumuzun q�dim sakinl�rinin körpüsalma t�crüb�si, bu sah�d� onlar�n �ld� etdiyi m�d�ni-texniki d�y�rl�r bar�d� ayd�n t�s�vvür yaran�r.

Mane�nin s�ciyy�sind�n v� istifad� m�ram�ndan as�l� olaraq körpü keçidl�ri piyada, minik v� t�k�rli n�qliyyat üçün n�z�rd� tutulmaqla, iki qrupa ayr�l�r. Xalq in�aat t�crüb�sinin n�tic�si kimi meydana ç�xm�� körpül�r tikinti materail�na gör� a�ac, da� v� k�rpic hörgülü olmaqla, müxt�lif tipoloji növl�r� bölünür. XIX �srin 80-ci ill�rind� Bak�-Tiflis d�mir yolu boyunca sal�nm�� metal körpül�r, habel� XX �srin �vv�ll�rind�n etibar�n peyda olmu� d�mir-beton körpül�r müh�ndis-texniki dü�ünc�nin m�hsulu olub, körpüsalma sah�sind� yaranm�� empirik xalq t�crüb�si il� �laq�si yox idi.

Konstruktiv qurulu�una gör� körpü keçidl�ri tirli v� ta�l� olmaqla iki tipoloji qrupa ayr�l�r. Bunlar�n h�r birinin d� özün� m�xsus tikinti texnikas� t���kkül tapm��d�r.

A�ac (tirli) körpül�r, �sas�n, piyadalar v� minik-yük n�qliyyat� üçün n�z�rd� tutulub tikilirdi. Arx v� dig�r x�rda su mane�l�rinin üz�rind�n t�k�rli n�qliyyat�n keçm�si üçün, h�mçinin, tirli, lakin nisb�t�n enli körpü sal�n�rd�.

Piyadalar�n keçm�si üçün sal�nm�� körpül�rin b�sit qurulu�u onlar�n m�n�� etibaril� kökünd�n qopub y�x�lm�� a�ac gövd�sind�n v� yaxud x�rda da� çaylar�nda t�bii yolla �m�l� g�lmi� «addamac»dan tör�diyini söyl�m�y� �sas verir. Dayaz çaylar�n iç�risind� bir-birin� yax�n m�saf�d� ili�ib qalm�� iri çay da�lar�n�n üz�ri il� su m�ne�sini keçm�k olurdu. Keçidin «addamac» adlanan bu b�sit v� arxaik növü da� k�ndl�rind� özünün �m�li �h�miyy�tini h�l� d� itirm�mi�dir.

Tirli körpül�rin b�sit növl�rind�n biri sakit axan çaylar�n «bo�az» adlanan dar ax�nl� yerind� sal�nan t�k v� ya qo�a tirli körpül�r olmu�dur. Yata��na yay�l�b axan çaylar�n ax�n�n� dar m�craya salmaq üçün çox vaxt onlar�n sahilind� m�sn� düz�ldilir v� yaxud s�b�td�n b�nd qurulurdu. Da� doldurulmu� çubuq s�b�tl�rd�n ibar�t b�nd vasit�si il�, h�mçinin, yata��n� d�yi�mi� çay qolu da köhn� m�cras�na qaytar�l�rd�. Körpü taylar�n�n bir ba�� çay�n sudöy�nind�ki qaya «yast�q» üz�rin�, dig�r nazik ucu is� iç�risin� a��r çayda�lar� doldurulmu� s�b�t dayaq üz�rin� qoyulurdu. Qo�a tirli körpül�rin üstün� çox vaxt çubuqdan hörülm� ç�p�r� (t�r�c�), yaxud göd�k a�ac yarmacalar�ndan ibar�t dö��m� düz�ldilirdi. H�tta b�z�n mal-qoyun keçirm�k üçün bu tip körpül�rin a�ac dö��m�sinin üstü torpaq v� ya çiml� örtülürdü.

Piyadalar�n keçm�si üçün n�z�rd� tutulan «asma» körpü növü Az�rbaycanda az yay�lm��d�r. Az�rbaycan�n t�bii ��raiti buna imkan verm�mi�dir. Bu tip körpül�r ba�l�ca olaraq, Sovet hakimiyy�ti ill�rind� in�a olunma�a ba�lam��d�r. Haz�rda Qudyalçay üz�rind� sal�nm�� asma körpül�rin bir qismi (Amsar v� Köhn� Xaçmaz k�ndl�rind�) istifad� olunmaqdad�r.

Tirli körpül�rin davaml� v� uzunömürlü olmas� üçün b�z�n onun k�ll� dayaqlar�n� �h�ng-qumqat���q mala il� da� v� ya k�rpicd�n hörürdül�r. Da� (k�rpic) hörgülü dayaqlara malik tirli körpül�r ba�l�ca olaraq iç�risind�n çay v� ya su arx� keç�n ��h�rl�r üçün s�ciyy�vi idi. Bel�

Page 221: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

227

çaylar da�q�n zaman� evl�r� v� h�y�tyan� t�s�rrüfatlara z�r�r yetirm�sin dey�, ��h�r daxilind� onlar�n m�cras� da� hörgülü b�nd� sal�n�rd�. Bel� halda ��h�rin sa� v� sol sahill�rind�ki m�h�ll�l�ri aras�nda gedi�-g�li� yaradan tirli, yaxud da� (k�rpic) ta�-körpül�r sal�n�rd�.

Tirli körpül�rin nisb�t�n t�kmill��dirilmi� mük�mm�l növü p�rdibasma dayaqlara malik körpü olmu�dur. Körpünün bu növü h�m d� t�k�rli n�qliyyat vasit�l�rinin keçm�sini t�min edirdi. Bunun üçün �vv�lc� çay�n dar ax�nl� sahilind� p�rdibasma dayaq düz�ldilirdi. Bu m�qs�dl� çay�n sahilind� bir c�rg� n�rdi düz�nd�n sonra onlar�n üstünd�n könd�l�n p�rdil�r dö��nirdi. Növb�ti p�rdi düzüml�ri bu qayda il� üst-üst� qura�d�r�lark�n üst p�rdil�r alt qatdak�ndan bir q�d�r qaba�a ç�x�rd�. Bunun say�sind� dayaq qura�d�r�ld�qca, h�m yuxar� qalx�r, h�m d� t�dric�n ir�liy� do�ru ç�x�b p�rvaz formas� k�sb edirdi. Bel�likl�, dayaqlar�n yuxar� hiss�si bir-birini� yax�nla��r.

P�rdibasma dayaqlar haz�r olandan sonra onlar�n üz�rin� yo�un tirl�r uzad�l�rd�. Körpünün a��r�m�n� �m�l� g�tir�n tirl�r düzülüb qurtarandan sonra onlar�n üz�rin� könd�l�n v�ziyy�td� p�rdil�r dö��nirdi. Minik v� qo�qu heyvanlar�n�n p�rdi dö��m�y� t�sirini azaltmaq üçün körpünün üstü x�r v� ya x�rqat���q torpaqla örtülürdü.

A�ac körpül�r� nisb�t�n ta�l� da� v� ya k�rpic körpül�r qism�n az yay�lsa da, mük�mm�l memarl�q qurulu�una v� uzun ömürlü olmas�na gör� diqq�ti c�lb edirdi.

Minik-yük heyvanlar�n�n v� t�k�rli n�qliyyat vasit�l�- rinin keçm�sin� imkan ver�n ta�l� körpül�r mane�nin s�ciyy� sind�n as�l� olaraq, müxt�lif uzunluqda in�a edilirdi. El� bu s�b�bd�n d� ta�l� körpül�rin çox a��r�ml� tikilirdi. Çoxa��r�ml� körpül�rin tipik nümun�si say�lan Araz çay� üz�rind� sal�nm�� 11 v� 15 a��r�ml� Xudaf�rin körpül�ri tanr� möcüz�si kimi, orta �sr körpü salma t�crüb�sind�n soraq verir.

XIX �srin son q�rin�sind� ç�kilmi� �u�a-Z�ng�zur yolu üz�rind� 4 �d�d ta�l� da� körpü tikilmi�dir.129 Bu sayaq ta�l� da� körpül�r XIX �srd� dig�r poçt yollar� üz�rind� d� in�a olunmu�dur. Onlar�n bir qismi yax�n keçmi��d�k qalmaqda idi.

Az�rbaycanda ilk çuqun körpü XIX �srin 70-ci ill�rind� G�nc�çay v� Akstafa çaylar� üz�rind� tikilmi�dir.130 Bundan �lav�, Bak�-Tiflis d�mir yolunun ç�kilm�si il� �laq�d�r bir s�ra körpül�r, o cüml�d�n Kür çay�n�n üstünd�n Poylu v� Yevlax yax�nl���nda metal dayaql� iki möht���m körpü sal�nm��d�r. Bel� körpül�r 1900-cü ild� istifad�y� veril�n D�rb�nd-Bak� d�miryolu x�tti boyunca da sal�nm��d�r.

Az�rbaycanda «cisir» adlanan yegan� ponton körpü növü Kür çay� üz�rind�ki m��hur Cavad keçidind� qeyd� al�nm��d�r. 14 �d�d iri v� 14 �d�d x�rda kolaz üz�rind� qura�d�r�lm�� v� 200 ar��n uzunlu�unda olan bu y��amat körpü növü h�l� orta �srl�r dövründ� m�lum idi.131 Yaz da�q�nlar� zaman� sel aparmamaq üçün sökülüb saxlan�lan c�s�rd�n XIX �srin �vv�ll�rin� q�d�r istifad� olunmu�dur. 132

Rabit� vasit�l�ri. Az�rbaycan�n özün� m�xsus �n�n�vi rabit� vasit�l�ri t���kkül tapm��d�r. B�sit rabit� növl�rinin bir qismi burada XIX �srin �vv�ll�rin�d�k, ba�qa sözl�, Rusiya t�r�find�n poçt xidm�ti t��kil olunana q�d�r özünün �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�dir.

M�lum oldu�u kimi, insanlar iqtisadi güz�ranlar�n�, sosial-m�d�ni t�l�batlar�n� t�min etm�k üçün bir s�ra z�ruri m�lumatlar� uzaq m�saf�d�n bir-birin� çatd�rmaq m�cburiyy�tind� qal�rd�lar. Ölk�nin inzibati-idar� sistemi il� ba�l� informasiyalar�n yerl�r� ötürülm�si, yaxud müharib� v� dig�r t�hlük�li x�b�rl�rin �haliy� çatd�r�lmas�, ölk� ba�ç�s�n�n �mr v� f�rmanlar�n� yaymaq üçün tarix boyu b�sit rabit� vasit�l�rin� k�skin ehtiyac duyulmu�dur. Bu m�nada rabit� vasit�l�rinin v�ziyy�ti ölk�nin m�d�ni inki�af�n�n bir növ göst�ricisi say�l�rd�. Ölk� �halisinin normal t�s�rrüfat f�aliyy�tinin t��kili, n�qliyyat v� s�naye istehsal�n�n idar� olunmas�, ictimai v� m�d�ni-maarif i�l�rinin nizamlan�b yoluna qoyulmas� xeyli d�r�c�d� rabit� vasit�l�rind�n as�l� idi.

Q�dim zamanlardan ba�layaraq, insanlar laz�mi m�lumat v� x�b�rl�ri uzaq m�saf�d�n bir-birl�rin� çatd�rmaq üçün daima s�rf�li rabit� vasit�l�ri axtarm��lar. Onlar bu m�qs�dl� ilk vaxtlar müxt�lif növ s�s siqnallar�ndan istifad� etm�li olmu�lar. T�bil, g�r�nay v� dig�r z�rb, yaxud n�f�sli al�tl�r, h�y�canl� x�b�rl�ri çatd�rmaq üçün ilk b�sit rabit� vasit�si rolunu oynam��d�r. H�tta b�z�n adamlar�n uzaq m�saf�d�n bir-birini ucadan s�sl�m� yolu il� ça��rmas� da b�sit rabit� vasit�sin� çevrilmi�dir. Lakin s�s siqnal� vasit�si il� h�r hans� bir m�lumat�n ötürülm�si

Page 222: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

228

m�saf� bax�m�ndan m�hdud s�ciyy� da��m��d�r. El� bu s�b�bd�n d� bu v� ya dig�r x�b�ri bir q�d�r uzaq m�saf�y� çatd�rmaq üçün s�s siqnal�n� i��q (tonqal), bayraq v� ya �l-qol h�r�k�ti il� �v�z etmi�l�r. H�tta bu m�qs�dl� öyr�dilmi� göy�rçin d� m�lumat ötürücüsü kimi istifad� edilmi�dir. Bunun üçün göy�rçinin aya�ana r�mzi m�na da��yan müxt�lif r�ngli ip, parça tik�si, pitik v� s. ba�lamaqla bu v� ya dig�r x�b�r laz�mi ünvana çatd�r�l�rd�.

Yaz�n�n meydana g�lm�sind�n �vv�l yaranm�� bu b�sit rabit� vasit�l�rinin bir qismi son vaxtlarad�k özl�rinin �m�li �h�miyy�tini itirm�mi�dir. H�tta m�scid minar�l�rind�n h�r gün mü�zzin t�r�find�n �trafa yay�lan azan s�dalar� da s�sli rabit�nin bir növü idi. Bu yolla Quranda yaz�lan k�lamlar müs�lmanlara çatd�r�l�rd�.

Arxaik rabit� vasit�l�rind�n biri d� tonqal olmu�dur. Ad�t�n, uzaq �traflardan yax�� görünm�k üçün tonqal hündür yerl�rd�, çox vaxt uca da�lar�n ba��nda yand�r�l�rd�. H�m d� bu h�y�can siqnal� t�k tonqalla deyil, z�ncirvari görünü� düzümü �m�l� g�tir�n tonqallar vasit�si il� çatd�r�l�rd�. Tonqallardan qalxan tüstü duman�n�n q�lizliyi dü�m�n ordusunun çoxsayl� oldu�unu bildirirdi.

Uzaq m�saf�l�r� x�b�r çatd�rmaq üçün �n etibarl� rabit� vasit�si «qasid», «�at�r», «carç�», «çapar», «salayç�» v� s. adlarla b�lli olan pe��kar x�b�r yayanlar olmu�dur. Bu pe��l�rin çoxu r�smi s�n�d, f�rman v� s�r�ncamlar� vaxtl�-vaxt�nda çatd�rmaq m�qs�di il� yaranm��d�r.

�nsanlardan rabit� vasit�si kimi istifad� olunmas� çox q�dim tarix� malikdir. H�l� q�dim zamanlarda insanlar vacib x�b�rl�ri yax�n tan��lar� vasit�si il� «ismar�c» yolu il� laz�mi ünvana çatd�r�rd�lar. X�b�rin etibarl� çatd�r�lmas�n� v� m�xfi qalmas�n� t�min etm�k üçün, ad�t�n, onu �ifahi qaydada, yadda� vasit�sil� gönd�rirdil�r. H�tta keçmi�d� s�lahiyy�tli ��xsl�rin, xüsusil� yüks�k v�zif�li m�murlar�n h�r birinin özün� m�xsus ��xsi qasidi olurdu. Onlar laz�mi m�lumat v� x�b�rl�rin vaxt�nda öz ünvan�na çatd�r�lmas�na m�suliyy�t da��y�rd�lar.

Qasid h�m piyada, h�m d� minik n�qliyyat� il� h�r�k�t edirdi. Piyada qasid yüks�k v�zif�li m�mur v� ya hökmdarlara m�xsus olduqda «�at�r» adlan�rd�. �at�rç�l�q pe��si yüks�k fiziki güc v� dözüm t�l�b etdiyind�n o, uzun müdd�tli t�lim v� m��q yolu il� haz�rlan�rd�. �dmanç� kimi yeti�dirilmi� �at�r yüngül ayaq v� �yin geyimi il� seçilirdi.

Atl� qasid minik vasit�si il� h�r�k�t etdiyind�n çox vaxt «çapar» adlan�rd�. Keçmi�d� r�smi dövl�t x�b�rl�rinin tez çatd�r�lmas�n� t�min etm�k üçün yolun h�r m�rh�l�sind� çaparxana v� minik atlar� saxlan�l�rd�. B�z�n növb�ti çaparxana karvansaraya t�sadüf edirdi. Çatd�r�lmal� x�b�r t�cili s�ciyy� da��mad�qda çapar karvansara v� ya çaparxanada gec�l�yib, ert�si gün yola dü�ürdü. Çapar t�cili x�b�r çatd�rmal� olduqda yor�un at�n� d�yi�m�kl�, dinc�lm�d�n yolunu davam etdirirdi.

B�z�n qasid elçi qismind�, hey�t hal�nda gönd�rilirdi. Bel� olan halda onu d�v� karvan�na qo�ub yad ölk�y� gönd�rirdil�r. Bu onlar�n t�hlük�sizliyin� mü�yy�n q�d�r t�minat yarad�rd�.

Carç� uca s�sl� mü�yy�n bir x�b�ri camaata car ç�kib bildir�n pe�� sahibi olub �n çox bazarlarda f�aliyy�t göst�rirdi. Keçmi�d� camaat�n gur oldu�u bazar v� meydanlarda r�smi x�b�rl�ri yaymaq �n�n� hal�n� alm��d�. Onlar r�smi dövl�t s�r�ncamlar�ndan �lav�, yerli m�lumatlar� da �hali aras�nda elan edib yay�rd�lar. Çarç�lar bir növ sonralar yaranm�� dövri m�tbuat�n x�b�r yayma v�zif�sini yerin� yetirirdil�r.

Yaz� meydana ç�xandan sonra m�ktub �n�n�vi rabit� vasit�l�rinin �n etibarl� v� möt�b�r növün� çevrilm�y� ba�lam��d�r. El� ka��z üz�rin� köçürülmü� ümd� x�b�r v� m�lumatlar�n m�ktub formas�nda ünvanlara çatd�r�lmas� z�rur�ti il� ba�l� poçt xidm�ti meydana ç�xm��d�r. H�m d� münt�z�m v� müt���kkil s�ciyy� da��yan r�smi rabit� vasit�si olmaq etibaril� poçt xidm�tl�rinin v�zif�si t�kc� m�ktublar� ünvanlara çatd�rmaqla m�hdudla�mam��d�r. Poçt vasit�si il� dig�r �m�liyyatlar, o cüml�d�n müxt�lif növ ba�lama, maliyy� s�n�dl�ri v� s. d� gönd�rilirdi.

Qeyd etm�k laz�md�r ki, ��rqd� ilk poçt xidm�ti �h�m�ni hökmdar� I Daran�n (e.�. 522-486-c� il) hakimiyy�ti dövründ� t��kil olunmu�dur. 133 Az�rbaycanda poçt xidm�ti XIX �srin 30-40-c� ill�rind� çar Rusiyas�n�n r�smi rabit� sisteminin t�rkib his�si kimi yaranm��d�r. Poçt yollar� üz�rind� h�r 25-30 verst m�saf�d� «yamxana» v� ya «çaparxana» adlanan poçt stansiyalar� t��kil olunmu�dur. Yamxanalar h�m d� poçt xidm�ti i�çil�ri v� s�rni�inl�r üçün mehmanxana rolunu oynay�rd�. Burada, habel� at tövl�si, ehtiyat qo�qu v� minik atlar�, meht�rl�r, nalb�nd v� b. pe�� adamlar�na da t�sadüf edilirdi.

Page 223: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

229

�n�n�vi rabit� vasit�l�rind�n biri d� toy-ni�an d�v�tnam�l�rini, yaxud yas m�rasiml�rind� m�rhumun ölüm x�b�rini qon�u k�ndl�r�, qohum-�qr�baya, dost-tan��lara çatd�ran xüsusi salayç� v� x�b�rçil�r olmu�dur. Bel� x�b�rl�ri yaymaqla m���ul olanlar Ab�eron bölg�sind� «d�sti-f�rman», Qaraba�da «�at�r», L�nk�ran bölg�sind� «salayç�» adlan�rd�.

XIX �srin 60-c� ill�rind� Az�rbaycanda teleqraf rabit�sinin �sas� qoyulma�a ba�lam��d�r. 1864-cü ild� Tiflisd�n Naxç�vana ilk teleqraf x�tti ç�kildi. Qafqaz cani�inliyinin m�rk�zi olan Tiflis ��h�ri 1868-ci ild�n etibar�n Bak�, ��ki, G�nc� v� b. ��h�rl�rl� teleqraf x�tti il� birl��dirilirdi. G�d�b�y mis zavodundan G�nc�y� 60 verst uzunlu�unda teleqraf x�tti ç�kildi. 1879-cu ild� X�z�r d�nizinin dibi il� Bak�dan Krasnovodsk ��h�rin� teleqraf kabeli ç�kilm�si ba�a çatd�r�ld�. 1886-c� ild� Bak�da ilk telefon x�tti ç�kilm�y� ba�land�.134

Bununla bel�, XIX �srin sonu v� XX �srin �vv�ll�rind� Az�rbaycanda poçt-teleqraf idar�l�rinin say� yen� d� az olub �halinin t�l�bat�n� öd�y�c�k s�viyy�d� deyildi. Onlar�n çoxu Bak�da c�ml��mi�di. 1903-cü ild� Yelizavetpol quberniya- s�nda c�mi 23 poçt-teleqraf idar�si var idi.135

Az�rbaycanda poçt-teleqraf xidm�tinin yarad�lmas� mahiyy�t etibaril� çarizmin müst�ml�k�çilik idar� üsulunun t�kmill��dirilm�sin� xidm�t ets� d�, yerli �hali üçün o, müt�r�qqi �h�miyy�t k�sb edirdi.

Ölk�d� rabit� xidm�tinin artmas�nda realn� m�kt�bl�rin, mü�lliml�r seminariyas�n�n, texnikum v� pe�� m�kt�bl�rinin aç�lmas�n�n mühüm rolu olmu�dur. Ziyal�lar�n v� t�hsilli adamlar�n say� art�qca h�m poçt-teleqraf mü�t�ril�rinin say� çoxal�r, h�m d� rabit� xidm�ti sah�sin� yerli kadrlar c�lb olunurdu. Bütün bunlar�n say�sind� poçt �m�liyyatlar� geni�l�nir, poçt vasit�si il� m�ktub, pul baratlar�, ba�lama v� dig�r �man�tl�rin gönd�rilm�si bar�d� �hali aras�nda yeni t�s�vvürl�r �m�l� g�lir, rabit� xidm�ti canlan�rd�. ��h�r küç�l�rind�n as�lm�� poçt qutular� m�ktubla�ma yolu il� yeni rabit� �laq�sinin ilk carç�lar�na çevrilm�kl�, informasiya �laq�l�rini kütl�vil��dirmi� v� ona ictimai m�zmun qazand�rm��d�r. 1����� �� '������%�# ���� ��� �� /��%���+ (bundan sonra ORVZK), $._.-&}�.,1836,�.382; h�mçinin bax: M.N N�sirli. Maraql� tap�nt�: d�mir çar�q haqq�nda. - Az�rbaycan tarixin� dair materiallar.B.,1963, s�h.142-145. 2 �.A. Quliyev Az�rbaycanda ç�ltikçilik. B., 1977, s�h.68-69. 3 � ����. }����#��� �� � � �. ., 1954, �.191; �.M. C�f�rzad�. Göst.�s�ri, «Be�ikda�…», s.78. 4 *. ���\����� . *�%����� ��� ���= �� � ������[ ������[ ��������� �� �� ��= ��� .- «^�����[ W���>��\�� /��%���», ]������,1952,�.116-125. 5Az�rb. SSR, Kinofotos�n�dl�r m�rk�zi dövl�t arxivi, inv. � 5013, «Bak� küç�l�rind�n birind� su da��yanlar» fotor�smi; «/��%��», 1881, �161. 6^. ��>�� �. &�������$ �%� ������� "�#�$ ����%�� ������{��. &}�. 1833, �.23-24; A.N.Mustafayev. �irvan�n maddi m�d�niyy�ti. Bak�, 1977, s.125. 7A.N.Mustafayev. Göst. �s�ri, s�h.125-152; .��� �. ��<�%�-/�����#�%�? �� �<. ��%�,1929,�.44-83; 8 * & >��<. &%���������� � ������ ����<�%�� >�� ����. «/��%���%� � �<�%� #��?�����» q�zeti,1897,�177. 9 �.&. &�+������ & �<�%� #��?����� �� ��������� � wIX �., �.,1958, �.82,120,196. 10 &.}. | ����%��. !%���+�$ �%�� �[� >��������� ��[# %� ��<?� � |��> ����%�+ � �� ������ ����<�%�� >�� ����. - *!�/|/., �.IY, ]�\., 1886, �.99. 11 «�\>��» q�zeti,1912, �232. 12&�����% ��������$ �%�# ����[# � � +� ���� ��� � �������# #��?����� � �?�� >�� ���?# |�%��%���%�>� %��?. ]�\���,1889,�.66. 13 A.N.Mustafayev. Göst �s�ri, s.127. 14 �.S.Sumbatzad�. Göst.�s�ri. 15 �.&. &�+������ . }��+[=� �����< �� ��������� � XIX � % . �., 1964, �.50-55. 16 A.N. Mustafayev. Göst. �s�ri, s.127. 17 *.* /���>��. *��� ������? ���� + ���>� �����?��? �������������� �� ���������.�. Y, ]�., 1929,�.174. 18 . ������. & � �� ��=-���[ _�=���%�>� � ��� ������ ����<�%�� >�� ����.&�}/, �[�.25, ]�\. 1898, ,�.111. 19 ".�. �>������$. }�����{�? ��� ���<�%�?. ]�\���,1876, �.39. 20 �.M. C�f�rzad�. Göst. �s�ri, s.120. 21 ..^ �� � (��#���[). �� ��������. �.,1 921, �.109. 22 �.&.&�+������ . & �<�%� #��?����� �� ��������� � XIX � % . �.,1958, �.87. 23].".`>�����%��.!%���+�$ �%�� �[� >��������� ��[# %� ��<?� � ��%���%�+ � �� . *!�/|/, �.1,]�\���, 1885,�.449, 512-513. 24 Yen� orada, s�h.525.

Page 224: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

230

25 Hörgüc-etnoqrafik �d�biyyatda «k�v�n» d� adlan�r. 26 �.�.Kalugin. Göst. �s�ri, s.167. 27 Yen� orada. 28 Yen� orada. 29 B.M.�slamova., Göst. �s�ri, s�h.73. 30 A.N Mustafayev. Göst. �s�ri, s.132. 31 Yen� orada. 32 Yen� orada. 33*.*. ��%���. ^ ���J���������. .,1953, �.223. 34 .*./��>����. *�����$ �%�� �$ �% ����#������ �� � % /�� .- &&/, �.II, ]�\.,1872,�.68.; �.�.Kalugin. Göst.�s�ri,s.183. 35 B.M.�slamova. Göst.�s�ri, s.72. 36 F.A.Deminski. Göst.�s�ri, s.15. 37 ".�.�� ���. !%���+�$ �%�� �[� >��������� ��[# %� ��<?� � �%$���%�+ � _ +�#���%�+ � ���# ��-%���%�� >�� ����. - *!�/|/, �.YI, ]�\���, 1887, �.248. 38 M.H.�f�ndiyev. Göst.�s�ri, s 85-88. 39 . ��� �. �>�-^����$�[� _����� � &��<?��%�? �� �<. �.,1930, �.49-51. 40 �/�/, �.II, ]�\., 1868, �.248. 41 ^.. &�������$ �%� ������� "�#�$ ����%�� ������{��. &}�., 1833, �208-209. 42 w.�.^ �+�= �. | +� � �� >��������� ��[# %� ��<?� |�%��%���%�>� %��? .- &*!�/|/, �.IY, ]�\., 1888, �.338. 43 ]../ ��+��. "�����[ ����������[ �� ����� �� ��������� � XIX-��$�� XX �.�., 2004,�. 39. 44 A.N.Mustafayev. Göst.�s�ri, s.131. 45 Yen� orada, s.131. 46 N. A Abelov. Göst. �s�ri, s.345. 47 X.A.Vermi�ev. Göst.�s�ri,s.136-137. 48 �.�./�\���. ��# ���>�$ �%� ���%��%� � ]���� ��. ]������, 1941, �.5. 49"./."�%�\����. !%���+�$ �%�� �[� � + {%�# %��������� � |�%��%���%�+ %�� .- *!�/|/., �.1. ]�\-���,1885, �.1.�.134. 50 «Kaspi» q�zeti, �146,1894. 51.*./��>����. *�����$ �%�� �$ �% ����#������ �� � % /�� .-&�����% �� � ��� � /��%�� .�.II, ]�\, 1872, �.68. 52 Az�rbaycan tarixi, I c., B., 1961, s. 147-148. 53 ���+ {. ����<+���%�� � � �����. ., 1973, �.385. 54 !. ] ����. } ����[���? %��<����. ., 1939, �. 137. 55 R.R.Dada�ov. Mu�anda �n�n�vi çay n�qliyyat� vasit�l�ri. – ADR-in 75 illiyin� h�sr olunmu� elmi konfrans�n tezisl�ri. B., 1992, s.124. 56 T.M.K�rimov. XIX �srd� Az�rbaycanda su n�qliyyat� vasit�l�ri.- Az�rbaycan etnoqrafik m�cmu�si, IY bur., B., 1981, s.42. 57 ]../ ��+��. "�����[ ����������[ �� ����� �� ��������� � XIX- ��$�� XX � �., 2004, �.70. 58 Yen� orada, s.70. 59 /. �����. � ������[#, %�. 17, >�.32 (�+. /.��� �. ����$�[ ����$��%� �� ������� �� ���������, �., 1987, �.95. 60 ����� �� '������%�# ���� ��� �� /��%���+, $.I, &}�., 1836, �.164. 61 ".� � ���. }�� = ���� �� ��> ����� � |�%��%��<J. /����<, 1849, �.316. 62 �%�[, �������[ /��%���%�� ��# �>��\�$ �%�� /�+���� �. �.II, ]�\. 1868, �.742. 63 ^.. &�������$ �%� ������� "�#�$ ����%�� ������{��. &}�., 1833, �.8. 64 �/�/, �. II ,]�\., 1868, �.742. 65 Naxç�van �yal�tinin statistik t�sviri, s.116. 66 .�./�{ ��. &� � ��? � �����%�# ���� ��?#.1826 >.- *�����?, > �>��\�? � W���>��\�? ��> ����� XYIII-XIX ��. . 1958, �.264; ].". `�=��%��. ^[� ��%� �� �������? � �>���-�����%�# ���<�[# ��� ���. 1830 >.- *!�, 1958, �.301-302. 67 �.�.|���� �. }� ��%� � /�# ��J, }=���J, w �����J � �����-� ��%���%�J ������<.- «'���%�� � ����%», �.II, &}�., 1841, � 6, �.554. 68 �/�/, �. XII, ]�\., 1904, �.616. 69 *..���\����� . �������. "��%��<�[ ������� ��?. �., 1973, �.148, 150,156,157,160,171. 70 Yen� orada. s.148. 71 Yen� orada, s.148, 150, 156, 157, 171. 72 Yen� orada, s.157. 73 Yen� orada. s.257,259. 74 Yen� orada, s.257. 75 Yen� orada, s.260.

Page 225: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

231

76 Yen� orada, s.262. 77 Yen� orada. 78 H�s�n b�y Rumlu. �hs�n �t-T�varix, XI c., Tehran n��ri, s. 614-615. (Bax: .w. ������. ����� � >�����%� � + ��� �� ��������� XIII-XYII ��. �., 1982,�.239). 79�./��������. }�� = ���� . ������� %� ���������[# ��� = ��� ���%�� �� '�����. �. I, &}�, 1836, �.80-81. 80 `.&�� ��. ]�� ��� = ����?. .,1936, �.231-232. 81 Yen� orada (Bax: M.X. Heyd�rov. Göst �s�ri, s.241). 82 �.�� ����. ������� ��� = ����? � ��%���J � $ � � ��%���J � } ���� � �������. &}�., 1906, �.454. 83�.*.�������. ]��>���? W%������? ��>��� � ���� �� /����? � � ���� ������� XYIII �.. �.,1988, �.88-113. 84 Yen� orada. s.99. 85&� � �� � �����+ ��� = ����� � } ���J 1745-1747 >>. ��%����+ *.`. � �#�+. – Az�rbaycan MEA Tarix institutunun elmi arxivi. inv-� 486, s.47. 86"��[ ��%�+ ��[ � ���� ��� � �����%�# %����� � �� /������%�+ +�� � 1751 >.– ^ ����% �+� �����-�%�>� ����%�>� ��� ����, 1851. 87 /������%�? ���>���?. – ������� %� ��? $� ��?, �. VIII, &}�.,1834, �.87-88. 88C.H�s�nov. XYIII �srd� v� XX �srin �vv�ll�rind� Az�rbaycanda g�miçilik v� d�niz ticar�ti. – G�nc Az�rbaycan�ünaslar�n m�ruz�l�ri. B., 1983, s.56. 89&..+ ���. }�� = ���� �� '����� ��? ���� ������? �� # �� # {����� � ������ , $. III. &}�., 1785, �.385. 90 Yen� orada, s.395-396. 91.�. ������� �. �� �������� � XYIII � % � ����+�����= �� � '���� �. �.,1965, �.307. 92 /������%�? ���>���?, �. 108. 93 }..���%��. �� ����[ ��? ����� ������� /��%��� �1722 �� 1803>>., $.II, &}�, 1869,�.79. 94 �%�[, �������[ /��%���%�� ��# �>��\�$ �%�� /�+���� �, �.II, �. 789. 95 }���� ������� ��%���� '������%�� �+� ���. &}�., �.27,1830, �.107. 96 ����� �� '������%�# ���� ��� �� /��%���+. �.IY, &}�., 1836, �.74. 97 Yen� orada, s.41, 74. 98 Tomas Herbert. Travels in Persia 1627-1629. London, 1931. s.177. (Bax: M.X.Heyd�rov. Göst. �s�ri, s.241.) 99 Yen� orada. 100 Yen� orada. 101 Az�rbaycan tarixi, II c. B., 1964, s.246. 102 Yen� orada. 103 .". �� �����. & �< >���� �=�# ����> |�%��%���%�>� %��? – &&/, �.II, ]�\., 1871, �.22. 104 *.�. �������. *�����%�-W���>��\�$ �%�� �$ �% ��= ����. –"�** "�" �� ���������. *��. � 5632, ��.1, � �� 1-5. 105 M.N.Gersevanov. Göst. �s�ri, s.26. 106 �.�.������%�� (� ���� �). }���� ������� ��$�� ���. �.w, &}�, 1840, �.67. 107 ..!\ ��� �. & � �� ��>�$ �%$���%�>� � ��� ��%���%�� >�� ����. –&�}/, �[�. 29, ]�\., 1901, �.54. 108 N.A.Abelov. Göst. �s�ri, s.9 109 A.N.Mustafayev. �irvan�n maddi m�d�niyy�ti. B., 1977, s.144. 110 /��%���%�� %�� ����< �� 1874>. ]�\. 1837, �.452. 111 ��%���%�� ������$�[� %�� ����< �� 1897 >. –�., 1896, �.68; "./���= �. �� $%� &��<?�[. –&�}/, �[�. V.]�\., 1886, �.101; ".�.�� ���. !%���+�$ �%�� �[� >��������� ��[# %� ��<?� �%$���%�>� � _ -+�#���%�>� � ���� ��%���%�� >�������. *!�/|/, �.VI, ]�\., 1897, �.10. 112 �.�%��>��� �. |�%��%���%�� %���. &}�, 1857, �.66. 113 }.&.^������. � ��� � ��+�� �������� |�%��%���%�>� %��?. &*!�/|/, �.V, ]�\., 1888, �.117-120. 114 P.S.Varavin. Göst. �s�ri, s.120.. 115 .�.&%�����%��. /�����#�%� %�� ��[ � ��� ��������. – �/�|}*/&, �.IV ]�\., 1899, �.95 116 P.S.Varavin. Göst. �s�ri, s.119. 117 A.N. Mustafayev. Göst. �s�ri, s.146. 118 �.@�����. ������� ��. �., 1992, �.95. 119 V.V.Bartold. Tarix-e co�rafiya-e �ran. s.268 (Bax: A.Fazali. Göst. �s�ri, s.95.) 120 A.Fazili. Göst. �s�ri, s.95-96. 121 Yen� orada, s.95-96. 122 Yen� orada, s.96-97. 123 M.N. Gersevanov. Göst. �s�ri, s.22. 124 @.�.� +���%��. " %����[ �� � ��? � /���������%�+ ����{ ��%�+ �$���% ��%���%�� >�� ����. ]�\.. 1901, �.15; ..!\ ��� �. & � �� ��>�$ �%$���%�>� � ��� ��%���%�� >�� ����. –&�/}, �[�. 29, ]�\., 1901, �.85-88; .��� �. �>�-^����$�[� _����� � &��<?��%�? �� �<. �., 1930, �.49-51. 125 &.".���� ��%��. "�� �=� > �>��\�$ �%� � ������$ �%� ��� ���? � /��%�� , $.I, ., 1823, �.214. 126 /��%���%�� %�� ����< �� 1852>. ]�\.., 1851, �.96-107. 127 .*./��>����. *�����$ �%�� �$ �% ����#������ �� � % /�� . –&&/, �. II, ]�\., 1872, �.68. 128 /��%���%�� %�� ����< �� 1854>. ]�\., 1853, �.526-527.

Page 226: AZRBAYCANIN MADD MDNYYT TARX - Turuz...cildinin ixtisar variantn lazmi illüstrasiyalarla tchiz edib çapa tqdim etmk mümkün olmudur. Maddi-texniki çtinliklr, kifayt qdr maliyy

232

129&.}.| ����%��. !%���+�$ �%�� �[� >��������� ���# %� ��<?� |��> ����%�>� � ��� ������ ����<�%�� >�� ����. – *!�/|/, �. IV, ]�\., 1886, �.115. 130 /��%���%�� %�� ����< �� 1879>. ]�\., 1978, �.452. 131 }��e= ��� ���%� �� �� �������� . ].I, �., 1961, �.286. 132 �.M�mm�dov. Göst. �s�ri, s.14. 133 �. {. ����<+���%�� � � �����. ., 1966, �.383. 134 Az�rbaycan tarixi, II c., B., 1964, s.251-252. 135 Yen� orada, s.465-466.