azerbaycan – ermenİstan İlİŞkİlerİnde rusya ve İran faktÖrÜ(1828 – 2000) emİn...

Upload: yasef-bay

Post on 04-Apr-2018

245 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

  • 7/30/2019 AZERBAYCAN ERMENSTAN LKLERNDE RUSYA VE RAN FAKTR(1828 2000) EMN IHALYEV

    1/200

    P+ J+

    EKLE_E KSI_ZPIZ

    ZHZQED ODGDI_ IKZPPZ

    PE_F &NIKID P_L PE_F! EKEODG @EDA

    E]I_OEQJEK I_GIKZPEK DLDI_K@I _YZQE SI _EK CELP_

    &56?6 ?222!

    @hlphe Pi}a

    IGK AFEDQIS

    EKLE_E ?220

    A

  • 7/30/2019 AZERBAYCAN ERMENSTAN LKLERNDE RUSYA VE RAN FAKTR(1828 2000) EMN IHALYEV

    2/200

    P+ J+

    EKLE_E KSI_ZPIZ

    ZHZQED ODGDI_ IKZPPZ

    PE_F &NIKID P_L PE_F! EKEODG @EDA

    E]I_OEQJEK I_GIKZPEK DLDI_K@I _YZQE SI _EK CELP_

    &56?6 ?222!

    @hlphe Pi}a

    IGK AFEDQIS

    Pi} @ekgek

    R_HC+ @_+ QESY] I_JEK

    EKLE_E ?220

    AA

  • 7/30/2019 AZERBAYCAN ERMENSTAN LKLERNDE RUSYA VE RAN FAKTR(1828 2000) EMN IHALYEV

    3/200

    P+ J+

    EKLE_E KSI_ZPIZ

    ZHZQED ODGDI_ IKZPPZ

    PE_F &NIKID P_L PE_F! EKEODG @EDA

    E]I_OEQJEK I_GIKZPEK DLDI_K@I _YZQE SI _EK CELP_

    &56?6 ?222!

    @hlphe Pi}a

    PI] @EKAGEKA

    Rhc+ @+ QESY] I_JEK

    PI] M_ QIDI_

    E` Zhqe` g}ezRhc+ @+ QESY] I_JEK ++

    +

    +

    +

    +

    Pi} Zesykge Peafa= ++( ++( ++

    AAA

  • 7/30/2019 AZERBAYCAN ERMENSTAN LKLERNDE RUSYA VE RAN FAKTR(1828 2000) EMN IHALYEV

    4/200

    K@ILDI_

    KZ] ++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++

    LAZEDPGEDE_ ++N_ +++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++

    O_KJ ODG

    I_GIKDI_K LGD si OQL I_GIKZPEK ICZEKIZ+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++

    LKJ ODG

    Q_GKJ Q]QADAK OEDE_AK@E I_GIKDI_KE]I_OEQJEK@E QERPALDE_A

    LEPDEGDE_

    E' @iagiqik Igika Cidziciza siqe Igika Rzalhdhmaza ++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++O' 5129'5123 Qddek`e Qerdek Lepdaegde +++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++J' 5156 Qd Gep Lepdaeg ++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++

    KJ ODG

    E]I_OEQJEK'I_GIKZPEK DLDI_K@I OPGIQIK LESNE=LE_EOE ZH_YKY$ RHDPL NIDGIDI_

    E' Zhykyk Oedegez ++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++O' ?2 Hjel Lepdaeg +++++++++J' Eqe} Gypeddaohs @kiga ++++

    J+ e+ Fhjed Zhqlg+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++@' Iodci} Idaoiq @kiga ++++++I' Feq`e Edaqis @kiga +

    I+ e+ _yzqe Peeck`ek E}ioeqjeke YqnydekekIlhkhgal Egoenh si Hkyk @hy`yy Zhkyde +++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++

    C' 12> Zeqd Lee ++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++N' 12> Zeqd Il Ge``ikak Qdlpik Led`dgez++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++

    @_@KJ ODG

    LECLEZQE MIHRHDPK@I _YZQE$ _EK si P_LQI _ILEOIP ++++++++++++++++++++++++++++++++++++++

    OIKJ ODG

    _YZQE

    E' edl _yzqez Ezk`ek E}ioeqjekk Mihrhdapal kiga si Igika Celp +++++++++++++++++++++++++++++++++O' Zhsqip _yzqez @kiga +++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++

    O+ e+ Ekesepeke @k Rhmiza +++++J' ZZJOkak l Zioirdia$ Oegz} @isdipdi Oadaa O@Pkak Hdyygy +++++++++++++++++++++++++++++++++++++++@' Oegz}dl Zhkez _yzqekk Nkiq Leclezqe`e Zpepimal Egede +++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++

    EDPAKJA ODG

    _EK

    AS

  • 7/30/2019 AZERBAYCAN ERMENSTAN LKLERNDE RUSYA VE RAN FAKTR(1828 2000) EMN IHALYEV

    5/200

    E' ek Ezk`ek E}ioeqjekk kiga si Igika Celp +++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++O' Cez Gaddaqipadaakak E}ioeqjek Rhdapalez +++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++J' ekk E}ioeqjek si Igikazpek Rhdapalez +++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++

    QI@KJ ODG

    P_LQI

    E' Mihrhdapal E`ek Leclezqe`e Plaqi _yzqe$ Plaqi ek _ileoipdia ++++++++++++++++++++++++++++++++++O' Plaqikak Igikazpek Rhdapalez ++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++

    O+ e+ Igika @aezrhez si Pi'Riphzqek @kiga ++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++O+ o+ Igika @aezrhez si _hoip Lheqek @kiga +++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++O+ j+ daladi`i Zk Lerz Zhyky++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++

    J' Plaqikak E}ioeqjek Rhdapalez ++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++J+ e+ Hzgekd @isdipakak E}ioeqjek Rhdapalez++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++J+ o+ Peafa Kefsek Gizidiza si Zpepimal Oelg`ek Kefsekk kiga +++++++++++++++++++++++++++++++++++++

    J+ j+ Ghzlhse Ekpdegez si Kefsek++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++J+ `+ Lez Ekpdegez si Kefsek+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++J+ i+ Oegz}dl Zhkez Plaqikak E}ioeqjek Rhdapalez +++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++J+ c+ E}ioeqjek Igikazpek epgez Oedegk`e

    Plaqi E}ioeqjek daladia ++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++

    ZHKY +++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++

    LEQKELDE_ si E_EPA_GEDE_

    IL

    S

  • 7/30/2019 AZERBAYCAN ERMENSTAN LKLERNDE RUSYA VE RAN FAKTR(1828 2000) EMN IHALYEV

    6/200

    KZ]

    Kezd fefe$ yqypyyjy oegddk feg ge``iza azi$ peaf `i llpikjapesdek$ ipkal gaddaqipadaak si a`ihdhmadiak feg ge``iza Ii egeje yqnyk oa niga

    qhlze oy$ fi }egek aak qika`ik ajep i`adioada+ Ge}a giydepd si skijil ce}de oaiqa hdgeqek ag`ala }egeke iicda oa ele rdek zyke + Oa peaf cidzicijaza hdek IajFhozoe~gk z}dia oykde+

    Fepdqhyg$ Zhsqipdi Oadaa `kigak`ila hlydde`e$ E}ioeqjek$ ekk siHzgekdkk anedja zed`deke le lhqegeqejek ekdeqkje$ _yzqeqe qkidgil

    }hyk`e led`+ e Fe}ipdiak`ik$ ek si Hzgekdkk zed`dek`ek lhykgel aakE}ioeqjekk _yzqe zkde aiazaki edkgez aje i`ad`a$ `aqi hlypydyqh`y+ Oyace`idi`ik `i ekdedeje }ii$ nqe E}ioeqjek$ oql oa gigkykaqipdi _yz

    fageqijadaaka leoyddikgil azpiga$ _yzqe `e E}ioeqjek

    k

    zede }iak`i `y`yy oyazpia oql oa le`i hdeel `iidik`agapa+ Qeka zc E}ioeqjekk azpia }iaki$_yzqe E}ioeqjeke nagapa+

    Oy zepde hlyqykje$ Peaf fhjege$ niilpik `i `yyg oqdi ga hdgypy8 Qekafi fekna oa dli$ phreldek oele oa `isdipak zkde aiazaki edkgez aak aje`eoydykeoada ga8$ `aqi zh`yyg`e$ fhjeg$nkik si qe}dek fiiq niil `iad`a+ Egeki qe}l la$ pefacdidi qipakgil }hyk`eq}+ kl ag`adal niildia hpeqe leeoadijilfaoa qiplaqi zefar `iada}+ Dpcik$ oy p zhyde zheel oeg oideqe zhlge qekpksigapa+

    Eqk `yyg Zhsqip _yzqez aak `i niida`a+ Zhsqip E}ioeqjek peafadaak`ioqdi oa pi} flg zgilpiq`a= E}ioeqjek`e felagaqip yyk`e siadik gje`idiqi VA+

    L}d H`ykyk g`efediza$ qedk} `kqe rhdipeqe rikzaoak`ik `hgypy+ Qeka _yzqe`ezaqeza alpa`e idi niaga hdek aa zkc$ oykykde `e qipakigi}`a+ H$ je odnidi`iqeeqek zkc le`idiaki `i oy qhd`e opk sezpedede$ feppe niilazi zadef lyddekeelqe`g ipgiqa ege i`akgapa+ Peafa oidnidi$ VA+ L}d H`ykyk qyle`e oidapadik pi}`hydpyzyk`e E}ioeqjeke nida zioioaka$ niilpi _yzqekk anedaki fel le}ek`gel aakyq`yydgy oa oefeki hd`yyky ee legelpe`+ Ilag `isagak`ik zhke S+ + Dikakak`ada adi `izil$ `sdiil qeg jek fedi zedkg si lhdpyl `iikildiaqdi oadi qgizarfi edpk`e hdek _yzqekk zhzqh rhdapal$ ilhkhgal si ezlia `yygy$ qyle`enzpiadik pi}ak `hydyyky ele i``ipgilpi`a+

    51?2 qd Zhsqip anedak`ik zhke ai z}g qeoekj i`ioaqep si qeoekjpeafakezdlpe oaalga `iida gepiqeddi$ adl id`ik leqkelde si eas oidnidia h `isak

    leqkelde izezk`e qe}dge`k`ek homilpac niildaa peg hdeel qekzpgegelpeq`+ Oykyk`k`e$ 5129'5123 qddek`e si 5156 Gep nkk`i E}ioeqjek Pldia adi Igikadieezk`e qeekg hdek lekd epgede si qerdek lepdaegde$ Zhsqipdi `kigak`i azese hdeel kapidik`aad`a si niildi poez i`ad`a+

    Qee`g `kig aiazak`i$ 5112d qddee le`e oydyk`yygy} fedldeferazfekizak`i fedldek le`idaak`ik$ oezisidalpik oefzi`ik `iga ri`i dlizakak

    oa}dii zyk`yy oadnadiak peafaga} si gi`ikaqipaga} ezk`ek niildi`ik y}el$ pefaci`adga hd`yyky n`g+ Eas gepiqeddiaki `eqekeel hpeqe lhkydek peafa oidnidiakqe`gqde niildia ekde`g si eepgeqe lee si`ag+

    Igika zaqezipadiakak$ Igika dhoa si `aezrhezkk ` dlidi`i E}ioeqjekediqfak`i qeqg hd`ylde fi pd caladia edp'zp i`ioadijil$ Igika rhshlepdkk siIgika cea}gakak ezd a q}k er hpeqe leeoadijil laperdek qe}dgez peafa sifeqepa oa kig pegelpe`+ Oy qk`i qpdik eepgedek ezd egej$ E}ioeqjek

    SA

  • 7/30/2019 AZERBAYCAN ERMENSTAN LKLERNDE RUSYA VE RAN FAKTR(1828 2000) EMN IHALYEV

    7/200

    Pldiakak nigapi si nkg}`i Igika Zhyky adi ledep rhodigdia fi qkqdi`yqygel$ opk gizididia peafa oidnididi `kqe legyhqyke$ ydyzed piladepdee `efehomilpacilad`i zykgelp+

    Calaga}ji oy eepge$ Igikadiak E}ioeqjek Pldiaki le qpg hd`yyzaqezipdiakak a q}kk edgez si odnizid hqykjydek oy hdeqe qeldegdek hd`yy

    naoa homilpacilad`i hpeqe lhqge qkk`i epdg e`gde`ek oaa hdeel `iidik`aadioada+Oadak`aa naoa$ `kqekk zri ndiak`ik oaa hdek Zhsqipdi Oadaakak`edgezk`ek zhke qika mihrhdapal nidagidi oe nzpigiqi oede`+ Oy `yyg$ izlaZhsqipdi Oadaaki lhgy hdek$ qika oegz} Pl `isdipdiaqdi peafa$ `aka si ldpid

    oedee zefar Plaqi si `ai lhgy `isdip hdek ekk `e zpepimal si mihrhdapal kigakaepgp+

    Oy lhkyqy zigigak oahl ki`ika se+ E}ioeqjek Igikazpek epgezke si oyepgeqe odnizid hqykjyde hdek _yzqe$ ek si Plaqikak zaqeza qeldegdeke qdde`ek

    oia zinidik qhyk adnag`ik `hdeq$ oqdi oa eepge qergeq ege i`ak`ag+Oy edge`e Igika Gizidizaka$ Igikazpek`e si E}ioeqjek`e jiiqek i`ik

    rhdapal nidagidia$ odnizid hqykjyde hdek _yzqe$ ek si Plaqikak mihrhdapal ledek

    pefdad ipgiqi edpg+Eepg hd`yyg oy edge adi sepekge le hdek ohjygy oa kio}i `i hdze

    qiaki nipagiqi neqip ippag+Oy edgekk pezedekgezk`ek oedeqeel fi eegezk`e faoa ci`eledlpek lekgeqek$qe}gk`ek zhke fi zepk hlyqyr niilda `}idpgidia qerek si opk lqgipda oadnadiaka

    oikagdi reqdeek `iida fhjeg Zeqk Rhc+ @+ Qesy} I_JEKe$ oy lhkykyk qe}droapaad`aa zi aiazak`i oeke si`aa fi pd `izpilpik `hdeq$ fedik E}ioeqjek GaddaIapag Oelekdk`e nis qergelpe hdek Zeqk @h+ @+ Edaree ]IQKEDHSe ik apikpiilldiaga zykyqhyg+ Plaqi easdiak`ik oidni pigakak`i igia niik Plaqida`hzpdege `e gpiillaag+

    SAA

  • 7/30/2019 AZERBAYCAN ERMENSTAN LKLERNDE RUSYA VE RAN FAKTR(1828 2000) EMN IHALYEV

    8/200

    LAZEDPGEDE_

    EO = Esyre OadaaEJ@R = E}ioeqjek Jygfyaqipa @isdip Riphd alipaE+ n+ i+ = E` niik iziE+ n+ g+ = E` niik gelediE+ n+ l+ = E` niik leqkelENP = Esyre Nsikdaloadaa PiladepEFJ = E}ioeqjek Fedl JirfizaELLE = Esyre Lhksekzaqhkid Lyssipdi EkpdegezELR = E}ioeqjek Lhgkazp RepazaElp= = ElpeekEZEDE = Egikaek Zijip Egqph Daoiepahk hc Egikae &Igikazpekk

    Lypydyy aak Igika Na}da H`yzy!O+ l+ } = Oelk}O@P = Oegz} @isdipdi PhrdydyyJIKPH = Jikped Piepq Hneka}epahk &Gili}a Ekdege np!IJH = Ijhkhgaj Jhrhepahk Hneka}epahk &Ilhkhgaloadaa

    Piladep!IYF = Igika Ydyzed FeilipaIQO = Igika Qe}ede OadaaNEPE = Ndfeki Ezlia Pr Ele`igazaNL_Q = Nkiq Loz _yg QkipagaF@P = Fe}e @ika}a oadaa Piladep

    LIP = Lee`ika} Ilhkhgaloadaa PiladepLNO = Lhgapip Nhzy`ezpsikkhq Oi}hrezpkhzpa &@isdip Nsikdal

    Piladep!L@R = L`azpek @ighlep RepazaKSO = Kefsek Sepekzisidi Oadaa_C = _yzqe Ci`iezqhky_L&o!R = _yzqe Lhgkazp ohdisal RepazaZO = Zhsqipdi OadaaZHJE_ = Zpepi Had Jhgrekq E}ioeamek _iryodaj

    &E}ioeqjekJygfyaqipa @isdip Riphdalipa!ZZJ = Zhsqip Zhzqedazp Jygfyaqipa

    POGG = Plaqi Oql Gaddip GijdazaPij+ = PijgiPPL = Pl Peaf LyygyYZJ_ = EO@ Ngik Lhgapizaso+ = si oik}idia

    SAAA

  • 7/30/2019 AZERBAYCAN ERMENSTAN LKLERNDE RUSYA VE RAN FAKTR(1828 2000) EMN IHALYEV

    9/200

    N_

    E}ioeqjek peafakak ik ed si ejd zeqcedek`ek oaa hdek Igika Gizidiza$

    zhqlgde si `ai cidelipdi E}ioeqjek fedlkk le`iak`i `iak oa ll zedg si hlrefedqe ged hdgypy+ Ege y}yk qdde zyzpylpek zhke si `i lik`aga}i oed hdek sihdgeqek ki`ikdi q}k`ik E}ioeqjek fedlkk oeke nipaadik cidelipdiak eeledgez$ ikadgiza si `kqe legyhqyke `yqyydgez aak oynk nika czepde

    oydykgypy+ Opk oy cidelipdiak si cejaedek peafa lldia$ zhzqh'rhdapal egaddiaeepdged$ oy cidelipdiak llk`i `yek oe} ndiak zaqeza qeldegdeke rhdapal `iisiadgida si pioda i`adgida`a+

    E}ioeqjek Pldiaki le hpeqe lepdg hdek Igika Gizidiza si gaddaepgede$ _yzqekk hl yzpedlde fe}de` rdekdek eege eege feqepe niaadgizakakgekpla zhkyjy a`a+ Hkyk zhkydeke oadagzid qeldeg oad`aadgida$ Ndazpek si Plgikeqekdegedekk aialdia oynkl si nidijil kizaddii elpedged`+ Nikiddaldi oa}di$ oa

    gaddip hdeel ykyplekdl fazdiaka lik`aga}`ik y}eldepged$ lag hd`yygy}y$ lik`apeafaga}a ykypgegedq}+ Oye`e Nj oadag e`eg dqe esese`}ikak z}diaki`iakgi`ik niigiqijiag=

    +++Oeledekk ki `k`k oadgaqhy}$ ege oa}i ni$ gaddip lik`a peafakaykyppyy }egek hkyk l oede+ Lag hd`yyky$ kii`ik nidar kiiqi nappaakaoadgiqik$ ezdk si llk pekgeqek oa qypzy} zizia ezd akzek zeqdge` naoa$ lik`apeafaka ykypek gaddip `i gaddip zeqdege}+ Peaf ki`a8 Peaf lag a`al$ laga}$ laghdeje}$ qeka nigaaga}$ oynkg} si nidijiaga} fellk`e lhkyek oa zedkegi`a+Peaf$ gaddipak opk sedk ledoakak `iakdaldiak`i ni}`aa si oykykde `e fi oagaddipak gipekipa$ ly`ipa$ nidijia aak id`i ippaa n si nsika eqke naoa lik`azak`i

    qekzp+Gaddipak oql si k`i efzaqipdia$ aak`i pe` e}y si azpildiakak pijgek

    hdyr$ ceedaqipdiaqdi lik`a peafaka qeepde+ Oykdee azpake`ik oa} zqdqhy}= Ii gaddip$oa gaddip hdeel qeegel azpaqhze$ qiq}k`ik oa ph} hdeel zadakgil azpigaqhze oy pefzaqipdiaka ykypgeged`+ Hkde ykypgel$ lik`a lagdaaka ykypgel `igilpa< akzekla$ lik`a lagdaaka ykyppy lagi si kiqi de}g`8 Oy p akzekde$ eke zpk`ik eqd`

    nk`ik hky `kqeqe nipaik$ hke feqep siik ekkizaka pekgeqek oa sefa`a+ Oa}di$oynk qedk} gaddipak oql si k`i efzaqipdiakak fa}gipdia zeqizak`i gisjypoydykyqhy}+ Opk oykdek qek ze hkdek `ai fa}gipdia `i se`+ Hkde gaddipak oysiqe `ai `yygde`e kiqi zefar hd`yyky$ ki naoa `iijidii ydeeoadijiaka feoisiadi+ Gaddipak peafak`i oql efzaqipdi$ kigda hdeqde ki le`e hlze$ h gaddipak

    oqld$ ly`ipa si c

    zepde

    fell

    k`e akle i`adgi} `idaddi `i oa h le`e hlpy+ Ii`k jek jekk`ek$ lek lekk`ek hdekde eezk`ek e`d$ zekd$ kigda efzaqipdilgze$ qek eqk `yyg`e ki`ik qdi efzaqipdi qipagizak la 8+++

    Isip$ oy z}di Nj fedlkk oql hdy dqe esese`}iqi eappa+ Ledigi edk`peafpik5 qdde nizi `i si 5222 qd nizi `efa igakag la$ oy g`al z}di kigakaleqoipgiqijilpa+

    hy }egek peafpik zhky leegeqek fedldek cejaede piledek= oe}de aakilik$ oe}de aak ni+++

    VAV+ q}qdk oedek`e _yzqekk Nkiq Leclezqeq anedak`ik apaoeik ag`alaIgikazpek phrek`e oak qdde ohqy qeeg Pl ohqdekk lekd si cidelipda nkdia

    oedegp+

    5 5666 qdk`e qe}dgp+

    5

  • 7/30/2019 AZERBAYCAN ERMENSTAN LKLERNDE RUSYA VE RAN FAKTR(1828 2000) EMN IHALYEV

    10/200

    Peaf ohqy oele phrelde`e n} hdek Igikadiak Oql Igikazpek `isdipalyge naoa ndia$ Fazpaqek fageqijadaa ri`iza edpk`e igriqedazp oa zaqezip qpik_yzqekk `e lede adi yqygelpeq`+ Oy oelg`ek _yz greephdyyke Plaqi$ eksi E}ioeqjek zkde lizaak`i$ nsikada gppical si `hzp niilgilpiq`a la$ idsiadaczep lp ek`ek apaoeik oy nsikada `hzppek oa pegrdak hdeel qeedekzk+ Nsikada

    `hzp hdeel ki`ik Igikadiak ziad`aa adidiqik odgdi`i opk piciyep adiekdepdejelp+56?6 qdk`e _yzqe adi ek eezk`e qerdek Plgikeq ekdegezke ni$ Ly}iq

    E}ioeqjekk Kefsek si isek fekdlde ee}azak`i Igika sadeqipa hdypyydgypy+ Oyodnidii ek si Plaqi`ik Igikadi npdiil zeq zpkd Igikadiak difaki`iapaadgapa+ _yzde`ek qe`g edek si fageqi nik Igikadi$ zadefdekeel ag`alaIgikazpekk fi qiaki si Leeoee `icedeje zed`de `}ikdiqiil zadefz} sizesykgez} E}ioeqjek Pldiaka d`g$ ged sedldek gze`ii ipga$ hkde isza}$

    oelz} oelgde`+ Oy p lepdaegde$ 5129'5123 si 5156'51?2 qddek`e `efe `e epgsi E}ioeqjek Pldiaki le$ peoaa jea}zi ii$ oa zhqlg zaqezipa niildipaadgapa+

    5106'519: qddek`e Feypqykhs&qek! Galhqek Zpedak dzkk niildipa`aa

    hqykdee `e n} qygydgy$ Igikazpek`e 592 oaki qelk E}ioeqjek Plki lepdaegqerd` niia$ y}yk zi legyhqyk`ek zeldekgp+

    Igikadiak$ 5166 qdk`ek apaoeik$ _yzqekk ezlia rhpekzaqidaki si Oep`e oe}Igika qekdz `isdipdiak qe`gke nsikiil$ Leeoe`e E}ioeqjek Pldiakiqerplde lepdaegdee `kqe `isdipdia si legyhqy zizza} ledgp+

    E}ioeqjek`e qeeqek Igikadii @edl Leeoe`e gyfpeaqip siad`aa fed`i '}ae gyfpeaqip$ `isdipdia hdgeqek ipkal fedldee siada ' ag`ala Igikazpek`e qeegE}ioeqjek Pldiakak felde iddiak`ik edkg$ daqelepdia ededpdg si feleipiyegde`+ Igikazpek`e fir ekpae}ioeqjek rhrenek`ez qpdg si oynk `iqpdgilpi`a+ Gadda si `aka eqgjdl$ ekpem$ hsika}g$ eza}g? si ekilzaqhk: zaqezipaIgikazpek`e izga `isdip zisaqizak`i qpd`k`ik$ VV+ q}qdk zhkyk`e oa li} `efe$peafak oidada eegedek`e }egekde lik`aka hpeqe lepek Igika fezpedkk qikapi}ef redegp+

    Niilpi$ nidikilzid a``aede si pedirdi`ik feilipdi nk`igi nipaadik si zilda oapgek nzpiiil akzekdl peafak`i `iak qeede eek Igika Gizidiza$ fi }egek oeelp Igika Ladaziza$ Igika `aezrhez$ _yzqe si Ndhoed Oep peeck`ek `izpildikgapa+

    E}ioeqjek si Plaqi ezk`ek idi edzel$ fi ala `isdipak nk`igak`i fir IgikaGizidiza se hdgypy+

    E}ioeqjek hdeqde si @edl Leeoe rhodigak`i$ zilda Igika qekdz peslhqek si izga hnekde`e oy pes lee fedaki `kpik Ndhoed Oep dlidia$ E}ia Igika epgedek legyhqdeke zilda oaag`i Rekplazp si Rekazdegazp oa feilip

    hdeel dekzi ipgiqi ed

    g

    de`

    + Oy zikeqh adi izla Zhsqipdi Oadaa aak`i qeeqekFazpaqek lizag adi Gzdgek lizagdia le leqe nipaiil epgeq zedegel azpi`aaelp+ Ege$ qldek Lhgka}g kjz qiaki$ qika oa kj qeepgel si oy zyipdiqkippaldia lapdidia `azardaki ipgilpa+

    Oegz} oa Igikazpek Jygfyaqipakak lyydgez si Hpe`hy `isdipdia eezk`emek`ege hd siadijil oa lee'e`e `isdipa qeepdgez eoede$ Ndhoed Oep ndiakak A+ siAA+ @kqe Zesede zezk`e oa pd niildipaigi`aldia zpepimal `ikniqa$ }egek`ekqeedekeel qika`ik si f}d oa oaag`i lyge egej aak`i hd`yldek nzpigilpi`a+Plaqi }iak`i qhykdeek iapda qer`ela oezlde akzek felde$ `ighleza$ }iddaldiIgika si Lp Gizidiza$ Loz adi hdekde$ `hy`ek `hyqe z} lhkyzy zpepimaqi oa ekkji ieda}i ik`aizak`ik leqkeldekgelpe`+ kzek felde adi adnada Oep oezldekk edpk`e

    ?ldl: aned

    ?

  • 7/30/2019 AZERBAYCAN ERMENSTAN LKLERNDE RUSYA VE RAN FAKTR(1828 2000) EMN IHALYEV

    11/200

    `e oy niil se`+ kzek felde adi Oepkk lede }`idigapa+ Igika niia$pia}ga si zr `yek lekd zed`dek elezk`e ki }esedd Igika fedlkk oegz}d$ki `i nidijia se`+ Ege$ zpepimakak ohge khlpezk`e oa Fazpaqek si Oepqe oed oa`isdipak hdgez+ Oy rhpekzaqid Igika fedlk`e nd`+ kl qdde ohqy Oep `kqezk`eIgikadi aak ghed `izpil zedeqejel oa legyhqy qeepdgp+ Ezdk`e oy `isdip

    Fazpaqek Njazpek Jygfyaqipa `i hdeoada+ Ege qipiakji legyhqy `izpia qhl+ Gizidi oyle`e oezap Oepkk egej$ zpepimaqi yqnyk fep }iak`i lhkphd nsikada oa oaag`i silyddekdeoada zisaqi`i id`i pypge feilipa`a+

    @ai oa peecpek$ nd oa Plaqikak si E}ioeqjekk se hdyy$ lhgyde si`kqe re}edek reqdeek Ndhoed Oep ezk`ek oa ik`ai leqke e} i`i+ Oy egede }id

    rhdapalede ippadi+ Igika pi zydydek dlidiak`i oek``de+ Oe} Esyre `isdipdiafaoa peafzid oidniqi oedekegeqek Igika a``aedek qezeqe oede`+ }iddaldi PlaqiJygfyaqipa$ Pifja `iad$ zhqlg a``aez$ Loz zhyky$ Ini lpe zefekd zhyky$ OepPelqe Pldia zhyky$ RLL zhyky naoa hqykdede liqi zlpdgel azpik`a si oy egekigda d`i niildipaad`a+ Ydyzdeeez adaladi`i$ ` rhdapale`e si `ardhgeza`i Plaqiqikad`a+ Oepe Oepd dlidi hdgel }ii `kqe$ pik pifdali hd`yyky ekjel 55 Iqdd

    ?225 peafak`i ekdeqeoad`a &%!+ Qi`aq} oak`ik ce}de Plk dgki ki`ik hdek Igikajakeqipdiakak$ hpy} oi oak akzekk jekke lqek RLL pikk$ pi hd`yyky ekdeqeoadgilaak 55 Iqdd`i ala yek ala oakeqe ereel `p oaki qelk gezyg akzek d`gizaniilaqhgy+

    Plaqi si E}ioeqjek niil nigapi$ niilzi `i nkg}`i$ oa `isdip hdeelidoippi lik`adiaka lhygel `yygyk`e`de+ Oahl dlikak$ lede niia oykyekdege}`ek nidgiza$ niildia `iapagi}+ Feld hd`ylde aak zyzgel qiaki$ feldhd`yldek `kqeqe ekdepgel niilpaaka Plaqi si E}ioeqjek ni ekde` Oy ekded`lpekzhke lhkyqde adnada edgede si eepgede oede`+

    pi$ idaka}`ila oy edge$ oqdi oa eepgekk zhkyjy`y+ Oy eepgekk kigdahdek qek$ Pl Igika adaladiakak Leclezqe ohqypyke `iakadga hdgez`+ Oyeepge`e$ z} i`adik ilzaldaldi oql d`i na`iadgiqi si lhkyqde adnada kigda oa

    ohdyl `hd`yydgeqe eddgp+

    :

  • 7/30/2019 AZERBAYCAN ERMENSTAN LKLERNDE RUSYA VE RAN FAKTR(1828 2000) EMN IHALYEV

    12/200

    O_KJ ODG

    I_GIKDI_K LGD si OQL I_GIKZPEK ICZEKIZ

    Igika oadag e`egde Igika peafaka `efe izladii npgil azpizidi `i niilpiIgika phrdygykyk izla peafa fellk`e peg oa n oadaa gisjyp `iad`a si leekdlledgelpe`+ Igika oadag e`eg Enhr Gidal Enhrqek$ `ai e`qde _ecca$ qe}g hd`yyZegsid e`d iziak`i Igika phrdygykyk peafa fellk`e ykde oidapgilpi`a= +++Oa}agpeafaga}`i fedl pegegik ykypydgypy+ Oa} Igika lqdzkk kezd qee`k oadgaqhy}+Eedeqde fekna adala`i hd`yyky$ ki qaqar ki apaaka$ ki p idoazi naq`aaka oadgaqhy}+

    Oa} Igika zekepledekk ki adi yepldek$ Igika pjjedekk fekna dlididi pajeaadaladi ly`yldek oadi oadgaqhy}+ Oa}ag peafaga} opk oykde fellk`e zyzyqh+++ Oa}agpeafaga}`i$ feppe fedlg}k ik e}egipda nj hdek le`kdeg} fellk`e fa oa oadna

    qhlpy+++0

    @efe zhke h$ +++Oqdiji$ oa}ag lyy peafaga} peafaqi hl e} oadna sigilpi`a+Oa}ag izla i`ioaqepg} ladazi qe}dek`ek9 piqi na`igigapa+++ Oa}ag izla i`ioaqeppe qeegpe}dekk$ e`ipdiak$ nidikildiak$ eadikak si phrdygzed adaladiak pezsaa qhlpy+++$3`aqi

    oidapaqh+Oy siqe `ai Igika peafadia `i$ kiak< Lfhikda Ghazi$ Phge E`}hyka si

    `aidia$ lik`a eedek`e Igikadiak izla peafa si llikdia lhkyzyk`e cala oadaa aak`i`iaddi`a+ Oy `e hkdek ekeqypdekk kiiza hd`yyky pepged ldgelpe`+

    Oe} peafadi$ Igika peafaka G+ + ?:92 qdke$ KYF Pycekke le`e `eqek`eelKyfyk phykykyk phyky FEQ siqe FEQL adi oede`k a``ae ipzidi `i oy a``aede oadage`ke niildia qekzpgegelpe`+ Eqk }egek`e$ Igikadia Yepydee$ Pel'Canqezhqyke$ Nkiq Leclezqe lke$ Pyek lke$ Fapapdii sz+ `eqek`ek oik}ia ndia `i`izpildiqaja faoa lekpe ezpdekgegelpe`+ Oa `ai `iadi$ oykde peeck`ek pigzadi`ad`aldiaka Igikaji`i oyd`ylde oale z}dl oik}idaaki `eqekeel adia zikdi seze`e oy sezeqg peecpe oydegegp+>

    Igika peafak`ila idalaqi `allep ilik Reyd Fik}iqi ni$ Igika peafakakakjidikgiza lhdeq `iad`a+ Oy peaf y}yk$ legel$ lzgik leekdl si nikiddaldigkeleed`+ Igika peafa figik figik pegegik Igikadi peeck`ek qe}dgp+ kllik`a peafaka qe}ek oa lagzi hky qjidpgil si hkyk pepged khlpedek homilpac oa

    oaag`i akjidigilpik lekgel iadagak`i`a+ Igikadi`i oy `yyg }iddaldi ndgilpi`asi VV+ q}qdk hpedek`ek apaoeik aqaji hpeqe lgp+6

    Igikadi$ peafdiaka n`ldia naoa `iad$ ngil azpi`aldia naoa qe}g si oykyk

    rhrenek`ez

    k

    qerg

    de`

    + Lik`a peafdiaka `efe `e izladii npiil `kqe gi`ikaqipaka$qe}q$ ezphdhmaqa$ oel si `iga ge`ikjadaaka lik`adiakak licippaaka si `kqe`e akzekfeqepkk Zisek Nd1 lqdek`ek oede`k a``ae ipgilpi52 si eqje Fazpaqekd adl

    0 _ecca$ Zegsid$ z+539 Ladazi qe}dekk `ai e` Iseknidaqe`+3 _ecca$ Zegsid$ z+ 59> Igika peafadiakak idaik ndia aak ol}< Legyek Nk$ Igika @hzqez$ z+ 5?$ 53< Izep Yez$Peafpi Igikadi si Igika Gizidiza$ z+ ??$ 522$ 525< E+ Edri Ne}anaeq$ Hzgekd`ek Nkg}i Le`eSizaledede Igika Pikk Leqkelde$ z+ 5?< Fedad Gipak$ Plaqikak Zaqeza Peafak`i Igikadi$ IgikaHdeqde+6 Reyd Fik}i$ Igika a``ipakak Llikdia$ z+5>:$ 5>01

    Peafa e` Nli Nd hdek oy nd$ Igikadiji Zisek Nd hdeel `iapaadgapa+52 Oy lhky`e `efe nika oadna aak ol}= Lhdoid idhsiizpse ke Piaphaa zphaizlhq Egikaa= fppr= (( ~~~+e}n+ Eg( _Y( ?22?2526( ?22?25265>+ zfpg

    0

  • 7/30/2019 AZERBAYCAN ERMENSTAN LKLERNDE RUSYA VE RAN FAKTR(1828 2000) EMN IHALYEV

    13/200

    leoyd i`ik phrdydyl hdeel skgilpi`adi+55 Fea 'Pef`5? a`ihdhndek`ek hdek si egaddaqipa ndia adi pekkek Igika qe}e ]ha Oedeqek$ Igikazpekk oelikpa Iasekkqeldel ?>?2 qd5: kji ake i`ad`aaka a``ae ipgilpi`a+ Oedeqeke ni$ Iasek _hge siOeoad le`e ekpal oa likppa+ H$ Iasek phrhkagaka eldegeqe edeelqdi oa a``ae adiazgilpi`a=

    +++ Iczekiqi ni$ Kyf Riqnegoi Pycek`ek zhke adl n` oa lee reezkeIisygi$ qeka N}lqh$ `aqi oeg si oy lee reezkk e` Iisek hdeel peafinigapa+++ Oedeqek$ eqk }egek`e zep eezk`e Kyf Riqnegoiak Igika hd`yyky `ezqdigilpi`a+50

    @+ Fekajf Ry`h$ Igikadiak Fazpaqek hdgelde oieoi Zega lk`ek hd`yyky$ik n}i oepek kapidaldiakak oyykdekk legoy$ ledk si leoe hd`yyky< D+ Zyci$Igikadiak Qefy`adi adi oadalpi Fapapdi`ik nid`aaka< ^+ Z+ Ghkhi$ Igikadiak l

    oelgk`ek ekd$ Oidyja si aknikididi fzg hd`ylde$ ikldiakak oiqe}`ek }iqpakiknaki le`e iapda$ zeleddekk dirazle siqe lizpeki iknak`i$ n}diakak aa zaqef si gesa$

    oyykdekk Qefy`adiakla naoa oidada ilad`i lkpd hd`yy si oy zioirpik `hdeqlik`adiaki Fazpaqek Qefy`adi `ikad`aaka ki zgdi`a+59 Igikadiak lag hd`yldek

    si kii`i piilld oyd`yldek Igika oadag e`eg Gekyl Eoilqek y ilad`ioidapgilpi`a= +++ Igika fedlkk gikia ki`a$ kezd si ki }egek $ kii`ik si feknaqhddede oyedee53 nidgadi`a8 Igika hdge`ek kji si zhke fekna phrdydyldede adala`ioydykgyde`$ hkyk `adaki$ ipkal llikdiaki lagdi kezd ipla ipgapa8 Oa}ag idaga}`ioykde lekpdeqek el si lizak oadnadi qhlpy++++5>

    _yz oadag e`eg S+ D+ Sidalh$ Igikadiak peafaki si gikiaki eap hl kigdaoadnadi sigapa= +++Igikadi lagdi`a8 Hkdek ezd gikia lhkyzy hl e} eepdgp+Peaf$ hkdek Oeoad izeipa `isak`i si Qiyzedagak56 qldgezk`ek zhke Qefy`adiakoql oa lapdiza adi lepk azrep i`aqh+ Ekphrhdhmal oelg`ek hkdek oql oahykdyy oelaziced`a$ qeka oedekk ika y}ykyk`ek ce}de`$ lzeleced` si Zfekpk$

    Ilipak$ Rekpqylhsyk si `ai oadag e`egdekk eepgedek`ek ekded` naoa$ oyjafippik `eQefy`adiaki$ feppe Zahnad`ekadii$ qeka Ezyadii `efe hl oik}aqhde+

    Rhc+ @+ @+ K+ Ekyak$ Igikadiak Ea leoadiza `iad `i$ `efe lizak hdeel `adoelgk`ek Eadiga oa leoadi hd`yyke `allep ilaqh+ Opk oykdek qek ze lik`adiaka

    Igika }ekki`ikdiak fa `i firza ezd Igika llikaki fez `iad`a+ Igika `inazaGy$ Igikadiak `ai fedlde ezagdi ipgi oeedek`ek oefzi`iil 5612d qddek

    zhkyk`e ezagdi i`adga aknikidiak Igikadi eezk`e hykdyl pilad ippaakanzpiaqh`y+

    Leclezqe ekphrhdhny @+ + + Rekpqylhs$ oql Igika nyrde lhkyzyk`e `efeadnak oa zhkyje segp+ H$ Plaqi`ik qe sefa ngikdiak Pacdazi nid`aldia }egek

    czeppek qeedekeel oe} Pl Igikazakak ekphrhdhmal dzk edgp+ Zhky apaoeaqdi$

    55 G+ enkaqek$ Semkhqi Zhopaqizphaa$Dapiepykeqe Ne}ipe$ 5: Iqdd 51>65?Fea Pef`$ Igikadiak @esez siqe Igika Ydyzed lede ekdegke nida+5: ]+ Oedeqek$ 5160 peafak`i qeqkdekek Hen e`d lapeok`e$ Iasekk nqe ?>2? qd kji ake i`ad`aakaa``ae ipgilpi`a+ Lapeoke ni$ nkg} ezk`ek `iidik`aad`aak`i$ Iasekk akez ?>?5 qd kjizaki`eqek+ Niilpi azi Iasekk ezd azga isek hdyr$ 5921'5952 qddek`e ef zgead Fepeqa$ si}aa_iseknydy Feke oy phrelde`e ledi ake ipgiqa igipgapa+ > qd aiazak`i ]ikna kifakak lqzk`e akei`adik ledi _isek hdeel e`dek`dgp+ E}ioeqjek Plizak`i fedl `adak`i _ feca adi oedeqek e`dekkk`i feca lyddekd` aak _isek ledizakak azga `i zhkedeisek hdeel `iaagi yegp+50]ha Oedeqek$ Hen$ Iasek$ Zhsipelek Nhn qeqkisa$ 5160$ z+ :2$ elp= Fepig Jeooed$ Plaqikak

    Igikazpek`elagem$ Igika Eepgede @inaza$ z+ 50959 Ze`a Lhe$ Peaf Ohqykje Igikadi si Pl'Igika daladia$ z+ 0?$ 0:53

    Qe}e$ oyede `ilik Leclezqeq lezpi`aqh+5> Gekyl Eoilqek$zphaqe Egqekzlhnh Dapiepye$ z+5556ag`ala Ly`z

    9

  • 7/30/2019 AZERBAYCAN ERMENSTAN LKLERNDE RUSYA VE RAN FAKTR(1828 2000) EMN IHALYEV

    14/200

    hkdek oql oa lzgkk sjyp kapidaldiaki ni ezd Lpdi hd`ylde lekzkesedgp51

    E}ioeqjek peafadiakak E}ioeqjekde si oy odniqi nidik fedldede adnada qerghd`ylde eepgede$ ag`ala E}ioeqjek odnizaki si hkykde lhgy oydykek qidii Fakp'Esyre fedldekk qeldel G+ + ?+ oak qdk hpedek`ek oedeqeel nid`aldiaka

    lekpdegelpe`+E}ioeqjekk Pl qy`yke `kgizaki adalak iapda pi}diak oydykgezke egikoe} oadag e`egde$ E}ioeqjekk peafaka si oe} Pl lesagdiakak E}ioeqjek`e sehd`yldek siqe nid`aldiaka hl `efe izla peafdii npgilpi`adi+

    Oe} peafadi$ E}ioeqjek`e Pldiak oa gaddip hdeel hdyygyky ZidyldydekE}ioeqjeke nidaaki oedegelpe si Pldk oy `isadi`i felag ipkal ykzye`kpk oidapgilpi`adi+?2 Oe} peafadi `i E}ioeqjek Pldkk peafaka hl `efeizla peafdii npgilpi`adi+ Leqkeldek siga hd`ylde oadnadii azpakep i`idag Oykyknaoa `ai Pl ohqdekk `e$ kiak$ Liknidi$ Riikildi$ Edoekde$ Zesede si `ai

    ohqdek `efe izla `kigdi`ik E}ioeqjek`e qee`ldeke `ea qipiakji leqkelde se`+@ai oa `idad< elihdhnde E}ioeqjek`e G+ + AA+ oak qdk zhky$ A+ oak qdk oedeke eapgi}ede`e lerdygoee pezsaaka `i hpeqe legde`+ Oy gi}e pede adi Pldiak ikizla eoa`idiak`ik oaa hdek Ldpaakak gi}e pe }iak`ila lerdygoee pezsadia eezk`ela

    oik}idal G+ +'la `isadi`i E}ioeqjek`e Pl llikda ohqdek gisjyp hd`yyke `eaizezd oa `idad`a+

    Eer `adda leqkeldee nidakji< SAAA'AV+ q}qdde`e qeeg Ioy Gyfeggi` (Eo`d'Gidal aok Faeg$?6 Lapeod'Pajek ca Gdl Fagqi?1 e`d iziak`i$ oiakjaEer Fedaciza A+ Gyesaqi &335'362! adi e`e hdek oiq` aok iaqqi id'Jyga E}ioeqjekfellk`e hl adnak oa oadna sigapa+ Id'Jyga$ peafa Ioy Gyfeggi` aok Faeg naoa zhqapaoeaqdi Eer Fagqi leoadizakak `ekgekdek`ek hdgypy+ Eld si oadnazaqdiziad`aak`ik Qigik`ik Gilliqi edg si Fedaci A+ Gyesaqikak `ekgek hdeelnis`i oydykgypy+

    ok Faegk e` niik lapeo$ ezdk`e id'Jygakak A+ Gyesaqi adi eedek`e niikzhfoipdiak`ik hdygelpe`+ Laperpe adl Eer zicidia `kigak`i h`ykyk E}ioeqjek`ePldidi ledegede lhkyzyk`e oadnadi qi edgelpe`= +++Qigik flg`e _ea

    }egekk`e$ hkyk h`y lygek`ekag &egge! aok id'Le``ec aok id'Gkpeok 522 oakdalh`yzy Pldi }iak`i id`i ippaa nedaoaqippik zhke E}ioeqjeke na`a+ Zesepe Pldi

    qikal `pdi+ ag aok id'Le``ec Pldidi qerdek zese si hkdek qikadnazaka ala pe}iaki qe}``++++ok Faegk oy qe}dek Ioy Jeci Gyfeggi` aok Jeci ip'Pioia `i`hydeg si lapeok`e oefzipgapa+ ok Faegk lapeok`e$ iaqqi id'Jyga adi A+Gyesaqikak eedek`ela lhkygedeke `e `iakadgapa+ A+ Gyesaqikak id'JygaqiE}ioeqjek fellk`e oadnadiaka}$ pidedek} si ekdek} ki`a8 zhyzyke id'Jyga yqekp sigapa= +++Hez hl izla`ik oia Pl qy`y`y+ Hkde oa eeqe nidiil oadigasi legde`+++:2

    Leqkelde`ek `e ekde

    deje

    }ii$ E}ioeqjek`e gaddip hdyygy `efe izla peafdiile`e napgilpi`a+ Oy p leqkeldee oesyge`ek E}ioeqjek fedlkk hdyygyky VA'VAA+q}qdde`e Zidyldydek E}ioeqjeke nidaaki oedeqek eepgejdek oadagzid hdeelqekdnqe `pldia fifed`i elp+ Oe} peafadii ni$ Zidyldydek nidaaki le`eE}ioeqjekk kcyzy Cez gikida hdgy$ Zidyldydek nidaaqdi Pldigi zijakinagadi`a+ Oa}i ni$ oy qekdp+ Ii Zidyldyde E}ioeqjek`e qeeqekdePldipagadizi$ h }egek ki`ik ek si `ai lhgy dlidiak kcyzyke ipla`i

    ?> Gefgy` zgeqdhs$ Zikak Ydy Oeoek$ z+ ?6>?6 6?6 ( 6?1 qdk`e dgp+?1 Fagqi Flg`ede Fellk`e Pede Lapeo:2

    Ol}< ]aqe Oykqephs$ Ho}hzphkalhs rh zphaa E}ioeq`meke$ zphkala Eeozlaqi$ z+ 9< ]aqe Oykqephs$E}ioeq`mek s SAA'AV ss+$ z+ 56:< Edaqehs Z+$ Gefgy`hs$ C+$ E}ioeqjek Peafa }i Neqkende$ z+ 93

  • 7/30/2019 AZERBAYCAN ERMENSTAN LKLERNDE RUSYA VE RAN FAKTR(1828 2000) EMN IHALYEV

    16/200

    oydykegegde`8 Ezdk`e Zidyldyde oy gyfapa `iapagiqi edgeg$ oadelaz `isdipadiak`i si zeeqde`e Pl `adaka `iad$ Cez `adaka lyddekgde`+

    Nidgi Zhqde siqe Qida Fedlde naoa lesegdee `iakalik ykde `e n} e`ipgil gglk `iad`a+ Qeka oy oa niilpa la$ faoa fedl$ faoa gaddip `kqeqeepd`k`ek oia eqk phrelpe qee`k si gisjyp hd`yyky azrep i`igi}+ Fedlde$ ik

    izla `isadi`ik iapda zioirdidi `eage oa qi`ik `ai qidii n ipgadi`a+ Faoa fedloydyk`ylde phrelde`e ll zedr oynkl `yygdeke nidgigapa+ Oykyk elzaka`kikdi peafpik feoiza}di`a+ Oye`e qedk} kazrip gizidiza hdeoada+ Qeka oidada oa

    odnikak peafa he`e qeeqek fedlk peafak`ik `efe izla hdeoada+ @efe `hyzy$ odnikakpeafa adi he`e qeeqek fedlk peafa hy }egek yqygeqek oa felaleppa+ Oy$ akle i`adigi}

    oa niilzi fi fekna oa fedle siqe gaddipi oyez zikak qiak `iad$ `aqi zhydeoada ga8Ii oyky zhgel gglkzi$ h }egek Egiale`e qeeqek opk Esyreddek$Oedlekde`e qeeqek gaddipdiak si Eke`hdy`e qeeqek Pldiak sepekdek pil ipgidianiilijilpa+ Lzejez$ oadakgida`a la$ peafak fifekna oa zecfezk`e fifekna oa phrel

    reez }iak`i qeeg zgil$ ekjel peafak aak`i oy phreldek zefaoa hd`ylde a``aedekniida ldge}+ kl oynk ydyzdeeez phrdygyk si `isdipdi fylylykyk leoyd ippaa

    oegz} `isdipdi si h dli phrelde }iak`i qeeqek ydyzde h odniqi adl li} nidarqidiga akzekde `iad`adi+

    Nd` naoa$ oy fyzyzdek edpk a}ilik$ qe}d peafak leoyd ippaa$ oadagzidgiph`hdhmakak sizaledee `eqed hdeel azrep i`ad`aa oa Oql Igikazpek @isdipa sehdgegp+ Kapilag$ Igikadiak a``ae ippaldia }ii L}dgel$ Lee`ika}$ Njazpek$ ek$Fe}e @ika}a si Ael phrelde eezk`e qeeqek:5 oqdi oa `isdip$ h`yde$ oeifadia$zesede$ nedaoaqip si gedyoaqipdia hdgegp+

    Oy gek}ee lezk`e$ peaf ohqykje ki oegz} oa Igikazpekk$ ki `i gppifapoa Igika gaddipakak gisjy`aqipak`ik oefzipgil peafa oa felalep hdeel ndgigilpi`a+Oy `yyg`e$ oa Igika `isdipakak peafak`ik oefzipgil `i }hdegelpe`+

    Lik`a peafdiaka fi ki le`e izladii npgiqi edzede `e E}ioeqjek peafaezk`ek kigda si niil hdek y`y la$ Igikadi Nkiq Leclezqeqe$ }iddaldi `iE}ioeqjeke si ag`ala Igikazpek odnizaki$ nkg}`ila @edl Leeoe zhykyke `ezioioaqip pilad i`ik 56?6' _yzqe adi ek eezk`e qerdek Plgikeq ekdegezkk VS+ge``iza niiakji _yzde peeck`ek npdgdi`a+ ]epik oy lhky`e$ _yzqekk h`kig`i Pefek`ela peg qiplada gyeffez si oadag e`eg Zp+ Ripizoyndy qe}e KalhdeqZfeshs$ iziak`i oy niildia `hydegelpe`= +++Oa} lhdhkadigiqi ]eleclezqeqe:?

    _yzde `iad$ `aidiaka qidipaiil oede`l+ 56?3'56?6 zesedek`ek zhke$ 56?6'56:2qdde eezk`e ala ziki`i 02+222`ik ce}de ek Igikaza si 60+222 Plaqi Igikazaka$Nikji si isek sadeqipdia adi Pacdaz sadeqipakak Ohed$ Edfedpzalfi si Elfedlededelaodnidiak`i ik aqa legy ee}adiakak hd`yy phreldee qidipa`al+ Qidigidia aak

    ?22+222 `izaep `isdip ee}aza eq

    dg

    si ? gadqhk _yodi `iiak`ila efza ee}aGzdgekde`ek zepk edkgp+ Nikjikak `edl lizaga si Nli nd lqzke Igikadiqidipaad`a+ Leoyd ipgil niila la$ izga hdeel qidipaadik 5?0+222 Igikakak `k`eneqa izga hdeel qidipaadikdidi oieoi zeqde ?22+222'ka nigilpi`a+ Oy q}qdoek`e ]eleclezqe`e 5$: gadqhk hdek Igikadiak 5 gadqhk`ek ce}dez oidapadik leqkelde`hydpyzyk`e oy odnikak qida fedl hdgeqr$ oa}ag peecg}`ek qidipaadikdi`a+++::

    :5 Jiged Eke`hd$Igika @hzqez$ z+ 51:? ]eleclezqe= _yzqekk ]eleclezqe e`dek`` odni hke ni$ Leclez `edekk elezk`e oydykekE}ioeqjek$ Njazpek si Igikazpek aaki edgelpe`+ Oy odni$ Plaqi`i Nkiq Leclezqe si Oep`e

    Pekzleclezqe hdeel oadakgilpi`a+:: Kalhdeq Zfeshs$ Khseqe Ynh}e _yzzlhgy @idy s ]elesle}qi= Ri`zpeseqe _ezrhqe`le Gynekakeh`pzeg$ z+ 3:

    6

  • 7/30/2019 AZERBAYCAN ERMENSTAN LKLERNDE RUSYA VE RAN FAKTR(1828 2000) EMN IHALYEV

    17/200

    Ege K+ Zfeshsyk si oy niia `hydeqek `ai oadag e`egdekk `e qe}`ldenaoa$ _yzde peeck`ek Nkiq Leclezqeqe nipaad`aldiaka Igikadi kii`iqzi ykypyqhde+Leclezqekk izla Igikazpek phre hd`yy si lik`adiakak `i oy odnikak ik izla zelakdiahd`yy a``aedeke oe} oadag e`egde zip oa ilad`i le lg si oy pypygdekizidiak`i ele oidapgadi`a+

    VAV+ q}qdk zhkdek`ek apaoeik Esyre gazqhkidiakak `i `izpiaqdi Igikadipeeck`ek lhgy fedldee le fe}dekek si qkdik`aadik a`ihdhmal rhrenek`ekk ezdaiaa si egejk nzpiga hdek _yz oadag e`eg S+ D+ Sidalh$ lapeok`e qe}qh=+++Igika gefedda hlyddek`e ikjadi Oql Igikazpek feapezk ' la$ ee}aza Shhkimiydeqh si oelikpa `i Pacdazpa' ikaqhde+:0 Peoaa la$ hkdek oy `kjiza opkLeclezqedde$ h oelg`ek E}ioeqjek Pldia si Njdi peeck`ek `e fhledekgqh`y+ Niik ezde`e qeeg Nj oadag e`egdek`ek dqe esese`}i$Igika rdphlezaza si idapa fellk`ela `kjidiaka qdi eldegp= +++Gii Njdiakezd Nj phreldeke hdek feldek akle i`ik laperde Fy`eoeisak$ Qiapzhsyklaperde `iad ga8 Gii Igika idapa `iad gaq`a la$ niik q}qd`e Ziklhszlakakeejdqde Njazpek`e Njdiak hdge` si oye`e Igikadiak si `ai fedldek

    qee`ldeildak`i yq`yge feoidi qeqqhde` si qefypqdi `aqhde`= Njazpekkoa lzg Pacdaz `i `efad hdgel }ii hl izladi`ik Igikadii eap hdgypy:9

    dqe esese`}i$ Igikadi aak edek$ iapda qhddede py}ee `dikdiak ldezalkiaka `i oy ilad`i sigapa= +++ Zhkykjy zese }egek 56>> qdk`e Cekz} ne}ipizaPigrzoa}ag gigdilipi Lypydy e`d oa ne}ipija nk`igapa+++ @allep i`aka}$ oa}i nidaliklagdiak idaki `p lhkyzyk`e Lypydy ki qe}qh8 Oedpe azpezqhky qelkdek`e kji`ik

    rdekdekgilad`i hky yed oa Igika zyoeq ledeqh+ H$ Cekz} ne}ipijaqa lik`aeeoezk`e Pacdazi npqh si nidalik qhd`e nidikildiak$ pidiak$ ifadiak$oeqegdek Igikadii eap hd`yyky azrepdegeqe edqh+ Oql oa yzpedlde py}ee`dik Cekz} ne}ipija ki qereoada`a8 Fi iq Igikadiakla hdgypy= Redegikph

    Igikadiak$ cadh}hcde Igikadiak$ qigildi$ }aqecipdi$ oeqegde Igikadiak+++ H }egekPacdaz kiiza`a8 Peoaa la$ oyez `e Igikadiak`a si Pacdaz `i Igika ifa`a+ Yzpedldeed`epdek qeoekj oele zhky leeoada gaq`a8 Igikadiak gazecarisidaaki feqekledek Cekz} ne}ipija Lypydy$ Pacdazpik eqdge`ek kji oykde `adi nipaaqh= Oidla$

    E`ig riqnegoi `i Igikazpekd`8%+ Oqdiji$ Esyred ne}ipijaqa akek`gde` la$Njazpek Pacdaz `i `efad hdgel }ii Igikazpeke eappa si oy feoia kcy}dy ne}ipi hdekPigrzeejdqde opk `kqeqe `yqygyde`:3

    Ekded` naoa$ Igika idapakak pypygde ze`iji E}ioeqjek si E}ioeqjekPldiaki `iad$ eqk }egek`e Njazpek si Njdii `i qkidpadgapa+ E}ioeqjeke siNjazpeke qkidal Igika azpildia si pypygde oynk `i `iseg ipgilpi`a+

    59 Piggy} 516> peafak`i Pekel da`idiak`ik E+ Rere}qek$ repazakak Negl e`d

    ne}ipizak`i ykde

    qe}g

    p

    = Igikadiak peafzid pedirdia se+ Igika gaddipakak Leclezqezkdek`e peafa phrelde se+ Oy nk phrel pedirdiaga}a el hdeel oidadi`al+Pekelde peg hdeel Leclezqe zkk`ela phreldek ki hd`yyky oidapgi`adi+ ZZJO`ilhgkazp rhrenek`ekk ikpikezqhkeda}g hdeel nzpiad`aa `yyg`e qaki eqk qd`eEle`igazqik E+ Enekoilqek oy peoyqy qlgp+

    Reazpi Igika'Cekze Ikzpapzkk si Igika Ne}adi Oadaakak `}ikdi`aalhkyge`e E+ Enekoilqek ykde zqdigapa=Oik Leeoek oa Igika phre hdgezkazpaqhyg+ Oa ilhkhgazp hdeel odnikak E}ioeqjek`ek ce}de Igikazpekde adaladahd`yyky `kqhyg+:> Fi ki le`e oy azpil alpaze`a n naoa ace`i i`adzi `i oy oa

    :0 Sezada Sidalh$LESLE]+ _yzzlhgy @idy a Gim`yrdigikkqi Shrhz$ z+ 52>:9

    dqe N+ esese`}i$Egqekzlaqi Yikaqi a Shraqyaqi Legka$ z+ 59$ 53:3 dqe esese`}i$ e+n+i+ z+ :1$ 02:> Fgekapi ne}ipiza$ 56 Lezg 516>< Oefpaqe Sefer}e`i$ Sepek$ Gaddip$ Eke`ad$ z+ 501

    1

  • 7/30/2019 AZERBAYCAN ERMENSTAN LKLERNDE RUSYA VE RAN FAKTR(1828 2000) EMN IHALYEV

    18/200

    oedeknp+ ]ae ilhkhgal legycdem ykypydgegp+ Cekz} lhgkazpdiak qe}de nikid`iqdi oede= Leeoe si Kefsek E}ioeqjek Jygfyaqipaki adfel i`adga Igikaphrelde+

    qdi ekdedqh la$ oe} Esyred rhdapalejde @edl Leeoek$ E}ioeqjekk `a}ipildiak`i hdge`k ekdegqhde+ Qi$ jheca hdeel Igikazpeke qelk`$ ekjel oy

    dliqdi zk qhlpy+ Oy e`ek Leeoe E}ioeqjek phreldekk hpezk`e oydyky< oy `e`igilpa la$ Leeoe si Igikazpek eezk`e oa E}ia phrelia`a oydykgelpe si oy iap$@edl Leeoe q}dgkk qezk hdypygelpe`+ @hdeqzqde$ Leeoe Igikazpekeadfel ipgil siqe oele edpikepacdi `ikigil qika E}ioeqjek phreldek adfel ipgildi iekdegd`+ Igikazpek`e aqa oadaka la$ oy hdge`ek @edl Leeoe Jygfyaqipakak sehdgez gglk `iad`a+ @hdeqzqde$ @edl Leeoek lik`a lik`aka qkipgi felle`ke Igikazpekk iqdigaki lepl`e oydykekde$ ele adfele `izpil hdgelpe`+ ag`akqenqe zefar hdgeqek filiz$ Leeoe epgezkk llikak`i IgikazpekkE}ioeqjek`ela ledek zadefde zesykgeneqipa qeppk ele nioada+ Oy egede$Igikazpek oele oa dlikak zkdek`e zese oedepgp+

    52

  • 7/30/2019 AZERBAYCAN ERMENSTAN LKLERNDE RUSYA VE RAN FAKTR(1828 2000) EMN IHALYEV

    19/200

    LKJ ODG

    VV+ Q]QADAK OEDE_AK@E I_GIKDI_KE]I_OEQJEK@E QERPALDE_A LEPDEGDE_

    E'@iagiqik Igika Cidziciza siqe Igika Rzalhdhmaza

    Igika ydyzed ledek$ `iagiqik Igika cidzicizaka$ Igika rzalhdhmazakaa`idigi`ik iapda `kigdi`i Igikadi peeck`ek qerdek lepdaegde fellk`e calaqpgil fifed`i `hy hdgeqejelp+ Igikazpek$ Leclezqe `isdipdiakak si fedldekkledeqde y}degeqek$ hy }egek oy ledee lep oa pypyg pelkgelpe`+ VV+ q}qdk

    oedek`e odni`i hdyek `isdipdiak lze zida oegz}d zijak`i oy lepdl hloidanak oaag`i hpeqe lp+ Oy lep pypyg oynk `i `iseg ipgilpi`a+ Igikazpek$

    ydyzdeeez qezedee le nidiil Leclezqe qezedek `iad$ celd oa cidziciqa pijafipgapa+ Igika rzalhdhmazakak si `iagiqik Igika cidzicizakak ekdeg ki`a8 Igikaydyzed ledekk izez ki`a8

    kjidaldi oadakgida`a la$ Igika gaddaqipadaa `ak gaddaqipadaa`a+ @kqe`e oy pgaddaqipadaak oik}iaka oydgel hl }h+ Igika `ak gaddaqipadaa aaki lerekgeq$ lik`akapijap ipgiqa egedegelpe`+ Lik`aka Leclezqe fedldek`ek si opkdlpi lhgydek`ekceld ngi$ hy }egek hkdede epge$ qeka pijapadal Igika ydyzed ledekk pigidakahdypygelpe`+ Oy zioirdi `i Igikadi `kqekk iapda qidiak`i qeegedeke egik$lik`a `isdipdiak`i lik`adia `k`e faoa gaddipak qeegezk azpigigilpi`adi+ Lik`adia`i lhdeq ezagdi i`adioada naoa n}lzidi `i ezdk`e oy nk`i qdi`a+ @iagi hdze oadi

    oy qedk} oaagzid`a+ Igika$ `kqekk fi qiak`i ekdeg siqe aial oelgk`ekIgika`a+

    Igika ydyzed ledekk si Igikazpekk `isdip rhdapalezkk hdyygyky ipladiqik celp gisjyppy= 5! @kqe Igikadia$ qeka `aezrhe$ ?! Igikazpek Igikadia$ :!

    @edl LeeoeIgikadia+ Fi celp VAV+ q}qdk zhkdek`e zazpigda oaag`i hpeqelhkydek Igika ydyzed a`ihdhmazakak hdyygyke lepdeel oa y}dege zedegde`+ Igikaydyzed a`ihdhmaza Pekelzpqyk repazakak `i zesyk`yy Fea Pef` &Igikadiak `esez!a`ihdhmaza`a+ Fea Pef` a`ihdhmazaki ni$ Igika ydyzed lede `hlpaka fi`icaegedegelpe =

    5! Leqoi`adga phreldek ae`iza si Oadial Igikazpek gadda `isdipakakhdypyydgez$ qeka Oql Igikazpek fi`ica 51?2 qddek`e E}ioeqjek`eqerdek lepdaegde$ 5156 qd Gep Kazek eqdek`e Oel$ egef$ Nikji$ Nyoe zhqlg$5151 qdk`e Njazpekk Ohed odnizak`ila zese si lepdaegde$ 51?2 qd Geqz eqk`elaNikji azqek zezk`e VA+ L}d H`y adi oadalpi likp efedazaka agfe ipgi ik kafeqip 5166qdk`ek apaoeik qerdek lepdaegde$ Fhjed zhqlg$ ee}a aneddia si qika phrel a``aedekefe}dlde+

    Leqoi`adga phrelde zhyky Igikadia ` `kqeq lik`a lhgydeke le`gek pypyg pelkgeqe apgilpi`a+ Igika gadda a`ihdhmazaki ni$ Igikadiakleqoi`adga phreldek id`i ipgi eoedeke iknid hdgel felz}dlp+ Oy p oa ikniddiledege$ ` ndiak lyoek ekdeqk hpeqe legelpe`+ Zhk q}qd ohqykjeIgikadi oy ekdeq aiazak`i iapadga$ qeka leqoi`adga phrelde si ` zed`deklyoek zqdigdiaki lik`adiaka akek`g si oykde qika kizaddii edegde`(edegelpe`de+ ``ae i`adik leqoi`adga phrelde leseg Plaqikak `hy

    odnidiaka$05 E}ioeqjekk Kefsek$ @edl Leeoe si Lye kifaki le`e hdek odnidia$Njazpekk Ohed si Jesefipaqe odnidiaka lerzegelpe +

    Igika cidelipdiaka izezk`e oy a``aede hdypygelpe`+ Igikadi lhgydeke$ydyzdeeez zazpigi$ ydyzdeeez npdiak `eqek` qezedee le a``aede kizgilpi`adi+ Igikazpek Plaqiqi phrel si zhqlg$ E}ioeqjeke le `e ee}a si

    yqned

    l a``aede

    ki zgilpi`adi+Pigid`i$ Leclezde`e efepz}dl `hyek$ lhgydeke zhyk qeepek si Igikaoadakjak`i niildal$ fel si e`edip ekdegk peqek oy a``aede$ Oql Igikazpek`kjiza si oy `kjikak jheca zkdek`ek leqkeldekgelpe`+ Oy `kji$Igikadiak lhgydeqde aqa adaladi aak`i hdgezk si hkdee nsikgizaka ikniddigilpi`a+

    Igikazpek`e nikdiak gaddaqipadal yfyk`e qipapaadar$ gadda nigaaka `iak`ikikgiza azpi nigapi hdzyk$ azpizi `i nkg}`i fyzyza oa `allep gili}ak`i pypydy+Oa Pl d`ik fi lagzi Igika lefegek zeqd+ hl ll qede`ek apaoeikIgikadiak ipkal lagdaldiaka Pl lepd }iaki hpyppylde zqdikioada+ Oy zipiladazi }id oa hd hqkeg$ ladazi hlydde Pldia si Pl phreldek ngiga nikkizaddia e`ipe zaqeza egede `hydpyzyk`e iladdik`agapa+ Oy ee`e ladazi$ ze`iji

    02 Fedi``ak oefagda$ e+n+i+ z+ 0005 Oy odnidi$ Igikadi peeck`ek @hy Igikazpek hdeel ki zdgilpi`a+

    5?

  • 7/30/2019 AZERBAYCAN ERMENSTAN LKLERNDE RUSYA VE RAN FAKTR(1828 2000) EMN IHALYEV

    21/200

    iapag sigildi ledgeg$ Igika lagdaakak pigid pek `e hdypygypy+ qdi la$ ladazizildi edek`e `efa elpac oa elp hdeel qiaka edgp+ Ladaziqi ni$ Igikadi 5159hdeqdek`e qhl i`adgil azpikgadi$ ekjel oy hdeq`ek lypydgyde`+ Ladazi$ oy `yygyIgikadiak ik kigda iczekidiak`ik zeqdek Kyf Pycekqde }`idipagilpi`a+ Lik`adiaka

    Kyfyk phyky hdek Feqlk hjylde hdeel pekgdeqek Ladazi Igikadiaki ni$

    Igikadi kezd pycek`e qhl hdgeg si e`k`ek pg `kqeqe qeqdeel ekesepekdeke nia`kig njk oydgydeze$ 5159 hdeqdek`ek zhke `e feqeppe ledgeq oeegde`+ Z}lhkyzy qeldege ni$ ezd ekesepeke$ qeka Eke`hdyqe adia`i `kgil `i gglkhdejelp+ Ladazikak$ Pldiak oa `hed ecipak n` adisa ngiza qeldeg `allepilaja`a+ Ekjel oy qeldeg qika `i `iad`a+ Hpe e`e `e Esyred flg`ede PldiaPekkk$ adiga hd`ylde nkefdeke le ji}ez &Pekkk Loej Zjhni hcNh`! hd`yyky zle piledegde`+ Fi ala qeldegk hpel khlpez$ Pldiak oa akzekphrdydyy hdgelpek hl oa p qeepl hdeel edndekgez`+ Oqdiza oa qeldegkzhkyjyk`e Pldi fi pd lpd qereoadijil oa qeepl hdeel zykydeoadgilpi`a+ Oyiisi`i oepe Ladazi hdgel }ii e Igika npdia Pldia lhkyydege}$ adipaaglyydege} qeeplde hdeel zykgy si Igika lagdaakak akezk oqdizaki kinepac oa qhdde

    hdypyge qhdyke napgadi`a+ Oy zipik niik fi Igikakak ik kigda nisdia$ oyhdeqde ykypgegel$ ykyppygegel si nkk oaak`i sepekke `kiil h nkdiakakpalegk edgelp+

    Hlydde`e ipgikdi Pl peafak`ik oefzi`ilik Pldiak E}ioeqjek siEke`hdy addiaka Igikadi`ik edg hd`yldek si fi Igika aak epedekk qypdek Pl

    ohqyk`yyyk`ek lypegekk gadda si sepek`edl ohjy hd`yyky pidlak i`aqhde+ kiak>'56>6 _yzqe'Plaqi zesek`ek zhke Esyre`isdipdiakak rhdapal edgede zhkyjy nk`igi nipaadik Igika Gizidiza$ zhkede @hyEke`hdy`e Igikadi aak gyfpeaqip id`i ipgil si oegz} Igika `isdipa lygel aak oaeeje kgp+

    didiqik qdde`e$ knadpii si Cekzekk qe`g adi Plaqi`i Igika azqekrhshlepd qpdg$ oy ai `i k`idaa Pekelzpqyk si Fkel0> zaqezapiladepde zpdikgadi`a+ Igikadi$ lapdizid leneede legel egejqde$ Pldii siLpdii zhqlg qerdzk `aqi zed`de `}ikdaqhde`+ Ege$ Esyre gi`qez eejdqde$Pldi peeck`ek qerdek Igika zhqlg06 a``aedek `kqeqe `yqygelp+

    Igikadiak Plaqi`i 5610'5613 qddek`e oedepplde leneede ZydpekEo`dfegap peeck`ek oezpd`+ Oy leneedek piladepdekk si ajejdekk oqlhykdyy azi Leclezqekk iapda odnidiaki pekgde`+01 _yz oadag e`eg KalhdeqZfeshs$ 5613 qdk`e Nkiq Leclezqe`e 122+222$ 5126 qdk`e azi 5+:25+222 Igikakakqee`k oidapgilpi`a+ Hke ni$ ze`iji oy `isa`i Nkiq Leclezqeqe qeldel 022+222Igika qidigapa+92 5126 qdk`e _yzqe adia Oelekd rhdaz odgizakak oidnidiak`i$

    0> Oy repadiak ki le`e pifdalida si zadefd oa pi npdia hd`yy lhkyzyk`e lik`a qeqkde ohd galpe`elekp zykgelpe`+ Oy lhky`e nika oa edge aak ol}= Fepjf @ezkeoi`aek$ Fazphq hc pfi Egikaek

    _ishdypahkeq Ci`iepahk$ @ezfkelzypayk$ 5612'51?0$ Gadek= HIGGI$ 5112+06 Igika qekdz n zesykekde$ }iddaldi zhk }egekde`e 5159 Pifjaa si Qefy`adiak AA+ @kqe Zesezezk`e Ke}adi peeck`ek peoa pypyd`ylde zhqlg &Fhdhlhzp! eezk`e oedekp lyge qkpigaqdi lik`aa``aedek qeqge si `hdeqz adi oykdek leoyd qkk`i rhrenek`e qerge qkpigaka oikagzigadi`a+ Oy

    egede Oep`e Fhdhlhzp ekge nkdia iplakdaldiaki VV+ q}qdk adl zhqlgkk lyoekde hdeel lepdgepiioozdiak`i oydykgelpe`de+ Oy isidi$ eoedekk oa reez hdeel Fapdii epci`adik lag eplIgikadia fepdqh8 z}k figik fi czeppe lyddekgelpe si Fapdiak oadi zhqlg calaka Pldi`iked`k adia zgilpi$ `hdeqz adi VV+ q}qd`e adikik si oyk`ek zhke adikijil pg zhqlgdek zydyzyhdeel Pldia adek ipgilpi`adi+ Eqje$ Ke}adiak qerplde zhqlge oik}idal zedegel egejqde Pldiakna}da qe}gede e` edpk`e Igikadiak sefaji d`dgizaka igi`ik oidnidi zykgelpe`de+ Niil oy z}`i

    oidnidiak$ niilzi `i Fapdii epci`adik z}diak peafzid niildalpik qhlzyk hd`yy$ fig Pl$ fig `i Oepdoadag e`egdekje lekpdek`+ Ekjel niildiak hpe`e hdgez oy isidiak eoedek `y`ygeqe qipgaqh+zpidal Qefy`a zhqlgk`ek ze`iji Fapdi si Fapdi qkipaga zhygdy pypydylik$ z}`i Igika zhqlgk`ekpg Pl ydyzy$ niil 5159 qdk`e feqeppe hdekde$ niilzi `i hkdek hjylde si phykde$ pg`ik zhygdypypydgelpe`+ yky `e ace`i ipgil niila la$ Fapdi qkipaga edpk`e niil ekdeg`e zhqlge yeqekQefy`adi$ ?220 qdk`e pg `kqe adi oadalpi zead @isdipakak zasaddia ledlek hdeel lyddekge$ qenz} akce}$

    oezk gikzyrdeke zed`de$ zasaddiak phrdege gili}diaki nk`iadgiza si Fapdi qkipagakak Qefy`adii

    qerp naoa Cadazpakda zasaddiak `iadiaki kygeede le}keel cadikgiza yqnydegedeke pekl hdgelpe`de+01Egqekzlaq Nikhpzap$ Gac a _iedkhzp$ Zreshkal Celphs a @hlygikphs$ z+ ?2092 Kalhdeq Zfeshs$ Khseqe Ynh}e _yzzlhgy @idy+++++$ z+ 30

    50

  • 7/30/2019 AZERBAYCAN ERMENSTAN LKLERNDE RUSYA VE RAN FAKTR(1828 2000) EMN IHALYEV

    23/200

    Plaqi`ila gedyg hdeqde`ek zhke$ Nkiq Leclezqeqe 922+222 Igikakak nid`aa sialak iqdigdii oe sy`ylde nzpiadgilpiq`a+95 Oyk`ek zhke Pekelzpqyk repazede `efe `e epg$ Leclezqe`e ekpapl rhrenek`ez oa feqda ndikgapa+

    hl adnak hdek fyzyz `e y la$ `efe Plaqi`i Igika leneede oedege`ek kji$qeka 5615 qd Hjel eqk`e$ Oel`i Fej ]iqkideoa`ak Peqis e`ke paqeph`e$ Zece}qekk

    0 odg`ik hdyek izia zefkiqi lhkydgypy+ Zefkikak oaakja odgk`i$ Igika le`kkealikji i`ik oa Pl pezsa i`adga$ alakja odg`i oy le`kk lik`a oegz}d aakgje`idiza$ kj odg`i Pl d`gizaqdi oedeqek zisakja$ ``kj odg`i azinik Igika l} pagzedak`i oegz}dke lesygy Igikazpek pezsa i`adgapa+ Iziakqe}e Zece}qek$ oy zefki`ik `hdeq `ddik`aadgapa+ Oy leqkel$ Leclezqe sedadaakak >yoep 5615 qdk`e Oel lyoikephyke nk`i`aa gilpyoyk`ek edkgp+9? Nd`naoa$ Pekelzpqyk repazakak ekpapl piodanep gelakiza isek si Pacdazpi `iad$ Oel`i oadiedgelpeq`+

    VV+ q}qdk oedek`e Igika hsika}gakak$ gaddaqipa Igika repadiakak ge``a sigekisa n`e leqke hdk Igika ladaziza oeeqde hqkyqh`y+ Igika peafaza @alekOhqemaqekk peoaa adi `izil< Igika Ladaziza adi Igika gaddipa h le`e a ai`a la$ oaaza

    hdge`ek aiaka `kgil oadi gglk `iad`a+9:Niilpik `i Igika feilipdiakak fi oezegek`e Igika ladazizakak akle i`adigiqijil

    oa hd se`+ Eqk peafa$ Igika Ladaziza$ Igika gaddipakak ladazi peeck`ek jek siadikyfykyk qika`ik `kqeqe nidgil aak qee` sjyppy$90 `aqiil oy niia oa li} `efe`adi nipagapa+

    Igika ladazizakak qe`gqde ?1 Eyzphzpe Nikji`i$ ? Iqdd`i Lezpe si Oel`i$5? Iqdd`i ye`e$ 50 Ilag`i Pacdazpi Igikadi leneede lepeel pii

    oesygyde`+ 5129 qdk`e _yzqe`e jiiqek i`ik leneede si ea}gi le nzpiadiakndikgiza$ Nkiq Leclezqe`e eqeldekgedek lgezke zioir hd`y+ _yzqekk izga zp`}iqdia `i `eoiqa lik`adiak`ik y}eldepgel aak Igikadiak ekpapl si ekpagzdgeklegrekqezke `izpil hd`yde+ Leclezqe sedadaakak qlzil poida Igika si Igika qekdzgigyde eejdqde zadefdek`dek Igika oadaldia$ 5129 qdk`e Oel`i$ isek`e$

    Kefsek`e$ ]ikni}y`e$ Leeoe`e$ Nikji`i$ Pacdazpi si `ai qidi`i qeeqekE}ioeqjek Pldiaki le zadefd zed`de `}ikdiqiil hkde qhl ipgil si Igikadiakzeqje zpkdk zedegel `jizak`iq`adi+99

    Ezdk`e$ _yzqekk zp `}iqdia `i 5129'5123 qdde Igika'Pl leneedeklik`a difdiaki isagildi alada hqyk hqkegde`+ e gigyde Nkiq Leclezqe`e epekeqeldekgedek `isdip ediqfaki qkidijia ik`aizaqdi Igikadiak Gzdgek Pldiakqee` odnidi`i qerplde lepdaegdee n} qyggy$ oe} `yygde`e Igika qekdz oapypyg zinadiqiil fi ala peeck njkk ipkal epgedee zec i`adgizaki gyseccelhdgyde`+

    3 yoep 5129 peafak`i Oel`i oa E}ioeqjek Plkk Igika lhgapijadiapeeck`ek d`dgiza adi oedekek Igika'Gzdgek lepdaegde$ oa hl qe}edek `e a``aeippaldia naoa$ oa pize`c zhkyjy `iad$ zc opk Leclezqekk }iknak Igikadiakak }egek}egek oa eeqe nid`aldia ifa`i$ qeka Oel`i rdekd oa ilad`i oedegp+ IgikadiOel`i Igika gadqhkidiakak qe`gqde azpi`aldiaki ydeejeldeke$ Oelkk riphdzedpekepk iddiak`i oydyk`yejeldeke si oyk`ek zhke Nkiq Leclezqe`ek opkGzdgek Pldia zadef njqdi ler Igikazpek `isdipa lyejeldeke igak oa ilad`i

    95@ekela &} Gepiaedhs @irepegikpe Rhdapzaa!$ z+ 6< Hamakeda aak ol}< _yzqe Ci`iezqhky @isdip Easa$c+52?$ d+ ?9:$ s+ 5'569? E}ioeqjek _izryodalez @isdip Peaf Easa$ c+ ?9$ d+ ?$ a+ ?269:

    ]eci }lek$ Peafzid Eliazak`i PI__@IK RHDPLEQE I_GIKGIZIDIZ$ z+ 9>90 Legyek Nk$Igika @hzqez$ z+ :599 Senac E}ygekd$ Ke}ag Gyzpece$ Peafak Nee Zifacidia$ @IRH_PEZQE$ ZHQLA_AG$ NENAKDAN$ z+ 0>

    59

  • 7/30/2019 AZERBAYCAN ERMENSTAN LKLERNDE RUSYA VE RAN FAKTR(1828 2000) EMN IHALYEV

    24/200

    akekgelpeq de+ yoepk 3zk`ek 52yke le`e Oel`i `iseg i`ik lekd epgedezezk`e fi ala peecpek siadik leqr 5222i ydeze `e Igikadiak kaqipdia si rdekdeniildigigapa+93

    Igikadi ?5'?: yoeppe isek`e `e lepdaegde qergde`+ G+ Z+ H`yoe`akaksi`aa oadnadii ni$ 9 Geqz 5129pi Kefsekk Jifa lqk`i : Gzdgek Plk e

    qeedekgez si > Geqzpe oa Plk Pykoyd lqk`i d`dgiza }iaki epgede `efe`e a``ipdik`a+ Igikadiak Kefsek`e qikadnadia }iaki leneede `efe `e epp+Igikadiak egej$ adl hdeelisek si hkyk ipec lqdiaka Pldi`ik piga}digil$ zhke aziG+ Z+ H`yoe`akak peoaakji$ isek`ek Kefseke le`e qhd }iak`i qidiik zdeglqdiaka qegedegelde$ isek Igikadiaka Kefsek`e fe} oydykek ezlia ndidioadipagil si Kefsek`ek ]ikni}ye le`e qhd }iak`i hdek lrdia qlr ]ikni}y

    nkdddia adi Kefsek`ela ezlia ndia oadipagil naoa aik feqeddi9> `ik aoeippa+561> qdk`e isek`e si hke oed odnidi`i Pl kcyzy :5:+5>3 hd`yy fed`i 52

    qd zhke$ qeka 512> qdk`e oy zeq :2?+139i akgapa+ @igil la$ 5129'5123 qddek`eqeldel 52+222 E}ioeqjek Pl lepdi`adgapa+

    isek`e egedeke ydeek Igika zadefd oadaldia Leeoe`e `e lepdaegde

    qerpde+ 5 Fe}aek`ek apaoeik oedeqek Igika zed`de zhkyjy Jioead'Leqenak odnizakiSiqzidda$ Leje$ igikda$ E$ Ldel$ Gi}i si `ai lqdi `i oezd`+

    5129 qd Lezg eqk`e Nikji ifak`i$ Jeseka si Le}el odnidiak`i$ Pacdazifak`i Igikadi leneede oedepeel oakdiji E}ioeqjek Plk lepdippadi+96

    Igika oadag e`eg Z+ ]eseqekk si`aa oadnadii ni$ oefza niik `isa`i ye`e5?$ Jeseka odnizak`i 59$ Jioead`i 9$ ]ikni}y`e 0:$ phrdeg >9 Gzdgek Pl lqqeldr$ qldgp+91

    Nikid hdeel$ 5129'5123 qddek`e isek`e$ Nikji`i si `ai odnidi`i ?22`ikce}de lq si lezeoe qegedekg si lepdaegde qerdgp+

    J' 5156 Qd Gep Lepdaeg

    5156 qdk`e Ly}iq E}ioeqjek`e$ }iddaldi `i peafa$ ilhkhga$ giclyi gili}ahdek Oel`i jiiqek ipga legel si gyegged hdeqde$ h `kigla _yzqekk `ailidiak`i jiiqek i`ik hdeqdede lqezdegel gglk `iad`a+ Oy hdeqde aiazak`i iklhlyk hdek Gep Lepdaeg`+ Zhsqip peafak`i a zese hdeel kapidik`aadik oy hdeq$qika `kigdi`i eas oidnidiakak qe`gqde rhdapal `iiaki lesygy oydykgelpe`+Zhsqip `isak`i hdeqde$ nikiddaldi p'oez i`adga$ lepdaeg si jakeqipdidi adnada oql}hdyldede id`i i`adik oadnadiak$ efap dazpidiakak$ ge``a }eek galpeke eap oidnidiak$eepge eklipdiakak$ pekl ace`idiakak$ niildia qekzpek chph gepiqeddiak zpki zaqef

    ri`i iladgapa+ Oy oidnidi$ E}ioeqjek Jygfyaqipa @isdip Peaf Easak`i &@PE!$ ZaqezaRepadi si pagea Feilepde Peaf Easak`i &ZRFPE! si `ai easdi`i oydykgelpe`+51?2 qd Zhsqip anedak`ik zhke ai z}g qeoekj i`ioaqep si qeoekj

    peafakezdlpe oaalga `iida gepiqeddi$ adl id`ik leqkelde si eas oidnidia h `isakleqkelde izezk`e qe}dge`k`ek homilpac niildaa peg hdeel qekzpgegelpeq`+ Oy pzhykdee adalak peafa oidnidiak hpeqe ledgez$ q}qdk adl `kigdiak`ik oedeqeel

    Igikadi`i akzeke kicip rzalhdhmazakak$ Pl d`gilpik gekisa }isl edge `kjizakakaiaakak edgez$ oynkl cidelipdiaga}ak lldiakak ee lesygezke$ odni`i qdde`ek

    oia zinidik si q} oakdiji akzeke e}er siik gadda epgedee homilpac hdeel `ii

    93 Giggi` Zea` H`yoe`a$ Nekdddi$&Lekd Qdde!$ z+ >9>

    Giggi` Zea` H`yoe`a$ e+n+i+ z+ 55196 Senac E}ygekd$ Ke}ag Gyzpece$ Peafak Nee Zifacidia$ ++++ z+92$ 9591 Z+ ]eseqek$Ilhkhgaizlaqi Yzdhsaqe Leeoefe a nhdh` 5129'512> n+$ z+ 35

    53

  • 7/30/2019 AZERBAYCAN ERMENSTAN LKLERNDE RUSYA VE RAN FAKTR(1828 2000) EMN IHALYEV

    25/200

    siadgizaki oa feqda qe`g i`ioada+ Rhodigdiak kizkid hdeel eepdgez$ E}ioeqjekpeafak`i oa pelg ja``a gizididiak ee lesygez oelgk`ek oql oa kig e}ipgilpi`a+

    Gep Lepdaegkk eepdgezqdi oa lek hdypygelpe`= Y}yk zi piledegel}hyk`e led`g} a zese$ Gyzesep oeled`z$ ekpazhsqip eqeldekgez naoa

    lyegdek peafa niildi faoa oe oydykgegelpe`+ Oykde pefac ipgil$ hdeqdeekpagadda qk`ik ikgi eoedek`ek$ qeka y}yk zi Zhsqipdi Oadaak`i izga a`ihdhmahdek peafadal igriqeda}gak`ik oele oa iq `iad`a+ Ezdk`e$ Oel`i Ohdisalfelagaqipa 5156 qd Gep eqk`e lyydgypy+ Oy `isa`i Ohdisal'Pekel lhedazqhky

    oakdiji Plk jizipdia zpk`ik niiil alpa`ee nidgapa+ H `isa`i Oel`i oydykekknadpii lhkzhdhzy E+ I+ Gj+ @hkidd$+++ifa`i jizipdi`ik oele Gzdgek qhlpy$ `aqi

    oidapgpa+ Igikadi$ E}ioeqjek'Pl lepdaegk qereel Oel`i felagaqipa idiniagadi`a+ Oy lepdaegk elezk`e `efe oql oa ege se`+32 E}ioeqjekk SizeqLhkciekzke zyk`yy erh`e nzpiadaqh= Gep eqk`e Pl'Gzdgek lepdaegk

    qerek Igikadi$ Oelq qida kcyzpek piga}digil$ hkyk zisipdiaki zefardikgil si zhkhdeel `e E}ioeqjekk ik izla ifadiak`ik oaa hdek Oelq Igikazpek phre adek

    ipgil azpaqhde`35Leqkeldek si`aa oadnadii ni$ A+ @kqe Zesek`ek zhkela `kigdi`i Igika

    laper si ne}ipidia$ Oelkk A+ @kqe Zese zezk`e Igikadi peeck`ek aned i`ad`aakasi oy q}`ik `i Oelkk lik`adiaki eap hd`yyky el oa ilad`i oidapgilpiq`a+ H}egekde Oel`i qeeqek Ohdisal Odqygak$ lik`a fepedek`e Igika Pekeldekk 5156qd adloefek`e ifa`i ?2+222 cela Gzdgek kcyzyky lepdippaldiaka qe}gp+3?

    5156 qd Gep hdeqde zaqeza si gadda kapidalpi a`a+ Oy lhky`e Gifgip Igak_izyd}e`i qe}qh`y= eygqekde peeck`ek Oel`i qerdek hdeqde Riphne` si

    Ghzlhse hdeqdeke lizakdaldi oik}igaqh+ He`e zkcdeeez oa zese$ oye`e azizkcdeeez zese e` edpk`e zhqlg qerdqh`y+ Pekelde akpaleg edqhde`+++ Gepk56ak`ik ?2zaki le`e Oel Pl `ighlezazakak lecezk`e repdepdek phrde$ Gzdgekdee

    qerdek felz}dl E}ioeqjek calaka peqekde$ gyfpeaqip si oegz}dl dlz adiqeeqekde qhl ipgil aak`a 3:

    Oy nk aak`i qerdek lepdaeg kji`ik `kdg$ ik akji eqkpdeke le`eakadgapa+ Fe}dl eegez hdeel Oel lepdaegk`ek oa fecpe kji Igikadi$ I}yygqelkdek`ela Qiadqeqde`e :+222 Pl lepdi`iil Hzgekd greephdyyky `e lik`a

    rhodigdia aaki ilgadi`a+305156 qd Hjel eqk`ek Gep eqke le`e Pekelzpqyk$ Ohdisaldi si `ai Igika

    gadda repadia E}ioeqjekd lepdaegk qergel aak iapda qkpigdii oe syyqhde`+Zhsqip zp `}iq qipladadia `i Oelkk qkipgidaak`ila izez gisladia Igikadiakqiplazaki oelgde`+ E}ioeqjekk eq`k lizagdia oildikik pifdaliqa kji`ik

    fazzipgadi`a+ A+ @kqe Zese

    zhkde

    k`e Leclezqek

    k F

    azpaqek lizaga gelzepd

    hdeelzadefdek`d`+ Gep lepdaeg eacizak`i Nkiq Leclezqe`e _yz Gadda Lhkziqakak Fazpaqeklizagi oad`aaza `yqyyd`y+ Oad`aa`i$ 55 Geppek 56 Gepe le`e 51'?9 qe eez opk _yznikdiakak ezlia zicioidai edk` oidapadaqh`y+ Ezlia zicioidal :5 Geppe zhk

    oydejelp+39 Leclezqe jirfizakak lerekgez zhkyjy sepeke `kik _yz oadaldia zadef sijirfekidiaka hl yjy} caqepdee Ghdhlekdee si }iddaldi `i Igikadii zeppde+ Sepekdeke`kkji fh oa `yygde ledegeqejeldek oad`aldiak`ik `hdeq$ ezlidi Oel`i

    32 Jigad Fezekhs$ 5156 Qddloefe= E}ioeqjek`e Igika Pia}ga si Pl'Gzdgek Zhqlg$ z+ 9?635 E}ioeqjek _izryodalez ZRFPE$ c+?>3$ d+ ?$ a+?2$ s+ 56'513? e+ n+ l+3:

    zpalded ne}ipiza$ :5 Gep 515130 Eqkpd oadna aak ol}< Iksi Lhkyly$Igikadiak Qiadqeqde`ela Pl Zhqlg &55'5? Gep 5156!+39 E}ioeqjek _izryodalez ZRFPE$ c+?>3$ d+>$ a+ ?5?$ s+ 5

    5>

  • 7/30/2019 AZERBAYCAN ERMENSTAN LKLERNDE RUSYA VE RAN FAKTR(1828 2000) EMN IHALYEV

    26/200

    ledgeq pijaf ippadi+ Zhkede Zpirek eygqek si pelg$ oy ezlidi`ik Pl kcyzykele qeedek`+ Oel`i Igika si _yz lyssipdiakak zadefdek`k nik qida kcyz$ yoep5156`i ifa`ik lp+ Gep lepdaegk`ek oa fecpe kji Pekel Repaza$ Oel`ila `yyg`ekefepz} hdeel felagaqipa idi niagikak niilda hd`yyky oad`agapa+ Oy pifdaliqa kji`ikfazzi`ik Gzdgek'E}ia jigaqipdia$ lik`a zesykge ndiakak hdypyydgez nk

    zesykgelpeq`de+ Hkdek piiooz adi Nikji`i$ Oel`i$ Dikliek`e Gzdgek ezliaoadaldiakak hdypyydgezke$ Oel Le`ip hlydyk`e Gzdgek zyoeqdek fe}dekgez aakioedek`+ Ege oy adi hl e qpdqh`y+ @ai peecpek$ Leclezqekk Fazpaqeklizagakak zadefdek`dgezk`e Ekpekpe33 dlidiakak adnaza k rdek`eq`+

    knada}di Gi}hrhpegqeqe nidakjiqi le`e Nkiq Leclezqe`e Pl h`yzykyk`y`yydgezk`e qida Fazpaqek lizagaki oql gap oizdikaqh`y+ e _yzqez `ed`lpekzhke Igika zaqezipadia knada} qekdz oa rhrenek`e qerplde aak E}ioeqjek Pldia$yoep eq zhkdek`e Pekzleclezqe Ziqgaki knada} h`yzykyk Leclezqeqe g`efedizakile lpldek oidapaqh si knada} `idinidia adi ngidiak lizadgizaka pediri`aqhde`+3>

    Ekpekpe h`yzy y}elpe hd`yy aak Igikadi$ lik`a egedeke Ohdisaldiak

    qe`gqde ydegel azpaqhde`+ Hkdek oy pypygy fellk`e Kiagek Kiagekhs qe}qh`y=Oql Igikazpek fdqedek niildipagil aak Pekelde fi pd gezli naqgiqife}`de+ K+ Nhdapzak `isak`i hkde lik`adiaka `isagja repa hdeel nqhde`$ ege

    zhke S+ Shhkpzhs'Pelhsyk eqeldek riil `isag lep jirfiqi nipadi+ Leclezqe.`eZhsqip felagaqipa lyydyze$ Pekelde figik gezlidiaka ler oy li} Ohdisal gezlizakiokijildi+36

    E}ioeqjek`e gadda feilipak nikadigiza si gadda oegz}dl repaza hdekGyzesepk kcy}ykyk epgez$ Oql Igikazpek qhdyk`e oql oa iknidi `kioada`a+@efe Ilag 515>`i qerdek ziagdi`i Gyzesep Repaza$ hqdek )02k edgp+ Oy$Ohdisaldiak ziagdi`i ed` hqdek lep le`e`+ Gep lepdaegk qergelde Pekelde$Gyzesepk zhzqed zzk$ qeka ifak opk Pl kcyzyky qhl ipgiqa rdekdegde`+ @efezhke oy lepdaege fel le}ek`gel aak Igika rhrenek`ez$ nqe Gyzesepde sippafepdek Oql E}ioeqjek$ qefyp Fak`azpek`ek Shdneqe31 le`e Oql GzdgekPl @isdipa lyge a``aezke `pldia ildak`i _yzqe si Esyre`e qekdpj feoidiqeqqhde`+ Igika zaqeza repadia$ nqe Oql E}ioeqjek$ qefyp Oql Gzdgek@isdipa `kjizaka oialpi ohgel egejqde$ qeldel >+222 Igika ezliaka iapdajirfidi`ik Oelqi nipagadi`a+ Oyk`ek oele L}d Nse`aqe>2 e` edpk`e hdypyydek52'5? oakdal h`ykyk `e )>2'a Igikadi`ik hdyyqh`y+>5

    kji`ik qerdek ekdege izezk`e Ohdisal'Igika lhedazqhky$ Z+ eygqekk `eace`i ippaa naoa$ zesee fi pd fe}d qergp si figik opk jirfi ohqy zed`qenipa+ :2 Gep eleg zeep 9pi Oel`i adl epidi ed`+ Pekelzpqyk si Igika Gadda

    Lhkziqa$ adl epipik zhke Z+ eygqek oepe hdgelde Oel Zhsqipaka zesyk`y+ Ze`ijiIgika ezlidia `iad$ Oel`ila Igika eq`kde `e zesee na`adi+ Peafi lekd oa hdeqhdeel niik Gep lepdaeg nk `iseg ippa+++ dl epipik zhke ifa zadefd oadaldidi `hd`y+Igikadiifak nkiq lzgk`e zaridi le}eel phrel si pede`ek zipdi qergde`+ Lze

    oa zi zhke$ qeka :2 Geppe Igika Gadda Lhkziqakak si Pekel da`idiakak Gzdgekjigaqipdidi qerdek ngidiak rhrenek`e eged hd`yy hpeqe lp+

    33 Ekpekpe padec @isdipdia$ oyk`ek zhke Ekpekpe hdeel niijilpa+3> Jigad Fezekhs$ 5156 Qddloefe= E}ioeqjek`e Igika Pia}ga si Pl'Gzdgek Zhqlg$ z+9:236 E}ioeqjek _izryodalez ZRFPE$ c+321$ d+5$ a+ 0?$ s+ 5331

    `ad>2 L}d Edeq>5 E}ioeqjek _izryodalez ZRFPE$ c+?>3$ d+ ?$ a+?2$ s+ 00

    56

  • 7/30/2019 AZERBAYCAN ERMENSTAN LKLERNDE RUSYA VE RAN FAKTR(1828 2000) EMN IHALYEV

    27/200

    Oqdi pifdalida oa `yyg`e Oel Gikisaldiakak da`ia Eqhdde$ Zhsqipdiazesykejeldek `yqy`y+ Feppe Ohdisaldii `iak lak oizdiqik Le`ipdi oadi$ _yzqekkegede qhdyk`e gje`idi i`ik Ohdisaldia zesykejeldeke z} si`adi+ Y}yk ziGikisaldii le gje`idi i`ik Ohdisaldiak Gep nkdiak`i Gikisal si Izididi$feppe Le`ip si Pekeldede oadigiza `aka si gadda }igak`i jiiqek ippa+ ifak opk neqa

    E}ioeqjekd'Pl lizaga Gep lepdaeg qerd` ek`ek apaoeik Fazpaqekdl }igakak`iGzdgek'Pl lizagi le oadipa+ Ege ezd da`idia Igikadi`ik hdyek Ohdisal siPekelde`ek oele lagzi$ hdeqdek oy p lekd oa kapidal le}ekejek oildigaqh`y+ HkdeGyzesepdee le lik`a qe`gdek kigidiaki egik niilpi oadial ndi`ikifak opk Gzdgek kcyzyky qhl ipgil aak qeedek`de+ :2 Geppe ejadik OelZhsqipa ezlia oadaldia da`idiakak phrdekpz qerd`+ Zese oedepge lhkyzyk`e leedeedk` si Igika Gadda Lhkziqaki$ Pekel da`idiaki lik`a ezlia oadaldiaka ceedaqipiniagi iga siad`a+

    Ejad oa ilad`i Je}akh hpidak`i phrdekeel oa leenef ly`yde+ Oy aak piladagizidiza E+ Galhqek si K+ Ekhgilhkyk qiplazaki oeld`+ Gzdgek zadefd oadaldiakakphrdek` qii eka oezlkde qerd`+ Fe}e `hkekgez nigadiak`ik si yelde`ek Gzdgek

    E}ia gefeddidiakak epii pypydgez ifa`i lhly qeepp+ Ezlia nigadii }idrhrenek`ejde nk`iad`a+ Niga`iladii nqe Gzdgek E}iadiak _yzde lepdippaa feoia`yqyyd`y+ Oale zeepdal ohgoe`gek`ek zhke _yz `ika}jadia oykyk oa rhrenek`ehd`yyky$ Gyzesep e` edpk`e Gzdgekdek d`d`k ik`aldia }egek epia`y`y`yde+ Eqk rhrenek`e adi ed`epdeel Gyek`ek oa hl _yz'Ghdhlek ezlia

    oadaldia `i ifi nipaadgapa+ ifa`ila hdeqdee efap hd`yldek`ek zesepek se}nipaldiaaak Igika h`yzy hkde zadefdek oelgeqe }hde`+ Ghdhlekde`ek edkek zadefde ze

    oildiqik Igika nkdddiaki `epd`+>?Eas oidnidiak`i nzpiadaqh= qa zadefdekg si iapagda Igika ezlidia

    Gzdgekdek isdiaki oezlkde `}ikdiqiil hkde d`qh$ '`p nkdl oioildiafeki si zknqdi lepdi`aqh$ hjylde edisdi aaki epqhde`+ Gzdgek E}ia le`kde`efe e ilad`i lepdi`adaqhde`>: Easdi`ila oadnadii ni$ lydelde$ oyykdelizadik$ lekde qpdek$ jakzid hnekde reegree i`adik :> Gzdgek E}ia le`kkjizi`a oydykgypy+>0

    Nkiq E}ioeqjek Pldiak`ik Ga Jeci Raisia$ lik`a fepedek`e qe}qh=Oik Gep 5156`i Pekeldek sefadaldiaka$ nkefz} e`egdek d`dr$ jizipdiak

    qeldgezk lik`a n}diagdi n`g+ Oy hl cija si kicip i`adijil oa feilippa+++>9E}ioeqjek `isdip e`egdek`ek Kiagek Kiagekhs$ kzi}adiakak lhlyk oa

    ilad`i niildipaaki pekl hdgypy+ Oy hdeqde pekgdelik ze`iji Pekeldee hdekclizaka ee sygyqh$ eqk }egek`e Gzdgekdee le Ohdisal'Pekel oadaalhkyzyk`ela `kjidiaka `i eldqh`y= Ohdisal hdek oa Gzdgeke `efa egek

    siadgi`a+ Pekelde$ Ohdisaldaaka}a pek

    geq

    }$ kjidaldi Gzdgekz

    k

    }$ oy qipida$`aqhde`+ Hkde `hzpe `esekekde d``di$ isdia zhqyr zheke isa`adi+++ Ohdisale` edpk`e Gzdgekdee le fi pd jakeqipa adi`adi$ qdi la$ `iad ilildi$ fegadile`kde `efa oykde`ek jekdek lypeege`de+ >3

    Eas oidnidia si pekl ace`idiaki ni$ E}ioeqjek Pldiakak cija ilad`id`dgizak`i oql hd hqkeqek Igika eq`kde$ akzekdl zagezk }epik leqoi`ikezlidia oy ai llpqhde`+ kzekdek cija ilad`i d`dgizakak$ jizipdiak qeldgezkkIgika eq`kde peeck`ek qerd`k azrep i`ik oakdiji oidni se`+ Hdeekzp Eepge

    >? Jigad Fezekhs$ 5156 Qddloefe= E}ioeqjek`e Igika Pia}ga++++ z+9:0>: E}ioeqjek _izryodalez ZRFPE$ c+?>3$ d+ ?$ a+??$ s+ >9'>>>0

    e+ n+ l+>9 Ga Jeci Raisia$ Ziadga Izidia$ z+ 36>3 Pe`iyz} Z~aiphjfh~zla$Gzdgek Jigeeppik Ydyzed Lagdai _yz E}ioeqjek 5129'51?2$ z+ 532

    51

  • 7/30/2019 AZERBAYCAN ERMENSTAN LKLERNDE RUSYA VE RAN FAKTR(1828 2000) EMN IHALYEV

    28/200

    Lhgazqhky Oelekkk E`daqi Oelekdke zyk`yy erh`e nzpiadaqh= Kalhdeq zhleohqykje zed`qe niik Igika ezlidiaki Igika eq`kde k`idal i`aqhde`+ Oqdioadaldi`ik oaa isi naiil zila} le`k si hjyy lyyke `a}gapa+ @ai oa oadal azi E}iaisdiaka oezeel `hly} E}ioeqjek Pl eq`kk zhlee ler ladazi giq`ekk`e lyyke`a}ga si qelplde @ezpek hpidakak edisdia aaki epgde`+>>

    Zese zezk`e zdeg si Pl ldp gili}diakak$ peafa eoa`idiak qhl i`adgiza `iIgika eq`kdekk pefala adi qerd`+ nk aak`i 52+222`ik ce}de akzek d`d`+ Plgizzazep' gaddaqiza hdek zdegaqi oakez$ El z}$ Lezra qeqk isdia qeld`+Oelkk ik oql jegaza gigadidi `idal `ial i`ad`a+

    Pl qesydek lhqkyk`e qipapaiil opk E}ioeqjeke rise}dek`ek &lekepepek!$ fedl eezk`e Pl Qy`y si Pl Hje hdeel oadakik zdegaqikak qeldgez sigagea qerdek qhl i`adgiza$ Gep nkdiak`i qerdek ik e jakeqipdi`ik oaaq`a+

    Oel`i qerdek Pl'Gzdgek lepdaegke a zese nkpz siadgiza$lepdi`adikdiak zeqzkk e}edpdgez qkk`i eoe fejeqek Zpirek eygqek$ 5: Kazek`eGhzlhseqe _LZqi nk`i`aa erh`e qdi qe}qh`y= nk aak`i :2':5 Gep si25 Kazek`e ' Oel`i a``ipda oa zese hd`y+ Zhsqip h`yzy$ oa}ag hdypy`yygy} Ydyzed

    L}d H`y$ L}d @hkekge si Igika gadda h`yzy Gyzesep Repazakak k`idaak`ilaGzdgek @aleqe @asa}aqezqde >6 si zadefd Gzdgek ilqedeqde zesepde+ Oa}zesepe oeed zhkyde id`i ippal+ @gek pegegik qhl i`ad`a+++ Fi ala peecpekd`dikdiak zeqz :+222`ik ce}de`+ Ii Gzdgek Pl Gyzesepde nedar hdzede`$

    Oel E}ioeqjekk oelikpa adek i`adijil$ Leclezqe _yzqe aak leqoi`adga hdejel$ opkneqa Gzdagdi azi lepdaege gey} ledejelde`+ >1 Gep zhqlgk`ek oa qd zhkeIgikadi oy hdeq$ Ohdisaldidi Gzdgekde eezk`e jiiqek i`ik felagaqip gje`idizaildak`i legyhqyke zykgeqe oede`de+ 5151 qd zhkoefek`e$ EO@ peeck`ek Oelqink`iadik Nikied Feoh`e zykydek erh`e Igika Qirazlhrhzy Oenep$ Igikadiak Gephdeqdek`e apaelaka akle i`aqh`y+ eygqek`ek `efe `e adia na`iil Oenep$ Oel`iGep hdeqde zezk`e d`dik 5222 laa`ik :22kk Igika si _yz$ >22kk Gzdgekhd`yyky a``ae i`aqh`y+62

    Pl'Gzdgek lepdaegde$ ze`iji Oelqdi zkd `iad`a+ Kazek eqkk adlnkdiak`ik apaoeik Oel`i qerdek lepdaegde$ eqkik egef$ Nyoe'Fege}$ Dikliek$Fejleoyd$ Zedqek$ ]ikni}y$ Leeoe si E}ioeqjekk `ai odnidiak`i `i qerd`+

    Igikadiak 5156 qd Gep si Kazek eqdek`e egef si hke oed lqdi`i qerpldelepdaegde azrep i`ik hl zeq`e eas oidniza oydykgelpe`+ Oy oidnidi eezk`e$ ?? Lezg5156`i Hdeekzp Eepge Lhgazqhky Oelek E+ Fezgiggi`hsyk E}ioeqjekJygfyaqipa E`daqi Oelekke$ egef ifaki oed E}ioeqjekd'Pl lqdiakakqegedekgez si Gzdgek efeda }iak`i Igika alikjidia si jakeqipdia fellk`e

    oad`aaza$65 e` niik lhgazqhk qidiak`ik E+ Khsepzlakak oy gizidiqdi adnada Lhgazqhk

    Oelek

    ke oad`aaza$

    6?

    oy adi`i zydy oydykek ef

    zdede adnada zhypyge oedep

    dgez

    fellk`e Hdeekzp Eepge Lhgazqhkykyk 5? Piggy} 5151 peafda lee6: si `aioadnadi qi edgelpe +

    egef ifa si hke oed ipec odnidi`i Igikadi peeck`ek qerdek lepdaegdefellk`e > jadp$ 1?9 zeqce`ek hdyek eepge gepiqeddiak`i oaalga oadnadi Igikadiakqerg hd`ylde jakeqipdi si lepdaegde lhkyzyk`e piciyepqde oadna sigilpi`a+

    >> E}ioeqjek ne}ipiza$ 5> Ilag 511?>6 Sefa Edeq>1 Zpirek eygqek$ Ziadga Izidia$ z+?9162 E}ioeqjek _izryodalez ZRFPE$ c+?>3$ d+ 1$ a+:$ s+ ?965

    ZRFPE$ c+ ?>>$ d+ ?$ a+ 53$ s+ 1'506? E}ioeqjek _izryodalez @isdip Easa &E_@E!$ c+ 5235$ d+ 5$ a+ 526$ s+ 6'526: E_@E$ c+ 5235$ d+ 5$ a+ 529$ s+ 5

    ?2

  • 7/30/2019 AZERBAYCAN ERMENSTAN LKLERNDE RUSYA VE RAN FAKTR(1828 2000) EMN IHALYEV

    29/200

    E` niik lhgazqhk peeck`ek pypydek erhdee ni$ `efe Hjel eqk`e Oel Zhsqipapeeck`ek 59 eeoe `hdyzy zadef$ Gep eq hpedek`e azi 32 eeoe `hdyzy zadef si ?222Igika ezlia oadaldia egefqe nk`iadgapa+

    egef`e zpkd idi niaik Igikadi$ oyeq E}ioeqjek Pldiak`ikpiga}digiqi oede`de+ Igika gadda h`yzykyk hriezqhkdeke Z+ eygqekk qe`gjde

    si hkde`ek oa}}ep pedagep edek Z+ Dedeqek da`idal i`aqh`y+ Igika ezlidiakak oek`eegefqe nidik Z+ Dedeqek$ adl hdeel qeddek$ le`kdek si hjyldek zeldek` gizja`alyepgede$ zhlee lekde lyyke `a}gidia si gizjapdia qelge igaka si`a+ Easdi`i

    oidapadaqh= hjyl si le`kdek oql hykdyy gizjappi zeldek`+ Efyk` GhddeJecilydy d`d`+ Filiz$ zeqnk oa laa hdek Efyk`e faoaiq qerdgeqejek$ hke idled`dgeqejek }ekki`aqh`y+ Ege Igikadi gizja`i naiil Efyk`y oyd`yde+ Hkyk

    n}diaka le`de$ `adaka$ oykyky si lydeldek lizpadi+ Q}kk si lecezkk `iazakazhq`yde si zhke hky lyyke `a}`adi+ Efyk`yk isak`i si gizjappi oydykek opk le`kded`d` 60

    Oale nk aak`i egefkk Gzdgek lqdia e alikjidii gey} led`+Zhkype ze`iji Gep eqk`e egefkk 96 lq Oel Zhsqipaki oed Igika h`yzy

    peeck`ek oezd`+ Qeldel 6 oaki qelk akzek d`d` la$ oykyk `e 539: le`k$ 139ahjylpy+ egef`e qida Gzdgek kcyzyk ye` ge``a }ee$ h `kigak reezqde 5gadqe _yodi`ik69`efe ce}deq`+

    Lekd hdeqde qeeg hdek egef ifa y}yk zi lik`aka eqelpe pypgel aak}hdek`+ 5156 qd apaoeaqdi 59+222 kcyze zefar hdek egefkk63 kcyzy 51?5 qdk`e eeqyle 5>25i `p+ Nyoe le}ezke nk`iadik zadefd oadai Z+ eygqek`ek }id qipla edekFege}ezr lhgypekdl i`aqh`y+ Kazek eqk`e oy odnikak 5?? Gzdgek lq qedekg$q}diji Pl si Di}na kcyzy lepdi`adgapa+ Nleq$ L`iga$ Zedqek si Dikliek `eIgika zadefd oadaldia peeck`ek ja``a }eee yepdgp+ ?222 laadal Igika h`yzykyksefa `esekde h `iiji epgp la$ odni`i hdek Njdi oyke ekjel zadef lyddekeelle lhqeoadgadi`a+

    E}ioeqjek Fedl Jygfyaqipa flgipakak 59 Piggy} 5156 qdk`e ly`yyHdeekzp EepgeLhgazqhky$ eqk qdk Kazek si Geqz eqdek`e Nyoe ifa si ipeclqdiak`i `i Igikadiak qerplde lepdaegde fellk`e hl zeq`e oadnadi id`i ipgapa+ 9jadppik hdyek oy gepiqeddi eezk`e }eee yeqekdek rhphlhddia si efap ace`idia$ Nyoeifakak iapda nkdi`i qegedekg isdiaki si `llekdeke oel rhphlhddia$ HdeekzpEepge Lhgazqhky qiza E+ Khsepzla si `ai efzdek zyk`yy oad`aadi$ ifa`ilaeadidiak ye` ge``a }eek galpe fellk`e dazpidi si `ai oadnadi qi edgelpe`+6>

    Igikadiak qeege` siqe regelde zeqdeoad`aa Nyoe ifak`i oy p hdeqde kezdoedegp8

    kji yky oidapidag la$ Hdeekzp Eepge Lhgazqhky qiza E+ Khsepzla$ 55

    Eed

    l 5156 peafak`i$ eqk

    q

    d

    k Geq

    z eq

    k`e Nyoe ifakak Z+ eygqek peec

    k`eknk`iadik Pekel h`yzykje oezdge`ek kji ifak nikid `yygy fellk`e Nyoe ifa iazaE+ Edaoiqhse gilpyr nk`igapa+ E+ Edaoiqhs `e$ 5? Eedl 5156 peafda jisergilpyoyk`e$ Igika Pekel h`yzykyk Nyoe ifaki nagizak`ik kji ifa`i qeldel?2+222 akzekk si 52+222i qelk isak hd`yyky oidapgapa+ Eqk jiser gilpyoyk`e$Pekeldek Nyoe ifaki zed`dekk 5 Geqz 5156 qdk`e oede`k si oy zed`dek`hly} nk `iseg ippaaka `i oidapgapa+ Oy zi }eck`e ?2+222i qelk is pegegikqegedekg si qeldgp+66

    60 ZRFPE$ c+ ?>>$ d+ ?$ a+ 53$ s+ 1'5069 _yodi$ _yz ree oaaga`a+63

    Kcyzykyk ) 62`ik hy Plp+6> E_@E$ c+ 5235$ d+ 5$ a+ 19'1666 E_@E$ c+ 5235$ d+ 5$ a+ 13$ s+ 5'?

    ?5

  • 7/30/2019 AZERBAYCAN ERMENSTAN LKLERNDE RUSYA VE RAN FAKTR(1828 2000) EMN IHALYEV

    30/200

    Igika zed`dekk oaakja si alakja nk 525? E}ioeqjek Pl lepdi`ad`a+ kjnk$ Nyoe ifa iaza E+ Edaoiqhs$ ifa pigzadjadia e`k`ek Igika Pekel h`yzylhgypekdek`ek Fege}ezre yeqeel zhlel si isdi`i oydykek jizipdiak `icki`adgizakia}ak siadgizaka azpi`a+ Fege}ezr azi oyk`ek agpake i`iil gizjap qekk`ela giq`ekephrdekek Gzdgekdee fapeoik= Oik I}yygdyqyg+ Y}yk zi Pldidi zesepg si

    Igika gikeceepdiakak zesykyjyzyqyg+ Oik$ Zhsqip flgipa peeck`ek ji}e oadaldia adioyeqe za}`ik ala fecpe kji oye`e d`dg Igikadiak akpalegk edgel aaknk`iad`ag+ &H$ idaka phrdek oydyk`yy `ee peec pypeel! Za}ak ej nkdiaka} oik h `eelplpek zhke oedeqejel+ Qek$ oik$ h `ee lplpek zhke ifa qelr qlejeg+ yek`eoikag @a`el si Edrek lqdiak`i zesedeg `iseg ipgilpi`a+ Zhke `ai lqdii niiil

    za} Pldia epii epejel si ef`ee seejeg+ H }egek Igikadia d`gikak ki ekdegenid`aaka ekdeg hdyzyky}+ Oik$ oyeqe `}ik hdypygel si Zhsqip felagaqipaka lygelaak `iad$ d`dg Igikadiak akpalegk edgel aak nid`ag61 `i`a+

    Eas oidnidiak`i si E+ Khsepzlakak siga hd`yy oadnadi`i$ Fege}ezr h`yzypeeck`ek Nyoeqe oed 5?? Gzdgek Pl lqkk qegedek` `e nzpiadgilpi`a+ Oylqdi qegedek` }egek oa lzg le`k si hjyl hdgel }ii 32 E}ioeqjek Pl

    d`dg$ 9: laa qeedekgp+12Igikadiak Nyoe`e qerplde lepdaegde fellk`e E+ Edaoiqhs qe}qh`y=

    Igikadiifa pil ippalpik zhke oik ifak ye` ge``a }ee `iidik`a`ag si eqk}egek`e oa lzg le`k si hjyl hdgel }ii ?222i qelk Gzdgek Plklepdi`ad`aaka eep`g+ E+ Khsepzla `i E+ Edaoiqhsyk oadnadiaki `eqekeel lepdi`adgaE}ioeqjek Pldiakak zeqzkk ?222i qelk hd`yyky qe}gelpeq`+15

    Nyoe ifak`i si hke oed lqdi`i qerg hd`ylde jakeqip si lepdaegdee ni$Hdeekzp Eepge Lhgazqhky peeck`ek Fege}ezr$ hkyk qe`gjz Kalhdeq$ lhgaziSikykpze$ Fepyk Feqeriphs$ Eselhs$ Igajekqek fellk`e zhypyge oedepdg sigefligiqi zisli`adgadi`a+ Ege ?> Kazek 51?2 peafak`i E}ioeqjek Fedl Jygfyaqipakizhk siadakji$ hkyk ed` opk leede 52 Ilag 51?2 peafak`i Ohdisal FlgipaZhnydege Lhgazqhky peeck`ek arped i`ad`a+1?

    pi oy felz}dlde`ek adfeg edek Igika Pekelde$ hpeqe epplde phrel a``aedeadi pile 5166 qdk`ek oedeqeel oakdiji zyzy} E}ioeqjek Plk lepdipga$ oa gadqhkakzek isza}'oelz} oelgde`+

    Igikadi E}ioeqjek`e Gep'Kazek eqdek`e lepdaeg qergelde Oellyoikaqezk`e nedaoaqip id`i ippalpik zhke Nikjiqi zed`eel opk E}ioeqjek anediqkid`a+ Oel$ egef$ L`iga$ Zedqek$ Nyoe si Dikliekk anedak`ik zhke ze`elafi`ic Nikjiq`a+ Hkde oy li} Leeoe Igikadia adi ekdeeel lyssipdiaka oadipaarNikjiqi zed`geqe fe}dekqhde`+ Oyky Z+ eygqek$ Fedl Lhgazidia Zhsqipakink`i`aa erhyk`e apaec i`aqh`y+ Hkyk rdek niiakji$ Zhsqip h`yzy Qisdef lrzk

    idi niaar Lye kifa ohqykje zesykge fepp

    lyejelp

    + Zhke oy h`y$ Nikjiqi qpdijilsi ik zhkyk`e `e `ai odnidi`i Igika eqeldekgez ledejelp+ Ege 5156 qd Geqzeqk`e E}ioeqjek Fedl Jygfyaqipakak lyydgez$ E}ioeqjekk ee}a opkd yyk`edg$ ledg gje`idizakak oedegez anedjadiak opk rdekdek oh}`y+ Oqdiji$ 5156 qdEyzphz eqk`e E}ioeqjek flgipakak hdypy`yy Hdeekzp EepgeLhgazqhkyk`ela oidnidii ni$ 5156 qd Gep'Kazek eqdek`e Pekelzypqyk$ Igika gadda

    repadia si Igikadiak hykdylpe oydyk`yy Zhsqip zp `}iqdia peeck`ek Oel ifa siOel lyoikaqezke oedegef$ Nleq$ L`iga$ Zedqek$ Fejleoyd$ Dikliek si `ai

    61 E_@E$ c+ 5235$ d+ 5$ a+ 13$ s+ :9':312

    E_@E$ c+ 5235$ d+ 5$ a+ 13$ s+ 615 E_@E$ c+ 5235$ d+ 5$ a+ 13$ s+ 31? E_@E$ c+ 5235$ d+ 5$ a+ 13$ s+ 5:

    ??

  • 7/30/2019 AZERBAYCAN ERMENSTAN LKLERNDE RUSYA VE RAN FAKTR(1828 2000) EMN IHALYEV

    31/200

    odnidi`i qeeqek qida Pl Gzdgek kcyzy$ gadda lagdaldiak`ik si `aka akekdek`ek`hdeq lze }egek }eck`e lapdizid hdeel lepdaege gey} oeldgde`+

    Lekeepaga}ji$ 5112de`ek apaoeik Igika piazpdiakak E}ioeqjek`e qerpldelepdaegde h qddek zdyr si giphpdeke hd`yle oik}idal nzpigilpi`a+ Oe}ik Igikazadefd oadaldiaka lakja @kqe Zesek`e Edgek ceazpdiaqdi lqezdeqekde ycel oa

    qekdnqe `qhde+ Ceazp aneddia }egek qida kcyz izeipi `zi `i lik`a qidiak`i siqypdek`e qeegde`+ Ege E}ioeqjekk aned i`adga odnidiak`i oa laa `efa qidaPl qeegegelpe`+ Oykyk lldiaka$ peafak oa ek hdeel pezsa i`adik Igikapiazpdiakak akzeke kicip rzalhdhmazak`i$ akzek alikjida oa ilad`i d`gikak aniilzakagi kgi khlpezk`e eegel niilaqh+

    51?2 qdk`e Oapekqed Dh` Jy}hkyk Igika zigrepa}ekdeke zqdi`aa z}dia$ oynk `i lik`a `iiaka lhygelpe`= Lekeepagji$ za}$ Igikadia 6 qek`e piga} si gezygoa l} hdeel `kqhzyky}+ Oqdi `kgildi hl qekdqhzyky}+ Fedoyla$ Igikadilik`adiakak zhk sefa `esekde adi ki le`e lek `lik oa phrdyg hd`yldek leqpz}$epz} azrep ipgadi`a+1:

    1: Jigad Fezekhs$ 5156 Qddloefe= E}ioeqjek`e Igika Pia}ga+++++ z+ 902

    ?:

  • 7/30/2019 AZERBAYCAN ERMENSTAN LKLERNDE RUSYA VE RAN FAKTR(1828 2000) EMN IHALYEV

    32/200

    KJ ODG

    E]I_OEQJEK I_GIKZPEK DLDI_K@I OPGIQIK LESNE=

    LE_EOE ZH_YKY$ RHDPL NIDGIDI_

    Zhsqipdi Oadaakak 5115 qdk`e lgizaqdi qika oa `kig oegz}dkle}ekdgez si ydyzdeeez phrdyge lepdge `kiga ' oede`+ VV+ q}qdk oedek`e

    oegz}dl eoez _yz L}d H`yzy peeck`ek kdikik E}ioeqjek$ oy q}qd`e alakja li}oegz}dk le}ekge eoez nzpiga hdyqh`y+ ZZJOkak lgizaqdi }eci qqoaagak`i zagnidik`aadik oegz}dl yyke gje`idi `kiga oede`+ Oy gje`idiqalgel aak Ghzlhse nidikilzid rhshlezqhk eedek`ek oaaki 'Igikadii' id epp si

    odni`ila ezlia njk epgel egejqde Leeoe Igikadiaka llpp+ Oqdiji$ fik}`hgeg E}ioeqjek @isdipakak lezke lhdeq lhdeq zpizak`ik nidigiqijia oa

    rhodig lhkydgy hdyqh`y+ Zpedak }egekk`e Leeoee }il Jygfyaqip zpepz

    siadalik fi fed`i oy nkdi `kdg hdgedq`+ Ekjel E}ioeqjek fedl ki pil peecdhqkekek oy hqykyk celk`eq`$ ki `i hky oh}ejel ezlia si zaqeza nji zefarpa+ Gaddip e`ke_yz igriqeda}gakak sefipa adi ledegeqe si oy ledegekk opk qlk hgy}degeqefe}$ oykyk aak niilda akek si ae`i njki zefar qypzisidiak oadaaki afpaqe se`+Ekjel erel ndik oy pifdalikak kdikgiza aak qyle`eladiak ejidiza qhlpy+

    E' Zhykyk Oedegez

    5166 qdk`e oedeqek oy zhyk mihrhdapal$ fylylzed si a`ihdhmal ohqypdeqde `isegipgilpi`a+ Zhyk Zhsqip phrdygykyk riizphqlezke10 adalak zhykde }gil aak G+Nhoehsyk ilaoa peeck`ek qereq oaag`i hdypyyd`y+ ZZJOkak l si oegz}jygfyaqipdiak hdygez `kigak opk hdygzy}dyldek`ek ipladikik Leeoe zhyky}egek aak`i Ghzlhsekk zl `ikipaga edpk`e nidagi nzpiik }il qkipag oaagaki`kp+ _yzqe$ oy zhyky E}ioeqjek ipladiqioadijil ik kigda eej naoa lyddek`+19 Qeka$Leeoe hdeqde _yzqekk ezlia si zasad azpafoeepkk y}yk qdde`ek oia fe}de`lde oazikeqhkyk caked zefkiza hdeel oa`ik edisdik`a+ E}ioeqjek _yz zese gileka}gezkk epedekke `kp+

    Oedekn hdeel 59 Fe}aek 5166 peafak`i Igikazpek ZZJ$ @edl LeeoekIgikazpek qkipagaki nigizaka leee oede`+ la nk zhke E}ioeqjek pil peecd hdeel

    oy lee pekge`k si Ekeqezeqe eql hd`yyky oidapiil i``ippa+ la ZhsqipJygfyaqipa eezk`ela phrel ekdege}d ZZJO Qlzil Zhsqipak`i idi edk`+ Oy lyyd$

    si`aa leede @ed

    l Leeoe

    k E}ioeqjeke eap hd`yyky oad`azi `i zaqeza nidagidiIgikadiak Leeoe`e E}ioeqjek Pldiaki le feilipdiak`i faoa `iaaldalqerge`+13

    Feilepk fi gifedizaki `i oa nyr gaddaqipa Pekel a`ihdhmazakak peqjde hdekIgika eazphlepdekk elezk`ek Lhgkazp Pekelde$ Igikazpek Lhgkazp Repazaqkipajadia k`idal i`aqhde`+ @ dlidi`ila Igika piladepdekk qe`gqdeE}ioeqjek`e$ }iddaldi `i Leeoe`e y}yk zi na}da ceedaqippi oydykek Lykl1>

    10 Riizphqle qika`ik qerdekge `igilpa+19

    Fezek Fziqkhdy Lydaqis$_yzqekk E}ioeqjek Zpepimaza$ Esezqe @hzqez$ z+51:13LEPDEG= Leeoe`e Zaqeza Nidagidi$ z+5091> Lykl Fi }egek qysezke `kgizaqdi oadakik Pyke ekdegke nida+

    ?0

  • 7/30/2019 AZERBAYCAN ERMENSTAN LKLERNDE RUSYA VE RAN FAKTR(1828 2000) EMN IHALYEV

    33/200

    piladep el ceed gje`idiqi oede`+ Leeoe Igikadia eezk`e Igikazpekde oadigiyyk`e e Gaepzyg16 feilipa nikadi`a+

    E}ioeqjek si Igikazpek fedlde eezk`e gadda epgekk adl lyoekdeIgikazpek`e qeeqek E}ioeqjek Pldia hd`yde+ Oykyk aak kji`ik }id zadefd nyrdefe}dekgp+ Igikadi$ _yz ezlia sedk`ek `e `izpil edeel E}ioeqjek phreldek

    aned fe}dldeke naapadi+ Pegegik zadefdek`dg Igika h`yzykyk zed`dek`y`ygel aak es pcia oadi oydegeqek E}ioeqjek Pldia epe qypdek pil ipgil}hyk`e led`de+ _yz si Oep oezk oy zed`nekde `izpil leel si hpeqe lhkek sefipaiapda oefekididi giydepeel epe qypdek zesykek Pldia zydeqj qeqkdee

    oede`de+ Oy zesee hl kjidi`ik fe}dekgeqe oedeqek Igikadi$ Cekze si EO@`ilaIgika `aezrhezkk oql ezlia si geda qe`gqde `efe `e ndikgadi`a+ Oql`isdipdiak figik figik pegegkk oezlz edpk`e oydykek E}ioeqjek azi elpek ee`izpildiqik faoa `isdip$ faoa n oydykgyqh`y+ E}ioeqjek$ fylylik ZZJOkak oa

    reez zeqd`k`ek le`i Plaqi `i oy hdyr oapikdii zizaka leegqh`y+5166 qdk`e Igikazpekk Lecek si Gifa odnidiak`ik Igikadiak alikjidiak`ik

    lypydek adl ngikdi E}ioeqjeke nidiil Zygneqp ifaki si hkyk ipec odnidiaki

    qidipadi+ 51 yoep 5166`i Iasek`e ekpae}ioeqjek nzpiadi qerd`+ IgikazpekPldi`ik piga}digida%$ Igikazpek ze`iji Igikadiak hdged`% naoa gaddaqipa pi}diadia zd`+ 5166 qdkk oedek`ek apaoeik E}ioeqjek Pldiaki le pi feilipdiaedl le}ek`$ lqdi oezd`$ le`kde$ qedde$ hjylde feleipi ye`+ Faoa qi`ikqe`g edegeqek Pl akzek$ isdiaka si feqsekdek oelr E}ioeqjeke legel }hyk`eled`de+ Oyk`ek jizeipdikik Igikadi$ Leeoek oelikpa Feklik`ak`i11 phrdekpde`}ikdiqiil @edl Leeoek Igikazpeke siadgiza pedioak`i oydyk`yde+522

    Pekelde$ ` dlidi`i ll zedg Igika dhoazakak `kqekk izez ikchgezqhkgili}diaki piza aglekdek`ek qeedekeel `kqe legyhqyky qekdpgeqe$ lik`afeilipdiaki fel le}ek`gel aak Igikadiak }esedd$ E}ioeqjek Pldiakak azi sefadaasi oeoed fellk`e zefpi oadnadi qeqgeqe$ Fazpaqek oadaaki gyseccel hdgeqe$ekdege}dk niilpi `aka kapidal pe`k nzpigiqi edpde+ Igikadi$ lik`afeilipdiaki fel le}ek`gel$ E}ioeqjek Pldiakak agemk `kqe`e zce ak`agil aak

    oql zekzezqhk hdypyejel lhlyk oa lepdaeg qergeq rdekde`de+ Oykyk aak ik yqnykqi hdeel Zygneqp ifa ziad`a+525efke}eqek$ Enekoilqek si oik}idia naoa _yz `isdipqkipagak`i kigda gisladii nidga$ Igika dhoazakak rdekde` ilad`i ?3 yoeppeIgika Nanhqekk k`idaak`ila rhshlepdi Zygneqp ifak`i ?3 Igikaqad``di+ Oy hdeq`ek figik zhke _yzqe$ Esyre si EO@ oezkk`e E}ioeqjek ediqfak`ipeoaa jea}zi oa Fed zicia oedepd`+ Opk qeoekj oezkde`e$ oql oa yzpedlde SefaPl si ]esedd Igika agem hdypyyd`y+ Oy `yygy aqa `iidik`aik Igikadi$q}qdde`ek oia Igikazpek fy`ypde aiazak`i qeeqek ?22 oak`ik ce}de Pl

    E}ioeqjeke z`di+ Fedl$ yoep eq

    k`ek apaoeik z

    l z

    l giq`ekdee

    lgeqe$ iapdaqidi`i nzpiadi qergeqe$ phrdekpde `}ikdigiqi si `isdip qipladadiak`ik Igikazed`dek kdiqijil pi`oadi edkgezk azpigiqi oede`+ E}ioeqjek qipladadiakakzi fedeGhzlhse`ek gapdia lizadgigapa si he`ek lejel oa lee oildaqhde`+52?

    E}ioeqjek Pldia pegegik Igikazpek pil ippalpik zhke Ghzlhse$ oy ndiaikniddigi leek ed`+ H `kig`i Igikadi E}ioeqjek pil i`aqhde` si leek `e ezdegej$ Igikadiak E}ioeqjek`ek lgedekk lezk edgelp+ _yz lhgypekde

    16 Gaepzyg Oadigi ekdegke nida+11 Feklik`a Igikadi peeck`ek Zpirekelip hdeel `iapaadgapa+522 Ol}< Ce}ad Gyzpeceqis$Iodci} Idaoiq$ Peafpik Nidijii$ z+5??< Id`ezgeqdhs$ Jigad Fezekhs$ Pefa

    Necehs$E}ioeqjek Peafa$ z+ :55525 Id`ezgeqdhs si `aidia$E}ioeqjek Peafa$ z+ :5?52? Ce}ad Gyzpeceqis$Iodci} Idaoiq$ Peafpik Nidijii$ z+5?:

    ?9

  • 7/30/2019 AZERBAYCAN ERMENSTAN LKLERNDE RUSYA VE RAN FAKTR(1828 2000) EMN IHALYEV

    34/200

    Igikadii azpi`aldia caqepe isdiaka zepgeqe si _yz ezlidiakak qe`g adi Igikazpekenapgiqi fi oelg`ek fel pek`+ Ege Igikazpek pil i`ik E}iadii azi isdiaka zepgeqesi `iapagiqi gzee`i ipgi`adi+ Oy ilad`i fig Igikazpek pil i`ik si eqk }egek`eaned i`adga E}ioeqjek phreldek`ek ni }hdekek qeldel 5 gadqhk E}ioeqjek Pl

    oy nk `i oykyk ejzk ilgilpi si isza}$ oelz} e`ifajaldiak`i qeegelpe`de+

    Igikazpek`e E}ioeqjek Pldiaki qerdek felz}dl$ > Eedl 5166`i hdgynd `irig`ik zhke `e `iseg ippa+ Filiz `irigak Leeoe zhykyky ykyppyejenk`iq`a+ @irig}i`idii qe`g egejqde E}ioeqjek`ek ledlek yeldeIgikazpek`e `d`+ @irig`ik oale nk zhke Iasek`e Leeoe yyk`egje`idi nzpiadia qerd`+ Qe`g egejqde Oep`ek$ _yzqe`ek$ Cekze`ek fi iq$}iddaldi zadef nk`iadaqh`y+ Reazpik$ Dhk`e`ek$ ^ezfaknphk`ek$ Oiqyppek ledlekyelde faoa iknidi ezpdegelz}k `ailp Iaseke akaqh`y+ @irig}i`idii qe`g e`edpk`e nk`iadik zadefdede oql oa gaddaqipa h`y hdypyyd`y+

    Oy qe`gdee ni$ Igikadi hl efep oa ilad`i gje`ididiaka z`qhde`+Jygfyaqipdiaka Plz} Igikazpek adek ippadi+ Igikazpek`e E}ioeqjek Pldiakile qerdek jakeqipdiak Ghzlhse si Oep peeck`ek zhyllekddlde ledekgez Igika

    ceedaqipdiakak `efe nika erpe qpdgizaki }igak hdypy`y+ Hkde opk azpildiaka ZZJOOelek G+ Z+ Nhoehsyk si hkyk Igikazpek ZZJqi Oaakja Zilipi hdeel epe`Eypqykqekk idaqdi niildipa`adi+

    Jygfyaqipak hl lapal oa `kigak`i Ghzlhse$ lik`a kaqipdiaka niildipagil siIgikadiak oa `efe nsikaka le}ekgel aak E}ioeqjek`e qkipagak oeke h `kigdi`iZZJOkak Relazpek`ela Oqlidaza hdek Eo`efgek Si}ahsy nipa`a+ E}ioeqjekPlizaka lhkyegelpe }hdekek Eo`efgek Si}ahs$ E}ioeqjeke oelekdl ippaa ?2 eqaiazak`i ezd ceedaqipaka Igikadiak ezeqadiakak oh}ydgegezke$ lhykgezke sinsikjizaki qkidppa+ Lik`aka `ighlep hdeel pekpgel azpiqik E+ Si}ahs$ E}ioeqjekpil i`ik Igikadiak nia `kgidiaka azpi`a+ Igikazpek`ela E}ioeqjek Pldiaki leqerdek jakeqipdia ngi}`ik nidik Oelek$ fiiqi egik 0222 Igikakak nia `kgiza`hdeqzqde E}ioeqjek gm`idaqh`y+ &%!

    O ' ?2 Hjel Lepdaeg

    Zhk khlpe$ lekd 51'?2 Hjel Lepdaeg adi zhkydek`+ Oy lepdaeg$ E}ioeqjekpeafak`i qi i`akga lekd nkdi hdeel qika oa zeqce ep+ ak`i Igikadiak `i oydyk`yy_yz L}d H`yzy$ 51 Hjel zeep ?5=22`e Plekledi peeck`ek Oelqi zed``+Zed`ge`ek kji E}ioeqjek Pidisa}qhky Ikima Odhy `epd`+ Oel hriezqhkyky ZZJOZesykge Oelek @gapa Qe}hs qkipaqh`y+ Fedl si oakede _yz h`yzy peeck`ek epiipypyd`y$ ifak zhlelde q}diji akzekk lekke ohyd`y+ kzekde e pekldek edpk`e

    i}ad`a$ jizipdi qel

    d`

    + I`akadik oadnadii ni$ 5:> laa d`d`$ >00 laa e

    qeedek`

    $ 022laa pypyldek`$ 0 laa `i leqohd`y+ Lekd Hjele apae} edegipa hdeel 02 nkdl pepad adeki`ad`a+52: Oy lepdaegdek qerdgezk`e `kigak oe} E}ioeqjek qkipajadiakak `i hdksynydegeg} fifed`i qiak`i hdejelp+ 5161 qd Eedl eqk`e si 5112 qd Hjel eqk`e

    oy qkipajadiak Ghzlhseqe ilpaldia na}da `p pidnecizez `idad hdeel nzpiadioada=Oaakja Pidnec Eedl 5161= Pidnecpe$ Eo`yefgek Si}ahs`ek zhke

    E}ioeqjek Jygfyoelekd lhdpyyke hpyejel hdek Eqe} Gypeddaohs peeck`ekag}edekeel oelikppila gisjyp `yygde adnada qe`g azpikgapa+ Feppe pidnecpenk`iadijil lyssipdi`ik @edl Leeoe`e qeedekdeje `e qi edgelpe`+

    laja Pidnec Eedl 5161= Pidnec E}ioeqjek ZZJ adia Oelek SalphOeekkalhs ag}edegp+ H$ ZZJO adia Oelekdkk gisjyp `yygde adnada hdeel$

    52: Fezek Oedqis$ N`ldiag si @k`ldiag$ @@I_NKDI_$ z+550< E}ioeqjek ne}ipiza$ ?3 Iqdd?222

    ?3

  • 7/30/2019 AZERBAYCAN ERMENSTAN LKLERNDE RUSYA VE RAN FAKTR(1828 2000) EMN IHALYEV

    35/200

    Oel`i qidiik hriezqhk edeqkk dli peoadaaki siadgiza gizidizaka hpeqe epgp+@hzqede`e E}ioeqjek Lhgkazp Repaza Gili}a oakezk si `ai qidia lhygel aakqi`il ndii `i niil `yqyd`yy nzpiadgilpi`a+

    kj Pidnec > Hjel 5112= + Oelekde Zhsqipa Oelek oaakja qe`gjzpeeck`ek ag}edekek oy pidnec$ ZZJO adia Oelek S+ Oelepaki nk`iadgapa+ H$

    Oelek`ek Oel`i Igika lepdaeg oildikad`aak`ik hkyk lezkk edkgezk si igkaqipakzedekgez aak Oelqi h`y nk`iadgizaka aje ipgapa+@`j Pidnec ' 5: 2jel 5112= >9? kygeed si flgip acida na}da oa

    pidnecp+ Oy pidnec azi Oelekde Zhsqipa Oelek Eqe} Gypeddaohs ag}edegp+ ZZJOOelekde Zhsqipa Oelek K+ _mlhse iladik oy pidnecpe Oelqi _yz h`yzykyknk`iadgiza aje i`adgapa+ K+ _mlhs hke iladik pidnec ZZJO adia Oelek oaakjaqe`gjz adhse$ h `e `efada h`y lygek`ek epedaki si hkyk qe`gjz Zgzdhseadipgapa+520

    Oy pidnecde`ek `e ekded` naoa$ _yz h`yzykyk E}ioeqjeke$ hkyk oelikpaOelqi nagizak`i E}ioeqjek qkipajadiakak `i `esipaqiza gzpizke hd hqkegp+@kigak Zhsqip qkipajadia h`ykyk E}ioeqjeke nidaaka `iaal zioirdidi ace`i ippadi+

    @kigak @adia Oelek I`ye` ise`ke`}i$ Oel`ila Igikadia lhygel aak h`ynk`iad`aaka ace`i i`ilik$ Zesykge Oelek @gapa Qe}hs eqk jakeqipa oele zioirdidia}ef qhdyky pyppy+ Ly`ygy Fedl Jirfiza feilepk oezpgel aak h`y oadaldiank`iad`aaka ace`i ippa+ Gafead Ziniqisa Nhoehs azi nqe zdeg Jygfyaqipa lygepiioozk ikniddigil aak h`y nk`iad`aaka a``ae i`aqh`y+ Ezdk`e @gapa Qe}hs`hyqy zqdqh`y= h`y$ E}ioeqjek`e ndikik `ighlepal feilipa `epgel aak heqezisl i`adgapa+

    Zhsqipdi Oadaakak izga qeqk hnekde$ e`qh si pidisa}qhkde 51'?2 Hjel 5112Oel lepdaegkk zioirdiaka si zhkydek eldegegelde ledgeqr$ oy hdeqde poezipgiqi edqh si `aidiaka zydyqhde`+

    Lepdaegde`ek zhke Eo`efgek Si}ahsyk dliqa pil ipgizaqdi hkyk qiaki Eqe}Gypeddaohs E}ioeqjek Lhgkazp Repaz