azerbaycan ve ermenİstan

7/30/2019 AZERBAYCAN VE ERMENSTAN

1/11

AZERBAYCAN VE 'ERMENsTAN*

Yazan: W. BARTHOLD eviren: smail AKA

Azerbaycan eski devirlerde Medya'nn kuzeybatsn tekil etmekte olup,Makedonyal skender'den sonra husus! bir ehemmiyet kazand. Buras !ranl

Atropat'n M.. 328 ylnda skender tarafndan Medya'ya Satrap olarak

gnderilip, kuvvet kazanarak, bu topraklar zerinde kk bir devlet kur-

mayamuvaffak olmasndan sonra onun ad ile anlr oldu (Helenlerce Atro-

p,atene ve Ermeniler tarafndan Atrpatakan eklinde telaffuz edilmekte olup,

Azerbaycan kelimesi huradan gelmektedir). Bu kk devlet kuvvetli Helen

klt'r ve istilasna karilk direnen ~anl unsur olmas hasebiyle dikkat

ekmekte ve bundan dolay ayr bir ehemmiyet tamaktadr. Bu topraklarn

baehrini klasikyazarlar Gadeza, Gadezaka; Ermeniler ve Sryaniler Gendzekveya Kenzek, yani farsa Kencek kelimesi,Araplar (tahrif ederek) Kezna veya

Cenzelolarak zikretmilerdir. Buras o zamanlar ehemmiyetli din bir merkez

olup, Arahlar ehir ve havalisine el-iz de diyorlard. Ateperestlerin mabedi

burada idi ve nakledildiine gre Sasan hkmdarlar, tahta oturduktan

sonra, bu mabedi ziyaret iin Medayin'den yaya' olarak gelmekzorunda idiler2:

ehrin bulunduu yeri, Taht- Sleyman harabelerinden dolay Meraga'mn

gneydousunda gsteriyorlar. Arab Corafyaclar Meraga ehrini, yksek

Sehend damn gneyinde, Sehend'den kp Urmiye glnedklen nehrin

kysnda, Azerbaycan'n askeri:merkezi ve eski bakenti olarak zikIederler.",ehir Arab istilas devrinde askeri:ordugah oldu ve o zamandan ~onraMeraga

,*) Bu yaz Wilhelm BarthoId'un Istoriko-geografieskiy obzor hana (ran'n tarihi .co-

rafyasna bak) St. Petersburg 1903 adl eserinin, Hamza Serdadver tarafidah yaplan farsa

terc1nesinin.Tezkire-i corafya-yi tarihi. i ran, Tehran 1308 h.. (1930 m. )-267-281. sahi-

feleri arasndaki ksmndan dilimize evrilmitir.

iJ. Marquart, Eranahr nach der Geographie des Ps. Mose Xorenaci. Mit historisch.kri.tischem Kommentar und historischen und topographischen Exursen. In: Kg!. Geselschaften

Gttingen. Abhandlungen Philolog.-hist. Klasse, N. F., Bd. III, Nr. 2, Berlin 1901, s. 108.

2 bn Hordadbih, Kitabu'l-mesalik ve'l-memaIik, Bibl. Geogr. Arab.,nr. M J. de Go~je,pars VI, Lugd. Batav. 1873, s. 91.


2/11

78 SMAL AKA

ad ile tamnd. Yakut3, ehrin eski adn Eftazeh ruh olarak kaydediyor.

Araba bir kelime olup, asl tf (Tefa(u] babnda otlamak anlamna t~J...J),

yani atlarn ~tla (kelimesiKelimesinemana verilecek olursa, atlarn zc:inde

anadklar yer) anlannnadr. Azerbaycan ve Ermenistan'dald Arab ordugah

komutanl Meraga'da bulunuyordu. Dalar, Meraga'y kuzeyrzgarlarndan

koruduundan ziraat, bilhassameyvaclkoldukarevata idi.Fakat Meraga'nn

su ve havasn shhate mugayir olarak ifade etmilerdir. Mogol devrinde,

1259ylnda ehrin kuzeyinde bulunan tepe zerinde Ziyc-i llani'nin kaleme

alnd mehur mueccim Hace Nasreddin-i Tusi iin rasatlane inaedildi.

Bir ktphanesi de bulunan rasatlanedeki hu kitaplarn byk bir ksmBadad'n fethi zerine ele geirilerek oraya nakled~lmilerdi.Rasathanedeki

aletlerin kymeti 20 bin Dinar idi. ranl Astrononlardan baka, inli Astro-

no:nlar da rasathanede rasat ileri ile megul bulunuyorlard. Hace Nasred-

din, in takvimi hakkndaki bilgiyi onlardan edindi4 Hamdullal- Mstevfi

zamanndas-ki 1339 ylnda eserini telif ile megul bulunuyordu- rasatlane

artk harab olmutu. Halbuki lhan Gazan oray grmek zere gitmiti6

Arab Corafya?lar~devrinde Azerbaycan'n dahili ve askeri merkezi

Erdebil idi. ehir, Arablar'n Seblan dedikleri yksek, zeri karla kaph Seylandandan biraz uzakta ve dousunda, Azerbaycan'n en yksek da ran'n

ise en yksek dalarndan biri olan sulak bir ovada bulunuyordu; Grdmz

gibi Erdebil ve Meraga'ya giden yollar Zencan elri yaknnda birbirinden

ayrlyorlard. Ancak daha o zamanlarda Miyane'den Erdebil'e baka bir yol

bulunuyordu. Ortaa melliHeri, Miyane'yi "Miyanec" eklinde kaydederler.

Lakin Mukaddesi'nin eserinde7 Miyan~ olarak grlr. Miyane olarak adlan-

drlmasnn sebebi, ehrin, Aze'rbaycan'n iki mhim 'ehri' yani Erdebil ile

Meraga'ya ayn uzaklkta (yaklak olarak 20 fersh) bulunmasdr. Arab

istilasna dair rivayetlerde' Erdebil bu lkenin komutanlk merkezi olarakgsteriliyor. XVII. yzyl seyyallar Erdebil'i suyunun bolluundan' tr

3 Mu'cemu'l-Bldan-Jacuts Geographisches Wrterb;ch, nr. F. Wstenfeld, Leipzig

1866-1870, c. IV, s. 476.4 D'Ohsson, Histoire des Mongols, depuis Tchinguiz Khan jusqua Timour Bey ou Ta-

merlan, La Haye-Amsterdem 1834, c.'111, s. 264-266.5 The Geographical part of the Nuzhet al-Qulub, nr. G. Le Strange, Leyden 1915, s.87.

Aslnda mellif Scheffer basksIi kullanm olmakla beraber farsa mtercimi Leyden basksIi

kullanmtr. Bk. s. VI. ().

6 D'Ohsson, c. IV, s. 271.7 Mukaddesi, Ahsenu'l.Tekasim fi marifeti'l-ekalim, BGA, nr. M. J. de Goeje, Pars III,

Lugd-Batav. 1877, s. 378.


3/11

AZERBAYCAN V~ ERMENsTAN 79

i

\

i

Venedik'e benzetirler. Ama ne var ki, ayn sebebten X. yzylda Erdebil'in

sokaklarnn pisliidarbmesel halinegelmiti8 XIV. yzylda ve Hamdullah-

Mstevfi zamannda9 Erdebil ahalisi afii olarak kabul ediliyordu. Buna

mukabil XV. yzylda ii hareketi ErdebiPden ortaya kt ve bu hareket

yeni ran devletinin tekiline sebeb oldu. Bu devlet zamannda' ii mezhebi

hakim mezheb mevkiini elde etti. Bilindii zere, Safevi hkmdarlarnn

atas eyh Safieddin ii mezhebine mensup bulunmuyordu. Zira, Hamdul-

lah- Kazvini Erdebil ahalisini "afii ve eyh Safieddin'in mridi" olarak

. zikreder. Ancak adgeen eyhin oullarndan ve Safevi devletinin kurucusu

ah smail kendisi ve atalarn Ali evlad olarak ilan ederek, iilik bayranat. ah smail kendisi de 1524 ylnda vefat edince, Erdebil'de defnedidi.

Bu yzden ehir ah smail'in oullar zamannda ehemmiyet tayordu.

O kadar ki, i. ah Abbas ehre deerli bir kiphane vakfetti. Erdebil 1828

ylnda Paskovi'in eline geerek, ktphanenin byk bir ksm, sava ga-

nimeti ad altndaPetersburg'a gnderildi ki, hugne kadar Umumi Ktp-

hane'de yer almakta, arasnda nadirve kymetli birok yazma nshalar mev-

cut bulunmaktadr.

Bugnk .Azerbaycan'nmerkezi olan Tebriz'in kuruluunu slami devre,

VII. yzyln sonlarnda Harun el-Reid'in hanm Zbeyde Hatun'a bala-

maktadrlar. Balangta bir ky manzaras arzeden Tebriz, Abbasi halifesi

Mtevekkil zamannda (847-861) el.Revad el.Ezdi ve oullarnn merkezi

olarak mstahkem bir ehir grnm kazando. X. yzylda Tebriz ehem-

miyeti haiz ol~ayan bir ehirdi. Mogolistilas srasnda Tebriz'i yerli Atabekler

slalesinin baehri olarak zikrediyorlar. 1213 ylnda Tebriz'e gelmi bulunan

Yakut, Tebriz'den nemli bir sanat merkezi olarak bahsetmektedir. Orada

dokunan kumalar btn lkelere sevk ediliyordu.

Tebriz, ran'n baehri olduu XIII" yzylda ve Mogolhakimiyeti dev-resinde gitgide geliti. Burasnn baehir olmasnn sebebi bir dereceyekadar,

daima kuzeyden lkeyi tehdid eden akn ve yamalarn def'i iin askeri kuv-

vet bulundurulmaslzumu idi. Ayrca, daima gebelerikendine doru eken

menleketin tabii vaziyeti de biraz olsun buna tesir etti. Gebelerburalarda

srleri iin yksek otlaklar, kendileri iin ise rzgardan korunan klaklar

buluy6rlard.

8' Turkestan v epochu Mongolskago naestvya, C. I-II, St. Petersburg 1898-1900, s. 144.

9 Nuzhetu'l-Kulf.b, s. 81.

10 Yakut, c. I, s. 822.


4/11

80 SMAL AKA

Meraga yaknnda Unniye glne dklen Caatu rma ve bilhassaKl' rmann aa ksmlarndaki Mugan ovas Mogol hanlarnnklan

tekil ediyordu. Azerbaycan'da Karada ve Ermenistan'da Alada Mogolla~'n

yayla' idiler. Argun Han'n yazlk kk Alada'n yaknlarnda bulunu-

yordnIl. 'k Mogolhanlarndan HHguve Abaka'nn mezarlar ahi veya

Til danda bulunuyorlard ki, bugn artk yarmada haline gelmilerdir.

Halbuki o devirlerde Urmiye gl'nngenilii imdikinden daha fazla olup,

da gln ortasnda ada zerinde kalyordu.

Hlagu oullar daima kendi saltanatlarn Altn-Orda'ya kar korumakzorunda idiler. CengizHan z~mannda Mogollar'm virai.eyeevirdikleri Ha-

zar Denizi etrafndaki vilayetler ile Azerbarcan'n Cuci Ulusuna dahil olmas

gerekiyordu. XIII.' yzyln ortasnda 'Meng Kaan, kardei Hlagu'yu

ran'a gnderdi ve o burada mstakil bir Mogolhanedan tekil etti. Bu l-

keye hakini olan lhanlar, Azerbaycan'a tasarruf ettikleri gibi, bu lkede

Cuci evladnn hukukunu tanmaktan da imtina ettiler. Cuci oullar sra ile

birka, kere silaha bavurarak huradaki haklarn taleb ettiler. te bu gibi

olaylar' Mogol hanlarn ekseriyetle Azerbaycan'da yaamaa mecbur etti.

Eskiden olduu gibi, gebelie devam ettiklerinden,hanlar devlet daire.lerinin mmkn olduu kadar ikametgahlarna yakn bir yerde toplanmasn

istiyorlard. Bu maksatla ingizHan zamannda nisbeten daha az tahribata

maruz kalm bulunan Tebriz'i setiler. Mogollar kere ehrin yaknna

gelmiler ve her seferinde ahali para vermek sureti,ile onlar vazgeirmee

muvaffak olmulard. Bu bile ehir ahi.lisinin~addi imkanlarnn, sanayiin

terakkisinde.n dolay ne kadar gelimi olduuna delil tekil eder.

ran Moollarnnbinalar yapma ve imar faaliyetlerinde bulunma tema.

ylleri lhan Argun (1284-1291) zamannda balad. Argun, enb kyndeve Tebriz'in bat taraflarnda baz imar faaliyetlerinde bulundu ve ad geen

ky Arguniye olarak adlandrld!2.Argun henz slamiyeti kabul etmemiti

ve onun yaptrd en mhimbina putperestler iin bir tapnak olup, mabedin

duvarlarna bizzat Argun Han'n tasvirini izmilerdi!3.

Ad geenmabedi Argun'un olu,Ortaa ran'~ndadikkati ekenhkm-

darlardan biri ve koyu bir mslman olan Gazan Han (1295-1304) zamannda

yktlar.

II Nuzhetu'l-Kulfb, s. 101.12 D'Ohsson, c. LV, s. 58.

13 Ad geen eser, c. IV, s.,282.

\

(


5/11

AZERBAYCAN VE ERMENsTAN a

Mogol olarak kalmakta srar ve mazisine bal bir kimse olan lhan Gazan,

buna ramen gitgide zamanla ran usullerini kendinden ncekilerden daha

fazla kabul etmiti. O, Meraga rasathanesinde bulunan bilginler ile astronomi

aletleri hususunda 'sohbet edebiliyor ve lkedeki yerleik ahali ile gebele'in

faydalanabilmelerini .biraz olsun temin maksad ile memleket ve kanunlar

bir ekle sokmak' istiyordu.

Tebriz, Gazan Han zamannda geni bir lkenin baehri iin gerekli olan

bykle kavutu. Eskiden ehri evreliyen surlar 6.000 adm iken, Gazan,

ehrin etraf ile civar kylerin yeniden duvar ina etmelerini buyurdu. Yeni

yaplan duvar 25.000 adm geliyorl4

veya dier bir ifade ile 4,5 fersaha ula-yordu15, yani aa yukar 30 verst'ten biraz daha azd. Gazan'n lm ile

bu inaat tamanlanmadan kald. Gazan., babas gibi, enh kyn beeni-

yordu. Ad geen kyonun zamannda Gazanye olarak adlandrlm ve da,ha

ok eub-i Gazan Han diye isimlendirilmitir. Burada Gazan, kendisi iin bir

trbe yaptrdl. Bu,' eskiden mslmanlarca en yksek bina olarak kabul

edilenl6 Merv'deki Sultan Sencer'in trbesinden 'de daha yksek oldu. Ayrca

mescidi ile biri Hanefiler, dieri afiller iin olmak zere iki medrese ve dier

binalar ina edildi. Gazan1n veziri, tarihi Reidddin, ehrin dou' mahal-

lerinden birinde imar faaliyetlerinde bulundu ve buras onun ad ile Reb'Reid veya Reidye olarak adlandrld!7. Gazan Han'n teki veziri, Rei-

dddin'in ldrlmesine sebeb olan Taceddin Ali ah da bir mescid yaptrn

olup, onun baz kalntlar ehrin gneybatsnda Erg'de bugne kadar ayakta

kalntr. Ad geen binann uzun bir tasviri XV. yzyl Msr mverrih1erin-

den el-Ayn'nin, mteveffa Baron Tiesenhausen'in himmeti ile baslan eserinde

verilmitir. Hamdullah-Kazvin'nin ifadesine grelS, binann inasnda

olduka fazla mermer kullanlmt. XVII:. yzylda binann sadece knbedi

duruyordu. XIX. yhzylda ise binann ayakta kalan k~snlarn cephanelik

've gzetleme kulesine (Burc-i Karavuli) evirdiler. Bablye tarikatnn kuru-cusu Mirza Ali Muhammed Bab, 185~ ylnda burada idam edildi.

i

Hamdullah- Kazvin,1339 ylnda btun ran'da ~Tebriz gibi byk

binalar ve pzellikte onun ei baka bir yer bulunmadu yazmaktadr. ran

Mogollar'nn inkrazn takip eden yllarda ehir Celayirliler, Kara-Koyunlu

14 Nuzhetu'l-Kulfb, s. 76.

15 D'Ohsson, c. LV, s. 276.

16 Farsa tercme, s. 94.

17 Quatremere, Histoite des Mongols de la Perse, Paris 1836, s. 57.18 Nuzhetu'l-Kuhlb, s. 77.


6/11

,)

82 SMAL AKA

ve Ak-Koyunlu Trkmenlerine merkezlik etmekte devam etti. Bu yzden

, de XIV. yzyl sonlarnda katliam ve yamalara maruz kald. Bununla bera-

ber, XV. yzylda hala ehemmiyetini muhafaza ediyordu. 1385 ylnda Tok- ,

tam; 1386 ylnda ise Timur Tebriz'i yam.aladlar.1404 ylnda Tebriz'den

geen Clavijo'nun ifadelerindenl9, ehrin bu katliam ve yamalardan ne kadar

sr'atli bir ekilde kurtulmu olduu anlalr. Clavijo'ya gre Tebriz, byk

ve zengin bir ehir olup, 200.000 nfusu vard ve hergn orada byk bir

itina ile eitli mallar ve kumalar imal ediliyordu. Clavijo,Tebriz'de Celayirli

Sultan veys (1356-1374)'in ina ettirdii byk bir binad~n bahsetmektedir.

20.000 odas bulunan bu bina Devlethane olarak adlandrlnt.O

tarihteehrin surlar bulunmuyordu. Tebriz'in, kalntlar bugne kadar gelen en

gzel mimari eseri, onu ssleyen inilerinin rengindentr kendisine bu adn

verildii, Mescid-i Kebfrd (Gk-Mescid)'dur. Bu mescid, XV. yzyl yadigar-

larndan, yani Trkmen Kara-Koyunlu hkmdarlarndan Cihanah (1437-

1467) zamanna aittir. Mescidin kalntlarnn tasviri Curzon'un eserinde

mevcutturlo. Bina, Tebriz'in sk sk duar olduu zelzelelerden epeyce zarar

, grd. Hamdullah- Kazvini'nin ifadesine gre, 424 (1042) yl zelzelesinden

sonra bir mnecdmin kurtulu aresi olarak tavsiyesi zerine, zelzelenin

vukuunu nlemek.maksad ile ehrin, yeniden ayn yerde kurulmas faaliye-tine giriiIdi. Ad geen mneccim zelzeletehlikesinin ortadan kalktn ifade

-ediyordu. Hakikaten de o tarihten mellifin kendi zamanna kadar, yani 300

yl mddetle bir kere olsun deprem meydana gelmemiti. Fakat XVIII. yz-

ylda ehir, biri 1721, dieri de 1780 yllarnda olmak zere iki kere korkun

zelzele felaketlerine maruz kald ve ifade, edildiine gre, birinci zelzelede

80.000; ikincisinde ise 40.000 kii ld21 Btn bunlara ramen ehir,herne--

kadar XVI. yzyldanberi artk lkenin baehri olmad halde, ehemmiyetini

kaybetmedi. Chardin22, XVII. yzylda ehrin nfusunu 500.000; geniliini

de grd ehirlerden ve hatta Isfahan'dan da geni olarak yazmaktadr.XIX. yzyl sonlarnda ehrin nfusunu 50.000; bazlar da 30.000 olarak

zikrederleJ'. Ancak ehir ondan sonra yeniden ticaret merkezi olarak canlad

ve bazlarmn ifadelerinde mutabk kaldklarna gre, ran'n en kalabalk

ehri oldu. Onlar nfusunu 240.000e kadar yani, Tahran'dan biraz fazla olarak

19 Timur nezdinde elilik 1403-1406. Rusa terc. Serzenevsky, St. ,Petersburg, 1881,

s. 167-170.

20 G. N.Curzon, Persia and the Persian Question, London 1892, C. I, s. 520.

21 Ad geen eser, c. I, s. 518.22 Voyages du chevalier Chardin en Perse et autres ljeux, Amsterdam 1735, c. I, s. 256-

257.


7/11

AZERBAYCAN VE ERMENsTAN 83

iikrediyorlar. XIX. yzylda ehir daha okveliahdlarn oturduu bir yerdi.

Kafkasya tariki ile Rusya yolu, Trabzon tariki ile Trkiye've Bat Avrupayollarnn hepsi de Tebriz'de birleiyorlard. XIX. yzylda Abbas Mirza

Trabzon yolunu yeniden ina ettirdi. Lakin X. yzyl Corafyaclar Trabzon

yolundan umumiyetle slam lkelerine Bizans mallarnn sevkedildii bir )\01

olarak bahsederler23.

lhanllar zamannda Azerbaycan'da baka bir ehir daha ihdas veya daha

, doru bir ifade ile tamir ile yeniden tesis edildi. Buras, Tebriz'den 8 fersah

. mesafede, Miyane yolunu:banda bulunan Dcan ehri idi. Bu ehrin yeniden. '

imar da. Gazan Han'n ilerinden olup, ona ehr-i slam ad verildi. Burasve etraf kylerin geliri Gazan Han'n tesis ettii hayr messeselerine sarf

ediliyordu. XIX. yzylda ah'n yazlk kklerinden biri Dean'da bulunu-

yordu. ehir, ran'n en souk noktalarndan biri olarak kabul ediliyordu.

XIV. yzylda Dean'da bir Hristiyan topluluu da b,hinuyordu24 Miyane

yolu zerinde, 1828 anlamasnn aktedildii Trkmen ay ky bulunur.

XIV. yzylda Trkmen ay'nbulunduu hlgede, Miyane'ye 6 fe~sah mesa-

fede, Trkmen kyleri bulunuyordu. Clavij025, oradaki Trkmen kyn

Tucelar (Tuzlar) diye kaydeder. Bilindii .zere, hugn Trkler sadece gebe

airetleri olarak deil, hatta yerlek ahali olarak da Azerhaycan ahalisininounluunu tekil ederler. Bu dilde br edebiyatn da mevcutbulunduu

Azerbaycan'n yerleik ahalisinn lehes, Trkmen ve Osmanl leheleri ile

trkenin gney trkesi ubesini tekil ederler. Azerhaycan Trkleri mezheb

bakmndan ranllar gibi mutaassb iidirler.

Drmiye Gl civarnda Tehriz ve Meraga'dan baka Deh Horkan, Hoy,

Merend, Selmas, Urmye vesair ehirler Ortaalarda anldklar adlar ile

bugne gelinceye dek adlarn muhafaza etmilerdir. Drmiye Glnn suyu

haddinden fazla tuzlu olmasndan dolay balk yayamamaktadr. Hatta

glde ykanmak da mmkn deildir. Daha nce gln hududunun deiik-

liinden bahsedilmiti. Eski ranllar gl aet olarak adlandrmlard26

Bu a


8/11

84 SMAL AKA

tannmaktadr28. Glnsahilinde, bilhassa Deh Horkan'da iyi cins mermer

karlmakta olup, lhanl Han ve Vezirleri de yaptrdklar bialarn inaat

iin: bu mermerden istifade etmilerdi. Urmiye ehri, son zamanlarda Or-

tod~ks kilisesine bal ran Nesturilerinin merkezi olmas itibari ile de dik.,

kati 'ekmektedir.

.Azerbaycan'n kuzeydou ksmn tekil eden dalar Karada ismi ile, .

mehur olup, Babek'in Afn'in kumandas altndaki Abbasi askerleri ile son

mcadeleleri iX. y~ylda burada vukubulmutur. Afin'in faaliyet merkezi

Erdebil'den 14 fersah (stahri'ye gre 15 fersah) uzaklkta, Kr yolu banda

bulunan Berzend idi. Oradan Herik'ekadar Afin'in kazdrd l he'ndek-ler 2 fersah uzunluunda idi. Arablarn el-Baz olarak adlandrdillar29 ve

Babek'in baehrine kadar'ulaan sonuncu bir hendek bir fersah uzunluunda

idi. Hune~iye veya Hunemdiniye ad ile anlan Babek'in taraftarlar X.

yzylda, Erdebil'in gneyinde" almas g dalarda yayorlard. Mukad.

desi'nin ifadesine g~e30,onlarn kylerinde cami bulunmuyor ve halk islami

hknle~e gre amel etmiyordu. Mukaddesi'nin kendilerinden nasl olup da

Mslmanlarn onlar kendi hallerinde brakt ve rahatsz etmedikleri sorusu

Z!Jrine,Allah'n birliine iman ettikleri, "buna ilave olarak, her yl devlet

hazinesine byk miktarda gelir saladklar cevabn vermilerdi. Bu devrede,.Azerbaycanran'n snr blgesini tekil ediyor e bu takriben eski alarda

rani kavimlerin oturduklar bir hududa mutabk bulunuyordu. Lakin Er-

menistan, Albanya (Mslman1arcaAnan), vri (Grcistan),imdiki Dastan

veya mehur Derbend geidi gibi civar blgeler ran kltr tesiri altnda ve

hazen ran siyasi nfuzuna tahi hulunuyorlard. Btn b.!!saylan yerlerde

A~i olmayan kavimler yaamakta olup, Ariler'in geliinden ok nceleri bir

dereceye kadar medeni gelimelere nail olmulard. Buralar sonralar ran

kltrnden daha ok Hellenistik ve Hristiyan kltrnn tesiri altna gir.

diler. X. yzylda Arap Corafyaclar zamannda Ermenistan ve Kafkasyasan'at gelimelerive ticaret hakmndan .Azerhaycanehirlerine nishetle daha

stnd., Ermeniler'in ilk yurtlar meselesihenUzkesin olarak halledilememi.

tir. Mesela, Hhschmann gihi haz filologlar, Ermeniler'i Hind-Avrupa: rk

uhesinden olarak gsterirler. Baz dierl~riise, Ermenistan ahalisinin Hititler,

Alhanyave Grcistan halk ileAlarud gurupu ad ile'zelhir uhe tekil ettik-

leri, Ariler ile mterek tarafla~ olmad kanaatndaddar. Heredot, Ala-

28 Bugn ehir ve gln adlar Pehlevi hanedannn kurucusuna izafetle Rzaiye olarak

sylenmektedir ().

29 bi Hordadbih, s. 92.

30 S~ 398-399.


9/11

AZEllBA YCAN VE ERMENsTAN 85

rudlar'n adn zikretmektedir. Asur kitabelerinde Urartu devletinin ad ge-

mektedir. yle ki, biz burada hkm sren hkmdarlarn bugne -kadargelmi bulunan kitabelerinden Urartular'n merkezinin Van Gl yaknnda

olduunu biliyoruz. Ararat kelimesi de aQ.geen lkenin ad ile bir benzerlik

gstermektedir ve Ermeniler bu da (ArDa) iin daima onun-eski ad olan

Masis'i deil de, mahalli ad olan Ararat' kullanmlardr. X. yzyl Arap

Corafya yazarlar Ar Da'n el-JIaris ve Kk Ar'y el-Huvayris ek-linde kaydederler.

Ermeni -krallarnn Ekaniler istilas srasndaki baehri Artaksata ve

Arablar'n Debil olarak zikrettikleri Ermenistan mslmanlarnn baehri

olan Duvin ehirlerinin her ikisi de, Ar Da yaknlarnda, Aras suyu ky-

snda bulunuyorlard-oehir, Erdebil'den daha geni olup, dokumalar byk

bir hrete ulamt. Ermenistan hallar hediyeler arasnda mhim bir yer

igal etmekte idi. Gazneli Sultan Mahmud, Kagarl Kadr Han'a bunlardan

gndermiti31.Trabzonticaret yolu Duvin zerinden geiyordu.Bilahare bu yo-

lu, nisbeten daha doruve kestirme olmasndan dolay, Aniehrinden geirme

teebbs yapld. Aras'n kollarndan Arpaay'n kysnda bulunan bu e-

hirde, X. yzylda Bagradlar slalesi krallar, XI. yzylda 1044 ylndan

itibaren Bizans hakimleri, 1072 den sonra mslman eddad Oullar slalesi

emirleri,XII. yzylda yeniden nceleriGrc krallarna, sonralar lhanllar'a

tabi bulunan Ermeni prensIeri hkm srmlerdir. N. Ya. Man, Ani harabe-

lerine dair geni aratrmalarda bulunmu ve bunlar (Ermeni sanatlar kl-

liyat mzesi) diye adlandrmtr32

Halihazrda Erivan eyaleti ve Kars vilayetini tekil eden Ermenistan'n33

bu ksm son zamanlarda ve bilhassa XVI. ve XVII. y~yllarda Osmanl

hkmdarlar ile ran ahlar arasnda anlamazlk konusu idi. 1590 ylnda

anlama gereince ranllar btn Kafk~s blgesi ve hatta Azerbaycan' Os-

manhlar'a terketmek mecburiyetinde kalmlard.1603

ve1604

ylnda ahAbbas bu blgeyi geri almakla kalmam, stelik Kars'a da hakim olmutu.

Eskiden Erivan ve Nahcevan Hanlklarna blnm bulunan Erivan eyaleti

1828 ylnda ranllardan alnarak, Rusya'ya ilhak edildi. Kars blgesi de

1878 ylnda Trklerden alnd.

31 Turkestan, s. 299 .

.32 N. Ya. Marr, Ani ,Stolitsa drevney Armenii (Eski Ermenistan'm baehri Ani, St.

Petersburg, 1898 .

. 33 W. Barthold bunIan nce 1901-1902 ders ylnda Dou Dilleri Fakltesiide anlatp,

eser 1903 ylnda basln olduundan ve Kars ise 1877-1878 sava neticesinde Ruslar tarafn-

dan igal edilip, i. Dnya savana kadar Rus igalinde kaldndan bu szler bugn iin hibirkymet ifade etmemektedir ().


10/11

86 SMAL AKA

Erivan, Timur zamannda bir kyolarak ortaya kt vesadece XVI.

yzylda ah smail zamannda bir ehir hviyeti kazandktan sonra, yine ayn

zamanda imdiki ismini ald. XIX. yzylda henz yar mstakil bir Krd

hakiminin merkezi ve Ar Dann gneybatsnda bulunan muhkem Baye-"

zid kalesi Trkler'in elinde kald.

Eskiden Kr nehrinden ayr olarak bir. mansab bulunan Aras suyu,

Azerbaycan ile Arran'(Eski Albanya) arasnda, snr olup, Gence eyaleti ile

Badkfbe'nin bir ksm, Arran'n bir paras id.i. Daha nceleri Arran ad ile

Aras ve Kr nehirleri arasndaki yerler ifade edilmekte idi. Arran 'da da eski

alarda Ermenistan'daki gibi, Ari meneli olmayan bir millet yaamakta idi.X. yzyl Arap Crafyaclar Arran'da k"onuulan, buraya mahsus bir dilden

bahsederler. Ermeni kaynaklarna gre, ad geen bu dil hakknda V. yzylda

hususi bir alfabe meydana getirilmi olup, kullanlyordu34

Arran'n en mhim ehri Partavolup, Arablar Berdaa veya Berzaa de-'

o milerdir. Halihazrda Berdaa ky harabeleri Tartur suyunun Kr rmanai

dkld yerin yaknnda grlmektedir. Arablar, Berdaa ile Kr suyu sahili

arasndaki mesafeyi 2 veya 3 fersah' kadar hesap ediyorlard. X. yzylda

ehir byklk itibar ile btn Ka'fkasya ve Azerbaycan'daki ehirlerden

daha byk idi. Uzunluu bir fersah, genilii de bir fersahdan biraz" eksik

geliyordu. ran ile Horasan arasnda mevcut btn ehirlerden sadece Rey ve

Isfahan ondan stn bulunuyord~. ehrinkaps yaknnda Pazar gnleri b-

yk bir pazar kurulmakta idi. Burann ipei Fars ile Huiistan'a gnderili-

yordu3s Mukaddesi'nin ifadesine gre36, ehir bu diyarn "Badad" olup,

onun bu servet ve zenginlii 943 ylnda Ruslar tarafndan yama edilmesine

bile sebep ~lmutur. ..,

Arahlar Berdaa'y Kafkaslarda btn ticaret yollamn en s011-noktas

olarak zikrederler. Bu ticaret yollar unlardr:

1- emahi tariki ile irvan'a ula!n Dou yolu: irvan, eskiden bugnk

Badkfbe eyaletinin bir blgesini tekil ediyordu ki; Orta alarda irvanahlar

hanedan burada ~km srmtr. Oradan deniz sahili uzants boyunca

Arahlarn Bab ul-ebvab dedikleri Derbend'e gidiliyordu. Buras~ blgenin e~

mhim liman idi.3? ehir ~ykli.ik itibar ile Tiflis'e stn durumda, yalnz

34 Marquart, s. 117.

35 stalri, Kitalu'! mesaiik ve'!.mema!ik, BGA, nr. M. J. de Goeje, Pars I, Lugd-Batav.1849, s. 173.

36 Mukaddesi, s. 375.

37 stalri, s. 184.


11/11

AZERBAYCAN VE ERMENsTAN 87

Berdaa'dan daha kk idi. Bakfbe (Bakfh, daha sonnilar Bakfye) limann-

dan da sz edilmekte ise de, czamanlar byk bir ehemmiyeti haiz bulunmu-yordu. ehrin gelimesi Mogol istilis ile balarmtr ki:, Avrupal seyyahlar

Hazar denizini ekseriyetle Bakf denizi olarak kaydetmilerdir.

2- Beylekan'a giden gneydou yolu: Aras nehri ve Kr suyunun bir-

letilderi yerde bulunan Beylekan'dan Mugan ovas ile Azerbaycan'n snr

ehri ve Beylekan'n 7 fersah ~neyinde hulunan Vartan ehri~e, gneye

doru ve Erdebil'e gidiliyord:u. Beylekan ehri 1221 ylnda Mogollar tarafn-

dan tahrip edilmitir. Her ne kadarehir Timur zamannda 1403 ylnda tamir

edilmi ve"yenidenkurulmu ise de, bugn artk mevcut deildir. 1405 ylndaClavijo'nun s~yahat srasnda38 Beylekan 20.000 hanelik bir ehirdi.

3- Gence tariki ile TifIis'e giden kuzeybat yolu: Arablar Gence'yi "Cenze

olarak okurlar. Buras imdi Elizabetpol ad ile.tannmaktadr. XIII. yzylda

ehrin san' at ynnden ilerlemesi yle bir dereceye ulamt ki, kumalar

takdim etmek sureti ile Mogol felaketinden bir dereceye kadar kurtulabildi39~

4- Ermenistan'n baehri Duvin tarafna giden gneybat yolu: Sasani-ler zamannda btn bu blgeler ranllar'a ait" bulunuyordu. Onlar Kafkas

dalarndan geen ana yollar, 'yani Hazar kaplar -Derbend geidi- ve Alankaplar y~ni Daryal vadisini gebelerin akn ve yamalarna kar muhafaza

ediyorlard. Ortaalarn ikinci yarsndan bu zamana kadar Arran yerine

Trke ve Farsa iki kelimede~meydana gelen Kara-Ba kelimesi kullanl-

maktadr. ,Hamdullah- Kazvini40 sz edilen yollar yerine sadece Erdebil'den

Kara-Ba'a giden yola iaret ediyor ki, hemen hemen yaklak olarak Beylekan

snrlar iinde bulunuyordu. Oradan Gence yolu ile TifIis'e gidiliyordu. Buna

ilave olarak mellif Kara-Ba'dan Aher yolu ilc gneybatya ve Tebriz'e

doru giden bir dier yoldan bahsetmektedir.

38 S, 358.

39 D'Ohsson, c. I, s: 334,40 Nuzhetu'l-kulfb, s. 181-182.

azerbaycan ve ermenİstan

Documents