az rbaycanda beynəlxalq təcrübə əsasında texnoloji ...ier.az/uploads/iieti (yekunhesabat2014)...

Azərbaycan Respublikası İqtisadiyyat və Sənaye Nazirliyi

İQTİSADİ İSLAHATLAR

ELMİ TƏDQİQAT İNSTİTUTU

YE

KU

N H

ES

AB

AT

2014

«Azərbaycanda beynəlxalq təcrübə

əsasında texnoloji innovasiya məqsədli

Texnopark və Aqroparkların

yaradılması üzrə təklif və tövsiyyələrin

hazırlanması»

mövzusunda elmi-tədqiqat işi üzrə

MÜNDƏRİCAT

GİRİŞ

FƏSİL 1. İNNOVASİYA İNFRASTRUKTURUNUN ƏSASLARI

1.1. Azərbaycanda innovasiya infrastrukturunun qurulması üzrə

regionların imkanlarının təhlili

1.2. Nəticə

FƏSİL 2. TEXNOPARK ANLAYIŞI və TEXNOPARKLARIN ÖLKƏ

İNKİŞAFINDAKI ROLU

2.1. İnnovasiya infrasturukutunun yaradılmasının zəmini

2.2. İnnovasiya mərkəzlərinin ümumiləşdirilmiş inkişaf sxemi

2.3. İnnovasiya mərkəzlərinin inkişaf qanunauyğunluğu

2.4. İnnovasiya mərkəzlərinin tipologiyası

2.5. İnnovasiya infrastrukturunun tərkib hissəsi olan texnoparklar

2.6. Dünyada və Türkiyədə texnoparkların tətbiqi

2.7. Azərbaycan iqtisadiyyatında innovasiya infrastrukturunun inkişafı

FƏSİL 3. AQROPARKLAR və ONLARIN İNKİŞAF MODELLƏRİ

3.1. Aqroparklar haqqında ümumi məlumat

3.2. İnnovativ kənd təsərrüfatı fəaliyyətləri və yüksək məhsul keyfiyyəti

3.3. Aqroparkalrın qurulması

3.4. Aqroparkların tipləri

NƏTİCƏ və TƏKLİFLƏR

ƏDƏBİYYAT

GİRİŞ

Müasir dövrdə Azərbaycan Respublikasının dövlət siyasətinin vacib prioritetlərindən

biri iqtisadiyyatın yeni inkişaf yoluna-innovasiya yönümlü iqtisadiyyatına keçiddir. Bunun

üçün rəqabət qabiliyyətinin, müvəffəqiyyətin, iqtisadi artımın, həyat səviyyəsinin

yüksəldilməsinin, digər milli üstünlüklərin həyata keçməsinin təmin edilməsinin əsas şərti

elmi-tədqiqat və işləmlərin nəticələrinin səmərəli istifadəsidir. Bu şəraitdə texniki, istehsal,

təşkilati, marketinq, maliyyə əməliyyatlarının məcmusu olan və səmərəli yeniliklərin

iqtisadiyyat və sosial sahələrə tətbiqini təmin edən innovasiya infrastrukturunun inkişafı

daha böyük məna kəsb edir.

Elmə ayrılan vəsaitlərin azlığı, innovasiya məhsulunun xüsusi çəkisinin aşağı olması,

elmi nailiyyətlərin istehsalata zəif tətbiqi və s. innovasiya yönümlü iqtisadiyyatın inkişafına

mane olur.

Dünyanın ayrı-ayrı ölkələrində və regionlarda innovativ məhsullardan istifadə

səviyyəsi müxtəlifdir və innovasiya potensialı MİS-in formalaşma səviyyəsindən asılıdır.

İnkişaf etmiş ölkələrdə innovasiya potensialından istifadə səviyyəsi yüksəkdir.

Yaponiyanın innovasiya potensialı 85%, ABŞ-da 60%, Azərbaycanda isə 5% istifadə

olunur. Bununla əlaqədar olaraq Azərbaycanın dünya innovasiya bölgüsünə aktiv daxil

olmasını təmin etmək üçün bir çox işlər görülür.

Azərbaycanda iqtisadi inkişafın innovasiya modelinin başlıca istiqamətləri

“Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” inkişaf konsepsiyasında öz əksini tapmışdır.

Konsepsiyada iqtisadiyyatın texnoloji müasirləşdirilməsi, elmi və elmi-texniki

fəaliyyətin tətbiqi nəticələrinin keyfiyyətinin yüksəldilməsi ilə innovativ inkişaf yoluna

keçilməsi, innovativ fəaliyyətin səmərəliliyinin artırılması kimi bir-sıra vacib məsələlər ön

plana çəkilmişdir. Qeyd olunanlara nail olunması məqsədilə ölkənin bütün imkanlarından,

mövcud iqtisadi, sosial və siyasi ehtiyatlardan tam və maksimal səmərəli istifadə, respub-

lika potensialının gücləndirilməsi üçün şəraitin yaradılması vacib şərtlərdir. İnnovasiya

infrastrukturunun inkişafı, regionların inkişafına daimi diqqət, hər bir regionun rəqabət

üstünlüklərini nəzərə alaraq, müxtəlif inkişaf mərkəzlərinin formalaşdırılması, şəhər və

kənd yerlərində infrastrukturun və sosial xidmətlərin inkişafı nəzərdə tutulmuşdur ki, bu da

respublikanın elmi və innovasiya siyasətinin inkişaf etdirilməsi və yenidən təşkili

deməkdir.

Azərbaycanda innovasiya sistemi yeni formalaşır. İnnovasiya sisteminin inkişafı üçün

innovasiya infrastrukturunun formalaşması və idarə edilməsi prosesinin maksimal

səmərəliliyini təmin etmək üçün innovasiya fəaliyyətinin idarə edilməsinin mütərəqqi üsul

və mexanizmlər sisteminin yaradılması vacibdir.

İnkişaf etmiş dövlətlərin təcrübəsinə əsasən innovasiya yönümlü iqtisadiyyata keçid

innovasiya siyasətinin elmi-texniki, maliyyələşmə, sənaye və xarici ticarət siyasətinin

uyğunlaşması (razılaşması) şəraitində mümkündür. İnnovasiya yönümlü iqtisadiyyata

keçiddə vahid marağa nail olmalı və cəmiyyət, dövlət, biznes, elm və s. təşkilatlar arasında

möhkəm münasibətlər olmalıdır.

Azərbaycan iqtisadiyyatının rəqabət qabiliyyətli olması üçün innovasiya yönümlü

iqtisadiyyatının inkişafı üçün aparıcı sahələrdə geridə qalan idarəetmə sistemini yenidən

qurmalıdır. Azərbaycan bazarında biliyə olan tələb və təklif əsasında onun keyfiyyəti

artırılmalı, bunun üçün isə ilk növbədə təhsilin keyfiyyəti və elmi tədqiqat xərcləri

yüksəldilməli, mütəxəssislərin ölkədən getmələrinin (beyin axının) qarşısı alınmalı, sənaye

müəssisələri və elmi təşkilatların innovasiya aktivliyi artırılmalıdır.

Son illər respublikada xeyli işlər görülmüşdür. 2014-cü il Azərbaycanda “Sənaye ili”

elan edilmişdir və 230-dan çox sənaye müəssisəsi yaradılmışdır. 123 min yeni iş yeri

açılmışdır ki, onlardan təxminən 100 mini daimi iş yeridir.

Eyni zamanda həyata keçirilən tədbirlər nəticəsində müasir infrastruktur təmin

olunmuş, iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahələri üzrə çoxsaylı layihələr icra edilmiş, biznes və

investisiya mühiti davamlı olaraq yaxşılaşdırılmış, sahibkarlığın inkişafında mühüm

uğurlara nail olunmuşdur. Həmçinin regionların inkişafı strategiyası plana uyğun olaraq

həyata keçirilməkdədir. Bütün bunlar isə dayanıqlı iqtisadi inkişaf üçün möhkəm təməl

formalaşdırmışdır.

2014-cü il sənayenin inkişafında mühüm mərhələ olmuşdur. “Azərbaycan Polad

İstehsalı Kompleksi” Səhmdar Cəmiyyəti formalaşdırılmış, “Daşkəsənfilizsaflaşdırma”

müəssisəsinin fasiləsiz fəaliyyəti təmin edilmişdir.

Sumqayıt Texnologiyalar Parkının, Alüminium İstehsalı Kompleksinin və

Azərbaycan Polad İstehsalı Kompleksinin yaradılması, Bakıda Gəmiqayırma zavodunun

fəaliyyətə başlaması, Gədəbəy və Daşkəsəndə qızıl-mis emalı zavodlarının qurulması,

Sumqayıtda neft-kimya sənayesində modernizasiya işlərinə başlanılması və Karbamid

Zavodunun inşası, Qaradağda Sement Zavodunun istehsal gücünün artırılması və yeni

zavodun inşası, Qazaxda, Naxçıvanda yeni sement zavodlarının tikilib istifadəyə verilməsi

qeyri-neft sənayesinin növbəti mərhələdə daha dərin şaxələndirilməsi üçün geniş imkanlar

yaradır.

Ötən dövrdə ölkədə qeyri-neft sənayesinin əsas həlqələrini formalaşdıran

maşınqayırma, avadanlıq istehsalı, cihazqayırma və tikinti materiallarının istehsalı

sahələrində yeni rəqabətqabiliyyətli müəssisələr yaradılmış, o cümlədən Gəncədə traktor və

kənd təsərrüfatı texnikası, Naxçıvanda avtomobil, Mingəçevirdə elektron avadanlıqlar,

Sumqayıtda günəş panelləri, Qaradağda metal konstruksiyalar, Hacıqabulda seramik

plitələr istehsalı müəssisələri qurulmuşdur. Bununla yanaşı, son illərdə güclü müdafiə

sənayesinin qurulması istiqamətində mühüm layihələr icra olunmuş, qısa müddətdə bu

sahədə 50-yə yaxın yeni istehsal sahəsi yaradılmışdır. Müdafiə sənayesi müəssisələri

tərəfindən hərbi təyinatlı məhsullarla yanaşı, mülki məmulatların da istehsalı təşkil

olunmuşdur ki, onların həcmi son illərdə 2 dəfə artırılmışdır.

Ötən ilin sonlarında cənab Prezident tərəfindən təsdiq edilmiş “Azərbaycan

Respublikasında sənayenin inkişafına dair 2015-2020-ci illər üçün Dövlət Proqramı”

sözsüz ki, qarşıdakı illərdə sənayenin inkişafına təkan verəcəkdir.

Məhz bu vəziyyətdə gözlənilir ki, Azərbaycanda sənaye parklarının yaradılması daha

geniş vüsət alsın. Belə parkların yaradılması isə xaricdən müvafiq məhsul idxalının

azalmasında da mühüm rol oynamaq iqtidarındadır. Qeyd edək ki, Azərbaycanda sənaye

parklarının yaradılmasına başlanılması bəzi parametrlər baxımından mühüm önəm kəsb

edir. Belə ki, xarici ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, sənaye parkları sahibkarlığı

dəstəkləmək, qeyri-neft sektorunun davamlı inkişafını təmin etmək və əhalinin istehsal

sahəsində məşğulluğunu artırmaq imkanına sahibdir. Buna görə də müxtəlif sənaye

sahələrini inkişaf etdirmək istəyən, ölkə iqtisadiyyatının tarazlı inkişafında maraqlı olan

dövlətlər iqtisadi siyasətlərində sənaye parklarının yaradılmasına xüsusi önəm verir.

Türkiyə, Almaniya, Polşa, Latviya, Rusiya, Çin və Cənubi Koreya təcrübələri göstərir ki,

sənaye parklarının yaradılması ölkə iqtisadiyyatının ixrac, rəqabət qabiliyyətinin idxalını

əvəz edən məhsulların istehsalının artırılması, ətraf rayonlarda məşğulluğun təmini,

investisiyaların və müasir texnologiyaların cəlb edilməsi kimi prioritet vəzifələrin həyata

keçirilməsində xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Ekspertlər də bu mənada ölkəmizdə qeyd

edilən istiqamətdə atılan addımları yüksək qiymətləndirir.

Sənaye parkları həm də qeyri-neft sahəsinin sürətli inkişafını şərtləndirəcək. Rəsmi

proqnozlara görə, bu il qeyri-neft sektorunun ÜDM-də payı 62%-ə, büdcə gəlirlərində isə

35%-ə faizə çatdırılacaqdır. Digər tərəfdən, iqtisadiyyatın şaxələnməsi üçün isə təbii ki,

xüsusən də qeyri-neft sektorunda sənayenin dəstəklənməsi qaçınılmazdır. Aparılan ekspert

araşdırmalarından da məlum olduğu kimi 2010-cu ildən başlayaraq neft hasilatının

azaldığını və son illər ümumi daxili məhsuldakı artımın daha çox qeyri-neft sektorunun

üzərinə düşdüyünü nəzərə aldıqda, enerji sferasında sənayeləşmənin inkişaf etdirilməsinin

və emaledici sektorun genişləndirilməsinin dəstəklənməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Ekspertlər onu da vurğulayır ki, innovasiya infrastrukturu kiçik və orta müəssisələrin

inkişafı, bazara çıxması üçün əlverişli mühit formalaşdıra bilər. Bütün bunlar bir daha

innovasiya infrastrukturunun həqiqətən də böyük əhəmiyyətə malik olduğunu üzə çıxarır.

FƏSİL 1. İNNOVASİYA İNFRASTRUKTURUNUN ƏSASLARI

1.1 Azərbaycanda innovasiya infrastrukturunun qurulması üzrə regionların

imkanlarının təhlili

Ölkənin regionlarında innovasiya infrastrukturunun subyektlərinin yerləşdirilməsi

istiqamətlərinin aşkar edilməsi məqsədilə birinci növbədə bu subyektlərin əsas rəqabət

üstünlüklərini tədqiq etmək və regional (həm iqtisadi rayonlar, həm də inzibati rayonlar)

səviyyədə potensial imkanları təhlil etmək zəruridir.

Beləliklə, böyük miqdarda investorların cəlb edilməsi üçün innovasiya infrastrukturu

subyektləri aşağıdakı rəqabət üstünlüklərinə malik olmalıdır: satış bazarlarının coğrafi

yaxınlığı, əmək ehtiyatlarının mövcudluğu, müvafiq peşəkar səviyyəsi və dəyəri, maliyyə

tərəfdaşlarının mövcudluğu, nəqliyyat mümkünlüyü, əsas nəqliyyat növlərinin

(avtomagistrallar, dəmir yolu, aeroportlar, dəniz limanları, çay kanalları, boru kəmərləri)

yaxınlığı və inteqrasiyası, enerji ehtiyatları ilə təmin olunma, zəruri kommunikasiyaların

çəkilmə imkanı, rezidentlərin inzibati və icazə prosedurlarının keçməsinin sadələşdirilmiş

qaydası, xammal mənbələrinə yaxınlığı, istehlakçıya yaxınlığı, yaşayış və sosial

infrastrukturun yaxınlığı, istehsalı genişləndirmə və (və ya) şaxələndirmə imkanı, qabaqcıl

mühəndislik qərarları və s. [4, 3].

İqtisadiyyatın inkişafında kiçik və orta müəssisələrin rolunu nəzərə alaraq bu

üstünlüklərə kiçik sahibkarlıq subyektlərinin göstəriciləri də əlavə edilmişdir. Qeyd edək

ki, nəqliyyat imkanlarına dair məlumatlar http://www.gomap.az [6] internet-mənbəyinə

əsasən, digər məlumatlar isə (statistik göstəricilər və enerji ehtiyatlarla təmin olunma

göstəriciləri) Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin

(http://www.stat.gov.az/) [9] məlumatlarının istifadə və təhlil edilməsi əsasında verilmişdir.

Regionların innovasiya infrastrukturunun formalaşdırılması üçün istehsal gücləri cədvəl

şəklində qruplaşdırılmışdır ki, onun əsasında subyektlərin ixtisaslaşmasına dair təkliflər

verilmişdir.

İnnovasiya infrastrukturunun subyektlərinin yaradılması perspektivi

2.1. Bakı şəhəri

Cədvəl 1.1.

Bakı şəhərinin istehsal gücləri

İxtisaslaşma

(xammal

mədən çıxarma sənayesi (çınqıl, qırmadaş, xırda çaydaşı – 2012-ci ildə ölkə

üzrə istehsalı - 65,8%, əhəngdaşı – yalnız burada istehsal edilir),

yeyinti sənayesi (duz – 80%, kolbasa məmulatı – 54,7%; hisə verilmiş, qaxac

və duzlu balıq – 91,3%; bitki yağları – 97,4%; kərə yağı – 77,4%; pendir və

kəsmik – 19,7%; un – 50,1%; təzə şirniyyat məmulatı və pirojnalar – 92,5%;

makaron məmulatı – 40,3%; təbii çay – 96,6%)

içki istehsalı (brendi (konyak) – 19,2%; araq – 42,1%; səməni pivəsi – 6%;

mineral və qazlı sular – 3%; alkoqolsuz içkilər – 99,9%)

tütün məmulatların istehsalı (papiros və siqaretlər – 98,5%),

toxuculuq sənayesi (satış üçün qablaşdırılmamış pambıq iplik – 56,5%; hazır

pambıq parçalar – 21,5%; pambıq yataq ağları – 29,9%; pambıq yeməkxana

ağları – 100%; xalça və xalça məmulatları – 32,5%)

geyim istehsalı (trikotaj corab məmulatı – 34,9%)

ağac emalı və ağac məmulatları (taxta pəncərə və qapı blokları – 41,8%)

məişət kimya məhsulların istehsalı (yuyucu və təmizləyici vasitələr -19,4%)

rezin və plastik məmulatlar (plastik qapı və pəncərə blokları – 25,1%; bərk

http://www.stat.gov.az/

bazası) polietilen borular, şlanqlar və s.– 34,4%)

tikinti materialların istehsalı (sement – 94,2%; tikinti gipsi – 91,6%; hörmə

üçün hazır beton qarışığı – 51,8%; asfalt, bitum, bitum əsaslı qarışıqlar –

68,6%; inşaat üçün digər daş, qum daşları – 11,9%; əhəng – 99,4%)

maşın və avadanlıqdan başqa hazır metal məmulatların istehsalı (alüminium

qapı və pəncərə blokları – 69,3%; qara metallardan tikinti taxta bəndləri üçün

dirəklər və oxşar avadanlıqlar – 100% 2011-ci ildə, 2012-ci ildə isə ölkə üzrə

istehsal ümumiyyətlə olunmamışdır)

kompyuter və digər elektron avadanlıqların istehsalı (kassa aparatları– 100%)

maşın və avadanlıqların istehsalı (ştanqlı quyu nasosları – 100%; mancanaq

dəzgahları – 100%; məişət soyuducuları – 54,9%)

mebel istehsalı (taxta karkaslı oturmaq üçün üz çəkilmiş mebel – 4,3%; ofis

tipli taxta mebel – 16,6%)

energetika (elektrik enerjisinin istehsalı – 21,9%; istilik enerjisi – 84,6%)

Kadr potensialı

(2009-cu il

əhalinin

siyahıya

alınması

məlumatları

əsasında)

3,7% ali təhsillidir

11,5% orta ixtisas təhsillidir

bir işçinin orta aylıq əmək haqqı – 800,5 manat

Kiçik

sahibkarlıq

subyektləri

(kss)

kss - 35,7%, 34,7% isə ölkə üzrə fiziki şəxslər-fərdi sahibkarlardır. 2012-ci ildə

ölkə üzrə kss-nın məhsul buraxılışı - 63%.

ölkə sənayesi üzrə kss sayı - 35,4% və ölkə sənayesi üzrə kss-nın buraxılmış

məhsulun həcmi - 40%

Nəqliyyat

mümkünlüyü

dəmir yol vağzalları (700.18 m, Biləcəri isə 7.43 km)

dəmir yol stansiyaları (710.61 m, Bülbülə - 12.64 km, Bakıxanov - 11.03 km,

Dövlət Dəmiryolu Bakı yük stansiyası - 6.29 km)

aeroport (Heydər Əliyev Beynəlxalq Aeroportu – 19.77 km)

aerodrom (Sanqaçal Qəsəbə Aerodromu - 43.20 km)

vertolyot meydançası (35.88 km, Pirallahı - 43.33 km)

limanlar (Bakı limanı, Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanı - 1.23 km,

Hövsanı - 20.01 km, Bərə terminalı - 1.14 km)

Avropa-Qafqaz-Asiya (TRACECA) dəhlizi – dəmir yolu

Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu

Enerji

ehtiyatlarla

təmin olunma

Modul tipli elektrik stansiyalar (306 MVt və 104.4 MVt)

Şimal DRES-də buxar-qaz turbinli elektrik stansiyası (400 MVt)

İstilik Elektrik Mərkəz-1 (qaz turbinli istilik elektrik qurğusu - 53.5 min KVt və

buxar istehsalı qurğusu – saatda buxar istehsalı 200 ton)

Bakı istilik mərkəzində yeni qaz-turbin qurğusu (53.5 MVt və saatda buxar

istehsalı 200 ton)

35 KVt və ondan yuxarı gücü olan aşağı gərginlikli transformator

yarımstansiyaları (40 min KVA, 45 MVt və 86.3 min KVA)

Mənbə: cədvəl müəllif tərəfindən tərtib edilmişdir

Universal subyektlərin yaradılması vasitəsilə şəhərin qəsəbə zonasının inkişaf

təmayülünün davam etdirilməsini təklif edirik. Burada istehsalların lokallaşdırılmasının

əsas amili ekoloji təmizlik nöqteyi-nəzərdən uyğunluqdur. Bir variant olaraq fəaliyyət

istiqamətləri mədən çıxarma sənayesi, tikinti sektoru, maşın və avadanlıq və hazır metal

məmulatların istehsalı, ağac emalı və ağac məmulatları, məişət kimya məhsullarının

istehsalı, rezin və plastik məmulatlar, kompyuter və digər elektron avadanlıqların istehsalı,

mebel istehsalı ola bilən universal sənaye parkı ilə təmsil olunur.

Yalnız bu ərazidə əhəngdaşının istehsalı kimya sənayesində texnoloji xammal kimi,

metallurgiya sənayesində flüslar kimi əhəngi, yol tikintisi və beton istehsalında istifadə

edilən əhəngdaşından olan çınqılı istehsal etmək məqsədilə müəssisələrin təşkilini

şərtləndirir, topa texnoloji əhəng parçalanmış şəkildə tikintidə, turş axarların

neytrallaşdırılması, torpaqların turşulanması (payız və yaz şumlanmasında) məqsədilə və

ev heyvanları və quşları üçün yemə əlavə kimi tətbiq edilir, əhəngdaşının xırda dənəli

növləri heykəllərin yaradılmasında tətbiq edilir, soda istehsalında istifadə edilir [8].

Yaxud fəaliyyəti yeyinti məhsulları (həmçinin balıq yetişdirmə və balıq emalı),

yeyinti inqrediyentləri, içkiləri, tütün məhsulları, toxuculuq sənayesi, geyim, yeyinti

qablaşdırmanın istehsalında fokuslaşa bilən digər universal sənaye parkının yaradılması.

Əlavə olaraq ərazinin zonalaşdırılmasını aparmaq olar: yeyinti istehsallarını yerləşdirmək

üçün zonanı yüngül (toxuculuq) sənaye və logistika zonasından ayırmaq.

2.2. Abşeron rayonu

Cədvəl 1.2.

Abşeron rayonun istehsal gücləri

İxtisaslaşma

(xammal bazası)

mədən çıxarma sənayesi (bentonit – 1.09%)

yeyinti sənayesi (kolbasa məmulatı – 38,9%; dondurulmuş bütöv dəniz

balığı – 87,6%; hisə verilmiş, qaxac və duzlu balıq – 8,7%; nərə kürüsü –

2009-2011-ci illərdə payına 100% düşmüşdür (2012-ci ildə isə ölkə üzrə

istehsal ümumiyyətlə olunmamışdır); kərə yağı – 4%; pendir və kəsmik –

0,9%)

içki istehsalı (brendi (konyak) – 38,8%; araq – 0,4%; üzum şərabı – 10,1%;

səməni pivəsi – 90,5%; mineral və qazlı sular – 0,1%)


məişət kimya məhsulların istehsalı (yuyucu və təmizləyici vasitələr – 79,4%)

rezin və plastik məmulatlar (plastik qapı və pəncərə blokları – 2,5%)

tikinti materialların istehsalı (sement – 5,4%; əhəng – 0,4%; tikinti gipsi–

0,7%)

Kadr potensialı

(2009-cu il

əhalinin siyahıya

alınması

məlumatları

əsasında)


10% orta ixtisas təhsillidir

işçilərin orta aylıq əmək haqqı – 372,2 manat

Kiçik sahibkarlıq

subyektləri (kss)

- kss - 2,1%, 2,114% isə ölkə üzrə fiziki şəxslər-fərdi sahibkarlardır. 2012-ci

ildə ölkə üzrə kss-nın məhsul buraxılışı - 1,4%. Həmin göstəricilər Abşeron

iqtisadi rayonu üzrə - müvafiq olaraq 26,9%, 26,5% və 29,4%.


məhsulun həcmi - 3,6%. Analoji göstəricilər Abşeron iqtisadi rayonu üzrə -

müvafiq olaraq 25,8% və 59%

Nəqliyyat

mümkünlüyü dəmir yol stansiyaları (Goradil, Təpə, Güzdək, Xırdalan, Sarıca, Sarıqaya)


2007, 2008 və 2009-cu illərdə Abşeron rayonunda müvafiq olaraq 32,2%, 42,5% və

36,4% ofis tipli taxta mebel istehsal olunmuşdur. 2010-2012-ci illərdə isə istehsal yox idi.

Bu regionda yeyinti sənayesinin (həmçinin balıq yetişdirmə və balıq emalı) müasir

obyektləri və onlara mənfi təsiri olmayan istehsal obyektlərinin yerləşdirilməsinə yönələn

sənaye parkı təşkil etməyi təklif edirik. Bu əczaçılıq istehsalı (preparat və materiallar),

yeyinti inqrediyentləri, yeyinti qablaşdırmasının istehsalı ola bilər.

2.3. Sumqayıt şəhəri

Cədvəl 1.3.

http://ru.wikipedia.org/wiki/Известняк

Sumqayıt şəhərində istehsal gücləri

İxtisaslaşma

(xammal bazası)

yeyinti sənayesi (un – 0,5%; yarma – 93,2%; təzə şirniyyat məmulatı və

pirojnalar – 2,4%; makaron məmulatı – 34%)

ağac emalı və ağac məmulatları (taxta pəncərə və qapı blokları – 26,1%;

taxta lövhə parket – 65%)

kimya sənayesi (kaustik soda, etilen, propilen, izopropil spirti – yalnız

burada istehsal olunmuşdur; məişət kimya məhsulların istehsalı (yuyucu və

təmizləyici vasitələr – 1,2%))

rezin və plastik məmulatlar (bərk polietilen borular, şlanqlar və s. – 64,1%;

plastik qapı və pəncərə blokları – 2,9%)

tikinti materialların istehsalı (hörmə üçün hazır beton qarışığı – 0,3%)

mebel istehsalı (taxta karkaslı oturmaq üçün üz çəkilmiş mebel – 7,8%; ofis

tipli taxta mebel – 1,1%)

energetika (elektrik enerjisinin istehsalı – 9,7%; istilik enerjisi– 4,7%)

Kadr potensialı

(2009-cu il əhalinin

siyahıyaalınması

məlumatları

əsasında)



bir işçinin orta aylıq əmək haqqısı – 389,1 manat

Kiçik sahibkarlıq

subyektləri (kss)

kss - 5,6%, 5,7% isə ölkə üzrə fiziki şəxslər-fərdi sahibkarlardır. 2012-ci ildə

ölkə üzrə kss-nın məhsul buraxılışı - 3,1%. Həmin göstəricilər Abşeron

iqtisadi rayonu üzrə - müvafiq olaraq 71%, 71,4% və 67,9% ölkə sənayesi

üzrə kss sayı - 8,9% və ölkə sənayesi üzrə kss-nın buraxılmış məhsulun

həcmi - 2,4%.

Analoji göstəricilər Abşeron iqtisadi rayonu üzrə - müvafiq olaraq 73,5% və

39,9%

Nəqliyyat

mümkünlüyü - dəmir yol stansiyaları (Sumqayıt - 3.91 km, Sumqayıtçay - 6.53 km)

Enerji ehtiyatlarla

təmin olunma Elektrik stansiya (525 MVt)

220/110/10 КV yüksək gərginlikli transformator yarım stansiyası

yarımstansiya bərpa edilmişdir (400 MVt)


2005-2006-cı illərdə Sumqayıt şəhərində ölkə üzrə müvafiq olaraq 57% və 22%

pambıq yeməkxana ağları, 2005-2007-ci illərdə isə 100% tikinti şüşə istehsal olunmuşdur.

Burada ağac emalında (yüksək texnoloji ağac emalı, taxta-şalban, yönümlü yonqar

plitə, pellet və s. istehsalında), rezin və plastik məmulatlar, mebel və furniturun

istehsalında ixtisaslaşan universal sənaye parkının yaradılmasını (və ya mövcud sənaye

parkının ixtisaslaşmasına sadalanmış istiqamətlərin əlavə edilməsini) təklif edirik.

Cədvəl 1.4.

Naxçıvan iqtisadi rayonunda istehsal gücləri

İxtisaslaşma

(xammal bazası)

mədən çıxarma sənayesi (çınqıl, qırmadaş, xırda çaydaşı – 0,5%)

yeyinti sənayesi (duz – 19,9%, kolbasa məmulatı –1,7%; pendir və kəsmik–

1,1%; un – 1,2%; təzə şirniyyat məmulatı və pirojnalar – 5,1%; makaron

məmulatı –1,4%)

içki istehsalı (ara – 9,7%; səməni pivəsi–0,9%; mineral və qazlı sular –

73,3%)

tütün məmulatların istehsalı (papiros və siqaretlər – 1,5%)

toxuculuq sənayesi (xalça və xalça məmulatları – 16,3%)



tikinti materialların istehsalı (tikinti şüşəsi – 100%; hörmə üçün hazır beton

qarışığı – 44,8%)

maşın və avadanlıqdan başqa hazır metal məmulatların istehsalı (alüminium

qapı və pəncərə blokları – 20,6%)

mebel istehsalı (metal karkaslı oturmaq üçün üzlənməmiş mebel – 100%)

energetika (elektrik enerjisinin istehsalı – 3,5%; istilik enerjisi – 7,2%)

Kadr potensialı


siyahıyaalınması

məlumatları

əsasında)

12% ali təhsillidir



Kiçik sahibkarlıq

subyektləri (kss)

kss - 4,1%,4,2% isə ölkə üzrə fiziki şəxslər-fərdi sahibkarlardır. 2012-ci ildə

ölkə üzrə kss-nın məhsul buraxılışı - 6,1%.


məhsulun həcmi - 28%

Nəqliyyat

mümkünlüyü

dəmir yol vağzalları(Naxçıvan şəhəri, Şərur rayonu)

beynəlxalq aeroport (Babək rayonu)

Avropa-Qafqaz-Asiya (TRACECA) dəhlizi – dəmir və yol

Enerji ehtiyatlarla

təmin olunma

Vayxır su elektrik stansiyası (Naxçıvan MR, 4.5 MVt)

Modul tipli elektrik stansiya (Naxçıvan şəhəri, 87 MVt)

110 КVт-lıq yarımstansiya (Culfa rayonu)

10-35 КVт-lıq yarımstansiyalar (Sədərək rayonu – 250 KVA və Kəngərli

rayonu – 6300 KVA)


2005-2006-cı illərdə burada ölkə üzrə 55,9% və 46,8% pambıq yataq ağları, 2011-ci

ildə isə 39,6% taxta lövhə parket istehsal olunmuşdur.

Son iki ildə məhz bu ərazidə tikinti şüşənin istehsalının mövcudluğu mineral

pambığın istehsalı üzrə müəssisənin yaradılmasını şərtləndirir. Mineral pambıqdan istilik

keçirməyən və səsi izolə edən məmulatlar istehsal edirlər, həmçinin onu +700°C-dək

temperaturlu üzləri izolyasiya etmək üçün tikintidə və sənayedə istilik keçirməyən material

kimi istifadə edirlər [8]. Bundan əlavə mineral pambıq sendviç-panellər üçün hal-hazırda

daha çox tələb olunan qızdırıcılardan biridir [8].

Sənaye inkişafının perspektivli mərkəzləri qismində həmçinin Gəncə şəhəri, Şirvan

şəhəri, Mingəçevir şəhəri və İmişli rayonu baxılmışdır.

2.5. Gəncə şəhəri

Cədvəl 1.5.

Gəncə şəhərində istehsal gücləri

İxtisaslaşma

(xammal bazası)

mədən çıxarma sənayesi (bentonit – 44.4%)

yeyinti sənayesi (kolbasa məmulatı – 4%; un – 14%; makaron məmulatı –

24,4%)

içki istehsalı (brendi (konyak)– 5,6%; araq – 36%; üzum şərabı – 63,2%)

toxuculuq sənayesi (satış üçün qablaşdırılmamış pambıq iplik– 30,4%;

hazır pambıq parçalar – 45,1%)

geyim istehsalı (trikotaj corab məmulatı – 65,1%)

kimya sənayesi (alüminium oksidi – yalnız burada istehsal olunur)


tikinti materialların istehsalı (sement – 0,3%; tikinti gipsi – 5,8%; hörmə

üçün hazır beton qarışığı – 0,01%)

mebel istehsalı (taxta karkaslı oturmaq üçün üz çəkilmiş mebel– 0,2%)

Kadr potensialı


siyahıyaalınması

məlumatları




http://ru.wikipedia.org/wiki/Минеральная_вата

http://ru.wikipedia.org/wiki/Сэндвич-панель

əsasında)

Kiçik sahibkarlıq

subyektləri (kss)

kss - 4,1%, 4,2% isə ölkə üzrə fiziki şəxslər-fərdi sahibkarlardır. 2012-ci

ildə ölkə üzrə kss-nın məhsul buraxılışı -1,9%. Həmin göstəricilər Gəncə-

Qazax iqtisadi rayonu üzrə - müvafiq olaraq 33,3%, 33,1% və 30,9%.


məhsulun həcmi - 1,9%. Analoji göstəricilər Gəncə-Qazax iqtisadi rayonu

üzrə - müvafiq olaraq 41,7% və 33,2%

Nəqliyyat

mümkünlüyü

dəmir yol vağzalları (3.04 km)

dəmir yol stansiyaları (Qırıqlı - 7.55 km və Saray- 1.29 km)

dəmir yol anbarları (3.25 km-dən çox)

aeroport (7.96 km)

Avropa-Qafqaz-Asiya (TRACECA) dəhlizi–dəmir, yaxınlıqda isə yol

Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu


2005-2006-cı illərdə burada ölkə üzrə 32,2% və 30,6% xalça və xalça məmulatları,

2009-2010-cu illərdə isə 34,2% və 23% alüminium qapı və pəncərə blokları istehsal

olunmuşdur. 2009-2012-ci illər ərzində ölkə üzrə yalnız burada istehsal olunan təbaşirin

istehsalı olmamışdır.

“Azərbaycan 2020: Gələcəyə Baxış” İnkişaf Konsepsiyasına əsasən Gəncə şəhərində

metal (alümin) məmulatların istehsalı üzrə sənaye şəhərciyinin yaradılması nəzərdə tutulur

[1].

Bentonitin emalı üzrə müəssisənin təşkil edilməsini təklif edirik. Bentonitin əsas

komponenti olan montmorillonitin modifikasiyasından sonra onu neft-qaz, yeyinti,

kosmetik, farmakologiya və tikinti sənayesində tətbiq edirlər. Beləliklə, bentonit yeyinti

sənayesində yeyinti əlavəsi qismində (yaprıxmaq və kəsəkliyə mane olur), buruq məhlulun

hazırlanması üçün, tökmə işində, neft məhsulları və dəmir filizin emalında, keramika

istehsalında, məhlulların şəffaflaşdırılması üçün tətbiq edilir. Həmçinin bentonit bioloji

aktiv maddədir ki, onun yem və gübrələrlə torpağa əlavə edilməsi heyvani və kənd

təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığını artırır. Bentonit filtrasiya ilə mübarizə üçün

hidrotikintidə istifadə edilir, kanalları ekranlayırlar; suda-quruda yaşayan heyvanlar və

digər su ünsürləri nümayəndələrinin ev şəraitində saxlanması üçün müxtəlif növ terrarium,

palüdarium, arvarium və digər cihazların bəzədilməsi üçün istifadə edilir. Şərabçılıqda

üzüm şirəsinin, şərab materiallarının şəffaflığının sürətləndirilməsi və şərabların zülali

bulanmaya qarşı sabitləşdirilməsi üçün istifadə edilir. Bentoniti həmçinin şampan

istehsalında remüaj şəraitlərinin yaxşılaşdırılması üçün tiraj qarışığına əlavə edirlər [8].

Qeyd edək ki, 2012-ci ildə ölkədə istehsal edilmiş bentonitin 54,5%-i həmin Gəncə-

Qazax iqtisadi rayonunun Qazax rayonunun payına düşür (Gəncə şəhərindən Qazax

rayonuna qədər məsafə 95,06 km təşkil edir).

2.6. Şirvan şəhəri

Cədvəl 1.6.

Şirvan şəhərində istehsal gücləri

İxtisaslaşma

(xammal bazası)

yeyinti sənayesi (bitki yağları – 2,5%)

toxuculuq sənayesi (pambıq lifi (kardo və daraqla daranmış) – 15,8%)


tikinti materialların istehsalı (hörmə üçün hazır beton qarışığı – 0,07%)

maşın və avadanlıqdan başqa hazır metal məmulatların istehsalı

(alüminium qapı və pəncərə blokları - 10,1%)

energetika (elektrik enerjisinin istehsalı – 12,7%; istilik enerjisi –

0,1%)

Kadr potensialı


siyahıya alınması

məlumatları əsasında)




Kiçik sahibkarlıq

subyektləri (kss)

kss - 1,2%, 1,2% isə ölkə üzrə fiziki şəxslər-fərdi sahibkarlardır. 2012-

ci ildə ölkə üzrə kss-nın məhsul buraxılışı - 0,9%. Həmin göstəricilər

Aran iqtisadi rayonu üzrə - müvafiq olaraq 6,5%, 6,4% və 8,8%.

ölkə sənayesi üzrə kss sayı - 1,3% və ölkə sənayesi üzrə kss-nın

buraxılmış məhsulun həcmi - 3,5%. Analoji göstəricilər Aran iqtisadi

rayonu üzrə - müvafiq olaraq 10,6% və 30,8%

Nəqliyyat

mümkünlüyü dəmir yol stansiyası (216.45 m)

Avropa-Qafqaz-Asiya (TRACECA) dəhlizi – dəmir və yol


2005-ci ildə ölkə üzrə 14,3% trikotaj corab məmulatı, həmçinin 93,2% əhəng burada

istehsal olunmuşdur.

Regionun sahəvi ixtisaslaşması ya yeyinti və toxuculuq istehsalları sahələri, ya da

rezin və plastik məmulatlar, tikinti materialları, maşın və avadanlıqdan başqa hazır metal

məmulatların istehsalı və energetika sahələrində müəssisələri birləşdirən universal sənaye

parkları yaratmağa imkan verir.

2.7. Mingəçevir şəhəri

Nazirlər Kabinetinin 2013-cü ilin birinci rübün sosial-iqtisadi inkişafının yekunlarına

həsr olunmuş iclasında Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yekun nitqində sənaye

mərkəzi olduğuna görə Mingəçevir şəhərinin də sənaye parkları yaradılan mərkəzlər

siyahısına əlavə edilməsini vurğulamışdır. Bu məqsədlə və həmçinin üstünlük təşkil edən

sənaye məhsulunun xüsusi çəkisinə dair təhlildə qeyd edildiyi üçün Mingəçevir şəhərinə də

sənaye parkının yaradılması və inkişafı üzrə potensial mərkəz qismində baxılmışdır.

Cədvəl 1.7.

Mingəçevir şəhərində istehsal gücləri

İxtisaslaşma

(xammal bazası)

içki istehsalı (səməni pivəsi – 0,12%)

rezin və plastik məmulatlar (plastik qapı və pəncərə blokları –

0,29%; bərk polietilen borular, şlanqlar və s. – 1,48%)

mebel istehsalı (taxta karkaslı oturmaq üçün üz çəkilmiş mebel –

0,28%; ofis tipli taxta mebel – 0,07%)

energetika (istilik enerjisinin istehsalı– 0,53%)

Kadr potensialı



məlumatları

əsasında)



işçilərin orta aylıq əmək haqqısı – 324,5 manat

Kiçik sahibkarlıq

subyektləri (kss)

kss - 1,6%, 1,7% isə ölkə üzrə fiziki şəxslər-fərdi sahibkarlardır.

2012-ci ildə ölkə üzrə kss-nın məhsul buraxılışı - 0,5%. Həmin

göstəricilər Aran iqtisadi rayonu üzrə - müvafiq olaraq 9%, 9,1% və

5%.


buraxılmış məhsulun həcmi - 0,8%. Analoji göstəricilər Aran iqtisadi

rayonu üzrə - müvafiq olaraq 17% və 7,3%

Nəqliyyat

mümkünlüyü

dəmir yol vağzalı (1.80 km)

dəmir yol stansiyası (15.18 km)

dəmir yol keçidi

Yevlax aeroportu (9.17 km)

Enerji ehtiyatlarla

təmin olunma

İstilik elektrik stansiyanın dördüncü enerji bloku yenidən

qurulmuşdur (330 MVt)

Generatorlar (30 MVt, 106 MVt)

Mingəçevir su elektrik stansiyasında generator (70.4 MVt)


Lakin 2005-2012-ci illər çərçivəsində (məhsuldan asılı olaraq) mədənçıxarma

sənayesi son 6 ildə, emal sənayesi üzrə isə yüngül sənaye istehsalı - toxuculuq son 3-5 ildə,

ağac emalı və ağacdan məmulatları son 4 ildə, tikinti materialları son 5-7 ildə, bəzi qida

məhsulları son 3-5 ildə olmamışdır.

Qeyd edək ki, ölkə üzrə 2005-ci ildə Mingəçevir şəhərinin payına istehsal edilmiş

satış üçün qablaşdırılmamış pambıq ipliyin 78,76%-i və hazır pambıq parçaların 73,61%-i,

pambıq yeməkxana ağların 2008-ci ildə 100%-i düşürdüsə, 2010-cu ildə istehsal edilmiş

qara metallardan tikinti taxta bəndləri üçün dirəklər və oxşar avadanlıqların 89,51%

düşmüşdür (nəzərə alaraq ki, 2005-ci ildə payı 0,03% təşkil etmişdir).

Bu formalaşan klaster çərçivəsində sahəvi xüsusiyyətə malik olan ixtisaslaşdırılmış

sənaye parkı ola bilər ki, bura sənaye bazasını tamamlayan və ya inkişaf etdirən investorlar

dəvət edilə bilərlər.

Mingəçevir şəhərində vaxtilə toxuculuq sənayesinin mövcudluğu və hal-hazırda

kompyuter, digər elektron avadanlıqlar və elektrik enerjisinin istehsalının, həmçinin

ixtisaslı kadrların mövcudluğunu nəzərə alaraq Rusiyanın Yaroslav vilayətində fəaliyyət

göstərən “Sinerji” İnnovasiya parkının analogiyası üzrə sənaye-innovasiya parkını

yaratmaq təklif edirik. Bu parkın əsas istiqamətlərinə aşağıdakılar daxildir: 1. texniki

parçalar klasteri (texniki toxuma mallar (parçalar) istehsalı müəssisələri; texniki təyinatlı

yüksək möhkəm yüngülləşdirilmiş konstruksiyalar üçün yeni çox funksionallı tekstil

kompozisiya materialların yaradılması; toxuculuq sənayesi üçün xammal və avadanlıq

təchizatçıları), 2. informasiya texnologiyaları sahəsinin inkişafı, 3. perspektiv alternativ

energetika, 4. digər istiqamətlər. Parkın rezidentlərinin 2013-cü ilin yanvar ayına olan

məlumatına əsasən 22 faiz reklam məhsulu, 18 faiz mebel, 14 faiz innovasiyalı istehsal, 14

faiz tikiş, 14 faiz tikinti və naxış materialları, 18 faiz isə digər istehsal fəaliyyəti ilə məşğul

olmuşlar [2]. Əlavə olaraq milli sənaye-innovasiya parkına spesifiklik vermək üçün ağac

emalı və ağac məmulatları, mebel, tikinti materialları və metal avadanlıqların istehsalı

sahələrini də daxil etmək təklif edirik.

Sənaye parkının yerləşdirilməsinə dair isə Rusiya Federasiyasının Moskva vilayətində

yerləşən “Deqa Klaster Noginsk” sənaye parkının təcrübəsindən nəticələnərək, hansında ki,

istilik-elektrik mərkəzinin mövcudluğuna görə “Meqafon” şirkəti öz data-mərkəzini

yerləşdirmişdir [5], sənaye parkının Mingəçevir şəhərində elektrik stansiyaların

yaxınlığında yerləşdirilməsini məqsədə uyğun hesab edirik.

Cədvəl 1.8.

İmişli rayonunda istehsal gücləri

İxtisaslaşma

(xammal bazası)

mədən çıxarma sənayesi (çınqıl, qırmadaş, xırda çaydaşı – 13,8%)

toxuculuq sənayesi (pambıq lifi (kardo və daraqla daranmış) – 4,8%)


tikinti materialların istehsalı (hörmə üçün hazır beton qarışığı – 1,1%;

asfalt, bitum, əsaslı bitumlu qarışıqlar – 29%)

energetika (elektrik enerjisinin istehsalı– 0,2%)

Kadr potensialı






məlumatları

əsasında)

Kiçik sahibkarlıq

subyektləri (kss)

kss - 1% смп, təqribən 1% isə ölkə üzrə fiziki

şəxslər-fərdi sahibkarlardır. 2012-ci ildə ölkə üzrə kss-nın məhsul

buraxılışı - 0,7%. Həmin göstəricilər Aran iqtisadi rayonu üzrə -

müvafiq olaraq 5,6%, 5,4% və 6,7%.


buraxılmış məhsulun həcmi - 1%. Analoji göstəricilər Aran iqtisadi

rayonu üzrə - müvafiq olaraq 8,7% və 8,8%

Nəqliyyat

mümkünlüyü dəmir yol vağzalı (734.57 km)

dəmir yol stansiyaları (Vətəqə - 14.79 km və Becarə - 14.83 km)

Ağcabədi aeroportu (55 km-dən çox)

Avropa-Qafqaz-Asiya (TRACECA) dəhlizi – dəmir, yaxınlıqda isə

yol

Enerji ehtiyatlarla

təmin olunma 35 KVt və çox gücü ilə yarımstansiya


Yaradılacaq sənaye parkının ixtisaslaşmasını pambıq lifinin emalı vasitəsilə

toxuculuq materiallarının hazırlanmasında müəyyənləşdirməyi təklif edirik. Bu geyim

istehsal etmək, yataq ləvazimatları, dəsmalları hazırlamaq məqsədilə istifadə edilən

müxtəlif yumşaq canına çəkən (hopduran) parçaların istehsalı, yorğanlar üçün aşqarlar

(doldurucu) qismində tətbiqidir. Həm də 2012-ci ildə ölkə üzrə istehsal edilən pambıq

lifinin 31,2% İmişli rayonunun yaxınlığında yerləşən Saatlı rayonunun payına düşmüşdür.

Qeyd edək ki, pambıq lifi yeni nəslin ən ekoloji təmiz hipoallergen doldurucusudur ki, son

zamanlar onun bu qismində məşhurluğu xeyli artmışdır [7]. Həmçinin asfalt döşəmələr, lak

və boya materiallar (bitumlu laklar, bitumlu minalar), hidroizolyasiya üçün mastikalar,

bitum əsasında elastik kirəmitdən yumşaq damlar (dam üçün maliyyə cəhətdən ən sərfəli

materiallardan birini), rulon taxtapuş materialların hazırlanması.

1.2. Nəticə

Beləliklə, müəyyən edilmiş ölkənin potensial regionlarında - Bakı şəhərində, Abşeron

iqtisadi rayonu üzrə Abşeron rayonu və Sumqayıt şəhərində, Naxçıvan iqtisadi rayonunda,

Gəncə-Qazax iqtisadi rayonu üzrə Gəncə şəhərində, Aran iqtisadi rayonu üzrə Şirvan

şəhəri, Mingəçevir şəhəri və İmişli rayonunda - sənayenin zəruri rəqabət üstünlüklərinin

mövcudluğuna baxılaraq onların yaradılması imkanları tədqiq edilmiş və seçilmiş regionlar

üzrə sahəvi ixtisaslaşmasına dair təkliflər verilmişdir.

http://www.odeialo.ru/hlopkovoe_volokno_napolnitel_dlia_odeiala/

FƏSİL 2. TEXNOPARK ANLAYIŞI və TEXNOPARKLARIN ÖLKƏ

İNKİŞAFINDAKI ROLU

2.1 İnnovasiya infrastrukturunun yaradılmasının zəmini

XX əsrin sonları cəmiyyətin həyatına ciddi dəyişikliklərlə həkk olub. Bu dövrdə

elektronika, radiofizika, lazer texnikası, kimya, aviasiya, kosmonavtika və s. sahələrdə bir

sıra texnoloji və fundamental kəşflər olundu. İnformasiya texnologiyaları, mikro və

nanoelektronika sahələri görünməmiş sürətlə inkişaf etdi. Bu da iqtisadi inkişafa gətirən

elmtutumlu texnologiyalı yeni məhsulların istehsalının inkişafına təkan verdi, elmi biliklə

istehsalatın texniki mükəmməlliyi arasında rəqabət yaratdı. Başqa sözlə, istehsalat yeni

elmi ideyalar əsasında inkişaf etdirilməyə başladı. Nəticədə elmlə istehsalat arasında

qarşılıqlı əlaqə dəyişildi: əvvəl texnika və istehsalat təcrübə yolu ilə inkişaf edirdi, indi isə

biliyə əsaslanaraq elmtutumlu texnologiyalar şəklində inkişaf edir. Bu gün elm və

elmtutumlu istehsalatın daha qabaqcıl formaları axtarılır. Elmtutumlu sahələr üçün elmi-

texniki inkişafın yüksək tempi xarakterikdir.

Bu gün elm və texnologiyanın sürətli inkişafı texnika və texnologiyaların az

müddətdə mənəvi köhnəlməsinə, rəqabətliliyin aşağı düşməsinə səbəb olur. Ona görə də

istehsalçıların elmi biliklərə, elm ilə təmasa maraqları artmalıdır. Digər tərəfdən

elmtutumlu texnologiyalar bir-birləri ilə bağlıdırlar. Onların kompleks istifadəsi, yeni

proses, ideya və prinsiplərin tətbiqi üçün yeni sahələr açan fundamental işləmələr lazımdır.

Rəqabət qabiliyyətinin, müvəffəqiyyətin, iqtisadi artımın, həyat səviyyəsinin

yüksəldilməsi, digər milli üstünlüklərin həyata keçməsinin-təmin edilməsinin əsas şərti

elmi-tədqiqat və işləmələrin nəticələrinin səmərəli istifadəsidir. Bu şəraitdə texniki,

istehsal, təşkilati, marketinq, maliyyə əməliyyatlarının məcmusu olan və səmərəli

yeniliklərin iqtisadiyyat və sosial sahələrə tətbiqini təmin edən innovasiya sisteminin

inkişafı daha böyük məna kəsb edir. Elmə ayrılan vəsaitlərin azlığı, innovasiya məhsulunun

xüsusi çəkisinin aşağı olması, elmi nailiyyətlərin istehsalata zəif tətbiqi və s. milli

innovasiya sisteminin inkişafına mane olur.

Müasir dövrdə Azərbaycan Respublikasının dövlət siyasətinin vacib prioritetlərindən

biri iqtisadiyyatın yeni inkişaf yoluna - innovasiya iqtisadiyyatına keçiddir. Dövlətin

innovasiya və iqtisadi siyasətinin prioritet istiqamətlərindən biri Azərbaycanın qeyri-neft

sektorunun inkişaf etdirilməsi, biliyə əsaslanan sahələrin inkişafı, elmtutumlu

texnologiyaların inkişaf etdirilməsidir.

İnnovasiya potensialının təhlili sosial-iqtisadi siyasətin aparılması, idarəetmə

orqanlarının fəaliyyəti və tədbirlərinin müəyyən edilməsi, innovasiya inkişafı və investisiya

mühitinin formalaşması üçün vacibdir. Azərbaycanda innovasiya sistemi yeni formalaşır.

İnnovasiya sisteminin inkişafı üçün innovasiya potensialının formalaşması və idarə

edilməsi prosesinin maksimal səmərəliliyini təmin etmək üçün innovasiya fəaliyyətinin

idarə edilməsinin mütərəqqi üsul və mexanizmlər sisteminin yaradılması vacibdir.

İnnovasiya iqtisadiyyatına keçid fundamental və tətbiqi elm arasında innovasiya

məhsulu və istehsal arasında qarşılıqlı əlaqənin gücləndirilməsi zamanı mümkün ola bilər.

İnnovasiya sisteminin inkişafının prioritet istiqaməti sivil əqli və sənaye mülkiyyəti

bazarının inkişaf mexanizmlərinin yaradılmasıdır.

Bu müddət ərzində elmi işlərin istehsala tətbiqinin müxtəlif formalarından istifadə

edilib: texnoparklar, texnoloji mərkəzlər, biznes inkubatorları, texnopolislər, startuplar,

azad iqtisadi zonalar və s. Bütün bunlar innovasiya infrastrukturunun tərkib hissəsi olaraq,

bu və ya digər formada fəaliyyət göstərirlər. Onları necə adlandırdığımızdan asılı

olmayaraq bunlar bir məqsədə xidmət edirlər: biliklərin və ixtiraların texnologiyalara

çevrilməsi; həmin texnologiyanın kommersiya məhsuluna çevrilməsi və bu səbəbdən,

tədqiqatlara olan milli xərclərin səmərəliliyinin yüksəlməsi; kiçik elmtutumlu sahibkarlıq

sektoru vasitəsilə texnologiyaların sənayeyə ötürülməsi; elmtutumlu firmaların

formalaşması və onların bazarda təşəkkülü; elmtutumlu biznes sahəsində müəssisələrin

dəstəklənməsi, sənayenin strukturunun yenidən qurulması, regional qeyri-mütənasib inkişaf

səviyyəsinin azalması; məşğulluq probleminin qismən həlli, yüksək texnologiyalar

sahəsində elmi-texniki nailiyyətlərin sürətli tətbiqi.

2.2 İnnovasiya mərkəzlərinin ümumiləşdirilmiş inkişaf sxemi

Beynəlxalq təcrübəni nəzərdən keçirdikdə, görünür ki, innovasiya mərkəzlərinin

tarixçəsi fərqlidir. Onların inkişafına bir çox amillər təsir edir: tarixi xüsüsiyyətlər, işgüzar

mühit, əhalinin təhsil səviyyəsi, sənayenin vəziyyəti, dövlət siyasəti və s. beynəlxalq

təcrübə öyrənildikdə belə nəticəyə gələ bilərik ki, xüsusiyyətlərinə görə qoyulan məqsədə

uyğun, ruhuna görə dövlətin siyasətinə yaxın innovasiya mərkəzləri qurulmalıdır. Hamı

üçün xarici görünüşünə görə bir-birinə oxşar və aydın olan (texnoparklar, biznes-

inkubatorlar, qrantlar, biznes mələkləri, açıq innovasiyalar, texnopolislər və s.) quruluşlar,

əslində müxtəlif mexanizm və prosesləri birləşdirir.

Ümumilikdə onlar arasında oxşarlıqlar var.

İlkin olaraq innovasiya mərkəzlərinin lahiyələri əsasən böhrandan çıxış və çətinlikləri

aradan qaldırma məqsədi ilə işlənilir.

İkincisi praktiki olaraq bütün innovasiya mərkəzlərinin qarşılaşdığı müəyyən ümumi

problemlər var. Müvafiq olaraq bu problemlərin həlli üçün texnologiyalar işlənmişdir:

biznes inkubatorlar; maliyyələrin lahiyələşməsi; innovasiya mərkəzlərinin iştirakçıları

arasında üfüqi əlaqələr; texnoparkın infrastrukturu; ictimai əlaqələrin qurulması və

hörmətin qazanılması; idarəetmə. Bu texnologiyaların hər biri daha sadə texnologiyalara

bölünür. Ümumuilikdə daha uğurlu innovasiya mərkəzləri elementar texnologiyaların

birləşməsinin nəticəsidir.

Əsasən innovasiya mərkəzlərinin inkişafı ciddi müəyyən ardıcıllıqla baş verir (şəkil

1):

I. Ehtiyatların (resursların) cəmləşməsi.

Bu mərhələ üçün elmi-tədqiqat potensialının güclənməsi, kiçik və başlayan

sahibkarlıq mühitinin formalaşması xarakterikdir.

II. İnnovasiya ekosisteminin formalaşması.

Bu mərhələ üçün texnoloji startup, kiçik müəssisələr, böyük yüksək texnoloji

biznesin müştərək işləməsi; elmtutumlu şirkətlərin sabit klasterlərinin formalaşması;

innovasiya infrastrukturunun və sahibkarlığın dəstəklənməsi siyasətinin aparılması;

reklam və marketinq işlərinin aparılması (PR) xarakterikdir.

Ehtiyatların

cəmləşməsi İnnovasiya

ekosisteminin

formalaşması

Sıçrayış Yetkin inkişaf

I mərhələ II mərhələ III

mərhələ

IV

mərhələ

Şəkil 2.1 İnnovasiya mərkəzlərinin inkişaf sxemi

88

III. Sıçrayış.

Bu mərhələ üçün böyük şirkətlərin dövriyyəsinin çox sürətlə inkişafı; texnoloji

startup-ların sayının xeyli artması; vençur investisiya bazarının formalaşması

xarakterikdir.

IV. Yetkin inkişaf.

Bu mərhələdə innovasiya müəssisələrinin yaradılan infrastrukturu səmərəli işləyir.

O daha texnoloji və həcmli olur, innovasiya mərkəzlərinin şəxsi brendi inkişaf edir,

beynəlxalq kooperasiyalar əsasında texnoloji zəncirlər qurulur.

Bu ardıcıllığın gözlənilməməsi, hər hansı mərhələnin üstündən keçilməsi, gözlənilən

nəticəni almağa imkan vermir və ən yaxşı halda durğunluğa səbəb olur. Buna misal olaraq

Texasda yerləşən OSTİN innovasiya mərkəzini gətirə bilərik. Bu mərkəzdə ilkin iki

mərhələ buraxılmışdı. Onlar diqqətlərini kiçik innovasiya müəssisələrinə zərər olaraq

böyük şirkətlərin ETTKİ-bölmələrini cəlb etməyə yönəltmişdi. Nəticədə OSTİN-də

yaranmış ekosistem-startupların yaradılması və inkişafı üçün çox vaxt və güc sərf etməli

oldu.

Bu mərhələlər ümumilləşdirilmiş xarakter daşıyır və onları mütləq hesab etmək

olmaz. Lakin bu eyni şəraitdə yaradılan innovasiya mərkəzlərinin layihələrində faydalı ola

bilər. İnovasiya mərkəzlərinin inkişaf mərhələlərinin hər birində müəyyən prioritet

idarəetmə məsələləri həll edilir. Ona görə də əvvəlki mərhələyə aid məsələlər həll

edilmədən digər mərhələyə keçid ardıcıllığı pozur və idarəetmədə bir sıra yeni problemlərə

səbəb olur.

Hər mərhələnin aktual idarəetmə məsələləri cədvəl 1-də verilmişdir.

Cədvəl 2.1

İnnovasiya mərkəzlərinin inkişaf mərhələlərinin ən

aktual idarəetmə məsələləri

Mərhələlər İdarəetmə məsələləri

I mərhələ

- yüksək ixtisaslı tədqiqatçıların və mühəndislərin yeni tədqiqat mərkəzlərinə cəlb

edilməsi;

- tədqiqat mərkəzləri ilə sənaye arasında məsafənin götürülməsi;

- yüksək texnoloji şirkətlərin və əsasən də ETTKİ bölmələrindən olan investorların cəlb

edilməsi;

- yaxşı sahibkarlıq mühitinin formalaşması.

II mərhələ

- yeni işə başlayan texnoloji şirkətlər üçün səmərəli işləyən xidmətlər sistemi yaratmaq,

əsasən də biznes-təlim xidmətlərini;

- innovasiya startup-larının investisiya öncə mərhələsində maliyyə dəstəyi sistemi

yaratmaq;

- elmi əməkdaşları startup yaratmağa cəlb edən stimullaşdırma mexanizmləri işləmək;

- innovasiya mərkəzlərinin yerli və beynəlxalq aləmdə tanınmasını və güclü brendinin

yaradılmasına istiqamətləndirən reklam və PR kampaniyasının aparılması;

- texnologiyaların transfer sisteminin inkişafı;

- həyat səviyyəsinin yüksəldilməsinin təmin edilməsi;

- innovasiya biznesinin dəstəklənmə infrastrukturunun qurulması üçün investorların

cəlb edilməsi;

- dövlət, universitet və özəl investorlardan asılı olmayan dəstəklənmə infrastrukturunun

idarəetmə orqanının yaradılması.

III

mərhələ

- İnnovasiya biznesinin dəstəklənmə infrastrukturunun vaxtında genişlənməsi; əvvəlki

mərhələdə yaradılan xidmətlər sisteminin həcminin böyüməsi və tirajlanması;

- özəl vençur investorlarının, əsasən də özəl-ictimai, özəl-dövlət vençur fondlarının

risklərinin bölünməsi mexanizmlərinin yaradılması.

IV

mərhələ

- yeni şirkətlərin cəlb edilməsi;

- öz brendinin dəstəklənməsi və inkişafı;

- mövcud texnoloji zəncirin düzülməsi və beynəlxalq şirkətlər əsasında yenilərinin

yaradılması.

Asiya ölkələrinin innovasiya mərkəzlərinin özlərinə məxsus müəyyən xüsusiyyətləri

var. Bu əsasən dövlətin rolu və fundamental elmin zəifliyi ilə xarakterizə edilir. Buna

baxmayaraq Asiya ölkələrində göstərilən sxemi pozmamağa çalışırlar. Digər tərəfdən

innovasiya mərkəzi şöhrət tapmışsa, bu o demək deyil ki, o bu pillələrin hamısını keçib.

İndi isə innovasiya mərkəzlərinin inkişaf qanunauyğunluğuna və inkişafının baza

texnalogiyalarına daha geniş nəzər salaq.

2.3 İnnovasiya mərkəzlərinin inkişaf qanunauyğunluğu

Bu gün dünyada innovasiya biznesinin təmərküzləşən innovasiya mərkəzlərinin sayı

minə yaxınlaşır və gündən-günə artır. Lakin bu mərkəzlərdən heç də hamısı özünün

səmərəliliyini isbat edib. Beynəlxalq təcrübəyə və bu sahədə tanınmış menecerlərin

fikirlərinə əsasən [ədəbiyyat] İnnovasiya mərkəzlərinin qiymətləndirmə meyarları

aşağıdakılardır:

1. Mütərəqqi inkişaf:

innovasiya mərkəzinin iqtisadiyyatın inkişafına töhfəsi;

tanınmışlığı və sitat gətirməsi;

mərkəzdə işləyən şirkətlərin səviyyəsi və əhəmiyyəti;

innovasiya mərkəzinin həcmi;

vençur kapitalının mümkünlüyü (açıqlığı);

informasiyanın açıqlığı.

Digər tərəfdən innovasiya mərkəzlərinin inkişafı yolları təhlilinə əsasən belə nəticəyə

gəlirik ki, innovasiya mərkəzlərinin uğur qazanmasına aşağıdakı amillər təsir göstərir:

universitetlərin yaxınlığı və elmi- tədqiqat potensialının yüksək olması;

innnovasiya sisteminin iştirakçıları arasında şaquli və üfüqi əlaqələrin

formalaşması;

səmərəli PR-dəstəklənmə, innovasiya mərkəzinin güclü brendi;

siyasi iradə;

innovasiya mərkəzinin dövlətin həyata keçirməyə hazır olduğu uzunmüddətli

inkişaf strategiyasının olması;

idarə edən şirkətin dayanıqlı biznes-modeli;

idarə edən şirkətin maliyyə təminatını təmin etmək və gəlir əldə etmək

bacarığı;

idarə edən şirkətin qərar qəbul etdikdə innovasiya mərkəzinin təmsilçilərindən

(dövlət, universitet) asılı olmaması;

innovasiya mərkəzinin idarəetmə orqanlarını biznes təcrübəsi olan

peşəkarlardan formalaşması;

digər innovasiya mərkəzlərinə nisbətən rəqabət davamlılığın düzgün müəyyən

edilməsi;

innovasiya ekosisteminin və əsas investorların tərkib hissəsi kimi böyük

yüksək texnoloji şirkətlərin cəlb edilməsi;

yerli şəraiti və üstünlükləri nəzərə alaraq fəaliyyətin prioritet istiqamətlərini

(texnoloji inkişafın prioritet sahələrini) düzgün müəyyən edilməsi.

Dünyada tanınmış TOP-30 innovasiya menecerlərin fikrinə görə innovasiya

mərkəzlərinin inkişafına mane olan amillər aşağıdakılardır:

diqqətin maddi infrastruktura daha çox verilməsi. Bu güclü kadrların və

layihələrin cəlb edilməsinə, qeyri-maddi xidmətlərin inkişafına ziyan vurur;

idarə edən şirkətin işinə cəlb edilən işçilərin peşakar səviyyələrinin lazımi

qədər yuxarı olmaması;

PR (reklam və marketinq) və güclü brendin yaradılmasına lazımi diqqətin

olmaması;

elmi işçilərin və tələbələrin biznes-təhsilinə lazımi diqqətin olmaması;

elm və universitet mərkəzlərinin sahibkarlığa lazımı qədər cəlb edilməməsi;

ehtiyatların istehlakçının tələbatını ödəməyən və problemlərini həll etməyən

layihələrə cəmləşməsi;

rezident şirkətlərin biznesinin və biznes mühitin inkişafına ziyan olaraq

texnologiyaların və ETTKİ-nin inkişafına həddən artıq diqqətin olması;

innovasiya mərkəzlərinin ixtisaslaşma və prioritetlərin müəyyən edilməsində

olan səhvləri;

innovasiya infrastrukturunu qurduqda rezident şirkətlərinin real tələbatlarının

nəzərə alınmaması, infrastrukturun şirkətin sorğularına uyğunlaşmağının aşağı

olması;

innovasiya mərkəzinin idarə edilməsinə dövlətin, universitetin və elmi-

tədqiqat institutlarının güclü təsiri.

2.4 İnnovasiya mərkəzlərinin tipologiyası

İnkişaf etmiş innovasiya mərkəzlərinin bu növlərini nəzərdən keçirək:

maliyyə təminatı olan və gəlir gətirən özəl kapitalın iştirakı ilə böyük (nəhəng)

texnoparklar. Adətən belə innovasiya mərkəzləri dövlətin təşəbbüsü ilə

yaradılır və yavaş-yavaş özəl investorların mülkiyyətinə keçirlər;

dövlət innovasiya mərkəzləri. Belə mərkəzlər dövlətin təşəbbüsü ilə və dövlət

investisyası hesabına yaradılır. Onların cari fəaliyyəti dövlət tərəfindən

maliyyələşir və onların idarə edilməsinə dövlətin təsiri müxtəlif olur;

universitetlərin gəlir mənbəyi olan texnoparklar. Belə mərkəzlərin məqsədi

universitetin işləmələrini kommersiyalaşdırmaq, universitetin elmtutumlu

şirkətlərə göstərə biləcəyi bəzi xidmətlərin satışıdır.

2.5 İnnovasiya infrastrukturunun tərkib hissəsi olan teknoparklar

2.5.1. Tərif, məqsəd və funksiyaları

Hər ölkədə müxtəlif Texnopark strukturu mövcuddur, buna görə də teknoparkın

ümumi bir tərifini vermək çətindir.

Beynəlxalq Elm Parkları Birliyinin (IASP) tərifinə görə "Texnoparklar universitet,

sənaye, araşdırma mərkəzləri, sahibkarlar və bazarlar arasındakı əməkdaşlığı artırmaq,

bilik və texnologiya transferini asanlaşdırmaq məqsədilə yüksək əlavə dəyərli tədqiqat və

inkişafa söykənən qabaqcıl texnologiyalı məhsul və xidmətlərin istehsalına uyğun

infrastruktur, üstqurum və xidmətlər ilə təsir edən təşkilatlardır.

2.5.2. Texnoparklar və onların işləmə prinsipləri

Texnopark müasir iqtisadiyyatın vacib elementləridir. Texnoparkları müxtəlif

aspektlərdən nəzərdən keçirmək olar:

1) Texnoparka iqtisadi elmtutumlu məhsul istehsal edən ərazinin xüsusi növü kimi;

2) Texnopark elmə əsaslanan kiçik sahibkarlığın dəstəklənmə forması kimi;

3) Elm texnoparkda maliyyə və digər dəstəklər alır. Bununla da elmin dövlətdən

asılılığı azalır. Beləliklə, texnoparklar milli elmin dəstəklənmə forması olur.

Texnoparkların yaradılması və inkişafı prosesləri Azərbaycandan yan keçmir.

Texnoparkların inkişafı milli elm və elmtutumlu istehsalata dayaq olur.

Əgər biz “Texnopark” nədir? sualına cavab vermək istəsək labirintə düşmüş olarıq.

Çünki ədəbiyyatlarda və TOP-30 innovasiya menecmentləri arasında bu anlayışın izahı

müxtəlif verilir. Məsələn: Finlandiyanın Otaniem texnoparkının banisi Mervi Kekiyə görə:

“Texnoparklar – məkan deyil, prosesdir və texnoparkların əsas məqsədi şirkətlərə kömək

etməkdir.” Texnopolis şirkətinin direktorlar şurasının sədri Pertti Xuuskonen açıqlamasına

görə: “ Siyasətçilərin gözəl binaların təntənəli açılışı xoşlarına gəlir, ancaq gözəl bina–bu

hələ texnopark deyil. Texnoparklar onların daxili qurluşudur. Bir çox texnoparklar heç də

cəlbedici görünmürlər, ancaq onların içliyi sadəcə çox gözəldi və onların fantastik

məhsulları var. Bu texnoparkların binaları yox, məhsulları və xidmətləri müştərilər

tərəfindən tələb edilirlər ...”

Texnopark-vahid infrastruktur sərhədlərində elm və texniki fəaliyyətlə məşğul olan

şirkətlər birliyidir. Bir sözlə:

Texnopark-spesifik yerli şərait və bazarın tələbatının təsiri altında formalaşan

mürəkkəb ekosistemdir. Texnopark bir tərəfdən rezident və müştərilərin görüşdüyü və

təmasda olduqları ofis, digər tərəfdən rezidentlərə göstərilən müxtəlif xidmətlər dəstidir.

Əslində texnopark tədqiqatçı qruplar və texnoloji işləmələrə sorğu verən şirkətlər

arasında qarşılıqlı fəaliyyət və informasiya mübadiləsi prosesini sürətləndirən vasitəçi bir

qurumdur.

E

T

T

K

İ

Regional İnnovasiya

S

ə

n

a

y

e

İNSAN RESURSLARI

Elm Parkı

Texnologiya Parkı

Tədqiqat Parkı

İnnovasiyaMərkəzi

İş İnkubatoru

Azərbaycan Respublikasının prezidentinin 2014-cü il 15 may tarixli fərmanı ilə təsdiq

edilmiş “Texnologiyalar parkı haqqında nümunəvi Əsasnaməyə görə ...“ texnologiyalar

parkı (bundan sonra – texnopark) – innovasiya məhsulunun və yüksək texnologiyaların

hazırlanması, işlənilməsi və ya təkmilləşdirilməsi məqsədi ilə elmi tədqiqatların və təcrübə-

konstruktor işlərinin aparılması, onların nəticələrinin sənaye, xidmət və digər sahələrdə

tətbiqi (kommersiyalaşdırılması) üçün zəruri infrastrukturu, maddi-texniki bazası və

idarəetmə qurumları olan ərazi” dir.

Texnoparkların daha çox yayılmış 3 iş sxemini qeyd etmək olar:

1. Öz innovasiya lahiyələrini realizə etmək istəyən sərbəst tədqiqat və lahiyə

qruplarına kömək (yardım);

2. Ali məktəb və elmi-tədqiqat qruplarında toplanan elmi biliklərin

kommersiylaşdırılmasına kömək;

3. İnnovasiyanın sərbəst bazarından texnoloji qərarların importu yolu ilə

istehsalçıların texnoloji məsələlərinin həlli. Texnoparkların bu zəncir üzrə hərəkəti

hər iki istiqaməti təmin edir. Hər dəfə texnologiyaların alıcıları müxtəlif şirkətlər

ola bilər.

Qeyd edək ki, texnopark birbaşa texnologiyaların satışı məsələlərində iştirak etmir,

ancaq innovasiyaların mübadiləsi prosesinə vasitəçilik edir, başqa sözlə mübadilə üçün

əlverişli şərait yaradır. Elə hallar da ola bilər ki, texnopark həmtəsisçi ola bilər.

Şəraitindən asılı olaraq texnoparklar idarəetmə strukturu və inkişaf modelləri ilə

fərqlənirlər. Məsələn: Şəkil 2-də bir neçə sxem verilmişdir.

Texnoparklar texnologiya daşıyıcıları ilə alıcıları arasında əlaqə yaratmaq üçün

yaranan sərbəst qurum və ya universitet və şirkət daxilində bir struktur ola bilər.

Texnoparkların əsas rolu tədqiqatçılar cəmiyyəti daxilində və ya müxtəlif texnoloji məhsul

istehsalçıları arsında kommunikasiyanın təmin edilməsində ola bilər. Texnoparkların

yaradılmasında əsas motiv texnologiyaların təhcizatçısında və ya istifadəsində də ola bilər.

Digər tərəfdən texnoparklar yerli və ya dövlət orqanları tərəfindən yaradıla bilər. Bu halda

texnoparkların yaradılmasında məqsəd əraziyə yeni fəaliyyət növünün cəlb edilməsidir.

Şəkil 2.3. İdarəetmənin struktur və İnkişaf modelləri

Şəkil 2.3. İdarəetmənin strukturu və İnkişaf modelləri

T

Tİ Tİ

Texnologiyaların mübadiləsinə (import)

şəraitin yaradılması

təmin edir.

T

TD Tİ

Toplanan elmi potensialın

kommersiyalaşdırılması

Şirkətlər üçün texnoloji qərarların

axtarışı.

T

TD Tİ

Tədqiqatçılar cəmiyyətinin

kommunikasiyalarının təmin edilməsi.

T

TD Tİ

TD

T

TD Tİ

Texnopark texnologiya daşıyıcıları ilə

istifadəçiləri arasında qarşılıqlı fəailiyyəti təmin

edir.

T-Texnopark; TD-Texnologiya daşıyıcıları; Tİ-

Texnologiya istifadəçiləri.

2.5.3 Texnoparkların növləri

Biz əsasən 6 əsas növ texnoloji parkları nəzərdən keçirək:

Cədvəl 2.2.

Texnoparkların növləri Texnoparkların

növü

Açıqlanması

Universitet

texnoparkları

Belə texnoparklar ali məktəblərin əsasında yaradılırlar. Bəzən isə universitet

ilə sənaye müəssisəsinin strateji əməkdaşlığının nəticəsində yaradılırlar.

Universitet texnoparklarının yaradılmasının 3 əsas məqəsdi olur: toplanmış

elmi biliklərin kommersiyalaşdırılması, ali məktəbdə elmi işlərin

cəlbediciliyini artırmağı və praktiki məsələlərin nəticəsi olan yeni biliklərin

axınının təmin edilməsi. Universitet texnoparklarının inkişafına mane olan

qanunvericilikdə olan məhdudiyyətlərdir.

Regional sahə

texnoparkları

Belə texnoparklar regional iqtisadiyyatın hər hansı bir sektorunda innovasiya

prosesinin aktivləşdirilməsi məqsədi ilə yaradılır. Regional sahə texnoparkları

çoxlu xidmətlər göstərə bilərlər: layihənin hüquqi müşayət etmək, biznes

məsləhət, sertifikatlaşma, tədqiqat təşkilatlarına laboratoriyalar təqdim etmək,

seminarların təşkili və s. Adətən bu növ texnoparklar texnologiyaların regional

sənaye müəssisələrinə importunu təmin etmək və ya ayrıca götürülmüş şirkətin

texnoloji məsələlərini həll etmək üçün yaradılır. Bu halda texnopark istehsal

şirkətləti ilə sıx əlaqə yaradır, bununla da rezident və ya ortağın texnoloji

məsələlərini həll edəcək kiçik innovasiya şirkətlərinin yerləşməsinə şərait

yaradır.

Başqa sözlə, texnopark istehsal şirkətlərinə elmtutumlu və bahalı prosesləri

kənarda sərbəst kiçik innovasiya müəssisələrinə ötürməyə (autsorsinq etməyə)

kömək edir (autsorsinq - 2 təşkilat arasında müqavilə əsasında birinin digərinə

bəzi funksiyalarının, biznes proseslərin və tədbirlərin ötürülməsidir). Regional

sahə texnoparklarının əsas gəlir mənbəyi ərazinin icarəyə verilməsi və istehsal

şirkətləri üçün texnoloji həllərin axtarışı üzrə xidmətlərin göstərilməsidir.

Sənaye

texnoparkları

Belə texnoparklar mahiyyət etibarı ilə texnoloji park deyil. Bu növ texnopark

əsasən yeni istehsalın təşkili üçün fiziki infrastruktur obyektlərinin

kompleksidir. Burda daha çox ərazilər müxtəlif fəaliyyət növləri üçün icarəyə

verilir.

İndustrial texnoparkların yaradılması innovasiya mühitinin inkişaf və sıxlıq

səviyyəsindən asılı deyil, əsasən onlar texnologiya mübadiləsi üçün nəzərdə

tutulmayıblar, daha çox yeni iqtisadi fəaliyyətin növlərinin təşkili üçün müasir

infrastrukturun yaradılmasına istiqamətlənirlər. İstehsalat texnoparkının

yerləşdirilməsi şərtləri və onun obyektlərinə tələbat əsas rezidentlərin istəyi

əsasında və ya sahə sənayesinə uyğun istehsal komplekslərinin yerləşdirilməsi

təcrübəsinin təhlili nəticəsində müəyyənedilir. Çox vaxt əlavə nəqliyyat və

logistika, mənzil tikintisində ixtisaslaşma tələb edir.

Texnoloji

inkubatorlar

vəya

innovasiya

biznesi

inkubatorları

Belə texnoparklar kiçik innovasiya şirkətlərinə formalaşmalarının ilkin

mərhələsində kömək etmək üçün nəzərdə tutulurlar (start-up, seed). Bu növ

texnoparklar innovasiya şirkətlərinin inkişafı üçün bütün lazımı ehtiyat və

xidmətləri təmin edirlər. İnkubatorlar öz mahiyyətinə görə gəlir əldə etmək

üçün nəzərdə tutulmayıblar, biznesin inkişaf etdirilməsi üçün imtiyazların

təmin edilməsinə istiqamətlənirlər. Ona görə də inkubatorların yaradılmasına

sərbəst biznes kimi baxmaq olmaz, onların yaradılmasına daha çox sosial

istiqamət kimi baxılaa bilər. Onun müvəffəqiyyəti daha çox kiçik müəssisələrin

axını və müəyyən həcmdə icarəyə verilən sahələrdən asılıdır.

Şəbəkə

texnoparkları

Şəbəkə strukturları texnoparklar tərəfindən öz imkanlarını genişləndirmək üçün

yaradılır. Şəbəkə texnoparklarının tikintisi əsasən yerli hakimiyyətin təşəbbüsü

olur. Onlar bu obyektin köməyi ilə yaradılan texnoparkdan əldə olunan iqtisadi

və sosial xeyri paylaşdırmaq istəyirlər. Şəbəkə texnoparklarının yaradılması

üçün iqtisadi zəmin olmalıdır: müxtəlif şəhərlərdə yaşayan və işləyən

tədqiqatçıların cəlb olunmasının təmin edilməsi, texnoparkların saxlanılması

xərclərinə qənaət (texnoparkın tərkibinə əvvəl yaradılan tədqiqat mərkəzlərinin

salınması) və s. Şəbəkə strukturu texnoparkların imkanlarını artırır, onların

xidmətlərinin sayını çoxaldır, səmərəlilik göstəricilərinin yaxşılaşmasına imkan

yaradır, texnopark üçün əhəmiyyətli olan şəhər və digər ərazilərdə fiziki

iştirakları təmin edilir. Şəbəkə texnoparkları regional, sahə və ya universitet

texnoparklarının qollarındandır.

Kovorkinq

Belə mərkəzlər bir növ tədqiqat cəmiyyətlərinin ənənəvi texnoparkların

xidmət haqqının artmasına, işgüzar infrastrukturun çatışmazlığına və

informasiya texnologiyalarının inkişafına olan cavabdır. Bu ofis

mərkəzləridir, burda sərbəst insanlar bir ərazidə işləyirlər. Belə model daha

çox əqli əməklə məşğul olanlara yarayır. Kovorkinq mərkəzlərinin

müvəffəqiyyəti onların tədqiqatçılar cəmiyyətinə daxil olmaqları, bilik

axınlarını və informasiya mübadiləsini formalaşdırmaqları, başlayanlara şərait

yaratmaqlarıdır. Bu mərkəzlərin başlıca funksiyaları tədqiqatçılara

innovasiyanın qlobal bazarına “giriş”-in təmin edilməsi və yerli tədqiqatçılar

cəmiyyətlərinə dəstəkdir. Klassik texnopark fəaliyyətindən fərqli olaraq

kovorkinq mərkəzlərini fəailiyyəti fiziki infrastruktur ilə işləməkdən

kommunikasiya yaratmaq və peşəkar cəmiyyətlərlə işlərə (fərdi məsləhət,

səmərəli layihə qruplarının formalaşması və s.) yönəldilir. Bu halda az

müddət ərzində aşağı qiymətə yeni iş yerləri yaratmağa və ərazidə işgüzar

mühitin yaradılmasına gətirir

Şəbəkə texnologiyalarına əsaslanan texnopark xüsusi quruluşdur. Belə texnopark

quruluşu regionun innovasiya imkanlarının rasional istifadə əsasında informasiya

mübadiləsinin köməyi ilə səmərəli innovasiya prosesini təşkil etməyə qadirdir. Regionun

malik olduğu innovasiya ehtiyatlarının sayı və keyfiyyətindən asılı olaraq innovasiya

dövrünün həyata keçməsində öz aralarında müəyyən funksiyaları, mümkün riskləri və

gələcək gəliri paylaşdıran müxtəlif idarə və təşkilatlar iştirak edə bilər. Belə vəziyyətdə

texnoparkın menecerlərinin vəzifəsi regionda innovasiya prosesinin bütün üzvlərini

əlaqələndirən informasiya fəaliyyətinin təşkili və informasiya axınının əlaqələndirilməsidir.

Bu regionda və Azərbaycanın digər regionlarında yerləşən innovasiya potensialını

http://www.diziizle.net/resimler/ekran_orta.gif birləşdirməyə, xarici mütəxəssislərin və

elmi-tədqiqat bazalarından istifadə etməyə imkan verir.

Regionun xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq bu və ya digər funksiyalara

istiqamətlənərək texnoparkları digər növlərə bölə bilərik: innovasiya, marketinq,

investisiya, istehsalat, paylaşmış və kompleks (cədvəl 1.3)

Cədvəl 2.3.

Regionun xüsusiyyətlərini nəzərə alan texnoparkların növü

Növ Əsas funksiyaları Regionun tipi

İnnovasiya

Texnoparkı

İnnovasiya fəaliyyəti sahəsində hakimiyyət

orqanları ilə birgə region üçün innovasiya

proqramının işlənməsi, innovasiya

ideyalarının və layihələrinin işlənməsi və

mütəxəssislərin hazırlanması

İnnovasiya məhsulunun

yaradılması və onun

kommersiyalaşdırması üçün

sərbəst istehsalat və maliyyə

ehtiyatlarına malikdir

Marketinq

Texnoparkı

İnnovasiya məhsullarının sertifikatlaşması,

patentləşməsi və hərəkəti kommersləşmə

prosesində dəstəklənmə

İnnovasiya ideyalarını generasiya

edən quruluş üstünlük təşkil edir və

innovasiya məhsulunun hazır

nümunələrinin hazırlanması

İnvestisiya

Texnoparkı

İnnovasiya layihələrinin maliyyələşməsi,

maliyyə mənbələrinin axtarışı, investisiya

layihələrinin hazırlanmasına kömək

Elmi və istehsalat quruluşu üstünlük

təşkil edir, həmçinin yaradıcı

kollektivlər

http://www.diziizle.net/resimler/ekran_orta.gif

2.5.4. Texnoparkların Quruluş Modelləri

Struktur və funksional şəkildə Texnopark modelləri araşdırıldığında ölkədən ölkəyə

hətta eyni ölkənin içindəki bir texnoparkdan digərinə fərqliliklər göstərdiyi görülməkdədir.

Texnopark modellərini beş qrupa bölmək olar:

1. Dövlət əsaslı:

texnoparkın quruluşunu birbaşa dövlət öz üzərinə götürür;

2. Universitet əsaslı:

Universitetlərin öz başlarına ya da dövlətdən dəstək alaraq qurduqları, idarə

edərək faydalandıqları texnoparklardır;

3. Özəl sektor Əsasında:

Universitetlər və maliyyə strukturu güclü firmalar tərəfindən əməkdaşlıq ilə

qurulan texnoparklardır;

4. Yerli rəhbərliyə dayalı:

Bəzi böyük şəhərlərdə bölgənin iqtisadi inkişafına töhfə vermək məqsədiylə yerli

rəhbərliklər tərəfindən qurulub dəstəklənən parkları;

5. Qarışıq Model:

Dövlət və özəl sektorun birlikdə qurduğu texnoparklardır.

2.5.5. Texnoparkların inşaat modelləri

Dünyada olan 600-ə yaxın texnoparkların arasından arxitekturasına görə 3 modeli

ayıra bilərik:

Nöqtəvi - maksimal kompakt kompozisiya, funksiyalar dəstəsi məhdud.

Kompleks – böyük faiz yaşıllaşma və sosial ərazisi olan binalar və tikililər qrupu.

Tərkibində və ya yaxınlığında universitet olur.

Meqa (İmkanlı) – geniş funksiyaya (sosial, yaşayı, təhsil, istehsal) malik, əraziyə görə

nəhəng model. Universitet ərazidə yerləşə bilər.

Beynəlxalq təcrübənin təhlilinə görə texnoparkın 3 tipinin açıqlanmasını verək:

Nöqtəvi model

İstehsalat

Texnoparkı

Təcrübə konstruktor işlərinin aparılması,

innovasiya məhsullarının təcrübi

nümunələrinin yaradılması

İnnovasiya fəaliyyətinin təcrübi

istehsalat bazası olmayan

subyektləri üstünlük təşkil edir

Vertual

Texnopark

Regionda innovasiya prosesinin bütün

iştirakçıları arasında informasiya fəaliyyəti

və əlaqələrinin təşkili

Vahid informasiya

infrastrukturunda inteqrasiya oluna

bilən paylanmış innovasiya

ehtiyatlarına malikdir

Kompleks

Texnoparkı

Bütün innovasiya dövrünün

həyata keçməsi

Pis inkişaf etmiş innovasiya

potensialına malik region

Nöqtəvi Texnopark-şəhərdə kiçik sahədə yerləşir (şək. 2.4). Adətən onu əhatə edən

şəhər infrastrukturu yaxşı inkişaf etməlidir. Funksional quruluşun tərkibi əsas element

qrupları ilə kifayətlənə bilər: kommunikasiya, elmi-tədris, təbiət-park, adminstirativ-

xidməti və işgüzar ofis və s.

Nöqtəvi modelin əsas üstünlüyü kompaktlığıdır ki, bu da işçilərin üzvləri və ətrafda

yerləşən universitet və ya elmi-tədqiqat institutları, tələbə, xidmət şirkətləri ilə intensiv

əlaqə imkanı verir. Nöqtəvi texnopark modeli bazası əsasında inkubator növ texnopark

yayılmağa başlamışdır.

Bu modelin çatışmazlığı, həcminin kiçik olması, ərazi məhdudiyyəti və genişlənmə

imkanının olmaması, inkişaf etmiş funksional quruluşun olmamasıdır.

Texnoparkın nöqtəvi modelinin dinamik xüsusiyyətləri yalnız təşkilat səviyyəsində

özünü göstərir: texnopark idarəçilərinin dəyişməsi, interyerin dəyişməsi.

Kompleks model

Kompleks Texnopark (şəkil 2.5) - şəhərin tərkibində kifayət qədər sərbəst sahədə

yerləşir. Nöqtəvi modeldən fərqli olaraq bu model ərazisində geniş funksiyalara malik bina

və tikililərin yerləşməsinə geniş-tam park zonasının salınmasına imkan verir.

Texnoparkların kompleks modelində yaşıllaşmadan tam istifadə etmək olur.

Texnoparkın kompleks modelinin inkişafında, nöqtəvidən fərqli olaraq bir neçə

mərhələ yaradılır. Bu modeldə ilk növbədə texnoparkın nüvəsi təşkil edilir. Texnoparkın

nüvəsinin tərkibinə elmi-tədris, administratr və inkubator biznesi, laboratoriya- istehsalat

zonaları aiddir.

Nüvənin işə salınmasından sonra hər 3-5 il orta ölçülü uyğun şəraitin təşkilini tələb

edən şirkət yaradılır. Paralel olaraq ərazi elmtutumlu şirkətlərin inkişafına təkan verən

ərazilərlə (şirkətlərin texnologiyası və elmtutumlu məhsullarını təqdim etmək üçün ticarət-

sərgi kompleksi, sosial obyektlər, satış və kommersiya obyektləri)

Meqa (imkanlı) model

Şəkil 2.6

Meqa Texnopark-şəhərdən müəyyən məsafədə, ilkin infrastrukturu və

kommunikasiyası olmayan ərazidə yerləşir. Ona görə də ərazidə çox elementləri “sıfırdan”

başlamalıdır.

Texnoparkın salınmasının ilkin mərhələsində məsrəflər tələb edir, lakin sonralar

inkişaf üçün geniş ehtiyatlara malik olur.

Bura digər zonalar daxil ola bilər:

1) İstehsal - anbar obyektləri və loqistik kompleks zonası. Bu zona nəqliyat vasitələri

ilə təmin edilməlidir. Bura tədqiqat - laboratoriya kompleksi, məlumat-mərkəzləri,

elektroenerji zonaları

2) İri şirkətlər zonası. Bu zona texnoparkla avtodayanacaq və laboratoriya platforma

sistemi ilə birləşən ofis binalarından ibarət olur.

3) İdman əyləncə mərkəzi

4) Ticarət - sərgi mərkəzi, mehmanxana

5) Orta şirkətlərin yerləşmə zonaları, sosial təminat təşkilatları

6) Yaşayış zonası

7) Elmi-tədris, mədəni və texnoparkın administrativ nüvə zonası (universitet, elmi-

tədqiqat təşkilatı, müəllim və alimlərin yaşayış binaları, texnologiya muzeyi,

kitabxana, mədəni mərkəz, banklar, administrativ və xidməti müəssisələr)

8) Konqress - mehmanxana, universal zal

9) Biznes - inkubator, kiçik şirkətlər işçilərin yaşayış yerləri və əhalinin xidmət

sistemləri quruluşu zonaları

Texnoparkın meqa modeli böyük şəhər tikinti formasıdır. Ona görə də ərazi müxtəlif

qarşılıqlı əlaqəli funksiyalara malik zonalarla doldurulmalıdır. Ərazinin ixtisaslaşması

daxili və xarici şəraitin dəyişməsi nəticəsində quruluşun fəaliyyət mexanizminin dayanması

risklərinin artmasına gətirə bilər.

Meqa modelin inkişaf modeli 20 ildən çox çəkə bilər, bu proses ərazinin ölçülərindən

və artım dinamikasından aslıdır. Bu modeldə də inkişaf mərhələlərlə gedir və nüvələrin

təşkili ilə başlayır.

2.5.6. Texnoparkların inkişaf meyilləri

Texnoparkların yaradılması təcrübəsinin təhlili “Texnopark” hərəkatının 3 əsas

mərhələyə bölməyə imkan verir (şəkil 2.3).

Şəkil 3-dən göründüyü kimi hər 15-20 ildən bir texnoparkların yeni formatlarının

yüksəliş dövrü baş verirdi. Bu da bazar və iqtisadiyyatın dəyişkən inkişaf tendesiyası və

ümumilikdə cəmiyyətin transformasiyası ilə izah edilir.

Qeyd edək ki, bu gün texnopark hərəkatının inkişaf cərəyanının növbəti qırılması baş

verir. Texnoparkların inkişafına təsir edən əsas meyllər bunlardır:

- fiziki infrastrukturun qiymətinin (dəyərinin) artması (həm tikinti qiymətlərinin,

həm də istismar xərcləri).

- informasiya texnologiyalarının və informasiya hüdudlarının inkişafı (məsafədə

yerləşən subyektlər arasında informasiya mübadiləsinə imkanı).

- innovasiya şirkətlərinin maliyyə imkanlarının azalması (tələbin sıxılması və

innovasiya məhsulunun maya dəyərinin azalması).

Cədvəl 2.4

Texnoparkların inkişaf təsnifatı

I mərhələ

(50-70—ci illər) II mərhələ

(80-90—ci illər) I mərhələ

(2000—ci illər) ?

Universitet

texnoparkı

“elmi şəhərciklər

texnopolis

“Texnopark” hərəkatı

Regional texnoparkları

Sahə texnoparkları

Texnoloji-biznes

inkubatorları

“meqatexnoparklar”

Texnoparkların

kommunikasiya

meydançası

Texnoparklar

assosiyası

Vertual şəbəkələr

Şəkil 2.7. Texnopark” hərəkatı

Texnoparklar 50-70-ci illər 80- 90-cı illər 90- 2000-ci illər

Geniş yayılan

növləri

Universitet

texnoparkları;

Regional sahə

texnoparklar;

Elmi şəhərcik.

Texnoloji inqubatorlar;

İxtisaslaşmış

texnoparklar;

Texnologiyaların

transfer mərkəzi.

Şəbəkə texnoparkları;

Kovorkinq-mərkəzlər;

Texnoparklar

cəmiyyəti.

Əsas

prosesləri

Elmi tədqiqat

işlərinin tətbiqi

Elmi tədqiqat işlərinin

kommersləşdirilməsi

İnformasiya

mübadiləsi mühitinin

yaradılması (Future

knowledge Ecosystems-

gələcək bilik

ekosistemləri)

Nüvə

Universitet

laboratoriyaları;

kompleks layihə və

tədqiqat büroları;

transmilli şirkətlər

Texnoloji biznes-

inkubatorlarının ofis

kompleksi

Virtual şəbəkə;

texnoparkların şəbəkə

bölmələri

Maraqlı

tərəflər

Universitetlər;

transmilli şirkətlər

Ölkə, region

hakimiyyətləri

İnnovasiya brokerləri

və arentləri;

vençur şirkətləri və

investisiya fondları

Məhsul İnnovasiya məhsulları Texnologiya və texnoloji

qərarlar (nəticələr)

Tədqiqat potensialı

Texnoparkın

əsas xidməti

Bilik mənbələrinə

(universitet) və ya

praktiki məsələ

mənbələrinə (şirkətlərə)

keçid

Xeyirli icarə,

genişlənmiş xidmətlər

şəraiti

Cəmiyyətə çıxış

Lider ölkələr ABŞ, İngiltərə Avropa ölkələri və Asiya

ölkələri ABŞ

Cədvəl 2.5

Texnopark, sənaye parklarının, klasterlərin müqayisəsi

Fərqləndirici

Xüsiyyətlər Texnopark Sənaye Texnoparkı Klaster və Texnoloji sahə Texnopolis

1

İqtisadi

məzmun

İdeya, kəşfi kapital və sahibkarla

birləşdirilməsi, şirkətin ilkin

dövrünün təmini üçün ictimai və

özəl fondların cəlb edilməsi

Kiçik və orta biznesdən olan

xüsusi təhcizatçıların iri şirkət

ətrafında birləşməsi

Ümumi fəaliyyət mühiti ilə bağlı olan, bir-

birini tamamlayan, ümumi infrastrukturu,

işçi bazarını, xidmətləri bölən, oxşar

imkanlar və təhlükə ilə məşğul olan, ümumi

şəbəkəyə malik coğrafi qonşu olan

təşkilatlar qrupu

Öz sənaye fəaliyyətinin təşkili

pirinsipləri olan

ümumiləşdirilmiş ərazi

sərhədlərində xüsusi iqtisadi

zonanın növü

2

Funksiyalar Yeni məhsulun təcrübi

istehsaldan kommersiyaya

keçməyinin stimullaşdırılması

Sahə müəssisəsində elm və

texniki nailiyyətlərin tətbiqi

əsasında yeni iş yerlərinin

artırılması, kiçik və orta

biznesin inkişafı

Yeni tam istehsal sistemlərinin inkişafı,

texnologiyaların yaradılması, tətbiqi və

yayılması, sənayenin formalaşması və

məhsul satışı

Qabaqcıl elm tutumlu sənaye

istehsal sahələri ilə elmi

tədqiqatların birləşdirilməsi

3

İştirakçılar

və onların

qarşılıqlı

fəaliyyət

şərtləri

İstehsalat, elmi, infrastruktur

müəssisələri yığcam yerləşmiş,

nəzarət altında idarəetmə heyəti

və məsləhətçilərlə əlaqədə işləyir.

Tədrislə məşğul olurlar

Sənaye müəssisələri və

inkişaf etmiş bu ərazidə

birləşən güclü texniki və

sosial infrastruktur

Bir-birini tamamlayan şirkətlər kompleksi

(istehsalat, elmi-tədqiqat, avadanlıq

təhcizatçısı və müxtəlif xidmətlər) klaster

iştirakçıları və infrastruktur şirkətləri,

onların xidmət sahələri bir yerdə işləyir

Tədris təşkilatları, tədqiqat

laboratoriyaları, istehsalat

sexləri, nəqliyyat infrastrukturu,

turist agentliyi, öz polisi daxil

edilir

4

Təsisçilər İnnovasiya müəssisələri, ali

məktəblər, dövlət hakimiyyət

orqanları

Yoxdur. Təşəbbüskarlar və

investorlar-dövlət hakimiyyət

orqanları, innovasiya

müəssisələri, xarici ortaqlar

Yoxdur. Təşəbbüskarlar və investorlar-

dövlət hakimiyyət orqanları, innovasiya

müəssisələri

Bir neçə təsisçi-yəni dövlət

hakimiyyəti və idarəetmə

orqanları, elm və istehsalat

5 Sosial şərait Sosial infrastruktur olmaya bilər Ərazidə olan Ərazidə olan Yüksək səviyyədə şərait

6

Məqsəd Tədqiqat fəaliyyətinin

kommersiyalaşması

Hər müəssisənin son

məhsulunun rəqabət

üstünlüklərini gücləndirmək,

xərclərin azaldılması,

xidmətlərin keyfiyyətinin və

səmərəsinin artırılması

Yeni texnologiyaların tətbiqi hesabına

iştirakçıların rəqabət qabiliyyətini artırmaq.

Sinergiya səmərəsi hesabına uyğun elm

tutumlu xidmətlərin xərclərinin azalması və

keyfiyyətinin artırılması. İri müəssisələrin

reformu hesabına məşğulluğu

təmin etmək. Klaster iştirakçılarının

Elmi araşdırmaların, tətbiqi

tədqiqatların nəticələrini

kommersləşdirmək məqsədi ilə

fundamental tədqiqatların

aparılması

Fərqləndirici

Xüsiyyətlər Texnopark Sənaye Texnoparkı Klaster və Texnoloji sahə Texnopolis

maraqlarını müxtəlif hakimiyyət orqanları

qarşısında birləşdirmək

7

Yerləşmə

ərazisi

Ali məktəb, elmi tədqiqat

institutu, sənaye müəssisələri,

istehsal sahəsi yaxınlığında

Bir və ya bir neçə təhsil

sərhədlərində, böyük

müəssisələrin sahəsində

Region, ölkə sərhədlərində - texnologiyalar

yaradılan və yayılan coğrafi ərazi

Müxtəlif istiqamətli bir neçə

texnopark və təhsil ocaqları

daxil ola biləcək şəhər və ya

elmi şəhər. Mərkəzdən uzaq,

lakin nəqliyyat magistralına

yaxın

8 Dövlətin rolu Mütləq dövlət dəstəyi: infrastrukturun inkişafına və s. layihələrə birbaşa investisya, vergi güzəştləri

9

İnkişafın

iqtisadi

bazası

İdarəetmə infrastrukturu,

telekommunikasiya mühəndis və

informasiya xidmətləri, hüquqi

müşayiətə qənaət

Yeni infrastruktur

obyektlərini yaratmağa

qənaət. Yeni istehsalatın

yaradılması əsasında qarşılıqlı

fəaliyyətin birləşməsi

Həcm səmərəsi hesabına yeni

texnologiyaların tətbiqi xərclərini azaldır.

Yeni vergi və korporsiya üzvlük haqları

Yeli vergi və iştirakçı

müəssisələrin üzvlük haqqı

Texnopark yaradılmasında məqsədlər aşağıdakı göstəricilərdir:

- Texnoparka daxil olan şirkətlərdə elmi, texniki, və texnoloji idarəetmə yolu ilə

elmtutumlu texnologiyaların dinamik inkişafına şərait yaratmaq;

- Tədqiqat və işləmələrin perspektiv istiqamətlərini inkişaf etdirmək;

- Yüksək və elmtutumlu texnologiya sahəsində məsələlərin həlli üçün paylaşmış

şirkətlərin inteqrasiyası;

- İdeya, işləmə, kəşf və lazımı modellərin, texnologiyaların marketinqi

- “Beyin axınının” qarşısını almağa şərait yaratmaq;

- Ölkənin informasiya infrastrukturunun inkişafı;

- Patent və müəllif hüquqlarının alınması və ötürülməsinin hüquqi tərəflərinin

təşkili;

- Əqli mülkiyyətin təhlükəsizliyi

Texnopakların vəzifələri

Texnoparkın əsas vəzifəsi yeni texnologiya yaratmaqla məşğul olan sahibkarlıq

kollektivinin dəstəklənməsindədir. Texnoparkın digər vəzifələri:

- Yeni elmtutumlu texnologiyaların işlənməsi və tətbiqi

- Yeni texnologiyaların işlənməsi və qlobal bazara çıxarılması;

- Layihələrin inteqrasiyası nanoüzrə ixtisaslaşdırılmış kadrların hazırlanması;

- İnvestisiyanın cəlb edilməsi;

- Elmtutumlu və informasiya texnologiyalarının inkişafının dünya tendesiyasının

monitorinqi;

- İşləmələrin prioritet istiqamətlərinin təyin edilməsi;

- Kompleks marketiq tədqiqatlarının aparılması;

- Potensial, partner, və sifarişçilərin axtarılması;

- Texnopark şirkətlərinin informasiya dəstəyi

Təklif edilən xidmətlər

Texnopark aşağıdakı xidmətləri göstərməlidir:

- Ofis üçün yerlərin təqdim edilməsi (tam infrastruktur);

- Şirkətlərdə olmayan xidmətlərin göstərilməsi (hüquq, mühasibat, tərcümə və s.);

- Danışıqların aparılması üçün konfrans zalı və ərazilər

- Xarici nümayəndələrin dəvət olunması;

- Tədbirlərin keçirilməsi;

- İnvestorların axtarılması

Lazım olan ehtiyatlar

- Ofis üçün otaqlar

- Danışıqlar aparmaq üçün otaqlar və konfrans zalı

- Kompyuter və kommunikasiya avadanlığı

- İnsan resursları

- Nəqliyyat

- İnformasiya

Şirkətlərin seçim kriteriyaları

Texnopark ehtiyatlarından daha səmərəli istifadəsi üçün şirkətlər aşağıdakı

kriteryalarla seçilməlidir:

- Fəaliyyət növünə görə

- Təşkilati səviyyəyə görə

- İqtisadi göstəricilərinə görə (dövriyyəsi və maliyyə vəziyyəti).

Texnoparkın idarə edilməsi

Şirkətin texnoparka daxil olması ikitərəfli müqavilə əsasında olmalıdır. Müqavilədə

tərəflərin vəzifələri və şirkətin texnopark strukturuna daxil olması, çıxması şərtləri nəzərə

alınmalıdır və müqavilə şərtləri pozulduqda görülən tədbirlər nəzərə alınmalıdır.

Texnoparkın maliyyələşməsi

Maliyyələşmə texnopark fəaliyyətinin əsas elementlərindəndir. Vəsait cəlb edilməsi

üçün aşağıdakı ehtiyatlar cəlb edilməlidir:

- Qrantlar

- Kommersiya fəaliyyəti

- Konfrans, sərgi, seminar keçirilməsi

- Texnologiyaların satışı

- Marketinq tədqiqatlarının satışı və s.

- Dövlət maliyyələşməsi

- İnvestisiyanın cəlb edilməsi

Texnoparkların obyektləri

Texnoparkın tərkibinə digər obyektlər daxil olmalıdır:

- Ofis ərazisi (sahəsi);

- Biznes-inkubatorları;

- Kollektiv istifadə mərkəzləri;

- Laboratoriya sahəsi;

- Anbar kompleksi

- Sosial infrastruktur (Yaşayış və əyləncə infrastrukturu) (yaşayış evləri,

mehmanxana, məktəb və uşaq bağçası, tibb ocaqları, əyləncə, ticarət mərkəzləri

və s.)

Cədvəl 2.6

Klaster, zona və parkların yaradılması səbəbləri və məqsədləri:

Parklar Klasterlər XİZ-lər

İqtisadi səmərəliliyin və rəqabətliliyin

gücləndirilməsi

İnnovasiyalara dəstək, rəqabətliliyin

gücləndirilməsi

İxracatın təşviqi

İnnovasiyaların və yenilənmənin

dəstəklənməsi (texnoloji park)

Əlaqə qurulması, biliyin paylaşması və

yenilənmənin sövq edilməsi

Yeni siyasətlərin və tədbirlərin sınaqdan

keçirilməsi

İnvestisiyaların cəlb edilməsi Start-ap, genişlənmə və investisiyalar Xarici investisiyaların cəlb edilməsi

İş yerlərinin yaradılması İş yerlərinin yaradılması İş yerlərinin yaradılması

Ərazi inkişafı Struktur transformasiya və ərazi inkişafı Ərazi inkişafı

Sənaye infrastrukturunun təkmilləşdirilməsi Təlimlər, bacarıqların inkişafı Xarici valyuta gəlirləri

Cədvəl 2.7

Texnopark yaratmağın məqsədləri

Qiymətləndirmə

səviyyəsi Gözləmə hədəfləri

Texnoparkın

rezident-müəssisələri - Strateji işgüzar ortaqla biznesin stabil inkişafı

- Əqli mülkiyyətin, istehsal bazasının, texnologiya, infrastrukturun mövcudluğu, baza müəssisəsinin ”Know-How”-su

- Texnopark iştirakçıları ilə davamlı, uzun müddətli təsərrüfat əlaqələri üçün əlverişli şəraitin yaradılması

- Texnoparkın təsərrüfat subyektlərinin əsas kütləsinin vahid ərazidə yerləşməsi hesabına istehsalat xərclərinin azalması

- Texnopark iri müəssisələrinin azad olmuş yüksək ixtisaslı, elm tutumlu istehsala adaptasiya etmiş kadrlarının kiçik innovasiya

firmalarında istifadəsi

Texnoparkın baza

müəssisələri - Gücün əsas inkişaf istiqamətinə yönəltmək

- Sahəyə aid olmayan istehsalatdan azad olmaq hesabına kapital xərclərə qənaət

- İstehsalatın cari xərclərini azaltmaq

- İstehsalat gücünün məşğulluğunu, istehsalın çevikliyini artırmaq

- İdarəetmə sistemini sadələşdirmək, qərarların keçidini sürətləndirmək

Ərazi birliyi - Məşğulluq səviyyəsini artırmaq

- Bütün səviyyələrdə büdcə gəlirini artırmaq

- Yeni texnologiyaların yayılması, ETTKİ nəticələrinin kommersləşməsi prosesini sürətləndirmək

- Kadrların hazırlanması, təkminləşməsi və ixtisası artırması yolları

- Əhalinin biliklərinin artırılması

- Sosial infrastrukturun inkişafı

Cədvəl 2.8

Texnoparkın əsas iştirakçıları ilə idarəetmə orqanları arasında funksiyaların paylanması

İdarəetmə orqanı,

Texnoparkın iştirakçı tipi

Əsas funksiyalar

Texnoparkın idarəetmə

təşkilatı

- Texnopark fəaliyyətinin əsas istiqamətlərinin müəyyən edilməsi

- Texnopark assosiyalarında iştirak haqqında qərarın qəbul edilməsi

- Uzun müddətli texnopark strategiyasının təsdiqlənməsi

- Texnoparkın daxili fəaliyyətini və rezidentlərini tənzimləyən sənədlərin təsdiqlənməsi

- İş planı, büdcənin, hesabatların razılaşdırılması

- Direktorlar şurasının üzvlərinin seçimi

- Texnoparkların yeni iştirakçılarının qəbulu, digərilərinin çıxarılması haqqında qərar qəbul edilməsi

İdarəedici təşkilatın

direktorlar şurası, başda

sədr

olmaqla

- Sədr və müavinin seçilməsi

- İcra edici müdirin təyini və çıxarılması

- Qərarların hazırlanması və onlara nəzarət

İcraedici müdriyyət, başda

direktor olmaqla

- Texnoparkların rezident müəssisələrinin fəaliyyətini əlaqələndirmək

- Səlahiyyətləri daxilində kadr siyasəti aparmaq

- İşlər planının, hesabatların, daxili sənədlərin, texnopark büdcəsinin və onun hesabatının, biznes-planın və s. hazırlanması

Texnoparkın rezident

müəssisəsi

- Region işçilərinə müxtəlif xidmətlərin göstərilməsi

Texnoparkların baza

müəssisələri

- Təmir, rekonstruksiya, yeni infrastrukturun tikilməsi

- Enerji resursları ilə təminat

- Ətraf mühitin qorunması üçün ona ziyan verən texnoloji proseslərin azaldılması

- Məişət ərazilərinin olması

- Ümumi tikinti, nəqliyyat avadanlığının saxlanması və təmiri

- Yanğın, informasiya təhlükəsizliyi və və əlaqə

- Ərazinin qorunması

- Personalın əməyinin qorunması və sosial sualların həlli

İdarəedici şirkət,

texnoparkın infrastruktur

təşkilatı kimi

- Texnopark təşkilatlarına əqli xidmətin göstərilməsi

- Fəaliyyətin hüquqi, gömrük müşayiəti

- Kadrlarla iş və personalın seçilməsi

- İdarəetmə nəazrətinin avtomatlaşdırılması

- Maliyyə ehtiyatlarının cəlb edilməsi

- Strateji planlaşdırmanın təşkili

İdarəetmə orqanı,

Texnoparkın iştirakçı tipi

Əsas funksiyalar

- İnformasiya sisteminin müşayiəti

- Marketinq fəaliyyəti

Bir başqa tərif Beynəlxalq Elm Parkları və İnnovasiya Sahələri İttifaqına

(International Association of Science Parks and Areas of Innovation-IASP) görə elm və

texnologiya parkları, dinamik və innovativ siyasət qarışıqları, proqramlar, yüksək əlavə

dəyərli xidmətlərlə aşağıdakı məqsədlərə xidmət edirlər:

• universitetlər ilə firmalar arasındakı informasiya və texnologiya axınını hərəkətə

gətirmək və idarə etmək;

firmalar, sahibkarlar və mühəndislərarası ünsiyyəti asanlaşdırmaq;

• innovasiya və keyfiyyətə bağlı dəyərlərin inkişafına kömək edəcək mühit

yaratmaq;

• firmalar və tədqiqat institutları qədər insanlara da (sahibkarlar və "informasiya

işçiləri") diqqət yetirmək;

• inkubator və "spin-off" mexanizmləri ilə yeni müəssisələrin qurulmasını

asanlaşdırmaq və kiçik və orta müəssisələrin böyümələrini sürətləndirmək;

• dünyada minlərlə innovasiya firmalarını və Araşdırma İnstitutunu bir araya

gətirən qlobal bir şəbəkə içində fəaliyyət göstərərək oturaq firmaların beynəlxalq

səviyyəyə çatmasını asanlaşdırmaq.

2013-ci ilin mart ayı məlumatlarına görə IASP-yə üzv 69 ölkədən cəmi 388 elm

parkında 128.000-dən çox şirkət var.

Yaranma məqsədlərinə görə dəyişik terminlərlə ifadə edilən texnoparklar ABŞ-da

Araşdırma Parkı (Research Park), İngiltərədə Elm Parkı (Science Park), Fransa və

Yaponiyada Texnologiya Şəhəri (Technopole, Technopolis) kimi adlandırılır. Ayrıca

Teknopark yerinə Təşəbbüskar Mərkəzi (Enterprice Center), Yenilik (İnnovasiya)

Mərkəzi, Sənaye Park (Industrial Park), İş Mərkəzi (Business Center) kimi adlardan da

istifadə edilməkdədir.

Babacan teknoparkları aşağıda maddələr halında sadalanan məqsədlər əsasında

qurulan yerlər olarak bildirmişdir.

Yeni texnologiya əsaslı müəssisələrin yaradılması və inkişaf etdirilməsi,

Araşdırma və inkişaf etdirmə fəaliyyətlərini investisiyaya çevirmək,

sahibkarlığı təşviq etmək,

Bölgədə iqtisadi fəaliyyətlərin sayını və tiplərini artırma,

Texnologiya transferini dəstəkləmək,

Universitetdəki yaradıcılıq və informasiyanı kommersiyalaşdırmaq,

Təhsil gücünü artırmaq,

Regionda qalan universitet məzunlarına iş imkanları yaratmaq,

Texnoparkdan qazanc əldə etmək,

Daha yüksək maaş ödəyən iş imkanı yaratmaq,

İşçilərin bacarığını inkişaf etdirmək və yeni şanslar vermək

OECD-nin 1986-ci ildə təşkil etdiyi "Science Parks, and Technology Complexes in

Relation to Regional Development" mövzulu seminarındakı təqdim edilən təbliğə görə

Texnoparkların quruluş məqsədləri aşağıdakılardı: [65, 282, 285]

Şəhər ətrafının canlandırılması,

Qabaqcıl texnologiyadan istifadə olunan sektorlarda məşğulluğun böyüməsini

təmin etmək

Uzun dövrlü məşğulluğun artımını və yenilik mənbəyi olarak texnologiya

mənşəli kiçik müəssisələrin və ortaqlıqların ortaya çıxarılmasını təmin etmək.

Regionlar arası inkişaf fərqini azaltmaq

Yerli rəhbərlikləri texnolojik inkişafda aktiv hala gətirmək

Araşdırma və İnkişaf etdirmə səylərinin regional və yerli iqtisadiyyatda

yenidən qurulmasının təmin edilməsi

Regional yenilik yaratma səyləri üçün infrastrukturun yaradılmasını təmin

etmək

Regional resursları ilə bölgənin araşdırma gücü və yüksək təhsil müəssisələri

arasında daha məhsuldar və aktiv əlaqələr qurmaq

Məhsul yeniliyinin meydana gəlməsinə şərait yaradaraq yerli sənayenin

canlandırılmasını və modernizasyonunun təşviq etmək

Yüksək texnologiyalı firmaları bölgəyə qazandırmaq məqsədiylə qurulan

mərkəzlər olarak adlandırılır.

Beləliklə, Texnoparkların təşkili və fəaliyyəti üzrə beynəlxalq təcrübə göstərir ki,

şirkətlər aşağıda göstərilən məqsədlərə görə birləşə bilər:

- Milli elmi-texniki təcrübənin və potensialın toplanması

- Ölkə iqtisadiyyatında sənayeni inkişaf etdirməsi

- İnvestorların cəlb edilməsi

2.5.7 Texnoparklar və onun verdiyi töhvələr

Texnoparklar: ona daxil olan firmalara üstünlük verməklə yanaşı, sahibkarlara,

universitetlərə, bölgəyə və ölkəyə fayda verməkdədir. Bu fəaliyyətlər aşağıda

göstərilmişdir.

Sahibkarlara olan faydaları:

Texnoparklar firma və akademik təşkilat arasında sinerji meydana gətirər.

İnformasiyanın, məlumatların və hətta texnologiyanın partnyorlar arasında

qarşılıqlı mübadiləsinin olması xəbərdar edilir və inkişaf edir.

Firmalar, universitet və sənaye arasındakı əlaqələrin çox yaxşı dərk edir.

Universitetlər elmi, bilik və təcrübəni firmalara çatdırırlar.

Texnoparklar firmalara önəmli bir resurs şəbəkəsi təmin edir.

Firma və universitetlər arasındakı yaxınlıq, formal (lisenziya və əməkdaşlıq

ortaqlıqları) və informal (elm adamı hərəkətliliyi, yığıncaq və müzakirələr)

şəbəkələrdən təbii bir dəyişmə imkanı yaradır.

Firmaları vergi imtiyaz ilə təmin edilir.

Firmalar qarşılıqlı əlaqəyə təşviq edilir.

Texnopark firmalara imic və etibarlılıq verir.

Firmalar Texnopark və universitet tərəfindən məsləhət xidməti alır.

Texnoparklar, işə götürənlərə ünsiyyət, fotokopiya və digər katiblik xidmətləri

təqdim edərək əsl hədəflərinə daha çox zaman ayırmalarını təmin edir.

Texnoparklar firmaların yaşama və böyümə məqsədlərinə xidmət etmək üçün

aşağı icarə xidməti, uyğun fiziki mühit, inkubator və yerli iqtisadiyyatdakı

firmalarla əlaqə imkanlarını təqdim edir.

Firmalar ayrıca texnoparklardan maliyyə, marketinq və idarəetmə sahələrində

kömək alırlar.

İstehlakçı araşdırma xərclərini azaldır.

Firmalar müştəri yönümlü və əlavə dəyəri daha çox olan yeni məhsul istehsal

edir.

Universitetə olan faydaları:

Universitetlər dövlətdən əlavə maliyyə vəsaiti alırlar.

Firmaların elm və texnologiya ilə əlaqədar tələbləriylə bağlı sahələrdə

universitetlərin araşdırma gündəliyini inkişaf etdirməsi və yenilənməsi müsbət

amildir.

Texnoparklar universitetin elm və texnologiya sahəsindəki kəşflərini cəmiyyətə

çatdırırlır.

Texnoparkların universitet ilə olan qarşılıqlı əlaqəsi innovasiya qabiliyyəti və

həcminə müsbət istiqamətdə təsiri təmin edir, beləcə rəqabət performansı da

inkişaf etmiş olur.

Texnoparklardan əldə edilən texnoloji ixtiralar, araşdırmanın istehsala çatdırıldığı

katalitik inkubator mühiti meydana gətirir.

Texnoparklar akademik mühitə araşdırmanın kommersiyalaşması üçün bir iş

başlatma imkanı verir. Texnoparklar olmadan bir çox akademik mənşəli

firmaların qurulması qeyri-mümkün olardı.

Texnoparkla universitet arasındakı məsafə ilə akademik tədris planının tətbiqli

araşdırmaya əsaslanması arasında tərs mütənasiblik vardır.

Regiona aid olan faydaları:

Texnoparklar iqtisadi inkişaf ilə regional fərqlilikləri aradan qaldırmaq və

bununla da ixtisaslaşmaların üstünlüyündən faydalanmaq üçün istifadə edə bilər.

Bir texnopark regional iqtisadiyyata yenidən adaptasiya olmaq, ya da yenidən

tarazlıq yaratmaq üçün katalizator kimi də iş görə bilir;

sənaye və texnoloji inkişaf ilə maraqlanan dövlət və digər təşkilatlar ,məhrum

olan bölgələrdəki iqtisadi inkişafı dəstəkləmək, uyğun bir fiziki məkan yaratmaq

üçün regional məqsədli tədbirlər görülür, texnopark da bunlardan biridir;

texnoparklar qurulduqları bölgədə məşğulluq imkanlarını artırırlar;

texnoparklar ətrafında yaşayan insanların gəlir səviyyəsinə müsbət təsir edə bilər;

texnoparkların qurulduğu bölgələrdə yenidən sənayeləşmə meydana gəlir;

texnoparkların olduğu yerlərdə regional inkişaf baş verir;

regionun təhsil səviyyəsi arta bilər

Ölkəyə olan faydaları:

Universitet və sənayelərin yaxın əlaqəsi yalnız qarşılıqlı fayda verməz, eyni

zamanda da ölkənin sənaye rəqabətinə kömək edir.

Yüksək təşkilat əlaqələrinin inkişafı, ölkənin innovasiya və istehsal gücünün

artmasına imkan yaradır.

Ölkənin işsizlik nisbətini azaldır.

Ölkənin dünyadakı imicini və hörmətini artırır.

Ölkənin elm və texnologiya səviyyəsi yüksəlir.

İxtisaslaşmış əmək inkişaf edir.

Beynəlxalq bazara çıxış yaranır.

2.5.8. Texnoparkların hədəfləri və uğur meyarları

Dünyadakı uğurlu texnoparkların təməl hədəflərinə baxıldığında ortaq nöqtələr

olduğu görüləcəkdir. Teknoparkların olduğu regionun və ölkənin texnoloji və iqtisadi

inkişafına əhəmiyyətli töhfələr verdiyini söyləyə bilərik. Texnoparklar quruluş

mərhələsindən ancaq 5-10 il sonra hədəflənən nəticələrini verməyə başlayırlar.

Texnoparkların uğurlarının ölçülməsi üçün əvvəlcə müəyyən bir zaman kəsiyinin

keçməsi, daha sonra qiymətləndirmə aparılması məqsədə müvafiqdir.

Texnoparkların uğurlu fəaliyyəti nəticəsində əldə edilən naliyyətlər iki başlıq

altında araşdırıla bilər.

İnfrastrukturundan tutmuş xidmət dəstəyinə qədər bir çox peşəkar şəbəkələr

texnoparkların uğur qazanmasında əsas rol oynayır. Daha çox texnoparkları quran,

investisiya qoyan və işlədən təşkilatların imkanları və resursları ilə əlaqəli olan

texnoparkların uğurlarının ölçülməsində istifadə olunan meyarlar aşağıda maddələr

halında verilmişdir:

Texnopark nəzdindəki Tədqiqat - İnkişaf heyətinin ümumi işçi heyətinin sayına

nisbəti

Texnoparka qoyulmuş investisiyanın gəlir gətirməsi

Fəaliyyətilərin davamlılığı və gəlirliliyi

Texnoparka cəlb edilən xarici investisiya miqdarı

Milli və beynəlxalq universitetlər, teknoparklar və əlaqədar digər təşkilatlarla

qurulan formal və qeyri-formal əməkdaşlıq mexanizmləri

Təqdim edilən iş və həyat səviyyəsinin keyfiyyəti

Texnoparkda fəaliyyət göstərən işçi heyətin ümumi sayı

Regionda təqdim edilən xidmətlər, ümumi sahələr və digər imkanlardan

istifadənin nisbəti

Regionun milli və beynəlxalq sahədə tanınması və prestiji

Təqdim edilən infrastruktur və xidmətlərin keyfiyyəti ilə bağlı tutarlı qiymətlər

Firmaların texnoparkın təqdim etdiyi xidmətlər və təmin etdiyi imkanlarla

əlaqədar məmnuniyyəti

Texnoparkların doluluq nisbəti

Texnopark tərkibinə daxil edilən yerli və xarici şirkətlər

Texnoparkın yaradılması üçün lazımi maliyyə mənbələrinə giriş (təmin edilən

uyğun şərti qrant və maliyyə ehtiyatları)

Təsisçi universitet ilə təşkilatlar yüksək keyfiyyətli dəstək xidmətləri və maliyyə

mənbələri (fond və qrant mənbələrə giriş, risk kapitalı, əqli mülkiyyət hüquqları,

maliyyə, hüquqi mövzularda dəstək, inkubator xidmətləri, ixracatın inkişaf

etdirilməsi, iş dünyası ilə inteqrasiyanın təmin edilməsi, iş planı hazırlanması,

investorun tapılması və s.)

Texnoparkların diqqət mərkəzində saxladığı texnologiyanı sahələrinin tərkibinə

çəkməsi üçün regionda həyata keçirilən fəaliyyətlərin bölgə hədəflərinə olan

uyğunluğu

Yaradılan üst qurum (ofis sahəsi, sənaye sahəsində, anbar sahəsi) və keyfiyyəti

Yaradılan infrastruktur və keyfiyyəti (yüksək sürətli internet kimi)

Yaradılan yüksək keyfiyyətli ortaq məkanlar (yığıncaq, konfrans salonları,

ümumi iş və tədqiqat sahələri, təhsil sinifləri, restoran, ictimai sahələr, və s.)

Texnopark rəhbərliyinin uğuruna söykənən faktorların yanında, teknoparkların

nəzdindəki firmaların etmiş olduqları fəaliyyətlər nəticəsində əldə etdikləri uğurların

ölçülməsi aşağıda vurğulanmışdır:

Regionda həyata keçirilən texnologiya transferləri

Regionda istehsal olunan yeni məhsul və istehsal texnologiyaları

Tədqiqat – İnkişaf və proqram təminatı sahəsində çalışan yeni firmaların

qurulması

Regionda aparılan Tədqiqat – İnkişafa söykənən ixracat

Tədqiqat – İnkişaf xərclərinin ümumi satışlara nisbəti

Tədqiqat – İnkişaf xərclərinin geri dönüş sürəti

Start-up (yeni qurulmuş şirkətlər) firma sayı

Spin-off (universitet və ya təşkilati araşdırma qrupunun fəaliyyətlərini

ticariləşdirmək üçün qurduqları şirkət) firma sayı

Bölgədəki texnologiya fəaliyyətlərinin çeşitlənməsi, yeni sahədə işlərin artması

Yeni qurulan şirkətlər yolu ilə yaradılan əlavə məşğulluq

Firmaların fəaliyyətlərindəki artım, böyümə səbəbiylə əlavə iş gücünə ehtiyac

yaranması nəticəsində yaradılan əlavə məşğulluq

Bölgədəki işlər nəticəsində alınan patent və digər əqli mülkiyyət hüquqları

Regionda çıxarılan prototiplər

İstehsala keçilən və kommersiyalaşdırılan məhsullar

Bölgədəki fəaliyyətlər nəticəsində çıxarılan araşdırma nəşrləri

Regionda çalışan alim və tətqiqatçı sayı

Regionda çalışan (staj və yarı zamanlı) tələbə sayı

Yerli və beynəlxalq bazarda satılan yeni məhsul və ya istehsal texnologiyaları

Regionda yaradılan əlavə dəyər (satışdan əldə edilən gəlir / ümumi xərc)

Regionda istehsal edilən məhsul və xidmətlər nəticəsində əldə edilən idxal

iqaməsi

Xarici firmalarla qurulan ortaqlıq sayı

Universitet ilə araşdırma təşkilatları Texnopark firmalarının icra etdiyi ümumi

layihə sayı

Bölgədəki fəaliyyətlər nəticəsində ticari tətbiqə keçirilən elmi iş sayı

Texnopark firmaları arasında inkişaf etdirilən ümumi layihə və əməkdaşlıq sayı

Texnoparkdaki şirkətlər ilə texnologiya bölgesi xaricindəki Araşdırma-İnkişaf

mərkəzləri və digər texnologiya bölgələrində olan şirkətlər arasındakı əlaqə

Universitet mənbələrinin istifadəsindəki artım (kitabxana, laboratoriya, araşdırma

mərkəzləri, ictimai obyektlər, və s)

texnoparkın yerləşən yerli xarici çalışan sayı

2.5.9 Texnoparkın (aqroparkların) formalaşması mərhələləri:

Texnoparkların yaradılması üzrə ümumi sxemi 3 mərhələyə bölmək olar:

1. İlkin mərhələ

Texnopark yaradılmasında maraqlı olan təşkilatın işçilərindən insiativ qrup

formalaşır. Bura dövlət nümayəndələri, universitet, təşkilat, elmi-tədqiqat institutları,

şirkət və s. nümayəndələri daxil olur.

Qrupun vəzifələrinə aiddir:

- Texnopark yaradılacaq region, şəhər, ərazinin innovasiya potensialının

öyrənilməsi

- Kiçik və orta sahibkarlığ vasitəsi ilə ərazi problemlərinin, sosial-iqtisadi və

texnoloji inkişafın üstünlüklərinin öyrənilməsi

- Ərazidə onun inkişaf üstünlüyünə uyğun olaraq sahibkarlıq aktivliyinin

inkişafının dinamikasının öyrənilməsi

- Ərazinin mümkün sahibkarlıq potensialının, onun sosial və demoqrafik

strukturunun müəyyən edilməsi

- Sahibkarlığın elmi və elmi-xidməti sahəsində elmtutumlu biznesin amillərinin

müəyyən edilməsi

- Elmtutumlu biznesin tələb və təkliflərinin müəyyən edilməsi

- Ərazidən asılı olaraq texnoparkın əsas istiqamətlərinin müəyyən edilməsi

- Elmtutumlu bizneslə başlayan sahibkarların xidmətlərin, texnoparkın kollektiv

istifadə mənbələrinin müəyyən edilməsi

- Texnoparkda fəaliyyət göstərən kiçik elmtutumlu şirkət və yeni fəaliyyətə

başlayan sahibkarların maliyyələşmə mənbələrinin müəyyən edilməsi

- Texnoparkın təşkili və inkişafı üçün minimum maliyyə vəsaitinin cəlb

edilməsi şərti ilə yerin seçilməsi

Regionda vəziyyətin öyrənilməsi əsasında texnoparkın konsepsiyası işlənilir. Bu

konsepsiyada elmtutumlu biznesin formalaşması üçün şəraitin yaradılması, əraziyə yerli

və xarici elmtutumlu şirkətlərin cəlb edilməsi, təhsil, elm, istehsalat və hakimiyyətin

ərazi inteqrasiyasının səmərəli mexanizmi, kiçik elmtutumlu sahibkarlığın inkişafı ilə

sosial-iqtisadi problemlərin həlli öz əksini tapmalıdır.

Hazırlanan konsepsiya əsasında texnoparkın yaradılması təklifi hazırlanır.

İşçi qrupu 5 əsas istiqamətdə fəaliyyət göstərir:

1. Texnoparkın fəaliyyətini təmin edən sənədlərin işlənməsi

2. Sahələrin fondunun formalaşması

3. Texnoparkın gələcək inkişafını təmin edən torpaq fondunun formalaşması

4. Texnoparkın infrastrukturunun formalaşması

5. Texnopark üçün sahibkarların və arendatorların axtarışı, onların məhsullarının

marketinqi.

Texnoparkın ilkin mərhələsində onun potensial müştərilərinin seçimi və onların

məhsullarının istifadəçilərinin axtarışı

2. Təşkilati mərhələ

Texnoparkların təşkilati mərhələsində digər vəzifələr həll edilir:

- Əsasnamə və normativ sənədlərin işlənməsi bitir

- Texniki- iqtisadi əsasnamə təsdiq edilir

- İşin əməli və perspektiv planı təsdiqlənir

- Texnoparkın işinin maliyyə planı təsdiqlənir

- Texnoparkın idarə heyyəti, rəhbəri, ekspert şurası, məsləhət şurası və s. seçilir.

- Texnopark hüquqi şəxs kimi qeydiyyatdan keçirir

- Kollektiv istifadə xidmətləri yaradılır

- Texnoparkın göstərəcəyi xidmətlər təsdiqlənir, texnoparkın menecer komandası

formalaşır.

3. Qurulma mərhələsi

Bu mərhələ 5 ildən 10 ilə kimi uzana bilər, onun inkubatorunun doldurulması

prosesi gedir; ərazilər kirayəyə verilir; yeni binalar layihələnir və tikilir; kollektiv

istifadə xidmətləri inkişaf edir; insan resursları hazırlanır; investisiya problemləri həll

edilir. Bu mərhələdə texnoparkın yaradıcı müəssisəsinin imkanlarından maksimal

istifadə edilir.

İlk növbədə texnoparkın vəzifəsi: dəstəkləmə mühitinin yaradılması üzrə məqsədli

iş aparmaq, texnoparkın ilk sadələşmiş quruluşunu müəyyən etmək, 2-3 həftədən sonra

ilk xidmətlər kataloqunu nəşr etmək. Texnoparkda yerləşən kiçik şirkətlərin məhsulları

kataloqu isə texnoparkın vizit kartı olmalıdır.

Texnoparkın formalaşmasının ilk mərhələsində perspektiv müştərilərin seçimi

üçün innovasiya layihələrinin, elmi tədqiqatların nəticəsinin “inventarizasiya

mexanizmi” işlənməlidir.

Texnoparka razılaşma yolou ilə müxtəlif yerlərdə hətta xaricdə fəaliyyət göstərən

şirkətlər dəvət oluna bilərlər. Ona görə də texnopark yerləşdiyi ərazinin iqtisadi, elmi-

texniki və əqli potensialını, yüksək texnologiyalar sahəsində imkanlarını açıqlamalıdır.

Beləliklə, texnopark yaratmağın daha qəbul olunan yolu taktiki məsələlərin

seçimi, təsisçilərin texnoparkın təşkili üzrə aktiv praktiki fəaliyyəti və eyni zamanda

strateji məqsədə çatmağa can atma.

Bu dövrdə əsas məsələ qısa zamanda təşkilati işləri bitirmək və texnoparkın

fəaliyyətini təşkil etməkdir.

Texnoparkın fəaliyyəti - ərazi səviyyəsində kiçik elmtutumlu biznesin

dəstəklənməsi formaları haqqında aşağıdakı vacib istiqamətlər üzrə qərar qəbul edilib:

- Torpaq, bina, tikinti, avadanlığın kirayə verilməsi

- Maliyyə kredit siyasəti

- Mülkiyyət və özəlləşdirmə münasibətləri

- Vergi siyasəti

- Texnopark yaratma layihəsinə regionun sosial-iqtisadi inkişafının prioriteti

statusu vermək.

İstənilən texnoparkın müvəffəqiyətinin əsas amili texnopark idarə heyəti və

rezidentlərinin rəhbərliyinin biznesi idarəetmə mədəniyyətini mənimsəmə səviyyəsindən

asılıdır.

Texnopark kiçik elmtutumlu şirkətin idarə edilməsi – risk, qeyri-müəyyənlik, çox

istiqamətli kollektivin idarəedilməsi, innovasiya prosesi iştirakçılarının, maliyyə,

investisiya təşkilatları, elmi müəssisə və sənaye müəssisələrinin qarşılıqlı münasibətinin

təşkili və əlaqələndirmə bacarığıdır.

Texnoparkı administrativ üsulla idarə etmək mümkün deyil, bu halda orqanik

idarəetmə prinsipləri münasibdir.

2.6. Dünyada və Türkiyədə Texnoparkların tətbiqi

2.6.1 Fərqli ölkələrdə texnoparkın tətbiqi

ABŞ nümunəsində - Silikon Vadisi (Silicon Valley) teknoparkı ilk olaraq 1950-ci

illərdə ABŞ-da yaranmışdır. 1952-ci ildə Stanford Universiteti tərəfindən ilk qurulan

"Silikon Vadisi" dünyanın ilk texnoparkı ünvanını daşımaqdadır. Silikon Vadisinin

memarı olan Stanford Universiteti 1891-ci ildə Stanford Ailəsi tərəfindən qurulmuşdur.

1939-cu ildə Stanford Universiteti professoru Frederick Terman tərəfindən təşviq edilən

Stanford Universiteti məzunları David Packard and William Hewlett Palo Altoda bir

qarajda kiçik bir elektron şirkəti qurdular. O şirkət HP olaraq adlandırıldı (Hewlett

Packard). Bu qaraj əslində Silikon Vadisinin yarandığı yer oldu.

O tarixindən Stanford Universiteti Silikon Vadisi ekosisteminin ən vacib və əsas

komponenti və təbii hərəkətvericisi olmuşdur. Stanford Universiteti nəzdində

reallaşdırılan araşdırma çalışmaları bir çox əsas şirkət, təşkilat və təşəbbüsün təməli və

aparıcı gücü olmuşdur. Bu mənada təşəbbüskar universitet olaraq bilinməkdədir. Həm

elmi araşdırmalar reallaşmaqda, həm də elmin tətbiqə çevrilməsini təmin edən

sahibkarlar yetişdirməkdə və beləcə innovativ proqramları istehsal edən bir mexanizm

yaratmaqdadır. Bu şəkildə bir çox böyük müəssisə və innovasiya bu universitet

bünyəsindən çıxmışdır: Google, Yahoo, Cisco Systems, Sun Mikrosistemlər Stanford

Universiteti tələbələri tərəfindən inkişaf etdirilən müəssisələr arasındadır.

ABŞ-dakı Silikon Vadisi olaraq bilinən Stanford texnoparkı günümüzdə komputer,

elektron informasiya və kommunikasiya texnologiyalarının inkişafı baxımından mühüm

yer tutur. 1983-ci ildə qabaqcıl texnologiya firmalarının sayı 8.000 civarında olan

Silikon Vadisindəki firmalar, fərqli zamanlarda Nobel elm mükafatının 60%-nin sahibi

olmuşdur.

Dünyanın ən böyük texnologiya təməlli olaraq bilinən Silikon Vadisi 300 min

işçisi, 8 mindən çox şirkəti və milyardlarla dollarlıq pul axışıyla gələcəyi əlində

tutmaqdadır. Müasir idarəetmə modelləri inkişaf etdirən Silikon Vadisi 100 min

hektarlıq sahə üzərində qurulmuş nəhəng bir İnformasiya fabriki şəklindədir. Bu böyük

texnologiya şəhərində 8 mindən çox şirkət araşdırma və inkişaf etdirmə fəaliyyətləri

həyata keçirir. Bu şirkətlərə bağlı olan 6 min doktorant, 300 min texniki işçi

çalışmaqdadır.

Silikon Vadisindəki qabaqcıl texnologiya işçilərinin məşğulluq nisbəti hər 1000

özəl sektor çalışanı başına 285.9 olub, 144.800 ABŞ dollarlıq ortalama maaş nisbəti ilə

dünyada bu sahədə ən qabaqcıl texnoparkdır.

Qabaqcıl Texnoloji baxımdan bütün zənginlikləri öz bünyəsində saxlayan 70

yaşındakı Silikon Vadisinin bu gününə aid məlumatları ilk qurulduğu gündən etibarən

qət edilən mərhələni gözlər önünə sərməkdədir.

Regiondakı şirkətlərdə 1 milyon 381 min nəfər şəxs çalışır

Bu regionda işçilərin 44%-i universitet məzunu (bunların 55%-i immiqrant və

ABŞ ortalamasından 3 qat daha çox)

Bu bölgədə işçilərin 48%-i iki və ya daha çox dil bilir (ABŞ ortalaması isə

19%)

Firmaların 53%-i immiqrant mənşəlilərdən qurulmuş (California ortalaması

39%, ABŞ ortalaması isə 25%)

Silikon Vadisi ABŞ milli gəlirinin 2,1%-ini, California milli gəlirinin isə 16%-

ni istehsal edir

Qısa olaraq Silikon Vadisinin ABŞ-da bu cür uğurlu olmasının ən mühüm 6

faktoru aşağıdakılardır:

Texniki Ekspertlərə yetişmə (keçid)

İnfrastruktur

Quruluş Sərmayəsi

İş Gücü Dövranı

İnformasiya Paylaşım networkləri

Mövcud firmalardan Yeni Firmaların meydana gəlməsi (Mushrooming,

Göbələk kimi inkişaf etmə)

Uzaq şərq nümunəsində:

Yaponiyanın elm və texnologiya siyasəti "2025-ci ildə yaşamaq üçün ən ideal ölkə

olma" hədəfinə bağlıdır. Yaponiyanın universitet-sənaye əməkdaşlığı çərçivəsinə etdiyi

diqqət və teknopark qurma qərarları 1960-cı ilin əvvəllərinə qədər uzanır. Yapon

Yeninin (pul vahidi) dəyər qazanması və Asiyadakı bir çox iqtisadi inkişafa

başlamasıyla Yaponiyanın ixracatında bir durğunluq yaşanmağa başlamışdır. Buna görə

Yaponiya beynəlxalq bazardakı yerini itirməmək üçün texnopolislərə önəm vermişdir.

Yaponiya da digər bəzi Asiya ölkələri kimi texnoparklarını qurarkən uğurlu Amerika

texnoparklarını nümunə almışdır. Yaponiyada texnologiya inkişaf etdirmə mövzusunda

ən önəmli addım Tsukubadaki texnologiya inkişaf bölgəsidir. Qurulmasına 1963-cü ildə

qərar verilən mərkəz 1974-cü ildə fəaliyyətə başlamışdır. Yaponiyada texnoparklara

dövlət dəstəyi artırılmış, milyard dollarlar universitet və texnoparklara yatırılmışdır.

Nəticədə, ölkə bir texnostate/texnodövlət xüsusiyyətini qazanmışdır. Bu gün Yapon

Sənaye Nazirliyi Avstraliyadakı texnoparkların qurulmasında qabaqcıl mövqedədir.

Yaponiyada texnoparklar xüsusilə Böyük Okean sahillərində sıxlaşan sənaye

texnologiya mərkəzlərini digər bölgələrə yayaraq yeni Texnoparklar yaratmaq və

regional inkişafı təmin etmək məqsədli bir vasitə olaraq istifadə edilməkdədir.

Tsukuba, Higashi Hiroshima və Osaka Texnoparkları kimi strateji texnoparkları

olan Yaponiyada Tokio Texnologiya İnstitutu 1997-ci ilin məlumatlarına görə 158

texnopark olduğuna dair hesabat vermişdir.

Çində texnoparklar

Çin Texnologiya parkları daxilində sürətlə inkişaf edən ölkələr arasında iştirak

edən və iqtisadi güc baxımından dünyanın ən böyüyü olmağa namizəd ölkədir. Çin

hökuməti tərəfindən qurulan texnoparkların inkişafının başlanğıcı 1980-ci illərin

sonlarına doğru ilk dəfə qurulan inkubatorlara əsaslanır.

Çində qurulmuş olan inqubatorların sahibkarlığın önündəki maneələri qaldırmaq,

risk almaq və sahibkarlığın ictimai dəyərlərə çevrilməsini təmin etmək kimi bir çox

missiyası var. Buna görə inqubatorlar Elm və Texnologiya Nazirliyi nəzdindəki

Qabaqcıl Texnologiya Sənaye İnkişaf Mərkəzi və hökumət tərəfindən dəstəklənmişdir.

Çin hökuməti texnoloji inkişafa təsir edən kiçik və yeni texnologiya mərkəzli firmaların

edəcəkləri Tədqiqat – İnkişaf etdirmə və innovasiya xərcləri üçün toxum sərmayələr

təmin etməklə birlikdə firmalara təmin edilən aşağı icarə və infrastruktur güzəştləri kimi

bazarın 50%-dən aşağı maliyyətli bir çox xidmətlər təqdim etməyə başlamışdır.

Xüsusilə hökumət tərəfindən təmin edilən əhəmiyyətli dəstəklər sayəsində yüksək

texnologiya firmalarının inkişafına resurs təşkil edən inqubatorlar sayəsində qabaqcıl

texnologiya cəhdlərinin nisbəti 30%-dən 80%-ə yüksəldilmişdir. Qabaqcıl Texnoloji

inkişaflar ətrafında iqtisadi inkişafını sürətləndirərək dünya və iqtisadi inteqrasiyaya

yönəlməyə qərarlı olan Çin rəhbərliyi texnologiyaya üstünlük verməyə başlamışdır. Çin

hökuməti tərəfindən texnoloji sahədə atılan ən əhəmiyyətli addım isə Zhongguancun

bölgəsində qurulan texnoparkdır. 1980-ci illərin əvvəllərində təməlləri atılan

Zhongguancun bölgəsi keçmişdə paytaxt Pekinin şəhər etraflarından biridir. Çinin

infrastruktur çatışmazlığı ilə bölgədə inkişaf etmiş olan müstəqil ekspertiza (təcrübə)

mərkəzlərinin daşınmasının çətinlikləri səbəbləri birləşərək bölgənin hamısı

Texnologiya və Elm Bölgəsi elan edilmişdir. Bu gün Zhongguancun dünyanın ən yaxşı

qabaqcıl texnologiya liderlərindən biri olmaqdadır. Çin hökumətinin Qərbi Pekin

bölgəsində yerləşən Zhongguancun ABŞ-dakı Silikon Vadisindən ilham alınaraq

qurulmuş Çinin "Silikon Vadisi"dir. Ölkənin ən böyük qabaqcıl texnologiya parkı

Zhongguancun, Lenovo, Baidu və Sohu.com kimi strateji yerli firmaların yanında,

dünya tərəfindən məşhur Google, Microsoft, İntel kimi şirkətlərə də ev sahibliyi

etməkdədir.

Dövrümüzdə Zhongguancun Texnologiya Bölgəsi damı altında 7 ədəd teknoparkı

olan əhəmiyyətli bir şəhər halına gəlmişdir. Region 2008-ci ildə illik təxminən 60

milyard ABŞ dollarından ixracat edən və 50.000-dən çox adama da məşğulluq imkanı

təmin edən əhəmiyyətli bir cazibə mərkəzi olmuşdur. 2008-ci ildə Zhongguancun ZBP-

dəki ümumi şirkət sayının 68%-i informasiya texnologiyaları sahəsində, 10%-i isə optik-

maşın-elektron inteqrasiya sahəsində və 12%-i ətraf mühit texnologiyaları sahəsində

fəaliyyət göstərməkdədir. ZBP damı altındakı yeddi texnologiya parkında olan 12.000

ticarət müəssisənin beşdə biri xarici ortağa sahibdir. Bölgədəki qlobal diametrdəki

firmalar tərəfindən qurulan 1.500 ətrafında Araşdırma inkişaf etdirmə mərkəzi var [248].

Çində texnologiyası və akademiyanın yaxınlaşması Zhongguancun Texnologiya

Bölgəsi kimi ölkənin başqa heç bir yerində bu səviyyədə olmamışdır. Çində 1980-ci

illərdə tətbiq edilmiş iqtisadi islahatlardan sonar texnologiyanın

kommersiyalaşdırılmasının təşviq edilməsi ilə Zhongguancunun inkişafında önəmli

imkanlar olmuşdu. Bu sayədə Çinin ən effektiv innovasiya mərkəzi halına gəlməsinə

zəmin hazırlamışdır. Bir müddət sonra hökumət tərəfindən Zhongguancun texnologiya

bölgəsi tanındı. Zhongguancun o vaxtkı sərt planlaşdırma sisteminə qarşı bazar

güclərinin unikal bir nəticəsi olduğu vurğulanır. Daha sonra bu bölgəyə "Pekin-High-

Tech Sənaye İnkişaf və Təcrübə Bölgəsi" adı verildi və sonradan bölgədəki xidmət

şirkətləri arasındakı əlaqələrin koordinasiyası inzibati komitəyə həvalə olunmuşdur.

İnzibati komitə tərəfindən xidmət verən şirkətlərə qarışmamaq kimi bir yol izlənildi. Çin

hökuməti tərəfindən Zhongguancunda olan şirkətlər üçün vergi istisnaları və araşdırma

subsidiyaları kimi müxtəlif güzəştli siyasətlər təqdim edilmişdir. Hətta inzibati komitə

tərəfindən bölgədəki sahibkarlar ilə uşaqları üçün kiralıq (icarə) ev kimi problemləri də

daxil olmaqla, bütün problemlərini qarşılamaq mövzusunda istəkli olduqlarını ifadə

etmişlər.

Bütün bu inkişaflar işığında Zhongguancun texnologiya bölgəsi gec sənayeləşmiş

Çin hökuməti tərəfindən tətbiqə qoyulan cəsur bir sınaqda Çin nə yalnız xarici çox

millətli firmaların bir əmək-intensiv istehsalat atelyesi, nə də Cənub-Şərqi Asiya

ölkələrinin etdiyi kimi ixrac əmtəə zənciri vasitəsilə texnologiya satın alaraq, məmnun

edərək mərhələli olaraq yüksələn bir mövqedə olmuşdur. Bu müddətdə Çin öz dərsini

yaxşı çalışaraq, böyük və sürətli inkişaf edən daxili bazarı ilə investisiya və rəqabətə

açıq, innovativ yaxşı təchiz edilmiş texnologiya bölgələrinə yönəlmişdir.

İnnovativ bir iqtisadi inkişaf inşa edə bilmək üçün Çin hökuməti tərəfindən qısa

müddət əvvəl inkişaf planı olaraq adlandırılan bölgədəki qabaqcıl texnoloji firmaların

təcrübələrinin sınaqlarını etmələrini ortaya qoyacaq və 2011-2020-ci illərini əhatə edən

Zhongguancun Milli İnnovasiya Nümayiş bölgəsinin qurulması təsdiqləndi. Məhz bu

plan sayəsində Zhongguancunun 2010-ci ildə 1,55 trilyon yuan, 2020-ci ildə isə 10

trilyon yuanlıq (1.04 trilyon avro) gəlirə çatılması nəzərdə tutulmuşdur. Beləcə

Zhongguancunun 20 il içərisində dünyanın ən böyük sahibkarlarını qruplandıran ən

böyük üç sənayedən biri olması hədəflənmişdir.

Çin digər inkişaf etməkdə olan ölkələrə nisbətən xüsusilə proqram sektorunda

böyük bir daxili bazara sahib olub, istehsalının böyük əksəriyyətini daxili bazara sövq

edib satır. Proqram sektorunda Çinin ən önəmli üstünlüyü bir viziona sahib olması, bu

vizyon çərçivəsində proqram sektoruna vergi dəstəkləri təmin edilməsidir. Xüsusilə

ucuz sərmayə tədarük edilmiş və xaricə əmək çıxışı ilə əlaqədar qaydalar

yumuşaldılmışdır. Güclü telekommunikasiya infrastrukturunun olması, ucuz iş gücü

təmininə imkan tanıyan bir təhsil sistemi olması, sahib olduğu bir çox proqram vadisi,

ölkə xaricindəki Çinlilər və Çində şöbə açan çox millətli şirkətlər vasitəsilə yaradılan

ticarət əlaqələri Çinin sektordakı digər önəmli üstünlük meydana gətirərkən, Hong Kong

xaricində İngilis istifadəsinin və qərb iş mədəniyyətinə yaxınlığın məhdud olmasına

görə, pirat proqram təminatının olması, siyasi qeyri-sabitlik, maliyyənin məhdud olması,

qanuni sistemin zəifliyi və həddindən artıq bürokratiya ilə korrupsiya Çinin sektordakı

problemləri meydana gətirməkdədir.

Sinqapur nümunəsi Əhəmiyyətli sayıla biləcək heç bir təbii resursu olmayan və 650 km2-lik kiçik bir

şəhərdən ibarət olan Sinqapur iqtisadiyyatını inkişaf etdirmək üçün bəzi qanuni

tənzimləmələri reallaşdırıb beynəlxalq ticarət, maliyyə və turizmin yanında Tədqiqat –

İnkişaf etdirmə fəaliyyətlərinin dəstəklənməsi və ölkənin bir tədqiqat və texnologiya

inkişaf etdirmə mərkəzi halına gətirilməsi strategiyası ilə elektron və IT sektorlarında

önə çıxmışdır. Ucuz işgücünə söykənən istehsal sahəsində digər Asiya ölkələri ilə

rəqabət edə bilməsi mümkün olmayan Sinqapurda Araşdırma-inkişaf etdirmə və

texnologiyanın inkişaf etdirilməsi mövzusu 1970-ci illərin ikinci yarısından etibarən

hökumət tərəfindən diqqət mərkəzində olmuş və ilk elm parkı olan Singapore Science

Parkın quruluş işlərinə 1980-ci ildə başlanmışdır.

Singapurun Araşdırma-inkişaf etdirmə fəaliyyətlərinə ayırdığı pay 1984-də ÜDM

0,54%-ə bu nisbət 1997-ci ildə 1,47%-yə, 2000-ci ildə 1,89 %-a və 2006-ci ildə 2,39-a

çatmışdır. Bu xərclərin üçdə ikisi özəl sektor tərəfindən həyata keçirilir. Ölkədə

Araşdırma-inkişaf etdirmə xərclərinin ÜDM-nin ən az 2%-i qədər olması və bu xərclərin

əksəriyyətinin də özəl sektor tərəfindən həyata keçirilməsi dövlət siyasəti halına gəlmiş

vəziyyətdədir. Ölkədə elm və texnologiya siyasəti Elm Texnologiya və Tədqiqat

Agentliyi (Agency for Science Technology and Research tərəfindən həyata keçirilir.

Singapurdaki elm parkları, şəhər planlaması çərçivəsində qurulur.1991-ci ildə

Strateji İqtisadi Plan və uyğun şəkildə hazırlanan Milli Texnologiya Planı ilə ölkənin

cənub-qərb bölgəsində bir texnologiya dəhlizi yaradılmışdır.

Texnologiya koridorunun içərisində ökənin ən əhəmiyyətli iki universiteti, tədqiqat

xəstəxanası, elm parkının üç etabı (Nanyang Texniki Universiteti İnnovasiya Mərkəzi,

Biopolis və Fusionopolis) və One-North layihəsi iştirak etməkdədir.

Şəkil 2.8

Singapurdaki bu inkişafların xronoloji inkişafına baxıldığında illər etibarilə

aşağıdakı sıralama əldə edilmişdir.

1980: Dövlət Sinqapur Elm Parkı üçün ilk razılığı vermişdir (Park 3 qisimidə

meydana gələcək).

2000: Park Fransız Sophia Antipolis Elm Parkı ilə əməkdaşlıq imkanlarını

inkişaf etdirmək üçün partnyorluq etməyə başladı.

2001: Sinqapur Elm Parkı Almaniyanın qabaqda gələn biyoparkı Heidelberg

Tech Park ilə əməkdaşlıq və networking strategiyaları daxilində partnyorluq

etdi.

2002: Ascendas Real Estate Investment Trust (A-REIT) ilk dəfə Sinqapur

Birjasına iş və sənaye daşınmaz əmlakların arasına daxil olmağı bacardı. Elm

parkı binalarında REIT portfelində olan binalar Alpha, Gemini, Aries və

Capricorndur. Elm Parkı 3-dəki ilk bina tamamlandı. Ascendas və Sinqapur

Universiteti ortaqları "Bir Park Eksport" layihəsi çərçivəsində 47 hektarlıq bir

park sahəsi Elm Parkına çevrildi və əlavə olundu. İqtisadi İnkişaf Nazirliyi

tərəfindən koordinasiya edilən Texnotəşəbbüs proqramı çərçivəsində

Ascendasın inkubator mərkəzi olan iAxil Elm Parkına daxil edildi.

2010: Ascendas, Chaennai Hindistanda təşkil edilən The Emerson Cup 2010-

cu il fəaliyyətində yaşıl səylərində (yaxşı fəaliyyət) görə mükafata layiq

görüldü və tanındı.

2011: Sinqapur Elm Parkındaki Galen, 2011 ASEAN Energy Awards

mükafatlarında Enerji Fəaliyyəti üçün Retrofit kateqoriyasında birinci oldu.

Galen, Sinqapurda ən az enerji ilə işləyən soyuducuya sahib fabrikadır.

Sinqapur Elm Parkı Strategiyaları sayəsində 1990–1999-cu illəri arasında

Araşdırma-inkişaf etdirmə 570 milyon dollardan 2,8 milyard dollara, Araşdırma-inkişaf

etdirmə çalışan sayı 4.300-dən 13.600-ə, yüksək texnologiyalı məhsul nisbəti

bilinməyən bir səviyyədən 65,3%-ə yüksəlmişdir.

Steven Goh, mig33: "Sinqapurda Şimali Asiyalılar (Çin/Yapon) Cənub-Şərqi

Asiya bölgəsində təşkilati olaraq Silikon Vadisi firmalarından daha çox olmaqdadırlar.

Google, Yahoo, Microsoft, Yahoo kimi firmalardan çox Dena, greek, Rakuten, Tencent

kimi şirkətlər Cənub-Şərqi Asiyada digər böyük Amerikalılara görə daha çox investisiya

qoymaqdadırlar ".

Asiyadakı satın almalara nəzər yetirdikdə:

18

8

6

46

4

9

9

0 20 40 60

Digər

Telekommunikasiya

Təbii Elmlər

İnformasiya…

Qida

Elektron

Kimya

Steven Goh, mig33: "Silikon Vadisində satın almalar vardır, ancaq bu digər

bazarlarda diqqətə çarpan deyil. Bu o deməkdir ki, əgər Silikon Vadisində mükəmməl

bir qrup meydana gətirə biləcək qədər peşəkarsanızsa ortaqlara mənfəət payı paylaya

bilərsiniz. Halbuki Çin və Asiya bölgələrindəkilərin mövqeyi şirkəti parçalamaq və

işçiləri işə götürmək şəklindədir ".

Malayziya-Multimedia Super Corridor isə,

Malayziyada Multimedia Super Corridor (MSC) adıyla qurulmuş olan yaşayış

bölməsi Asiyadakı yeni bir Silikon Vadisi olaraq göstərilməkdədir. Bölgədəki elm və

araşdırma mərkəzlərindən ən əhəmiyyətlisi Putrajaye Texnoparkı əyalətin paytaxtıdır.

Eyni bölgə içərisində ağıllı şəhər xüsusiyyətində bir başqa şəhər Cyberjava

qurulmuşdur. MSC-nin qurulma müddətinin bitirilməsi üçün təxminən 40 milyard dollar

xərclənməsi planlaşdırılır. Bu layihə paralelində Malayziya iqtisadiyyatının əmək

ağırlıqlı Kənd Təsərrüfatı və sənaye sektorlarında daha yüksək əlavə dəyər gətirən

qabaqcıl texnoloji məzmunlu məhsul və xidmətlərə keçirilməsi planlaşdırılır. MSC

2020-ci ilin vizyonundaki hədəfində İnformasiya iqtisadiyyatında lider olmaqdır. 2011–

2020-ci illəri əhatə edəcək iqtisadi inkişafda Malayziya bir elm cəmiyyətinə çevriləcək,

yeni inkişaf etdirilən multimedia və informasiya proqramları üçün bir test mərkəzi

olacaq, dünya reytinqində 500 şirkətdən ibarət önəmli bir çoxluq qurulmuş olacaq,

dünya səviyyəsindəki 12 ağıllı şəhərdən biri ünvanı alınacaq və beynəlxalq kiber hüquq

platforması halına gəlinəcək şəklində hədəflər qoyulmuşdur. MSC-nin planlamış olduğu

qabaqcıl texnologiya məhsullarında; tele-medicine, distant təhsil, ağıllı kartlar və

uzaqdan istehsalat nəzərdə tutulur.

Hindistan nümunəsi:

Bangalorenin yaranması tarixinə baxdığımızda onun müdafiə və akademik

sahəsindəki təşkilat və qurumların bölgənin inkişafına liderlik etdiyi görülməkdədir.

Bunlardan bəziləri National Aerospace Laboratories, Hindistan Space Research etc.,

Hindistan Institute of Science (IISc) 1909 by Tata və digər elm və texnologiya

üniversitetləri olmuşdur (26 ədəd). İnformasiya qrupunun keçmişinə baxıldığında isə

1986-ci ildə proqram Tədqiqat – İnkişafı etdirməsi üçün texnologiya investisiyaları ilə

başladığı görülməkdədir. Daha sonra Motorola, IBM, Intel, HP və Siemens kimi

firmalar 90-cı illərə qədər regiona gəlmişdir. 1981-ci ildə qurulan Infosys Technologies

adlı firma 1993-ci ildə NASDAQ bazarına daxil olmağı bacarmışdır. 1994-ci ildə

Sinqapur ilə əməkdaşlıq halında International Technology Park qurulmuşdur. 2002-ci

ildən etibarən 130 mindən çox Tədqiqat – İnkişaf etdirmə işçisi mövcuddur.

Cənubi Koreyanın Teknopark təcrübəsi Avropa və ABŞ-a nisbətən daha yenidir.

Cənubi Koreya Teknopark quruluşlanmasının ən önəmli ünsürü Regional İnnovasiya

Sistemi olmasıdır (Regional Innovation System-RIS). Dövlət quruluşlanmasında da bu

istiqamətdə bir dəyişikliyə gedilmiş, Ticarət, Sənaye və Enerji Nazirliyi, İnformasiya

İqtisadiyyatı Nazirliyinə çevrilmişdir. Digər tərəfdən texnoparkların funksional olaraq

davamlı bir inkişaf müddətində olduğu görülməkdədir. Cənubi Koreya tenoparkları hal-

hazırda etibarlı iş və müəssisə rəhbərliyi, əmlak, əqli mülkiyyət hüquqları, tədqiqat-

inkişaf etdirmə, texnologiya transferi və marketinq mövzularında müşavirlik

etməkdədir. Cənubi Koreyada texnoparklara regional inkişaf, kiçik və orta miqyaslı

müəssisələrə yönəlik yeni dövlət siyasəti meydana gətirmə barəsində də önəm

verilməkdədir. Daedeok Innopolis və Gyeonggi texnoparkı mövcuddur.

İsrail Elm və texnologiya parklarının oxşar təşkilatları İsraildə sənaye parkları

olaraq adlandırılmaqdadır. İsraildə müasir mənada sənaye parkları İsrailli məşhur

sənayeçi Stef Wertheimerin yeni baxış bucağı sənaye bölgələri qurma prinsipinin tətbiqi

olaraq qurulmuşdur. Bu çərçivədə 1985-ci ildə İsrailin Şimali Galillee bölgəsində

qurulmuş və "Tefen Modeli" olaraq bilinən ilk sənaye parkı ardından daha dörd park

qurulmuşdur.

Bu parkları nəzdindəki 160 şirkət, 4.000 nəfərdən çox insan işlətməkdə olub

bunların 500 Milyon dolları aşmış olan gəlirin 80%-i ixracata istiqamətlidir. İsrailin

ətrafında iştirak edən Ərəb ölkələrin neft gəlirlərinə asılılığı və İsrailin qıt təbii resursları

bölgə üçün texnologiyanın əhəmiyyətini də artırmaqdadır. Sənaye parkları ixracata

dönük sənayenin inkişafı üçün dəstəkləyici və təşviq edici iş mühitinin təsis edilməsi

məqsədi ilə qurulmuşdur. Ayrıca yeni qurulan təşəbbüslərin məhsullarının inkişaf

etdirilməsi və satışa çıxarılması diqqəti təmin edən sənaye parkları bu firmalar üçün

inkübator vəzifəsi də görməkdədir. Tefen Parkı tək başına İsrailin ixracatının 10'%-ni

həyata keçirir.

Tefen modeli ixrac, təhsil, yaşayış sahələri, sənət və ortaq iş etmə mədəniyyəti

üzərinə qurulmuşdur. Tefen modelində ixracata dönük sənaye, sənaye parkında fəaliyyət

göstərən firmalara infrastruktur təmin edəcək təhsil müəssisələri, çalışanlar üçün yaşayış

sahələri, mədəni obyektlər və fərqli etnik qrupların bir arada var ola biləcəyi iş sahələri

təmin edilərək dəstəklənilməkdədir.

2.6. 2. Türkiyədə Texnoparkın tətbiqi

Türkiyədə texnoparkların inkişafı

Türkiyədə Texnopark anlayışının gündəmə gəlməsi və hazırlıq işləri çox gec

başlamışdır. Amerikada bu cərəyan 1950-ci illərdə başladığı halda, Qərb Avropada

1970-ci illərdə başlamış, uzaq şərq ölkələrində isə ancaq 1980-ci illərdə mümkün ola

bilmişdir. Türkiyədə isə Texnopark hərəkatının sürətlənməsi ancaq 2000-ci illərin

əvvəlində mümkün ola bilmişdir.

Türkiyədə Texnopark qurmaq fikri 1980-ci illərin əvvəllərində meydana gəlməyə

başlamış və Dövlət Planlaşdırma Təşkilatının müraciəti ilə əlaqədar dövlət nazirliyi,

17.01.1989 tarixində Dövlət Planlaşdırma Təşkilatını lazımlı alt struktur çalışmaları

aparmaqla vəzifələndirmişdir. Türkiyədə Texnopark mövzusunun rəsmi başlanğıc tarixi

olaraq bu tarix qəbul edilə bilər [255]. Türk iqtisadiyyatının 1980-ci illərdə açıq bazar

iqtisadiyyatına keçə bilməsi üçün dünya bazar iqtisadiyyatı baxımından lazım olan

təşkilati mexanizmləri meydana gətirməsi lazım idi. Türkiyədə 1980-ci ilin ortalarında

Dövlət Planlaşdırma Təşkilatının (DPT) aldığı qərarlar nəticəsində təşkilati mexanizmlər

inkişaf etdirilməyə başlanılmışdır.

Əsas sektorlar olan Bio-texnologiya, Kosmos araşdırmaları və peyk texnologiyası,

elektron, yenilənəbilən-enerji resursları, yeni vəsaitlər, dəniz elmləri, dəmir və kömür

texnologiyası, heyvan və bitki inkişaf ilə qida texnologiyası sahələrində çalışacaq

texnoparkların qurulması nəzərdə tutulur.

Türkiyədə qurulması planlaşdırılan texnoparklar layihəsindən sənaye, ticarət, elm

və texnologiya sahələrində fayda və strategiyalar bu şəkildə müəyyən edilmişdir:

• Dünya bazarı üçün qlobal rəqabət potensialına və daxili bazarda strateji

əhəmiyyətə sahib texnologiyaya əsaslanan sənayeləri qurma,

• Daxili investisiyaları və xarici kapital qoyuluşuna təşviq etmə,

• Universitet, dövlət və özəl sektor sənayeləri arasında təsirli qarşılıqlı əlaqələr

meydana gətirmə,

• Xüsusilə yerli xammal, bacarıqlı işgücü və kapital üçün daha yüksək əlavə

dəyərə sahib ixrac məhsullarının təşviqi və inkişaf etdirilməsi,

• Yüksək iqtisadiyyat təsirinə sahib qabaqcıl texnologiyalara investisiya

edilməsi və dolayı yolla məşğulluğu artırmaq,

• Qabaqcıl texnika və təhsilin tətbiqi ilə məhsul keyfiyyəti və məhsuldarlığını

artırma,

• Universitetin tətqiqat nəticələrini məhsuldar sektorlara ötürülməsi hədəflərini

texnoparklar vasitəsilə reallaşdırma palanları vardır.

Orta Şərq Texniki Universiteti (ODTÜ) Texnoparkı

Bu hissədə 1956-ci ildə qurulan Orta Şərq Teknik Universiteti Türkiyə və Orta

Şərq ölkələrinin inkişafında iştirak etmək, xüsusilə fən elmləri və ictimai elmlər

sahələrində işçi yetişdirmək üçün “15” noyabr 1956-cı il tarixində "Orta ŞərqYüksək

Texnologiya İnstitutu" adıyla təhsil verməyə başlamışdı. Universitetdə aparılan

araşdırma işlərinin iqtisadi dəyərə çevrilməsi üçün öz nəzdindəki əhəmiyyətli bir

quruluş olan ODTÜ Texnopark Türkiyənin ilk ən böyük və ən innovativ texnoparkdır.

ODTÜ Düşərgəsi içərisində şəhərin əsas böyümə əksi olan qərb dəhlizində iştirak edən

ODTÜ Texnopark 114 hektarlıq sahə üzərində qurulmuş, təxminən 93.700 m2 qapalı

sahədə fəaliyyətlərini icra etməkdədir.

ODTÜ Türkiyənin ilk düşərgə universiteti olub; 23.000 tələbə, 40% məzun tələbə

(MS, Ph.D), 6300 magistratura, 2300 doktorluq, 2000 akademik personal, 40 araşdırma

mərkəzi, 365 laboratoriya, 100-dən çox beynəlxalq layihə, FP6, FP7, Leonardo, və s.

işləri mövcuddur. Nəzdindəki ODTÜ Texnoparkın təşkilatı quruluşu, iştirak edən

təşkilatlar və ortaya qoyduğu fəaliyyətlər haqqında məlumatlar yer almaqdadır.

ODTU texnoparklarının yuxarı qrumu 12 nəfərdən ibarət “Ali Məsləhət Şurası”-

dır. Bu şuranın 50%-ni ODTÜ universitetinin nümayəndələri, digər 50%-ini dövlət

institutları, TUBİAK, KOSGEB təşkil edilmiş sənaye zonasının biznesmenləri (OİZ),

Ankara sənaye palatası və təşkilatlar (Milli və Beynəlxalq Əməkdaşlıq) təşkil edir.

İdarəedici şirkət məsləhətçilər və biznes tərəfdaşlarla əlaqədə işləyirlər.

ODTÜ texnoparkının idarəedici şirkətinin fəaliyyətinə aşağıdakılar aiddir:

- Daşınmaz əmlakın idarəedilməsi

- Monitorinq və qiymətləndirmə

- Texnoloji əməkdaşlıq - Texnoloji transfer

Texnoloji əməkdaşlıq – Texnoloji transfer fəaliyyətinə isə digərlər aiddir:

- Sahibkarlıq proqramları

- Universitet sənaye və əməkdaşlığı

- Şirkətlər arası əməkdaşlıq

- Beynəlxalq əməkdaşlıq

ODTÜ texnoparkın nəzarəti altında olan işlər:

1. Texnoloji transfer ofisi;

2. Koordinasiya şurası

3. Sahibkarlıq və innovasiya platforması

4. Metotex-bank

5. Texnoparkın texnoloji investorların assosiyasiyaı

6. Klasterlər; Müdafiə sənayesi, İKT Telekommunikasiya, istehlakçı, elektronika,

təbii elmlər

Bu qanuna əsasən texnoparklara aşağıdakı dəstək və güzəştlər verilir:

ETTKİ işçiləri üçün gəlir vergisindən azad olma

Şirkətlər üçün mənfəət vergisindən azad olma

Texnoparkın şirkətləri üçün işləyən akademik personal üçün stimullar.

Texnoparkın nəzdində fəaliyyət göstərən şirkətlər əsasən elmi fəailiyyətlə məşğul

olmalıdır. Texnoparkın nəzdində 300 şirkət fəaliyyət göstərir. Onlardan 70-İ ODTU

texnoparkının start-upı, 90-nı start-up-dan çıxan şirkətlər, 120-si KOS şirkətləri, 20-si

böyük şirkətlərin nümayəndələridir. ODTU texnoparkının əsas siyasəti yaranan

texnoparklara dəstək verməkdir. Bu gün o ABŞ-da şirkətlərin təşviqatı üçün ofislər

açmağa hazırlaşır. Bu ofislər Türkiyə şirkətlərinin xaricdə tanınması üçün böyük işdir.

ODTU texnoparkının idarəedici şirkətin maliyyə mənbələri icarə haqları, xidmətlə,

investisya şirkətləri, əsasən də yerinə yetirilən layihələr qrantlardır.

İdarəedici şirkət maliyyə dəstəyini itirməməsi üçün, daima yeniliklər tətbiq etməli,

yenilənməli, yeni ideyalara yol açmalıdır.

Texnopark nəzdində olan şirkətlər hər 3 ayda bir dəfə yerinə yetirdikləri

tədqiqatlar haqqında hesabat verməli, hər ayda bir dəfə isə personal haqqında hesabat

verilməlidir. Bu şirkətlərin vergidən yayınmalarının qarşısını alır. Bu qaydalara əməl

etməyən şirkətlər texnoparkdan kənar edilirlər.

Yeni fikir müsabiqələrinin və biznes-inkubasiya müsabiqələrinin qalibləri 1 il pre-

inkubasiya dövrü keçirlər. Bu il ərzində onlar idarəedici şirkərtin dəstəyi ilə öz

fikirlərini tamamlayaraq şirkt yaradırlar və güzəştli şərtlərlə 2-3 il fəaliyyət göstərirlər.

Bu müddət ərzində hər şirkətə bir işçi (investor) bərkidilir. Bu şirkətlər özlərini

doğrultduqda inkubasiya məzunlara dönürlər. Bu məzunların sayı çox aşağı olur (dünya

təcrübəsinə əsasən).

İnkubasiya layihələri əsasən 3 akademik exspertlər tərəfindən qiymətləndirilirlər.

Bu qiymətlənmə əsasında texnoparkda şirkətlərə yer verilir və investisiya təmin edilir.

Bu qiymətləndirmə amilləri isə özəl olur.

ODTU texnoparkının əsas spesifikliyi texnoloji patentlərin alınması və

kommersiyalaşdırılmasıdır.

Şəkil 2.9

Texniki transfer direktorluğu

Kommeriyalaşma Patent Tətqiqat

Beynəlxalq standarta görə əgər tədqiqat işinin nəticələri elmi məqalə şəklində çap

edilibsə, onda bu tədqiqata patent verilmir. Ona görə də texnoloji patent alınması üçün

tədqiqata patent alınmalı və sonra çap edilməlidir. Kommersiyalaşma üçün də patent

əsas amillərdəndir.

ODTÜ Texnoparkın məqsədləri;

• Türkiyənin Tədqiqat – İnkişaf etdirmə potensialına və texnologiya istehsal

edəbilmə qabiliyyətinə töhfə vermək

• Sektor üstünlükləri ilə Türkiyənin texnologiya istehsalının və təcrübəsinin

istiqamətləndirilməsində rol oynamaq

• Universitet-Sənaye əməkdaşlığını səmərəli və davamlı etmək,

• Universitetdəki araşdırma infrastrukturunun və informasiya təcrübəsinin iqtisadi

dəyərə çevrilməsinə təsir etmək

• Təşəbbüskarlığı və innovasiyanı təşviq etmək və dəstəkləmək

• Seçilmiş sektorlarda qlobal ölçüdə rəqabət edə bilən xüsusiyyətdəki şirkətlərə

üstünlük vermək

• Dünya bazarlarına yönəlmiş qabaqcıl texnologiyalı məhsul və xidmət istehsalını

dəstəkləmək

• Regional davamlı inkişafın ünsürlərindən biri olmaq

• Başda Avropa Birliyinin üzv ölkələri olmaqla beynəlxalq əməkdaşlığı

gücləndirmək

• Texnologiya transferi üçün uyğun mühit yaratmaq

• Təcrübəli işçi qüvvəsini işlə təmin etmək

Türkiyə sahib olduğu iqtisadi informasiya və təcrübələri, dövlət və özəl təşəbbüs

olaraq Azərbaycan ilə paylaşmağa davam etməkdədir. Türkiyə-Azərbaycan əlaqələri

iqtisadiyyat, ticarət, təhsil, nəqliyyat, telekommunikasiya, səhiyyə, elm, mədəniyyət və

turizm kimi bir çox sahədə inkişafı davam etdirməkdədir.

Qardaş Türkiyənin sənayeləşmə sahəsindəki geniş təcrübəsi, 185 dünya dövləti

içərisində 16-cı, ərazi böyüklüyünə görə 32-ci, milli gəlirin həcminə görə 20-dir.

Beynəlxalq ticarətin 90%-ni sənaye məhsulları təşkil etməkdədir. Dünyada ən çox

sürətlə inkişaf edən 10 ölkədən biri olan Türkiyə qabaqcıl texnologiyalar təcrübəsinin

öyrənilməsi və transfer edilməsi imkanları içərisində Azərbaycan üçün ən gözəl

nümunədir.

“Azərbaycanda Universitet–Sənaye əməkdaşlığı çərçivəsində texnosahibkarlığın

potensialının artırılması yolu ilə inkişaf etdirilərək iqtisadi inkişafa dəstək verilməsi”

üçün Türkiyə, eyni zamanda sahib olduğu qabaqcıl texnologiyanın inkişafında Türkiyə

və Orta Şərq ölkələrinin ən əhəmiyyətli və dünyanın ən etibarlı 100 universiteti arasına

daxil olmağı bacaran Orta Şərq texniki Universitetinin (ODTÜ) texnoparkı olan ODTÜ

Teknopark modeli əsas götürülərək Azərbaycanda qurulacaq teknoparklar üçün

əhəmiyyətli nümunələrdəndir.

ODTÜ və texnoparkın model seçilməsində məqsəd:

• Orta Şərq Texniki Universiteti (ODTÜ) İngiltərə mərkəzli Times Higher

Education təşkilatı tərəfindən 10 aprel 2013-cü il tarixində elan edilən "Asia

University Rankings 2013" siyahısında Asiya qitəsinin Ən Yaxşı 22-ci

Universiteti olmuşdur;

• 2013-cü ilin mart ayında açıqlanan "World Reputation Rankings 2013" reytinqdə

51-60-cı sıralarda yer alaraq dünyanın ən etibarlı 100 universiteti arasına daxil

olmağı bacaran ilk və tək Türk universiteti olan ODTÜ Asiya universitetləri

müvəffəqiyyət sıralamasında da Türkiyəni ən yüksək səviyyədə təmsil edən

universitetdir;

• “Asia University Rankings 2013" siyahısında Yaponiya, Çin, Cənubi Koreya,

Honq-Konq, Sinqapur, Hindistan, İsrail və İranı əhatə edən Asiya bölgəsindəki

universitetlərin nailiyyət sıralaması təhsil keyfiyyəti, araşdırma fəaliyyətləri, elmi

nəşrlərə istinadlar, sənaye gəlirləri və beynəlxalq xüsusiyyətlərini əks etdirən 13

fərqli performans meyarına əsaslanır;

• Türkiyədə universitetlərarası “Sahibkarlıq və yenilikçilik (innovasiya) indeksi

2013” reytinqdə ODTÜ birinciliyi əldə etmişdir;

• Türkiyə və Yaxın Şərq ölkələrində Universitet-sənaye əməkdaşlığına müsbət

təsiri olan ODTÜ Teknoparkın quruluş məqsədi indiki vaxtda qlobal rəqabət

qabiliyyətin və inkişafın ən əhəmiyyətli ünsürü olan "yeni informasiya" istehsal

edəbilmə prosesinə universitet sənaye əməkdaşlığını təşviq edərək töhvə

verməkdir.

ODTÜ Texnopark universitet və özəl sektorun birgə tədqiqat layihələri nəticəsində

yeni informasiya ortaya çıxaran, bu yeniliyi innovasiya prosesilə yeni mal və xidmətlərə

çevirən, mal və xidmətlərin yüksək əlavə dəyərlə qlobal bazarlara satılmasını təmin edən

ekosistemdir. Bu çərçivədə akademik məlumat infrastrukturu ilə sənaye ixtisaslı və əsas

işçi qüvvəsinin bir araya gəldiyi ODTÜ Texnoparkda iştirak edən firmaların bu günə

qədər araşdırma və inkişafdan əldə etdikləri gəlir və Türkiyə iqtisadiyyatına təsiri 1.5

milyard TL-dır.

Bu işlərdən əldə edilən ixrac gəliri isə 200 milyon dollara çatmışdır. Bu miqdar

firmaların yalnız ODTÜ Texoparkın tərkibində icra etdikləri araşdırma və inkişaf

işlərindən əldə olunan gəlirləri ifadə etsə də ardıcıl istehsaldan əldə edilən gəlir və

ixracat miqdarı bu dəyərlərin içərisinə daxil deyildir. Ayrılıqda ÖDTÜ Texnopark

firmalarının almış olduqları araşdırma və inkişaf qeydləri (Patent, Marka və s.) isə

nəticədə 200-dən çoxdur.

ODTÜ Texnoparkdan araşdırma və inkişaf işlərinin 56%-i informasiya sektoruna

aiddir. İnformasiya, elektron, müdafiə sənayesi, telekommunikasiya və biotexnologiya

ODTÜ Texnoparkının prioritetli sektorlarıdır. Şirkətlərin 56%-i informasiya, 22%-i

elektron, 6%-i telekommunikasiya, 4%-i tibbi, bio-tibbi, biotexnologiya, 12%-i isə

qabaqcıl vəsait, kosmos-aviasiya, enerji, avtomobil, ətraf mühit kimi digər sahələrdə

araşdırma və inkişafı icra etməkdədir.

Təyyarə/helikopter sistemləri dinamik modelini inkişaf etdirmək və simulyasiya

layihələri, təyyarə/helikopter nəzarət sistemlərinin inkişaf etdirilməsi işləri, peyk,

alternativ enerji və alternativ yanacaq layihələri, külək və su turbini dizaynı, aparat

sistemi, test və ölçü sistemlərinin hazırlanması, güc resursları və enerji hasil etmə

sistemləri, lazer proqramları, sensor texnologiyaları, toxuma və gen araşdırmaları, e-

dövlət, e-ticarət, distant təhsil, e-öyrənmə və e-təhsil proqramları, ERP-MRP həlləri,

təhsil idarəetmə sistemləri, coğrafi informasiya sistemi proqramları, formatlı mesaj

idarəetmə sistemləri, xəstəxana proqramları, fərqli sahələrin tətbiqləri olan qabaqcıl

vəsait işləri və mikroelektron mexaniki sistem tətbiqləri ODTÜ Texnopark strukturunda

icra edilən araşdırma və inkişaf işlərinin bəziləridir.

ODTÜ Texnopark şirkətlərinin informasiya və texnologiyaya dair xaricə ixrac

etdikləri lahiyələrə aid bir neçə nümunə:

• Chicago Bulls (ABD), UCLA (ABD) ve Wingate Institute (İsrail) kimi

təşkilatlara ixrac etdiyi performans test sistemi;

• Rolls&Royce ilə birlikdə həyata keçirilən alternativ yanacaqla çalışan

mühərrik;

• Skorksky helikopterlərə aid proqramlar;

• Airbus və Boeing təyyarələri üçün hazırlanmış elektron sistemlər və

proqramlar.

ODTÜ Texnoparkın digər beynəlxalq əməkdaşlıqları:

• Azərbaycan, Qırğızıstan, Qazaxıstan, Pakistan, Monqolustan, Ukrayna,

Belarus-Texnoparklarının qurulmasına dair işlər;

• FP 6, FP7, CIP və Leonardo Lahiyələri – AB Əməkdaşlığı;

• European Investment Fund (EIF) – Təşkilat Fondu;

• European Investment Bank (EIB) – Distant təhsil lahiyələri, İnfrastruktur

lahiyələr;

• Səudiyyə Ərəbistanı ilə texnoparkların qurulması;

• European Bank for Reconstruction and Development (EBRD) - Texnoparkının

qurulması ilə əlaqədar maliyyələşdirmə.

Bütün bu müsbət əks olunmalar işığında Azərbaycanda qurulması nəzərdə tutulan

texnoparklara model olaraq ODTÜ (Orta Şərq Texniki Universiteti) Texnopark

modelinin seçilməsi 2014-cü ilin Azərbaycanda Sənaye ili adı altında, Azərbaycanın

qabaqcıl texnologiya və innovasiya yönümlü iqtisadiyyatının ortaya qoyulmasında

faydalı olacaq.

OSTİM sənaye parkı

1967-ci ildən fəaliyyət göstərir. Sahəsi 500 min hektardır. OSTİM-də 5200

müəssisə, 60000 çalışan insanlar var. Bu gündə OSTİM böyüməkdədir.

OSTİM idarəçilik hissəsi 24 bölümdən (şirkətdən) ibarətdir. OSTİM idarəçiliyinin

tərkibində olan müəssisələrin tələb–təklifini, standartlar, avadanlıqlar, problemlər,

onların ixracatını və digər problemlərini öyrənmək üçün anket sorğuları aparır. Bunu

aparmaq üçün öz tərkibində olan proqramlaşdırma ilə məşğul olan firmaya program

sifariş vermiş, məlumatları toplamışdır. Toplanmış informasiya əsasında xüsusi tədqiqat

firmasına sorğuların nəticələrini emal etmək üçün müraciət etmişdır.

OSTİM sənaye bölgəsində bir sahəyə qulluq edən müəssisələri bir-birilə

əlaqələndirirlər.

OSTİM-də insanların çalışması üçün hər şərait,sosial obyektlər, məktəb, bank,

yaşayış binaları var. Günün tələblərini öyrənmək üçün OSTİM tərkibində “enerji parkı”

açmağı planlaşdırır (ecopark). Bu daha çox alternativ enerji üzrə işləyən firmalar üçün

nəzərdə tutulub, hətta dövlət qurumlarının nümayəndəlikləri də var.

OSTİM sənaye istiqamətləri çox genişdir. O bu gunkü gündə universitetləri cəlb

edir.6 universitet OSTİM-lə iş birliyinə malikdir.

OSTİM bu gün tədqiqat tələbi olan müəssisələri ODTU Texnoparkıilə

əlaqələndirir. Bu əlaqələndirici ODTU-OSTİM texnolojidir. Burda sənaye tədqiqatları

aparılır, bəzi firmalar kiçik istehsalı təşkil edir.

Bu daha çox inkubasiya mərkəzidir.

ODTU OSTİM Texnoloji OSTİM

OSTİM Texnoloji firmaları ya sənayeyə gəlir ya da texnoparka dönür. Bugün

OSTİM sənaye parkı tərkibində texnoparkın olmasını görür. Beləliklə əgər ODTU

universitet texnoparkdırsa, OSTİM tərkibində sənaye tipli araşdırma aparan firmaları

birləşdirən texnopark yaradılır. Əsasəndə bu sənaye tipli texnoparklar mərkəzləri

yaradır. Bu mərkəzlərdən çıxan müəssisələr sənayeyə qatılır. Daha doğrusu yeni sənaye

müəssisələri inkubasiya edir.

OSTİM ilə ODTU birləşməsi gedir. ODTU layihələri OSTİM-də

kommersiyalaşdırılır. Bu gun OSTİM klaster siyasəti irəli sürür. Bölgədə olan əsas 6

klaster götürülüb. Bu klasterlərə daxil olan müəssisələr ərazi yerləşməsindən çıxırlar. Bu

klasterlərə OSTİM-dən kənarda olan müəssisələrdə daxil olur. Bu siyasət gələcəyə

yönəlib. Müəssisələrin rəqabət qabiliyyətini artırmaq üçün nəzərdə tutulur. Klasterlər

halında dövlət ilə əlaqələndirmə koordinatorlar tərəfindən aparılır.

Beləliklə, OSTİM-in siyasəti dövlət, müəssisə, universitet, sənaye birliyi

yaratmaqdır. Tələb və təklif öyrənilir, qarşı-qarşıya qoyulur, iş birliyi yaradılır.

OSTİM idarəetmə bölümündə 130 işçi var. Gəlir mənbəyi hər müəssisədən 40%

alır, xidmətlər haqqı alır və digər mənbələr. OSTİM dövlət tərəfindən maliyyələşmir.

Sənaye müəssisələri üçün sahibkarlıq üzrə kurslar təşkil edir.

OSTİM-in əsas şərti; istehsal müəssisəsi olmalıdır və xarici bazara çıxmağa hazır

olmalıdır. OSTİM müəssisələrə qaz, işıq və digər kommunal xidmətləri paylaşdırır.

Əlavə pul almır. OSTİM özəl şirkət olsa da dövlət siyasətini dəstəkləyir.

OSTİN siyasətinin əsasını təşkil edir.

OSTİN:

Hər tərəfin tələb və təklifi öyrənilir, müqayisə olunur və iş birliyi yaradılır.

OSTİN ərazi bütövlüyündən çıxır. Şirkətlər klasterləri birləşdirir, güzəştlər,

əlavə dövlət dəstəyi verilir.

Əsas prinsiplər

1. Ayrı-ayrı müəssisələr (texnoparkların) birləşdirilmə - assosasiya, agentlik

yaradılmalıdır;

2. Türkiyə klaster siyasətinə gəlir;

3. Koordinasiya məsələləri görə gəlir.

Dövlət

Unversitet Sənaye

Şirkət

Ankara təcrübəsinə görə iki texnopark modeli baxılmışdır:

Azərbaycanda isə AMEA tərkibində olan texnopark da ola bilər.

Swot təhlil

ODTÜ Texnoparkında və OSTİN-də yerləşən şirkətlərlə görüş nəticəsində

aşağıdakı texnoparkda yerləşmənin Swot təhlili aparılmışdır.

Texnopark 2 modeli

Unversitet daxili

Sənaye parkı daxili

İnkubasiya mərkəzləri

Cədvəl 2.9

ODTÜ Texnoparklarda yerləşən şirkətlərin fikirləri:

GÜCLÜ TƏRƏFLƏR ZƏİF TƏRƏFLƏR

ODTU teknoparkının markasının olması

Yeni kadrlar

Gəlir

Sahibkarlığın aparılması üsulları öyrədilir.

Dövlət dəstəyi

Layihələrin dövlət dəstəyi

TUBİTAİK layihələri

Toplantılar aparılır. Toplantılar hesabına

işbirliyi yaradır.

Sorğulara cavab verir

Beynəlxalq tədbirlər haqqında məlumatlanma

Tələbələr üçün iş yerləri

Universitetlər üçün təcrübə yeri

Beynəlxalq təcrubənin öyrənilməsi

üçün layihələr təşkil edilir.

Şirkət nümayəndəsi xaricə göndərilir.

Şirkətlərə investorlarınaxıtarışına

şərait yaradır.

Xarici şırkətlərlə əlaqələr yaradılır.

Sərgi və konfranslara şirkətlərin

nümayəndələri göndərilir.

Sənaye ilə əlaqələr yaradır.

Texnalogiyaların kommersiyalaşdırılmasına

kömək edir.

Patentə və investisiya kömək edir

Tətqiqat aparılması

Alimlərlə əlaqə

Tələbələrin diplom işləri araşdırılır

Tələbələrə diplom işi tətbiq edilir

Laboratoriyalar yoxdur

Sınaq aparmaq üçün “sınaq zavodları” yoxdur.

Şirkətlər arası məlumat paylaşması yoxdur

İnformasiya çatışmazlığı var

Eyni sahə şirkətlər kompuslara toplanmalıdır və

birgə laboratoriyalar olmalıdır.

Dövlət tərəfindən verilən layihələrin

nəticələri hesabat verməklə bitir, ümumi

dəyərləndirilmə aparılmır.

Layihələrin nəticələrinin

kommersiyalaşdırılmasına çalışılmır.

Firmaların tələb və təklifi öyrənilmir.

Bazarın tələb və təklifi öyrənilməsi üçün

araşdırılma aparılmır

Texnopark daxilində firmalara bir-birinin

məhsulları haqqında məlumat yayılmır

Bir sahənin müxtəlif elementlərini buraxan

şirkətlər əlaqələndirilmir. Onların bir-birinin

məhsullarından istifadə etmək tələbi qoyulmur.

Məcburiyyət olduqca şirkətlər maraqlanacaq.

Tez-tez ümumi toplantılar keçir. Bəzən adiyyəti

olmayan toplantı vaxt alır.

Toplantıların məqsəd və obyektlərinə əsasən

firmalar dəvət edilməlidir.

Texnopark Patentin sahibkarı olur.

Qanun boşluğu var.

Hesabatlar araşdırılmır

Mələklərin (investorların) söz verib geri

çəkilməsi, onların cəzalanma prinsipi yoxdur.

Sosial infrastruktur yoxdur.

Məkan planlaşdırılmayıb.

2.7. Azərbaycan iqtisadiyyatında innovasiya infrastrunun inkişafı

Azərbaycanın coğrafi baxımından əlverişli olması, böyük enerji təsisləri, neft və

neft avadanlığı sənayesi, yanacaq-enerji, kimya, maşınqayırma, qida, metallurgiya,

yüngül və digər sənaye qollarını əhatə edir. Neft çıxarma texnologiyaları, emalat sənaye

və tekstil sektoru da Azərbaycan sənayesinin əhəmiyyətli bir hissəsini təşkil etməkdədir.

Bütün bu xammal resursları baxımından çox zəngin olmasına baxmayaraq texnologiya

potensialı zəif qalmışdır. Texnologiya istehsal maşınlarında, istehsal üsullarında,

məhsullarda "yenilik" ortaya qoya; bu yeniliklərdə, istehsalı artırmağı, məhsuldarlığı

yüksəltmənin yanında, rəqabət üstünlüyünü və gəliri artırmağı təmin edən açar olması,

eyni zamanda Azərbaycan səmərəlilik baxımından da həyati bir əhəmiyyətə sahib olması

və göstərdiyi təsir baxımından inkişaf və ya inkişaf etməmişlik səviyyələrində təyin

edici rol oynamaqdadır.

SUMQAYIT KİMYA SƏNAYE PARKI (SKSP)

Sumqayıt Kimya Sənaye Parkı (SKSP) Azərbaycan Respublikası Prezidenti Cənab

İlham Əliyevin 21 dekabr 2011-ci il tarixli 548 saylı Fərmanı ilə yaradılmışdır. Parkın

idarəedici təşkilatı İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin (hazırda İqtisadiyyat və Sənaye

Nazirliyi) tabeçiliyində fəaliyyət göstərən “Sumqayıt Kimya Sənaye Parkı” MMC-dir.

SKSP-nin yaradılmasında məqsəd:

- ölkədə innovativ və yüksək texnologiyalar əsasında rəqabət qabiliyyətli sənaye

istehsalının inkişafı üçün münbit şərait yaratmaq;

- bu sahədə sahibkarlığı dəstəkləmək;

- qeyri-neft sektorunun davamlı inkişafını təmin etmək;

- əhalinin istehsal sahəsində məşğulluğunu artırmaqdır.

Ümumilikdə, SKSP-nin yaradılmasında əsas məqsəd Azərbaycanın iqtisadi

inkişafının daha da sürətləndirilməsi, innovativ sənayenin inkişafı üzrə öndə olan digər

ölkələrlə müqayisədə rəqabət qabiliyyətliliyin artırılmasıdır.

Nəhəng infrastruktura malik Sumqayıt Kimya Sənaye Parkının ərazisi 167,66

hektar (ha) təşkil edir. SKSP-nin Baş Planına əsasən Parkın Sənaye Zonası 114 ha təşkil

edəcək. Burada aqro və tibb kimyası, məişət kimyası, tikinti sənayesi kimyası,

elektronika və avtomobil sənayesi kimyası, polimerlər və sənaye avadanlıqlarının

istehsalı üçün nəzərdə tutulmuş ərazilər yerləşəcək.

Müasir üslubda dizayn edilmiş və 21 ha təşkil edəcək sosial zonada Parkın

rezidentləri üçün böyük imkanlar yaradılacaq. Burada 16 və 20 mərtəbəli inzibati

binalar, Sərgi-Konfrans Kompleksi, Peşə Təhsil Mərkəzi, Laboratoriya binası,

emalatxanalar, Uşaq Baxım Mərkəzi, açıq və qapalı idman meydançaları, Sağlamlıq

Mərkəzi, Yataqxana Kompleksi, həmçinin rezidentlər və işçilərə xidmət edəcək digər

obyektlər fəaliyyət göstərəcək.

QAFQAZ UNİVERSİTETİ TEXNOPARKI

Müxtəlif sahələrdə təhsilin inkişafında innovativ yanaşmaları ilə fərqlənən Qafqaz

Universiteti texnopark fəaliyyətində də Azərbaycanda yeniliyə imza atdı. Bu məqsədlə

Azərbaycanda ilk dəfə universitet daxilində texnopark fəaliyyətlərinə başlandı.

Universitet-sənaye əməkdaşlığında ciddi layihələri mövcud olan Qafqaz

Universiteti texnopark fəaliyyətləri ilə də Azərbaycanın və regionun inkişafında öz

töhfəsini verməyi hədəfləyir.

Qafqaz Universiteti Texnoparkı formalaşdırılarkən ABŞ, İsveç, Türkiyə və RF-nın

təcrübəsi öyrənilmişdir. Türkiyədə fəaliyyət göstərən ODTU (Orta Doğu Texniki

Universiteti), İTU (İstanbul Texniki Universiteti) və YTU-nun (Yıldız Texniki

Universiteti) Texnopark nümunələri əsas götürülərək Qafqaz Universiteti Texnoparkı

təsis edilmişdir.

2013-cü ilin yanvar ayında Qafqaz Universiteti Elmi Şurasının qərarı ilə təsis

edilən Qafqaz Universiteti texnoparkı “QUTechnopark” adlandırıldı.

QUTechnopark hazırda formalaşdırmağa davam etdiyi ekosistemdə universitet-

sənaye əməkdaşlığının səmərəliliyini artırmaqdadır. Bununla da, QUTechnoparkdı

fəaliyyətlər istər kadr hazılığı işində, istərsə də sosial-iqtisadi inkişafa səbəb olan elmi

tədqiqatların aparılmasında şirkətlərlə əməkdaşlığın daha da genişlənməsini və səmərəli

nəticələrini təmin edir.

Hazırda QUTechnopark Qafqaz Univrsitetində xüsusi ayrılmış 1000 m2-ə yaxın

ərazisi olan, 20 ayrı ofisdən ibarətdir. QUTechnopark-da İnkubasiya Mərkəzi ilə yanaşı,

11 şirkətin fəaliyyəti üçün ofis yeri ayrılmışdır ki onlardan 5-i xeyli vaxtdır ki, burada

fəaliyyət göstərirlər. Hazırda yeni texnopark binasının tikilməsi üzərində iş aparılır.

Texnoparkın hədəfləri

Universitetlərin təhsil, tədris və araşdırma fəaliyyətlərini dəstəkləyərək daha

səmərəli nəticələr əldə etmək,

• Sənayenin rəqabət gücünü artırmaq,

• Yüksək texnologiyalara əsaslanan regional və iqtisadi inkişafı sürətlənməsinə

dəstək vermək.

• Texnoparkalrın qurulmasının əsas məqsədi aşağıdakılardır

• Yüksək texnologiyalarla əsaslanaraq inkişaf etdirilən sənaye sahələrinin

gücləndirilməsi,

• Yeni bölgələrdə sənayenin inkişafının dəsətklənməsi,

• İnnovativ fəaliyyətlərin həyata keçirilməsi,

• Təhsil və daha təsirli elmi-texniki nəticələrə malik fəaliyyət sahələri ilə

səmərəliliyin artırılması,

• Beynəlxalq arenada rəqabət gücünün yüksəldilməsi.

Missiya

• Elmi tədqiqatlar tətbiq olunaraq yüksək texnoloji əhəmiyyətli məhsulların

istehsalı

• Azərbaycanda iqtisadiyyatın, o cümlədən qeyri-neft sektorunun davamlı

inkişafının dəstək vermək

• İş dünyası ilə Universitetin professor-müəllim və tələbə heyəti arasında əlaqələrin

inkişaf etdirilməsi

• Dünyada sürətlə inkişaf edən yüksək texnoloji yeniliklərin mənimsənilməsi və

istehsalında iştirak etmək

Azərbaycan üçün Swot təhlilin nəticəsi:

Cədvəl 2.10

Azərbaycan üçün Swot təhlil

Güclü tərəfləri İmkan

Nümunəvi əsasnamə

Dövlət dəstəyi (maliyyə)

Vergi güzəştləri

Təcrübə var (QAFQAZ)

Gələcəyə baxış konsepsiyası

Vencur kapitalı

formalaşdırılır

Qanunvericilik hazırlanır

Zəif tərəfləri Təhlükə

Sumqayıt texnologiya parkı (elmi araşdırma yoxdur)

Türkiyədə OSTİM bir çoxlarının sənaye müəssisələrinin

texnokənddən xəbəri yoxdur. Onlar özləri alimlərlə əlaqə

saxlayırlar.

Bazarın formalaşmaması

Tələb-təklifin olmaması

Cədvəl 2.11

Göstərilən sorğu nəticəsində Swot təhlil

Güclü Tərəflər

Korporativ idarəetmə sahəsində

Korporativ idarəetmə sistemlərinin qurulması

İdarəetmə şurasının olması

Strateji plan və strukturun müəyyən formada

olması

İnsan resursları

Komandanın əhval-ruhiyyəsi

Menecmentin işgüzarlığı

Treninqlərin keçirilməsi

Marketinq və satış

Xidmətin keyfiyyəti

Portfelinin müxtəlifliyi və onların statusu

Baş ofis və filialların yerləşməsi

Reklam

Məhsulların çeşidi və bazara çıxış

Maliyyə vəziyyəti

Likvidlik

gəlirlik tendensiyası

Digər

Dövlət dəstəyi

Texniki təhlükəsizlik sistemi

Dövlət orqanları və maliyyə institutları ilə

əlaqələri

Sosial infrastrukturun olması

Zəif Tərəflər

Korporativ idarəetmə

Təşkilati strukturun təkmilləşdirilməsinə

ehtiyac olması

Təlimat kitabının dolğun olmaması

Nəzarət sistemlərinin təkmilləşməyə

ehtiyacının olması

Risklərin idarə edilməsində təkmilləşməyə

ehtiyacın olması

Planlaşma sisteminin təkmil olmaması

Tələb-təklifin öyrənilməməsi

İnsan resursları

Motivasiya sisteminin təkmil olmaması

HR Strategiyasının təkmil olmaması

İşçilər arasında vəzifə bölgüsünün dolğun

olmaması

Əməyin qiymətləndirilməsi sisteminin

təkmil olmaması

Marketinq və satış

Marketinq strategiyasının müntəzəm

olmaması

iş standartlarının müntəzəm olaraq

yeniləşdirilməməsi

Yeni məhsulların hazırlanması sisteminin

ləng aparilması

Maliyyə menecmenti və maliyyə vəziyyəti

Məhsul və xidmətilərin maya dəyərinin

tam dəqiq olaraq hesablanmaması

Texnologiya

MİS-in təkmil olmaması

Məlumat təhlükəsizliyi sisteminin adekvat

olmaması

Proqram təminatının tam təmin

olunmaması

Digər

Şirkətlər arası əlaqələrin zəifliyi

Şirkətlərin və investorların Çəzalandırma

prinsiplərinin olmaması

İşlənən layihələrin tətbiqinə tələb

qoyulmaması

İmkanlar

Qanunverici və normativ mühit

Stimullaşma, vergi qanunvericiliyinin getdikcə

təkmilləşməsi

Rəqabət

Yeni şirkətlərin cəlb edilməsi

İmici və bazar təcrübəsi

Kiçik və orta biznesin inkişafına Dövlət qayğısı

Xarici bazarlara çıxış

Bazar

Şirkətlərin cəlb edilməsi

gəlirlərin artması

Filial şəbəkəsinin inkişafı

bazarında boşluq, şirkətlərin bir-birinin

məhsullarının hamısından istifadə etməsi

Şirkətlərin pul gəlirlərinin artım tempi

Yeni məhsul və xidmətlərə ehtiyac

Yeni şirkətlərin cəlb etmək

Hökümətin qeyri-neft sektorunun inkişafına

diqqəti

Regional inkişafa Hökümətin diqqətinin artması

Kiçik və orta müəssisələrlə iş

Məhsullardan istifadəyə maraq və texnoparklara

inam

Biznes mühitinin yaxşılaşması

Beynəlxalq bazara çıxış

Xarici tərəfdaşların tapılması

Ölkənin artmaqda olan reytinqi nəticəsində

xarici maliyyə institutlarına çıxış

Dövlət-unversitet-sənaye iş birliyinin

yaradılması

ETTKİ kommersiyalaşması

Yeni texnologiyaların tətbiqi

Təhlükələr

Qanunverici və normativ mühit

Texnoparklar haqqında qanuna tələblər

qoyması

Ciddi rəqiblərin ortaya çıxmasına gətirib

çıxarması

Rəqabət

Xarici şirkətlərin bazara gəlməsi ilə

əlaqədar rəqabətin şiddətlənməsi

2.8 Texnoparkların yaradılması və səmərəli fəaliyyətinin dövlət dəstəyi tədbirlər

sistemi

Azərbaycan Respublikası iqlim şəraiti və ehtiyatları ilə tanınır. Respublikanın çox

istiqamətli iqtisadiyyatı bir çox sahələrdə innovasiya texnologiyalarının inkişafına imkan

verir. Bu gün Azərbaycanın enerjitutumunun azaldılması və ekoloji istehsalatın

artırılması məsələlərində texnoloji geriləməsi zamanı iqtisadiyyatın yeni yüksək

texnoloji avadanlıq və əqli işləmələrə əasaslanan innovasiya yönümlü iqtisadiyyata

yönəldilməsi çox aktualdır. İnkişaf etmiş dövlətlərdə də rəqabətqabiliyyətliliyin əsas

amili innovasiyadır (innovasiya-yeni elmi biliklərin, məhsulların, texnologiyaların,

xidmətlərin, avadanlıqların, kadrların ixtisaslaşdırılması, istehsalatın təşkilidir).

Texnologiyaların təkminləşdirilməsi pul vasitələrinə qənaət etməyə, maliyyə və

qapalı texnoloji zəncirin formalaşmasına imkan yaradır. Bu da təbii ehtiyatların səmərəli

mənimsənməsinə, istehsalatın rəqabətqabiliyyətinin artırılmasına böyük imkanlar verir.

İstehsalatın (sənayenin) qapalı dövriyyəsi mexanizminin həyata keçməsinin

nəticəsi infrastrukturun inkişafı, işsizliyin artımının azalmasına, vergi ödənişlərinin

dəyişilməsinə və investisiya cəlb ediciliyinə gətirir.

Beləliklə, belə yanaşma bir tərəfdən rəqabət üstünlüklərin istifadəsinə, digər

tərəfdən isə ölkə iqtisadiyyatında innovasiya aktivliyinin stimullaşdırılmasına yönəldilib.

Bu da yeni innovasiya yönümlü iqtisadiyyatın yaradılmasına imkan verir.

Bu gün Azərbaycanda innovasiya sisteminin yaradılması üzrə aktiv işlər gedir. Bu

isə ölkənin intensiv inkişafını stimullaşdıracaq və innovasiya inkişafına gətirəcək. Bu

gün sabit iqtisadi artımı əsas məsələlərin həlli üçün Azərbaycanın ehtiyat və imkanlarını

birləşdirmək lazımdır. Bu isə bir tərəfdən fundamental və tətbiqi elmlərin arasında

əlaqələrin güclənməsi, digər tərəfdən isə innovasiya məhsulunun istehsalı və bazarın

zəbt edilməsi halında mümkündür. Ölkənin innovasiya sisteminin inkişafının prioritet

istiqamətləri əqli və sənaye mülkiyyəti bazarının inkişaf mexanizminin yaradılmasıdır.

Respublikada innovasiya proseslərinin təmin edilməsi üçün təşkilatlarda

innovasiya menecmentinə öyrədilməsi innovasiyaların informasiya bazasının

yaradılması lazımdır.

İnnovasiya sahəsində strateji və taktiki siyasət aşağıdakıları nəzərə almalıdır:

- normativ-hüquqi bazanın təkminləşdirilməsi

- innovasiya tətbiqinin üsullarının təkminləşdirilməsi

- dövlət tərəfindən maliyyə dəstəyi

- vençur maliyyələşmə sisteminin inkişaf etdirilməsi

- innovasiya sahəsində kiçik, orta və iri biznesin subyektlərinin qarşılıqlı

faəliyyətinin dəstəklənməsi və fəaliyyətinin stimullaşdırılması

- innovasiya infrastrukturunun inkişafı: texnoparklar, nanotexnoloji mərkəzlər və

biznes-unkubatorlar və s.

Bunlar respublikada innovasiya fəaliyyətinin kompleks sisteminin yaradılmasının

vacibliyini şərtləndirir. Digər tərəfdən müasir dövrdə elm və elmtutumlu istehsalın

inkişafının daha yeni formaları axtarılır. Bu məsələlərin həll istiqamətlərindən biri

texnoparkların yaradılması və inkişafıdır.

Yuxarıda göstərilən amilləri nəzərə alaraq innovasiya faəliyyətinin inkişaf

infrastrukturu olan texnopark şəbəkəsi konsepsiyasının yaradılması lazımdır.

İnnovasiya iqtisadiyyatının yaradılması Azərbaycan Respublikasının inkişafının

prioritetlərindəndir. Bu gün təbii ehtiyatlar ocağı olan Azərbaycan qeyri-neft sahələrinin

inkişafına istiqamətlənir. Bu da respublikada elmi-təhsil kompleksinin, sənayenin

inkişafını sürətləndirməyi tələb edir. Azərbaycanda biliyə əsaslanan yeni innovasiya

biznesinin yaradılması imkanları inkişaf etdirilməlidir.

Respublikanın iqtisadiyyatının diversifikasiyasının məqsədi yeni növ məhsul və

xidmətlərin istehsalı hesabına ÜDM-un artırılması, yerli və dünya bazarında yüksək

texnoloji məhsulun rəqabətqabiliyyətliyinin artırılması, istehsal səmərəliliyinin

artırılması üçün yeni texnologiyaların yaradılması və qabaqcıl texnologiyaların cəlb

edilməsi, elmtutumlu sahələrin artırılmasıdır.

Buna görə də texnoparklar şəbəkəsinin konsepsiyası elmə əsaslanan biznesin

(sahibkarlıq fəailliyətinə) inkişafına yönəldilir.

Texnoparkın yaradılması və səmərəli fəaliyyətinə təsir edən 2 əsas halı qeyd edək:

1) Fəaliyyət göstərən normativ-hüquqi baza demək olar ki, yox dərəcəsindədir

2) Dövlət dəstəklənməsinin səmərəli tədbirlər sistemi tam işlənməyib

Aparılan tədqiqatlara əsasən, texnoparkın səmərəli fəaliyyəti yalnız idarəetmənin

müxtəlif səviyyələrində tədbirlər sistemini nəzərə alaraq, onun yaradılması və

fəaliyyətinin bütün mərhələlərində səmərəli dövlət dəstəyi mexanizminin yaradılması

şəraitində mümkündür (cədvəl 2.12.).

Texnoparkların dəstəklənməsi tədbirləri selektiv xüsusiyyətə malik olmalıdır. Bu

tədbirlər dövlət və regional səviyyədə məqsədi, göstərilən nəticəni və ixtisaslaşdırılmış

texnoparkların inkişafının əsas göstəricilərini müəyyən edən uyğun proqramların qəbul

edildikdə maksimal realizə edilir. Qərarın proqram üsulunun seçilməsinə əsas, bütün

səviyyədə aparılan dəyişikliklərin mərkəzləşmiş qaydada planlaşdırılması lazımdır.

Tədbirlərin həyata keçməsinə istiqamətlənmiş ehtiyatların istifadəsinə səmərəli

idarəetmə və nəzarət vacibdir. Belə proqramların üstünlüyü ondadır ki, onlar bir

tərəfdən dəqiq nəticələrə bağlanır, digər tərəfdən isə regional siyasətin əsas istiqamətini

həyata keçirir.

Cədvəl 2.12.

Texnoparkın yaradılması və fəaliyyəti üçün dövlət dəstəyi tədbirləri

Həyat dövrü

mərhələləri

İdarəetmə

səviyyələri

Yaradılması İnkişafı Stabillik Durğunluq

Respublika Normativ-hüquqi bazanın təkminləşməsi (Texnopark

iştirakçılarına kirayə hüququ ilə istehsal sahələrinin

ayrılması). Texnoparkın həyat dövrü mərhələlərində özəl-

dövlət əməkdaşılğının forma və şərtlərinin normativ

müəyyən edilməsi. Texnoparkların inkişaf proqramının

işlənməsi. Sahə inkişafının elmi-texniki siyasətinin

işlənməsi. Dövlət büdcəsindən parkların infrastrukturunun

inkişafının və binaların tikilməsinin dəstəklənməsi

(dəstəklənmə yolları: vergi güzəştlərinin, güzəştli

kreditlərin verilməsi, birbaşa subsidiyalar və s.) Yüksək

texnoloji məhsulların istehsalının inkişafı üzrə fundamental

və tətbiqi ETTKİ-nin inkişafı

Bəzi kredit xərclərinin

faizlərinin dövlət büdcəsindən

ödənilməsi üzrə

qanunvericiliyin işlənməsi;

a) məhsul və materiallar

b) texnoloji avadanlıq və ona

ehtiyat hissələri

Texnopark

müəssisələrinin

innovasiya və

investisya

fəaliyyətinin

stimullaşdırması

üzrə qanunverici

tədbirlərin işlənməsi

və təkminləşməsi

Stimullaşma xüsusiyyətli

vergi rejiminin qəbul edilməsi

(ETTKİ inkişafı).

Avadanlığın lizinqi üzrə

güzəştli maliyyələşmə. Yeni

istehsalın təşkili üzrə dövlət

dəstəyi tədbirlərinin

işlənməsi.

ETTKİ dövlət

subsidiyalarının və

müqavilələrinin təqdim

edilməsi.

Region Texnoparklara verilən xidmətlər üzrə məlumat bazalarının

yaradılması. Səhmlərin əvəzinə girov götürməyən xüsusi

ixtisaslaşdırılmış maliyyə müəssisələrinin açılması.

Texnoparkda innovasiya proseslərinin məqsədyönlü

dəstəklənməsi. Kiçik müəssisələrə ödənişsiz istehsal

sahələrinin verilməsi, hüquqi və maliyyə məsləhətlərinin

verilməsi. Texnoparkların gələcək inkişafını nəzərə alaraq

innovasiya mərkəzlərinin (texnoloji mərkəz, biznes-

inkubator, texnopark və s.), mühəndis və nəqliyyat

infrastrukturunun, yaşayış binalarının tikintisinin və s.

inkişafına dəstək. Texnoparklara məlumat-reklam dəstəyi.

Ayrıca götürülmüş müəssisə bazasında texnoparkların

elmi-metedoloji və normativ bazasının işlənməsi.

Yeni məhsula sifarişin

formalaşması. Texnoparkların

inkişafına büdcədən məqsədli

kreditlərin ayrılması. Büdcədən

məqsədli kreditlərin

ödənişlərinin bəzi hissələrinin

büdcə hesabına bağlanması.

Texnopark iştirakçıları arasında

stimullaşdırma tədbirlərinin

həyata keçməsi

(konfransların,seminar və s.

təşkili) Texnoparklar üçün

kadrların hazırlanması və

ixtisasların artırılması.

Əmlak vergisinə,

gəlir vergisinə,

kommunal

ödənişlərə güzəşt

məqsədli dövlət

proqramlarının

monitorinqi,

texnoparkların

layihələrinin daxil

edilməsi

Texnoparkların

ixtisaslaşdırılması sahələr

üzrə məqsədyönümlü inkişaf

proqramı. Güzəştli şərtlərlə

kreditlərin verilməsi. Yeni

növ yüksək texnoloji,

innovasiya məhsulunun

işlənməsi və mənimsənilməsi

üzrə subsidiyaların verilməsi.

Vencur investisiyası

Ümumilikdə, aparılan araşdırmalarda belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, Azərbaycan

Respublikasında innovasiya infrastrukturunun bütün subyektlərinə (sənaye parkları,

texnoparklar, aqroparklar, sənaye məhəllələri və s.) dövlət dəstəyinin və güzəştlərərin şamil

edilməsi üçün bu subyektlər haqqında ümümi dövlət qanunvericiliyinin və innovasiya

fəaliyyəti ilə məşğul olan subyektləri əlaqələndirən qurumun olması məqsədəuyğun olardı.

Belə bir əlaqələndirici sisteminin olması innovasiya infrastrukturunun bütün subyektlərinin

fəaliyyət sahəsinə, yerləşməsinə və tərkibinə, istiqamətinə, eləcə də digər məsələlərə dair

mərkəzləşmiş qeydiyyatının və monitorinqinin aparılmasına, onlar haqqında məlumatların

daim yeniləməsinə, müəyyən edilmiş hallarda və qaydada dövlət və yerli özünü idarəetmə

orqanlarını, habelə fiziki şəxsləri həmin məlumatlarla təmin etmək, innovasiya

infrastrukturu subyektləri üzrə informasiya sistemlərini aparan dövlət orqanlarının qarşılıqlı

fəaliyyətinin səmərəliliyini artırmaq üçün vahid dövlət reyestrinin də yaradılması

məqsədəuyğundur (qanunvericilik layihələri əlavədə verilmişdir).

FƏSİL 3. AQROPARKLAR və ONLARIN İNKİŞAF MODELLƏRİ

Dünya iqtisadiyyatının sürətlə qloballaşması, eləcə də milli iqtisadiyyatın sürətlə

dünya iqtisadi sisteminə inteqrasiyası şəraitində həm beynəlxalq, həm regional, həm də

daxili bazarlarda istehsalçıların üzləşdiyi kəskin rəqabət aqrar sahədə, xüsusən də kənd

təsərrüfatında yeni texnologiyaların, informasiya–kommunikasiya texnologiyalarının,

müasir tələblərə uyğun idarəetmə və marketinq üsullarının tətbiqini, eləcə də modern

istehsal subyektlərinin yaradılmasını zəruri etmişdir.

Yaxın onillikdə Azərbaycanın qarşısında duran əsas məsələlərdən biri iqtisadiyyatda

karbohidrogen ehtiyatlarının ixracından asılılığı aradan qaldırmaq və iqtisadi artımın

lokomotivi kimi neftdənkənar sahələrin, xüsusilə də qeyri-neft sektorunun aparıcı bölməsi

hesab olunan aqrar-sənaye sektorunun inkişafını təmin etməkdir.

Hökumət qeyri-neft sektorunun inkişaf bazalarından biri kimi aqrar-sənaye sektoruna

daha böyük üstünlük verir. Ölkənin inkişafının əsas sütunlarından biri aqrar sektor hesab

olunur. İnnovativ iqtisadiyyatda aqrar sektorun modernləşdirilməsi başlıca prinsiplərdəndir.

Bu məqsədlə aqrar sektorun innovativ meyarlara uyğun qurulması, aqrar texnoparkların

(aqropark) yaradılması əsas hədəflərdən hesab olunur.

Məlum olduğu kimi, 90–cı illərin ortalarından başlanan aqrar islahatlar nəticəsində iri

ictimai kənd təsərrüfatı istehsalı subyektləri və dövlət mülkiyyətində olan emal müəssisələri

özəlləşdirildikdən sonra, demək olar ki, aqrar–sənaye kompleksində istehsal–emal zənciri

(dövrilik) pozulmuşdur. Nəticədə kənd təsərrüfatında fərdiçilik, xırda ailə təsərrüfatları

geniş yayılmış, regionlarda fəaliyyət göstərən emal müəssisələrinin isə əksəriyyəti müasir

tələblərə və rəqabətə tab gətirməyərək sıradan çıxmışlar. Beləliklə də istehsal sahələri ilə

emal sənayesi müəssisələri arasında kooperasiya əlaqələri zəifləmiş, müasir

texnologiyaların tətbiqi, marketinq, mütəxəssis və kadr hazırlığı, istehsalın idarə edilməsi

məsələləri dövrün tələblərindən geri qalmış, nəticədə mövcud olan istehsal resurslarından,

dövlət tərəfindən ayrılan külli miqdarda vəsaitlərdən istifadənin səmərəliliyi qənaətbəxş

səviyyədə olmamışdır.

Ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsi və kənd təsərrüfatının, bütünlüklə aqrar–sənaye

kompleksinin modernləşdirilməsi istiqamətində cənab Prezident tamamilə yeni yanaşma—

aqrar sahədə aqroparkların yaradılması konsepsiyasını irəli sürmüşdür. Aqrar–sənaye

kompleksində aqroparkların yaradılması konsepsiyası nəinki postsovet respublikaları,

hətta Avropa ölkələri üçün də yeni bir mexanizmdir. İndiyə kimi mövcud olan

təsərrüfatçılıq formaları dünyanın bir çox ölkələrində ərzaq təhlükəsizliyi sahəsində yaranan

problemləri həll etmək və çağırışlara cavab vermək üçün yetərli imkanlara malik olmadığına

görə, ölkə başçısının irəli sürdüyü bu konsepsiya Azərbaycanda həyata keçirildikdən sonra

digər ölkələr üçün də bir nümunə olacaqdır.

Aqropark dedikdə kənd təsərrüfatı istehsalının qeyri–kənd təsərrüfatı fəaliyyətləri ilə

bir yerdə, vahid istehsal məkanında qruplaşdırılması və yaxud həmin fəaliyyətlərin

kombinasiyasıdır: yəni kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı ilə emal proseslərinin,

aqrotexniki və logistika, sanitar və fitosanitar, marketinq və digər xidmətlərin vahid

məkanda, eyni istehsal ərazisində, elə bir tərzdə kombinasiyasıdır ki, həm xammal istehsalı,

həm də emal prosesləri yüksək rentabelli olsun, ətraf mühitin qorunması, torpaq və su

resurslarından səmərəli istifadə və onların mühafizəsi təmin olunsun, həm bitkiçiliyin, həm

də heyvandarlığın və bunlarla yanaşı emal sənayesinin inkişafı üçün möhkəm əsaslar

yaransın.

3.1 Aqroparklar haqqında ümumi məlumat

Aqropark nədir?

Aqropark–kənd təsərrüfatına aid olan və olmayan fəaliyyət sahələrinin sənaye

ekologiya prinsiplərinə bağlı olaraq bir araya gəlməsidir. Aqroparklarda kənd təsərrüffatə

fəaliyyətləri və istehsalı yüksək texnologiyadan istifadə etməklə və ətraf mühitə həssas

yanaşılmaqla aparılır.1Sənaye ekoloji anlayışı 1990-ci illərdə Yaponiyada meydana

gəlmişdir. Bu anlayış ekoloji prinsiplərinin sənaye səviyyəsində tətbiqini izah edən praktik

bir anlayışdır və maddə, enerji və istehsal anlayışlarını özündə birləşdirir.

Aqroparklar ətraf mühitə uyğun, çətin iqlim şərtlərinə qarşı dözümlü, davamlı

infrastruktur istifadə olunan və müasir istifadə qaydaları ilə işləyə biləcək bir şəkildə

qurulur. Bu isə davamlı inkişafın 3 əsas prinsipi olan planet, insan və mənfəət (PPP– Planet

People Profit) hallarını təmsil edən planlaşdırma formasıdır. Aqroparkların əsas məqsədi

planet, insan və mənfəət məqsədlərini bir nöqtədə birləşdirməkdir. Planetin marağı enerji

və maddə çevrilməsinə diqqət etməkdir. İnsanın əsas hədəfi təkcə texnoloji sistemlərə deyil,

təhsil, məlumat, təşkilat, idarəetmə və münasibətləri diqqət mərkəzində saxlamaqdır.

Mənfəət isə bütünləşmiş bir şəkildə istehsal xərclərinin azaldılması və keyfiyyətin idarə

edilməsi ilə yaxşı gəlir əldə etməkdir (P.Smeets, M.Mansfeld, C.Zhang, R.O.Loohuis 2007).

Aqropark anlayışı yeni bir anlayış olmaqla yanaşı, 2000-ci illərdə kənd təsərrüfatında

müasirliyə dəstək olmaq üçün bir metod kimi meydana çıxmışdır. Aqroparklar Hindistan,

Hollandiya və Çində geniş inkişaf etmişdir.

“Aqropark”ın dünya ədəbiyyatında “Kənd təsərrüfatı İstehsal Parkı”, “Kənd

Təsərrüfatı İdarəetmə Parkı”, “Kənd Təsərrüfatı Kompleksi” və ya “Kənd Təsərrüfatı

Sənaye Parkı” adlarına da rast gəlinir.

Aqroparklar nə üçün lazımdır?

Dünyada zaman keçdikcə get-gedə cəmiyyət şəhərləşməkdədir. Yaxın bir zamanda

şəhərdə yaşayan insanların sayı ümumi sayın 50%-dən çoxunu təşkil edəcək. Bu dəyişmə

dövründə insanlar həmişə əlverişli kənd təsərrüfatı torpaqlarına sahib olublar. Bu səbəblə də

bu əlverişli torpaqlar həmişə yüksək qiymətə, iqtisadi artıma və ticari dəyərə malik olub.

Beləcə get-gedə şəhərləşən mövcud kənd təsərrüfatı sahələrinin əlverişini artırmaq və

keyfiyyətli kənd təsərrüfatı məhsullarına olan tələbi ödəyə bilmək üçün yeni bir strategiyaya

ehtiyac yaranmışdır.

Lakin müasir dövrdə bunları həyata keçirməyə mane olan bəzi faktorlar var. Əlverişli

istifadəyə yararlı yerlərin olmaması, kənd-şəhər münasibətlərinin şəhərin daimi təzyiqi

nəticəsində dəyişməsi, iqlim dəyişmələri nəticəsində su istifadəsinin dəyişməsi bu mane

olan faktorlara misal ola bilər.

Metropoliten kənd təsərrüfat bu çətinliklərin kənd təsərrüfatı ilə bağlı hissəsini az da

olsa azalda bilər. Metropoliten kənd təsərrüfatını ənənəvi kənd təsərrüfatdan ayrı olan kənd-

şəhər fəaliyyətlərinin şəhərlərin böyümə sahələrində bir yerdə birləşdiyi təsərrüfat

formasıdır. Bu təsərrüaft kənd-şəhər münasibətləri arasında tarazlıq yaradır, eyni zamanda

onlar arasındakı iqtisadi və sosial fərqləri aradan qaldırır (P.Smeets, M.Mansfeld,

C.Zhang, R.O.Loohuis 2007, p21).

Təzə məhsullar sata bilmək üçün qurulan yerlər xüsusi strateji əhəmiyyətə malikdir.

Çünki istehlakçının yüksək keyfiyyətli məhsul, inkişaf etmiş istehsal metodları tələb etməsi

istehsalçıları sağlamlıq, etik və keyfiyyətə nəzarət məsələlərində rəqabətə cəlb etmişdir.

Nəticə olaraq inkişaf etmiş ölkələrdə öz-özünü təmin edən və texnoloji cəhətdən müasirliyə,

yeniliyə açıq olan davamlı təsərrüfata qarşı böyük bir ehtiyac var (P.Smeets, M.Mansfeld,

C.Zhang, R.O.Loohuis 2007, p6). Buna görə də aqroparklar istehsal, satış, yenilik, reklam

və sağlamlıq baxımından əlverişli olacaq və bu ehtiyacları ödəyəcək quruluşlardır.

Yaranması

Aqroparkların yaradılması ölkədə innovativ və yüksək texnologiyalar əsasında rəqabət

qabiliyyətli aqrar və aqrar-sənaye istehsalının inkişafı üçün münbit şərait yaratmaq, bu

sahədə sahibkarlığı dəstəkləmək, qeyri-neft sektorunun davamlı inkişafını təmin etmək və

əhalinin istehsal sahəsində məşğulluğunu artırmaq məqsədi daşıyır.

Aqroparkların məqsədləri

Yüksək keyfiyyətdə müasir və sağlam məhsulların əldə edilməsi

Məhsullarda standartlaşma

Kənd təsərrüfatı məhsullarının nümayiş etdirilməsi

Fərqli fəaliyyətlər arasında təhsil və məlumat mübadiləsi

Kənd təsərrüaftı turizminə insanların cəlb edilməsi

İnsanlara təbii şəraitlərdə vaxt keçirmə imkanının verilməsi

Məhdud sahələri əlverişli şəkildə istifadə etmək

Təkrar çevrilmə (emal) ilə sərfəli enerji istifadəsi

Suyun təmizlənməsi və çənlərə yığılması ilə sərfəli su istifadəsi

Nəqliyyat xərclərinin ən aşağı səviyyəyə endirilməsi.

Aqroparklar eyni zamanda marketinqə malik, istehsal edilmiş məhsulların bazarı

olacaq: Bu baxımdan aqroparkların yaradılmasına təhsil müəssisələrinin cəlb edilməsi

vacibdir. Əhəmiyyətli məqamlardan biri də, aqroparkların innovativ məhsul istehsalını

həyata keçirən qurum olması və burada ixtisaslı kadrlara ehtiyacın yaranmasıdır. Kadr

olmadığı halda aqroparkların yaradılmasına da ehtiyac yoxdur. Ona görə ki, aqroparkların

yaradılmasında məqsəd elmi bilgini fermerlərə, kəndlilərə ötürməkdən, yeni texnologiyanı

tətbiq edib onları maarifləndirməkdən ibarətdir. Deməli, aqroparklar bir növ elmlə bağlı

sahədir. Hazırkı vəziyyətdə aqroparkların Gəncə və Lənkəran şəhərlərində yaradılması daha

məqsədə uyğun hesab edilir. Çünki hazırda yalnız bu ərazilərdə aqroparkların yaradılması

imkanları var. Gəncə və Lənkəran Dövlət Universitetlərində aqrar sahə üzrə kadrların

hazırlanması da burada aqroparkların yaradılması üçün əsas səbəblərdən biridir.

Müasir texnologiyaların və informasiya–kommunikasiya texnologiyalarının kənd

təsərrüfatına gətirilməsi və kənd təsərrüfatında istehsal münasibətlərinin modernləşdirilməsi

üçün hazırda sahədə mövcud olan fərdiçilik tendensiyasının aradan qaldırılması, beləliklə də

xırda ailə–kəndli təsərrüfatlarının təmərküzləşməsi yolları araşdırılmalı, habelə fermerlərin

kooperasiya əlaqələrinin genişləndirilməsi, əmək bölgüsü, regionlar üzrə ixtisaslaşma

prinsiplərinin yer almasına əsaslar yaradan və bu prosesləri stimullaşdıran normativ hüquqi

baza yaradılmalıdır. Bunun üçün ərzağa dair qanunvericilik təkmilləşdirilərək Avropa

İttifaqının qanunvericiliyinə, standartlar isə beynəlxalq tələblərə uyğunlaşdırılmalı, ərzaq

məhsullarının təhlükəsizliyinin və keyfiyyətinin idarə edilməsi, ərzağa dövlət nəzarəti

qaydaları müasirləşdirilməlidir. Həmçinin fermerlərin məlumatlandırılması və

təlimləndirilməsi sistemi yenidən qurulmalı, fermerlər üçün təlim kursları təşkil edilməli,

informasiya, təlimat–təşviqat materialları hazırlanaraq yayılmalıdır. Bu yöndə kütləvi

informasiya vasitələrinin olduqca böyük rolu var və bundan bəhrələnmək vacibdir.

İlk dəfə olaraq respublika Prezidenti tərəfindən irəliyə sürülən aqropark konsepsiyası

yeni bir yanaşmadır və cənab Prezidentin qeyd etdiyi kimi, bu sahədə layihə təklifləri

hazırlanarkən ciddi tədqiqatlar aparılmalıdır. Bununla əlaqədar hər hansı bir xarici ölkədə

qabaqcıl təcrübə varsa öyrənilməli, texniki–iqtisadi üstünlükləri əsaslandırılmaqla onların

yaradılması haqqında yekun fikir söylənilməlidir. Belə böyük və ciddi, külli miqdarda vəsait

tələb edən layihələrin reallaşdırılması üçün yaradılması nəzərdə tutulan hər bir aqropark

üzrə hərtərəfli hesablamalar aparılmalı, onun iqtisadi və praktiki səmərəliliyi

dəqiqləşdirilməlidir. Məlum məsələdir ki, aqroparkların yaradılması ancaq və ancaq özəl

əsaslarla həyata keçirilməlidir. Cənab Prezidentin qeyd etdiyi kimi, burada dövlət ancaq

müxtəlif vasitələr və yollarla özəl aqroparkların yaradılmasına dəstək verə və onları

istiqamətləndirə bilər.

Aqroparklar mürəkkəb istehsal vahidləridir. Ona görə də onların forması, həcmi və

əhatə dairəsi hesablamalar əsasında elə seçilməlidir ki, yaradılacaq hər bir aqropark həm

iqtisadi, həm də praktiki cəhətdən rəqabətqabiliyyətli olsun, davamlı olaraq inkişaf etsin və

yüksək səmərəliliyi ilə seçilsin. Ancaq belə olduğu halda respublika Prezidentinin bu məsələ

ilə əlaqədar qarşıya qoyduğu tapşırıqların uğurla icra olunduğuna və aqroparkların ölkənin

ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsində mühüm rol oynayacağına əmin olmaq olar.

Aqrar parkların yaradılması ilə qeyri-neft sənayesinin inkişafı baxımından xüsusi

əhəmiyyət kəsb edən sahələrdən biri kimi kənd təsərrüfatı məhsullarının emalına xüsusi

diqqət yetiriləcək, mövcud aqroemal müəssisələrinin müasir texnologiyaların tətbiqi

nəticəsində istehsal güclərinin artırılması və yeni müəssisələrin yaradılması istiqamətində

kompleks tədbirlər həyata keçiriləcək. Yeni strategiyaya uyğun olaraq, elm və istehsal

arasındakı əlaqələr gücləndiriləcək, tətbiqi elmi araşdırmaların bazarın tələbatına müvafiq

olaraq aparılması üçün zəruri mexanizmlər yaradılacaq.

Hədəfləri Aqroparklar kənd təsərrüfatının, emal və aqrar sənayenin tamamilə yenidən

qurulmasını əhatə edir. Aqrar sektorun sahibkarlıq potensialının inkişaf etdirilməsi və yeni

fəaliyyət növlərinin və məhsullarının inkişafına əlverişli mühitin formalaşdırılması ilə

yanaşı, qabaqcıl texnologiyaların tətbiqi və mənimsənilməsi istiqamətində tədbirlərin

gücləndirilməsi, elmtutumlu məhsulların və texnologiyaların işlənilməsi və tətbiqi üçün

texnoparkların və innovasiya zonalarının yaradılması da nəzərdə tutulur.

Aqroparkların əsas hədəflərindən biri ərzaq təhlükəsizliyi ilə bağlı daha güclü

mexanizmlərin tətbiqinın həyata keçirilməsidir. Respublikamızda ərzaq təhlükəsizliyi

sahəsində beynəlxalq standartların qəbul edilməsi və yeni milli standartların inkişaf

etdirilməsi nəzərdə tutulur. Bunun üçün dövlət proqramına daxil olan meyarlara uyğun

tədbirlər görüləcək, özəl qurumların təşəbbüsü ilə ərzaq təminatının gücləndirilməsinə dair

mikrolayihələr həyata keçiriləcək. Məqsəd Azərbaycanda aqrar sektorda fəaliyyət göstərən

və xüsusilə də aqrar biznesdə rəqabətin artırılmasına, ərzaq məhsullarının keyfiyyət və

təhlükəsizlik standartlarına cavab verməsinə şərait yaratmaq, yeni məhsulların istehsalını və

bazar əlaqələrini inkişaf etdirmək, mülkiyyətçilərin maliyyə xidmətlərinə çıxışını

artırmaqdır.

Üstünlükləri

Müasir dövrdə aqroparklar bir sıra səbəblərə görə digər təsərrüfatçılq formalarına

nəzərən üstünlüklərə malikdir:

- aqroparklarda istehsal–emal–logistika–marketinq qapalı zənciri yaranır və qurumun

hər bir komponenti özünüidarə və özünəcavabdehlik prinsipi əsasında çalışır ki,

nəticədə ortaq problemlər və ümumi maraqlar ətrafında birləşməklə müəssisənin

rəqabətə davamlılıq qabiliyyəti təmin olunur;

- müasir texnika və texnologiyaların,informasiya–kommunikasiya texnologiyalarının

tətbiqi üçün şərait yaranır, texnikalardan istifadə əmsalı yüksək olur, ortaq xərclər

minimuma endirilir;

- nəqliyyat xərcləri və enerji sərfi azalır;

- kənd ərazilərinin inkişafına, kənd yerlərində informasiya–kommunikasiya

texnologiyalarının genişlənməsinə şərait yaranır;

- ətraf mühitin qorunması, su və torpaq resurslarından səmərəli istifadə və onların

mühafizəsi təmin edilir;

- peşəkar kadrlara tələbat yaratmaqla kənd təəsrrüfatı və ərzaq sənayesi üzrə kadr

hazırlığı stimullaşdırılır;

- heyvanların bəslənmə şəraitini mexanikləşdirməklə və saxlanma yerlərini

genişləndirərək onların sərbəst hərəkət imkanlarını artırmaqla intensiv heyvandarlıq

praktikasına əməl edilir;

- ehtimal olunan hər hansı bir xəstəliyin yayılması məhdudlaşdırılır;

- istehsalçılarla istehlakçılar arasında olan boşluq üzərindən “körpü” salınır;

- iqtisadi və sosial fayda yuksək olur və beləliklə də urbanizasiyanın azaldılmasına

dəstək verilir.

Göründüyü kimi, aqroparklar ərzaq təhlükəsizliyi və kənd yerlərinin inkişaf etdirilməsi

ilə əlaqədar müasir zamanda qarşıda duran bir sıra problemlərin həlli üçün modern

təsərrüfatçılıq mexanizmidir və əbəs deyildir ki, cənab Prezident belə qurumların

yaradılması istiqamətində tapşırıqlar vermişdir.

Aqroparkların faydaları

Aqroparklar kənd təsərrüfatı islahatı və inkişaf sahəsində çoxlu fürsətlər verir. Eyni

bir məkanda müxtəlif funksiyaların bir yerdə birləşməsi aqroparkların ən mühüm

xüsusiyyətidir. Təcrübədə isə bu birləşmələr kənd təsərrüfatına aid olan və olmayan

fəaliyyətlərin fərqli kombinasiyalarını yaradır. Burada 8 növü fərqləndirmək olar:

3.2. İnnovativ kənd təsərrüfatı fəaliyyətləri və yüksək məhsul keyfiyyəti

Aqro sahədə elmi tədqiqatlarla məşğul olan müəssisələrdə innovativ kənd təsərrüaftı

fəaliyyəti ilə bağlı tədqiqatlar aparılır. Bu tədqiqatlar istər mənbələrin əlverişli istifadə

edilməsi, istər marketinq, istərsə dəkeyfiyyətli istehsal haqqında ola bilər. Nəticədə su,

enerji və maddə istifadəsini ən aza endirəcək metod və üsullar inkişaf etdirilir. Bütövlükdə

isə parkda məhsul və təhlükəsizlik nəzarəti aparılacağı üçün məhsulun keyfiyyəti yüksək

olacaq. Parkın bütün məhsulları tək bir marka altında satışa buraxılacaq. Tətbiqetmə və

nümayiş mərkəzində məhsulların necə əldə edildiyinin göstərilməsi ilə bu məhsulların

yüksək keyfiyyət şəkli də güclənəcək. Məhsulun keyfiyyət nəzarəti və təhlükəsizlik

sertifikatı həm idxal edilən, həm də ixrac edilən məhsullar üçün istifadə olunur.

- Xaricə çıxış (inteqrasiya)

Beynəlxalq kənd təsərrüaftı aqroparklarının verdiyi imkanlar ilə qida sektorundakı iş

adamlarını özünə cəlb edə bilir. İş adamları, ixtisaslaşmış xidmət təminatçılar, reklamçılar,

vəkillər, mühasiblər ilə birgə münasibətlər ticarəti hərəkətli etməklə parkı istehsalçılar

tərəfindən dünyaya açılan bir qapı halına gətirir. Aqroparklarda markalaşdırma və aktiv

marketinq təşkil olunacağı üçün məhsulların ixracatı daha asanlaşır.

- Geri çevrilmə (dönmə)

Bir çox kənd təsərrüfatı fəaliyyətləri bir araya gələrək yeni bir dövrə; yeni bir

ekosistem yaradıla bilər. Bu fərqli fəaliyyətlərin tullantıları və məhsulları təkrar emalla, geri

çevrilmə ilə istifadə oluna bilər. Bu həm sahəyə, həm enerjiyə qənaət etmək, həm də ətraf

mühitə veriləcək zərəri azaltmaq deməkdir. Bu geri çevrilmə həm kiçik, həm də böyük

ölçülü aqroparklarda istifadə oluna bilər. Böyük ölçülü aqroparklarda daha yetərli miqdarda

investisiya qayıdışı mövcuddur. Həmçinin, böyük ölçülü parklardakı kənd təsərrüfatı

fəaliyyəti sənaye fəaliyyətləri ilə eyni məkanda mövcud ola bilər və bəzi əlaqələrin daha tez

qurulmasını təmin edə bilər (istilik, enerji və s.).

- Nəqliyyat ehtiyaclarının azaldılması

Məkanda bir yerdə yerləşmənin verdiyi digər bir üstünlük isə nəqliyyat xərclərinin az

olmasıdır. Bir neçə min km-ə qədər uzanan ağır daşımaların 40%-i məhsulların istehsal,

emal, paketlənmə və paylanması üçün istifadə oluna bilər. Aqroparklar lazımsız nəqliyyat

xərclərini mühüm bir miqdarda azaldır. Xüsusilə, əgər park sahəsi yaxşı seçilmiş olarsa,

limana , əsas magistral xətlərinə və ya dəmiryol xəttinə yaxın olması əhəmiyyətli dərəcədə

xam maddələrin və məhsulların çatdırılmasını asanlaşdırır.

- Çöllərin qorunması

Bir çox kənd təsərrüfatı fəaliyyətləri hər nə qədər sənayeləşmiş olsa belə, bu sahələrin

çoxu çöllük ərazilərdə yerləşir. Bu cür çöllük ərazilər təsərrüfatın sənayeləşdiyi ərazilərə

çevrilən zaman təbiət, istirahət arxa planda qalır. Aqroparklar isə ətraf mühitə qarşı daha

həssas olduğu üçün əlverişliliyin yüksək olduğu şəhər sahələrində qurula bilər. Çöllük

ərazilər isə yenə də təbiət, istirahət kimi başqa fəaliyyətlər üçün istifadə oluna bilər.

- Heyvanlar üçün yaşam şəraitinin təşkil edilməsi

Yaxşı təşkil olunmuş bir aqropark heyvanlar üçün bir çox fermalardan daha çox

hərəkət sərbəstliyi, daha çox gün işığı və daha yaxşı təbii şərtlər təmin edir. Heyvanların bir

yerdən başqa yerə köçürülməsi onlar üçün çox təhlükəlidir. Aqroparklar vasitəsi ilə daha

qapalı və öz-özünə yetərli bir sistem təşkil olunur. Heyvanlar burada doğulur, böyüyür və

onlardan məhsul alınır.

- Yoluxucu xəstəliklərin qarşısının alınması

Son zamanlar heyvanlarda yoluxucu xəstəliklər geniş yayılmış, nəticələri isə ağır

olmuşdu. Bunun əsas səbəbi isə bir çox fermaların bir-biri ilə əlaqəli olması idi. Aqroparklar

isə qapalı sistem olduğundan bura heç bir yad heyvan girə bilmir. Beləliklə, mikrobun

yayılma ehtimalı əhəmiyyətli dərəcədə azalır. Parkın içərisində isə heyvanlar cinslərinə görə

ayrı saxlanılır. Nəticədə xəstəlik olsa belə izolyasiya edilməsi və yaxşılaşdırılması daha asan

və tez olur.

- İstehsalçı və istehlakçı arasında körpü (əlaqə) olması

Hal-hazırda mövcud təsərrüfat fəaliyyətləri istehlakçıdan kənarda həyata keçirilir.

Buna görə istehlakçı bu prosesdən xəbərdar olmur. Aqroparklar istehsalçı ilə istehlakçı

arasındakı bu əlaqəsizliyi aradan qaldıra bilər. İstehlakçı məhsulun necə istehsal edildiyini

və haradan alındığını daha dəqiq bilir. Beləliklə, aqroparklarda sadəcə burada istehsal

olunan məhsullara yadda qalan marka verilir. Xüsusilə, uşaqlar və yaşlılar üçün istehsal

edilən xüsusi məhsullar daha çox nəzarət olunan aqroparklarda istehsal oluna bilər. Daha

yaxşı bir dizayn ilə aqroparklar həm xüsusiləşmiş hissələri olan, həm də diqqət çəkici bir

şəkildə qurula bilər.

Aqroparkların əsas Planlaşdırma Strategiyasi

Əsas planlaşdırma strategiyası fərqli fəaliyyətlərin ən yaxşı şəkildə bir yerdə

birləşməsini təmin edir. Bununla yanaşı, aqroparklar çox böyük ölçülü parklar olaraq, ya da

sadəcə təsərrüfat üçün istifadə olunan parklar şəklində mövcud ola bilər.

Aqroparkların qurulmasında 2 əsas fərqli istiqamət (yanaşma) istifadə oluna bilər.

Birinci yanaşmada ən mühüm cəhət texnoloji cəhətdən tərəfdaşların tullantı və məhsulları

ən yaxşı şəkildə dövriyyəli olaraq istifadə edə bilmələrini təmin etməkdir. İkinci yanaşmada

regional vəziyyətlər və inkişaf strategiyası quruluşda vacib faktor hesab olunur. Mühüm

olan isə bu 2 yanaşma arasında balansı qurmaq və əlverişli bir quruluş yaratmaqdır. Yəni

bir tərəfdən fəaliyyətlərarası ən yaxşı kombinasiyaları təmin edərkən, digər tərəfdən mövcud

infrastrukturları ən yaxşı şəkildə yerləşdirmək də vacibdir. Eyni zamanda iştirakçıların da

fikirləri nəzərə alınmalıdır.

Aqroparklarda görünən və görünməyən quruluşlar mövcuddur. Görünməyən

quruluşlar funksiyaların birləşməsidir. Bir fəaliyyətin digər fəaliyyətə mane olmadan

qurulmasıdır. Görünən quruluşlar isə parkların özüdür. Bu quruluşların əsas məqsədi

mənfəətli şəkildə birləşmək, yəni iqtisadi, sosial və ekoloji cəhətdən mənfəətli fəaliyyətlər

qurmaqdır.

Maraqli tərəfdaşların rolları

Sənayedən ticarətə, dövlət qurumlarından sosial təşkilatlara kimi fərqli dünya

görüşünə malik tərəfdaşların bir yerdə çalışması və parkın yaradılmasında aktiv rol

oynamaları vacibdir. Hər bir tərəfdaşın bu inkişafda ayrı bir rolu var.

İctimai (dövlət) qurumlar

İctimai qurumlar aqroparkların inkişafında çox mühüm bir faktordur. Xüsusilə, sosial

xüsusiyyətlərə sahib qərarlara nəzarət etməkdə və yerli qərar və qanunlar ilə bağlı əsas

amildir. Aqroparklara dəstək olmaq və uyğun şəraitin yaradılması üçün ictimai qurumların

aşağıdakı vəzifələri yerinə yetirməsi vacibdir:

1. İlk növbədə kənd təsərrüfatı sektoru əsas tutularaq qaydalar, əsas amillər və

qərarlarla bağlı sosial müzakirələr aparmaq lazımdır. Bu müzakirələrə istehsala

birbaşa qoşulan tərəfdaşlarla bərabər xalqın və sosial təşkilatların da qoşulması

vacibdir.

2. İctimaiyyətin fərqli qurumlarının uyğun kənd təsərrüfatı istehsal parkını yaratması

üçün ortaq bir baxış nöqtəsi tapılmasını təşkil etmək lazımdır.

3. Bu ortaq görüş açıq bir şəkildə yerli siyasətdə və qanunlarda da əks etdirilməlidir.

4. Aqroparkların elmi institutlar vasitəsilə inkişaf etdirilməsinə təkan vermək,

aqroparklara əsas dəstək olan qurumları müəyyən etmək və bura yeni şirkət

qruplarının qoşulmasını təmin etmək lazımdır.

Təşəbbüskarlar (Özəl sektor)

Kənd təsərrüfatı istehsal parkları investorların ortaq şəkildə birliyidir. Bu şirkətlərdən

biri daha önə çıxır və əsas əmrləri verir. Parkı qura bilmək üçün əsas məqamlardan biri

investorların təkanverici və aktiv olmasıdır. Bu təşəbbüskarlar həm ticarət, həm də sənaye

xarakterli ola bilər.

1. Parkın şirkətləri öz potensiallarını tədqiqat (kəşf) məqsədli istifadə edə bilmək üçün

çalışmalara qabaqcıl və ya təşəbbüskar kimi qoşulmalı və burada öz potensial

ortaqlarını tapmalıdırlar.

2. Digər şirkətlər ilə geri çevrilmə və ortaq mexanizmlər üçün öz aralarında şəbəkələr

qurmalıdırlar.

Elmi institutlar

Aqroparkların əsas xüsusiyyəti texnoloji, idarəedici və təşkilati məsələlərə dair

yeniliklərə təkan verməkdir. Elmi institutlar bu müasir anlayışlar üçün mühüm bir tutuma

malikdir. Burada əsas çətinlik texnoloji, yerli idarəedici məsələlərə dair fikirləri,

məlumatları bir yerə toplamağı bacarmaqdır. Bunun elmi institutlar və tərəfdşlarla birlikdə

təmin edilməsi parkın bazarda daha çox tələb görməsini təmin edəcəkdir. Bu halda

institutlar aşağıdakıları etməlidirlər:

1. Ticarət və sənaye sahəsində güclü ortaqlar tapmaq və onların digər tərəfdaşlarla

ortaq Tədqiqat - İnkişaf etdirmə layihələri çərçivəsində işləməsini təmin etmək.

2. Tədqiqatçılar və tərəfdaşlar arasında ortaqlıq qurulmasını təmin etmək.

Sosial təşkilatlar

Ətraf mühiti qoruyanlar, qeyri-hökumət təşkilatları, istehlakçılar və heyvan

hüquqlarını qoruyanlar aqroparklar üçün xüsusi qurucu faktorlardır. Müxtəlif

dünyagörüşlərini təmsil etdikləri üçün parkın sosial tənqidlərə qarşı dura bilməsinə dəstək

olur. Ən mühüm rolları isə cəmiyyəti məlumatlandırmaqdır. Nəticə olaraq onlar parkın

sosial inkişafında aktiv rol oynayırlar.

Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi ilə Ətraf Mühit (Ekologiya) və Meşə Nazirliyi

Sistemin qarışıqlığı və sosial müzakirələrin olması nəzərə alınaraq hökumətin təşviq

edici rol oynaması vacibdir. Dövlətin aqroparklarla bağlı sosial müzakirələri davam

etdirməsi ilə eyni zamanda təcrübə edərək öyrənmə, texniki-iqtisadi əsaslandırma işləri,

rəhbər və məlumat paylanması mövzularında da fürsətlər yaratması vacibdir. Bu sahədəki

sistem yenilikləri təsərrüfat istehsal sistemi üçün imkanları təmin etməlidir. Buna isə Kənd

Təsərrüfatı Nazirliyi ilə Ətraf Mühit və Meşə Nazirliyinin başçılıq etməsi məsləhət görülür.

Bununla bağlı aşağıdakı işlər görülməlidir:

1. Aqroparklarla bağlı qanunlara uyğun qərar və seçim etmək üçün aparılan sosial

müzakirələrə başçılıq etmək. Bu isə qərarların xeyir və zərərlərini sağlamlıq, təbiət,

bioloji müxtəliflik, məşğulluq baxımından araşdırılmasını, bu qərarların verə

biləcəyi risklərin düşünülməsini vacib edir.

2. Digər nazirliklər ilə aqroparklar yenilənmə layihəsini ticarət və sənaye qurumları,

elmi institutlar, sosial təşkilatlar ilə həyata keçirmək üçün ortaq çalışmalar

aparılmalıdır. Proqrama eyni zamanda parkın uğur və uğursuzluqlarını təyin edəcək

analizlər də daxildir. Bu analiz tərəfdaşların bir yerə toplanması və görüş təşkil

edilməsi ilə aparılmalıdır.

Bu işlərin həyata keçirilməsi üçün vasitəçi təşkilatların köməyindən istifadə oluna

bilər. Bu ikili gedişat (müzakirə və yenilik) siyasətçilərin və dövlətin kənd təsərrüfatı

sektoru ilə bağlı qərar vermələrinə hec bir təsir etmir.

3.3. Aqroparkların qurulması

1. Başlanğıc

Parkın qurulmasında rol oynayacaq universitet, dövlət bağlı və ya özəl qurum və

şirkətlərin fikirlərini dəyərləndirmək ikinci mühüm addımdır. Burada əsas olan ortaq bir

fikir formalaşdırmaqdır. Ortaq fikir yarandıqdan sonra münasibətlər əsas tutularaq baş

verəcək bu proses 3 əsas mərhələdən ibarətdir:

- İşçi planı hazırlamaq

- Tətbiq etmə (əsas infrastrukturun qurulması, ilk investisiyaların alınması)

- Əməliyyat

(i) Əsas (işçi) Plan:

Zaman və iştirakçılar

Planın qurulması da müəyyən bir çalışma müddəti tələb edir. Ən önəmli nöqtə isə

təşəbbüskar, dövlətə bağlı və elmi ortaqlar bu müddət ərzində prosesin hər bir addımına

təsir edəcək bir şəkildə iştirak etməlidirlər. Planlaşdırma müddətində bir çox mütəxəssislər

tapılmalıdır. Mütəxəssislərin kənd təsərrüfatı, istehsal, ətraf mühit, şəhər və bölgə

planlaşdırma, dizayn, kommunikasiya və biznes kimi bir çox sahələrdən olması vacibdir.

Planı yazmağa başlamadan öncə strategiyanı müəyyən edərkən SWOT analizin

aparılması məqsədəuyğundur.

Yer seçimi və münasibətlər

Park qurularkən nəzərdə tutulmalı olan digər bir mühüm amil də parkın 4 əsas

əlaqəsidir. Bunlar beynəlxalq, milli(ölkə daxili)regional və şəhərlə olan əlaqələrdir.

Beynəlxalq əlaqələr; marketinq, ixracat, reklam və elmə əsaslanır. Milli (ölkə

daxili)əlaqələr; kənd təsərrüfatı istehsalı, standartlar və təhsilə əsaslanır. Regional əlaqələr;

nəqliyyat, infrastruktur və region əlaqələrinə əsaslanır. Xüsusilə, şəhər və region əlaqələrinə

baxdığımızda aqroparklar qurulduqdan sonra park ətrafında nüfus sayının artmasını,

şəhərləşmə və sənayeləşməni də nəzərə almaq lazımdır.

Aqroparkların qurulacağı yer seçildikdən sonra bu bölgənin və ya şəhərin mövcud və

tövsiyə edilən təsərrüfat fəaliyyətlərini araşdırmaq lazımdır. Çünki aqroparklar təkcə kənd

təsərrüfatı ilə məşğul olan sənaye sahəsi deyil. O eyni zamanda regional inkişafın da

mərkəzini təşkil edir. Buna görə də diqqəti təkcə ya təsərrüfata, ya da sənaye istehsalına

yönəltmək olmaz. Eyni zamanda seçilən sahələrdə bu yeni fəaliyyətlərin necə aparılacağını

nəzərə almaq lazımdır.

Sahələr aşağıdakı kriteriyalar nəzərdə tutularaq tədqiq edilməlidir.

Topoqrafiya:

Seçiləcək sahə çoxmaili və ya kələ-kötür olmamalıdır. Mailliliyin 20 dərəcədən çox

olması məsləhət deyil.

Əlverişli sahənin böyüklüyü:

Dünyadakı aqropark modellərinə baxılan zaman onların ən az 50 ha böyüklüyündə

olduğu görünür. Ona görə də seçiləcək sahənin ölçüsünün ən az 50 ha olması tövsiyə edilir.

Nəqliyyat:

Əsas magistral yollarına, dəmiryolu xəttinə yaxın olması ilə yanaşı, eyni zamanda

beynəlxalq havalimanı və ya dəniz limanına yaxın yerlərdə aqroparkların qurulması

məsləhət görülür.

Torpağın keyfiyyəti:

Torpaq suyu uda biləcək yumşaqlıqda və məsaməli olmalıdır.

İnfrastruktur keyfiyyəti:

Rabitə, elektrik xətlərinə yaxın olmalıdır.

Su keyfiyyəti:

Park ərazisi mümkün qədər su mənbələrinə yaxın olmalıdır. Su mənbələrdən axan

suyun yavaş sürətlə axması və suyun yumşaq olması daha çox üstünlük təşkil edir. Suyun

duzluluq dərəcəsi isə becəriləcək məhsula görə dəyişə bilər. Buna görə də hər bir məhsul

üçün lazım olan torpaq tipi yer seçilərkən analiz aparılaraq tədqiq olunmalıdır.

İqlim:

Ərazi seçilərkən becəriləcək məhsulların yetişmə şərtlərinə uyğun əlverişli iqlimə

sahib ərazilər seçilməlidir. Müxtəlif məhsullar becəriləcək parklarda hər 4 fəslə də uyğun,

m2-ə düşən yağışın miqdarı yetərli olan ərazilər seçilməlidir.

Bölgədə təsərrüfatın xüsusiyyətləri:

Seçiləcək sahədə əvvəlcədən nə qədər təsərrüfat aparıldığı ilk əvvəl araşdırılmalı olan

mövzudur. Bu istər torpağın məhsuldarlığına, istərsə də torpaq, su, havada ola biləcək

zəhərli maddə miqdarına təsir edir.

Planlaşdırma

Əsas iş planı hazırlanarkən həm strateji, həm də sənaye planı nəzərə alınmalıdır.

Aqropark qurularkən nəzarət xarakterli planlaşdırma deyil inkişaf xarakterli

planlaşdırmadan istifadə olunmalıdır. Bunun səbəbi parkın planı qurulduqdan sonra onu

həyata keçirəcək təşəbbüskarların bura nə dərəcədə investisiya yatırması ilə bağlıdır. Əsas iş

planı qurulduqdan sonra onu bir kitabça şəklində investorlara göstərmək lazımdır. Müsbət

cavab alındıqdan sonra növbəti mərhələlərə keçmək olar. Yəni investorlara aqroparkların

mənfəəti artıracaq, riskləri azaldacaq və istehsalın davamlı və etibarlı olmasını təmin edəcək

bir qurum olduğunu planda göstərmək lazımdır.

(ii) Qiymətləndirmə sistemi

Qiymətləndirmə sistemi aqroparkların strateji keyfiyyətini əks etdirir. Strateji

keyfiyyət dedikdə, parkın kənd-şəhərarası tarazlığı təmin edə bilməsi, davamlı inkişafa qarşı

həssaslığı və ya yüksək keyfiyyətdə məhsul istehsal edə bilməsini təmin etməsi başa

düşülür. Qiymətləndirmə sistemi 3 hissədən ibarətdir:

Meyar və göstəricilər

Su infrastrukturu, ətraf mühit və fəaliyyətlərlə bağlı qanunlar

Məkanda yerləşmənin (məskunlaşmanın) struktur amilləri

Aqroparkın əlverişli bir şəkildə fəaliyyətini davam etdirə bilməsi üçün müstəqil bir

orqan tərəfindən ona uyğun qiymətləndirmə sisteminin qurulması lazımdır. Bu sistem fərqli

məqsədlərə cavab verir və zaman, qərar ilə bağlı yoxlamanı (nəzarəti) təmin edir.

Aqroparklarda davamlı təsərrüfat istehsalını təmin etmək üçün qiymətləndirmə sistemi

qurularkən uyğun vəziyyət, meyar və göstəricilər nəzərə alınmalıdır.

(iii) Yerli dizayn

Əsas işçi plan metropoliten təsərrüfat üçün davamlı inkişafa uyğun bütövləşmiş bir

dizayn, yüksək texnoloji infrastruktur və mənfəətli bir investisiya təmin etməlidir. Əsas plan

ənənəvi nəzarət yanaşmasından müasir inkişaf siyasətinə keçidi təmin etməlidir. Bunun

üçün bir tərəfdən sturktur elementləri və əsas dizayn qanunları, digər tərəfdən isə elastik

tətbiqetmə variantları nəzərə alınmalıdır.

Əsas dizayn elementlərinin bəziləri aşağıdakılardır:

- Sıxlığa görə regionlara ayırma

- əsas inkişaf xətti

- ekoloji şəbəkələr

- infrastruktur (nəqliyyat, su, elektrik, kanalizasiya və s.)

- fokus (mərkəzləşmə nöqtələri)

(iv) Aqroparkların əsas bölmələri və quruluşu

Aqroparklar əsasən aşağıdakı bölmələrdən ibarətdir:

Tətbiqetmə və Nümayiş Mərkəzi, Ticarət Mərkəzi, İdarəetmə Mərkəzi, Əsas

Əməliyyat Bölməsi, Sənaye İstehsal Bölməsi.

Tətbiqetmə və Təşviq Mərkəzi

Kənd təsərrüfatı istehsal parkı yüksək keyfiyyətdə məhsul əldə etməyi qarşısına

məqsəd qoyan davamlı təsərrüfatın necə işlədiyini göstərməyi planlaşdırır. Bu mərkəzə

aşağıdakı fəaliyyətlər daxildir:

Məhsulun keyfiyyət standartlarını və necə əldə edildiyini göstərmək

Əsas emal bölməsinin məhsuldarlığını artırmaq

Xəstəliklərin qarşısının necə alındığını göstərmək

Aqroparkların içində insanlar alış-veriş edə bilər və ya restoranlarda yemek yeyə bilər.

Tətbiqetmə və Təşviq Mərkəzi bu məqsədlə məhsulların yüksək keyfiyyət göstəricisini

gücləndirəcək.

Texnologiya Mərkəzi

- Texnoloji Transfer Mərkəzi

Yenilikçilərə (innovasiya) tədqiqat, patent məlumatı, maliyyə dəstəyi təmin etməyi,

şərikləri tapmağı, yeni məhsullarını marketə çıxarma imkanlarını araşdırmağı, istehsal və

xidmət məlumatlarını təqdim etməyi və universitet ilə əməkdaşlıq edə biləcək sahələri

müəyyən edərək firmalar və universitetlər arasında əməkdaşlıq yaratmağı təmin edir. Bu

mərkəz həmçinin texnologiyaya asan girişi də təmin edir.

- Texnoloji layihələrin idarəetmə elementləri

Bu bölmənin vəzifələri ekosənaye parkındakı firmalara milli və beynəlxalq

ortaqlıqlar tapmaq, layihələri planlaşdırmaq, qrafik təyin etmək və nəzarət etmək, istifadəçi

və satıcıları tənqid edən aralıq bölmələri idarə etmək, baş verən inkişaf və dəyişmələri

sistemləşdirərək tarazlamaq, məsləhət vermək, layihənin idarəetmə həllərini təmin etməkdir.

Tapılan həllər quruluşun ehtiyaclarına uyğunlaşdırılır. Yanaşma sənaye məlumatını,

funksional iş təcrübəsini şirkətlərin kritik tərəflərinə nəzarət etmək üçün kömək olaraq

təqdim edir.

- İnkubator Mərkəzi

Yeni quruluşların fəaliyyətə başlamasını katalizə edir. Bu yeni quruluşları inkişaf

etdirmə (yetişdirmə) və onlara dəstək olmaq bölməsidir. Gənc və yeni şirkətlərin özlərini

sürətlə istehsal, tədqiqat və məsləhət sahələrində inkişaf etdirmələri üçün imkanlar təqdim

edir. Yeni şirkətlər adətən maliyyə çatışmazlığına görə deyil, uyğun bazar məlumatları və

ixtisaslaşma əksikliyinə görə inkişaf edə bilməz. İnkubator sistemi ehtiyac yaranmış iqtisadi

dəstəyi təmin edəcək uyğun texnologiyalar və ixtisas bölməsidir və yeni şirkətlərin

performanslarına böyük dəstək olur. Park məlumatı yeni şirkətlərin bu məlumatı asan əldə

edə bilmələri və buradakı mənbələrdən istifadə edə bilmələri üçün lazımi professionallıqla

hazırlanmalıdır. İnkubator mərkəzində işləyənlərin ekosənaye parklarının strateji inkişafı,

təşkilati quruluşu, mühəndislik və sənaye əməliyyatları, büdcə, finans və idarəetmə

mövzularında yaxşı təhsil almaları lazımdır.

- Təhsil Mərkəzi

Bu yeni şirkətləri park haqqında məlumatlandırır. Sənaye üçün təhsil proqramları

hazırlayır. Parkdan kənarda olan şirkətlər üçün də məlumatlandırma proqramları hazırlayır.

- Tədqiqat (araşdırma)-inkişaf etdirmə (AR-GE) ofisləri isə firmalar üçün belə

tədqiqat fəaliyyətlərini davam etdirə biləcək ərazilərdir.

- Laboratoriya və Tədqiqat Mərkəzləri: Universitetin dəstəyi ilə firmaların öz

tədqiqatlarını apara biləcəyi sahələrin məsləhət bölməsinin yerləşdiyi mərkəzdir.

Beləliklə, davamlı təsərrüfat üçün məlumat istehsalı, sənaye ekoloji təşkilatçılıq,

ətraf mühitə qarşı həssalıq kimi imkanları təmin edir.

Ticarət Mərkəzi

Aqroparkın 2-ci əsas istiqaməti ticarətlə əlaqəli olmasıdır. Ticarət mərkəzinin 2 əsas

funksiyası var:

1. İş mərkəzi: iş adamları və tacirlər burada görüşür.

2. Ticarət mərkəzi: məhsul, xidmət və elm alqı-satqısı burada həyata keçirilir.

- Ticarət mərkəzi ilə tətbiqetmə və nümayiş mərkəzi tədqiqat, elm, ünsiyyət və

təhsil fəaliyyətlərini bölüşə bilmələri üçün yaxından bir-biri ilə əlaqəli olmalıdır.

- Ticarət mərkəzi təmin etdikləri imkanlar ilə beynəlxalq kənd təsərrüfatı qida

sektorundakı iş adamlarının diqqətini özünə çəkəcək.

- Ticarət mərkəzində park ilə dünya arasında qurulmuş bir məlumat və əlaqə

mərkəzi olacaqdır.

- Ticarət mərkəzində otel, restoran və pərakəndə satış da mövcud ola bilər.

- Satılan məhsullar son və ya aralıq məhsullar ola bilər. Bütün istehsal zənciri

məhsullarının parkda satışa təqdim edilməsi qarışıq market şəraitindən daha

əlverişli olacaq.

- Ticarət sadəcə məhsul satışından ibarət deyil. Bununla yanaşı

məhsullarla bağlı məlumatlar

davamlı bir şəraitdə necə istehsal aparılması ilə bağlı məlumatlar

tullantılar və biokütlə də satışa təqdim oluna bilər.

- Ticarət mərkəzində markalaşdırma və aktiv marketinq də təşkil oluna bilər.

- Məhsul keyfiyyəti və təhlükəsizlik sertifikasiyası da burada aparıla bilər. Bu həm

idxal, həm də ixrac edilən məhsullar üçün tətəbiq edilə bilər.

Əsas əməliyyat bölməsi

Sadəcə bir təsərrüfat fəaliyyətindən ibarət kiçik ölçülü geri çevrilmə zənciri texnoloji

baxımdan imkansız və iqtisadi baxımdan çox bahalıdır. Bir neçə böyük ölçülü təsərrüaft

fəaliyyətini bir yerə gətirmək geri çevrilməni daha əhəmiyyətli edir. Yəni əsas əməliyyat

bölməsi böyük ölçülü təsərrüaft fəaliyyəti və təsərrüaft-sənaye fəaliyyətləri ilə

birləşdirilməlidir.

Geri çevrilmə ilə həm tullantı, həm də nəqliyyat problemi azaldıla bilər. Belə ki, bu

bölmə vasitəsilə tullantıların təkrar emalı və təsərrüfatın davamlılığı təmin edilir.

Əsas əməliyyat bölməsinin fəaliyyət istiqamətləri bunlardır:

Bioqaz istehsalı (gübrə və ya bioloji tullantıların yandırılması yolu ilə)

Bioqazdan istilik və enerji əldə edilməsi

Su təmizlənməsi və yığılması

Üzvi gübrə və torpaq zənginləşdirici maddələr istehsal etmək

CO2 çevrilməsini təmin etmək.

Əsas əməliyyat bölməsi parkdan kənardakı təşkilatlara da xidmət edə bilər.

Tullantılardan əldə edilən enerji parkdan kənara verilə bilər.

Əsas əməliyyat bölməsi aqroparkın mərkəzini təşkil edir. İstehsal və əməliyyatların

bütövləşməsi isə Əsas Əməliyyat Bölməsini təşkil edir. Bu mərkəz təsərrüfatda davamlı

yeniliklərə imkanlar yaradır. Aqroparkın bu bölməsi biokütlə tullantılarını toplayıb emal

edərək maddəyə və ya enerjiyə çevirir. Beləliklə, bir fəaliyyətin tullantısı digər bir fəaliyyət

üçün istifadə oluna bilər. Əsas əməliyyat mərkəzi sayəsində həm istifadə olunacaq maddə

və enerjidə, həm də tullantı olaraq ortaya çıxan maddə və enerjidə sadələşmə (azalma) olur.

Bu isə əsas əməliyyat bölməsinin park içində qapalı enerji və maddə çevrilməsi yaratması

deməkdir. Əsas əməliyyat bölməsində enerji isitmə, soyutma, nəm ehtiyacını ödəmək üçün

istifadə oluna bilər. Beləliklə, qapalı təsərrüfat sahələri yaradılıb istifadə edilə bilər. Belə

iqliminə nəzarət edilən sistemlər ilə xəstəliklərin qarşısı alına bilər (sadələşdirilə bilər) və

kimyəvi dərman istifadəsi azaldıla bilər. Eyni zamanda, yüksək keyfiyyətdə istehsal təmin

edilir. Nəticə olaraq həm xərclərdə azalma, həm də mhəsulun keyfiyyətində artım təmin

edilir. Mərkəz qida, su, enerji və tullantıların geri çevrilməsini təmin edir. Eyni zamanda

texnologiya mərkəzi, ticarət mərkəzi, tətbiqetmə və nümayiş mərkəzləri arasında əlaqələri

təmin edir.

Əsas Əməliyyat Bölməsinin vəzifələri

- Aqroparkdakı ekoloji və iqtisadi zəncirlərin inteqrasiyasını quraşdırma və inkişaf

etdirmə

- Parkdakı istehsalla məşğul olan və olmayan bütün bölmələrdən tullantıların

idarəedilməsi haqqında məlumat istəmək

- Parkdakı tullantıların idarə edilməsində ortaq iştirakçılar ilə əlaqələr qurmaq

- Park içində çıxan tullantı maddələrin qeydini aparmaq.

Dizayn təsərrüfatın davamlılığına və aşağıdakı maddələr ilə paralel istehsal aparan

variantlarına

- təsərrüfat sistemləri, qida əməliyyatları və ticarətə

- yerli və regional əsaslı əlaqələrə

- əsas əməliyyat mərkəzi ilə əlaqəli olan sistemlərə (tullantı, enerji, su və s.

baxımından)

- qida istehsalının nümayişinə əlavələr etməlidir.

Bununla yanaşı bəzi xüsusiyyətlərin olması da vacibdir:

- Ekoloji inkişaf üçün bir prioritet olmalıdır. Ətraf mühitə verilən yük

azaldılmalıdır.

- Dizayn böyük ölçüdə sənayeləşdirilməli və insanların ehtiyaclarını qarşılamağı

bacarmalıdır.

- Fərqli məhsul zəncirləri kombinasiya edilməlidir. Bu məqsədlə sistem elastik və

adaptasiyaya açıq olmalıdır.

- Bir istehsal zəncirinin ilkin məhsulunun məhdud məhsul olması risklidir. Bu

məqsədlə dünyada və ölkədə tapılan (mövcud olan) bir məhsula bağlı olmaq bu

riski azaldır.

- Təsərrüfat tullantılarının əlverişli şəkildə istifadəsi dövlət tərəfindən təşviq

edilməlidir.

- Əvvəlcə ölkəyə, sonra dünyaya satış nəzərə alınmalıdır. Ölkənin qida ehtiyacına

hər zaman nəzarət olunmalıdır.

- Parkın bütün məhsulları yüksək keyfiyyətli məlum bir marka altında bazara

çıxarılmalıdır.

- Park müasir bir kənd göstəricisidir. Bu isə ziyarət edənlərin sayını artırır. Buna

görə də ətraf mühitlə bağlı istehsal, fəaliyyətlər və landşafta əhəmiyyət

verilməlidir.

Aqroparklar bütövləşmiş bir dizayn təqdim edir. İstehlakçılar həm tətbiqetmə və

nümayiş mərkəzi, həm də ticarət mərkəzi ilə əlaqədə olacaqlar. Bütün istehsal zəncirləri isə

birbaşa əsas əməliyyat bölməsi ilə əlaqəlidir.

Gözlənilən (ümid edilən) məhsullar və qidalar

Məlum olduğu kimi aqroparklar üçün qida məhsullarının seçilməsi hər parka görə

dəyişir. İnvestisiya qoymaq və istehsal aparmaq istəyən investorların seçimləri bir təsərrüfat

sahəsindəki torpaq və su amillərinə, sahənin iqliminə və əsas xüsusiyyətləri ilə uyğunluq

içində olmamaqdan irəli gələn risklərlə bağlıdır. Əsas əməliyyat bölməsi əkin və qida

məhsulu seçimində böyük azadlıqlar verir, ancaq istehsal fəaliyyətlərində bir tarazlığa da

ehtiyac var. Parklardakı gözlənilən (ümid edilən) təsərrüfat qida istehsal zəncirləri siyahısı

daim nəzərdə tutulmalıdır.

Qida istehsalı təhlükəsizliyi

Davamlı təsərrüfatın inkişafı prosesində tullantıları ciddi dərəcədə zərərli olan və daha

çox enerji istifadəsi lazım olan maddələrin, antibiotiklərin və kimyəvi maddələrin

istifadəsinin azaldılması əsas qanundur. Bu məqsədlə də ənənəvi metodların yerini kirliliyin

qarşısını alan sistemlər almalıdır. Bunun üçün aşağıdakı müddəalar məsləhət görülə bilər:

- Qapalı axır, istixana, balıq hovuzları kimi imkanlardan istifadə edilərək ətraf mühiti

kirlilik, yabani ot və ya zərərli böcəklərdən qorumaq olar.

- Qapalı istixanalarda bioloji zərərli böcək testi aparıla bilər.

- Nəmdən qorunma metodu ilə soyutma metodları eyni anda istifadə edilərək qapalı

sahələr nəmləndirilə bilər.

- Antibiotik kimi zərərli qatqı maddələri yerinə istehsal edilən müasir alternativlər

istifadə edilməlidir.

- Gigiyena nəzarəti bütün aqroparkda həm qidalara, həm də tullantılara tətbiq

olunmalıdır.

Aqroparkın bu bölməsi təhlükəsizlik qaydalarını tətbiq etməyi də təmin edir. Çünki

bu bölmə digər bölmələrin mərkəzi sistemidir və aşağıdakı əməliyyatları özündə birləşdirir:

- Məhsul və təhlükəsizlik nəzarəti

- ISO standartlaşdırma

- qızdırma və soyutma.

İstilik sistem daxilində istehsal olunduğu və sistem daxilində paylandığı üçün

yanacaq istifadəsinin və xərclərin azaldılması təmin edilir.

Park İçərisindəki Fəaliyyətləri Tarazlaşdırma

Əsas əməliyyat bölməsinin gəlir və xərclərinin müəyyən edilməsi parkdakı istehsal

fəaliyyətlərinin ölçülməsində əsas nöqtədir. Aqroparklar qurularkən bəlli istehsal

fəaliyyətlərinin ölçülərinin təşkil edilməsi işçi heyəti və təşəbbüskarlar tərəfindən aparılır.

Onların dünyagörüşünə görə əsas nöqtə isə məhsulu təqdim edəcəkləri ilkin bazarlardır.

Bununla birlikdə əsas əməliyyat bölməsi fəaliyyətləri məhsulun işlənməsi nəticəsində əldə

etdiyi dəyərə təsir göstərir. Çünki tullantı məhsulları geri çevrilə bilər, enerji istehsal edilə

bilər və nəqliyyat xərclərini ən aza endirə bilər. Əsas əməliyyat bölməsinin gəlir və

xərclərinin müəyyən edilməsi ən uyğun çevrilmə zəncirlərini tapmağa kömək edir.

İdarəetmə mərkəzi

Parkın əsas strategiyasını, maliyyə fəaliyyətlərini, park üçün gərəkli olan şirkətləri

müəyyən edir və onalara nəzraət edir. Digər qurumların xarici əlaqələrini qurmaq,

layihələrini həyata keçirmək də bu qurumun əsas vəzifəsidir. Beynəlxalq şirkətlərlə

ortaqlıq, məlumat mübadiləsi, daim inkişafda olmaq parkın nailiyyəti üçün əhəmiyyətlidir.

Bütün bunlar isə idarəetmə mərkəzi ilə təmin edilir. Nəticə olaraq Ticarət mərkəzi,

tətbiqetmə və nümayiş mərkəzi, əsas əməliyyat mərkəzi və sənaye istehsal vahidləri bura

bağlıdır.

Sənaye istehsal vahidləri

Təsərrüfat istehsalları aparılan vahidlər əsas əməliyyat bölməsinə bağlı fəaliyyət

göstərir.

3.4. Aqroparklarin tipləri

Aqroparklar müxtəlif formalarda: ixtisaslaşmış və qarışıq aqroparklar formasında

fəaliyyət göstərə bilər.

Aqroparklar qurularkən əsas olan fərqli sektor və fəaliyyətlərin fərqli şəkillərdə

mövcud olmasıdır. Bunun nəticəsində də 4 fərqli aqropark modeli mövcuddur. Aqroparklar

fərqli böyüklüklərdə ola bilər. Məs, Delta Park 30-100 ha arası, Yaşıl Park 30.000 ha

böyüklüyündə ola bilər.

Delta Park

o Dizayn (quruluş) prinsipləri

Delta Parkda kənd təsərrüfatı ilə kimya sənayesi bir yerdə çalışır. Limana yaxud

yüksək hərəkətli ərazilərə yaxın yerdə qurulur. Burada sektorlararası: gübrə, üzvi tullantı,

metan, karbondioksid və istilik çevrilməsi təmin edilir. Limanda qurulması enerji

baxımından əhəmiyyətlidir. Ərazidə insanların ən çox olduğu yer marketdir. Burada

çatdırılma problemi olmadan hər gün istehlakçılara təzə məhsullar təqdim etmək olar.

Ərazinin ən əlverişli şəkildə istifadəsi fəaliyyətlərin bir yerə cəmləşməsi ilə təmin edilir.

Şəkil 3.1

Parkın təmin etdiyi fəaliyyətlər:

- istixana

- digər qapalı əkin növləri

- protein istehsalı (ət, balıq və s.)

- kəsim yerləri

- ət istehsalı

- tullantıları sinifləndirmə və geri çevrilmə

- məhsulları son vəziyyətə gətirmə

- bioloji təmizləmə

- üzvi gübrə istehsalı

- dəstək olan fəaliyyətlər: paketləmə, depolama (saxlama) və s.

Parkın limanda olması və suya yaxın yerləşməsi xammaddələrin və eləcə də son

məhsulların gəmilərlə daşına bilməsini təmin edir. Liman ərazisi həmçinin saxlama tankları

və güc modulu kimi böyük quruluş bloklarının inşaatına da uyğundur. Bitki və heyvan

yetişdirmə bölmələri içində açık sahələri olanlar uzun bir blokda yerləşir. Bu içəriyə lazımi

qədər işıq və hava daxil olmasını təmin edir. Bununla yanaşı heyvanların çölə çıxa bilməsi

üçün də açıq ərazilər də mövcuddur. Balıqçılıq təsərrüfatları ən alt qatda hətta yarısı yerin

altında olacaq şəkildə qurulur. Ən üst qatlarda isə sıx gün işığı lazım olan istixanalar

qurulur. Quruluş 1 km-dən uzun və təxminən 400 m enində, 20 m yüksəkliyindədir.

o Reaksiyalar

- Delta Park fermaları və istixanaları kənd ərazilərindən ayırıb tək bir sahədə

toplamağı bacarmışdır. Fermalar, istixanalar və sənaye artıq kənd ərazilərində

olmamalıdır.

- Bu cəsarət tələb edən dizayn hər nə qədər uzun bir müddət ərzində təsərrüfat

dünyası üçün yaxşı bir potensial təşkil etsə də hələ ki tətbiq olunmayıb.

- İstehlakçılara heyvanların bir quruluşda yerləşdirilməsinin heyvan hüquqlarına

uyğun olduğunu başa salmaq çətin olacaq.

- İstehlakçılar təsərrüfatın ənənəvi metodlarla aparılmasının lazımlı olduğunu

düşünürlər. Ancaq hal-hazırda təsərrüfat məhsulları böyük ölçülü sənayelərdə

istehsal edilir. Bu məqsədlə park haqqında məlumatlandırma və şüurlandırma

önəmli bir rol oynayır.

- Çoxlu sayda heyvana belə bir quruluşda baxmaq heyvanların sağlamlığı

baxımından risklidir. Bu ancaq çox yaxşı qulluq edilə biləcək metodlar ilə təmin

edilə bilər. Ancaq bu qədər inkişaf etmiş sistemlər hələ ki yoxdur.

Şəkil 3.2

Aqro İxtisas Parkı


Aqro İxtisas parkında təsərrüfatın xammaddələri toplanıb qida və qeyri-qida

məhsullarına çevrilir. Bu xammaddələr həm təsərrüfat sahələrindən, həm də ərazinin

ətrafındakı bölgələrdən toplana bilər. Burada həm istehsala gedən maddələr, həm də yarım

hazır və son məhsullar ayrı-ayrı anbarlarda toplanır. Aqro İxtisas Parkı bir-biri ilə əlaqəsi

olmayan 3 sənaye sektorundan ibarətdir:

İdxal edilən məhsul

Yem istehsalı

İxracat

Ət məhsulları istehsalı

Üzvi gübrə

istehsalı

Gübrə

Tez xarab olmayanlar

Gübrə

Chemical

industries oil

refinery

Xammadə

CO2 və

İstilik

İstixana

Enerji

Gübr

ə

CO2 və

İstilik

Tullantı

Zibil ayırma

Üzvi

tullantılar

Təzə məhsullar Təzə

m

ə

h

s

u

l

l

a

r

Yerli istehlakçılar

Şəkil 3.3

Şəkər fabriki, alkoqol fabriki, biorafinə fabriki.

Firmalar, servislər və s. üçün ortaq şəkildə uzun müddətli müqavilələr imzalanır.

Təsərrüfat sahələrinin yaxın olması xüsusilə tez xarab olan məhsulların istehsalına öz

təsirini göstərir.

o Reaksiyalar

- Topdan şəkildə məhsul ilə təmin etmək bahalı bir işdir. Bu məqsədlə xammaddəni

deyil, aralıq maddəni daşımaq daha məntiqlidir. Buna görə başlanğıc nöqtə olaraq

kompleksi inşa etmək yox, ucuz nəqliyyat şəbəkələrini gözdən keçirmək lazımdır.

Beləliklə, istehsalın hər mərhələsinin ən mənfəətli şəkildə həyata keçirilməsi təmin

olunmalıdır.

- Əsas problem könüllü və tutuma sahib, eyni zamanda təşviq edəbiləcək şirkətlərin

tapılmasıdır. Bir çox fərqli xammaddə və son məhsulun olması prosesləri daha

qarışıq hala gətirir. Bu məqsədlə bəzi fabrik və ya fəaliyyətlərin firmalarla ortaq

şəkildə işləməsi işi daha da asanlaşdırır. Ancaq bunu edə biləcək firmalar çox çətin

tapılır. Bu prosesi tək başına apara biləcək çox az sayda firma var. Buna görə də

ortaq olub hər şeyi bölüşəcək firmalar tapmaq çox önəmli bir faktordur.

- Limanda yerləşməsi çox önəmli bir amildir. Çünki yerli xammaddə və aralıq maddə

ilə təmin etməkdən əlavə beynəlxalq ticarətə də əhəmiyyət verilməlidir.

- Bu model 3 fabrik üzərində qurulmuşdur. Bəs firmalardan biri bu müqaviləni

pozarsa? Belə vəziyyətlər üçün güclü təşəbbüskar (inisiator) olması lazımdır. Bu

əsas xammaddəni təmin edən firma ola bilər. Fermerlərin də kooperativ ya fərdi

şəkildə qoşulacağı da önəmli bir mövzudur.

- Belə bir fəaliyyətin strateji plana keçirilməsi vacibdir. Aqropark qurulacağı yerin

iqtisadiyyatına əhəmiyyətli bir itələyici qüvvə olacaqdır.

Yaşıl Park


Bu aqropark təsərrüfat ərazilərinin 100 km2-lərlə sahəsinin əhatə edir. İstehsal və

əməliyyat bölmələrinin bir yerdə olması xammaddə və aralıq maddələrin çatdırılmasını daha

da asanlaşdırır. Bir neçə fərqli məhsul eyni anda istehsal olunur, beləliklə, tək növ

təsərrüfatda məhsulların xəstəlik riski azaldılır. Məqsəd yuxarı temperaturlu komponentləri

çıxarmaq və aşağı temperaturlu komponentlərdən faydalanmaqdır. Bunun üçün ayırma

texnologiyasından istifadə olunur. Bununla bərabər, digər məqsədlər – tullantıları

təmizləmək, üzvi gübrə əldə etmək və enerji istehsal etməkdir. Yeni tətbiq etmə və son

məhsul üçün yeni istehsal formalarını tapmaq bu mərkəzin vəzifələridir.

Şəkil 3.4

Şəkil 3.5

Bu modelləşmədə park təxminən 30.000 ha-lıq bir ərazidə yerləşmişdir. Ərazi

bütünlüklə yenidən qurulmuşdur. Sadəcə maşın yolları və su kanalları qorunmuşdur. Yeni

quruluşda fərqli məhsullar üçün bir çox bağlamalar (parsel) ayrılmışdır. Fermerlər üçün

evlər tikilmiş və onlar qəsəbəyə yerləşdirilmişdir. Enerji və istehsal bölmələri ayrı bir

sahədə qurulmuşdur.

o Reaksiyalar

- Parkda təsərrüfat sahələrinin olması ətraf mühit baxımından yaxşıdır, ancaq bu

sahələr hələ də fermerlərin əlində olacaq. Bu zaman fermerlərin istehsal

metodlarına bağlı qalacaqlarından əmin olmaq lazımdır.

- Təsərrüfat üçün çox böyük bir sahə ayrıldığından bunun ərazi qiymətlərinin yüksək

olduğu yerlərdə qurulması çox əlverişli deyildir.

- Bu quruluş müstəqil ortaqlar üçün çox az imkan təmin edəcəkdir.

- Yaxşı şərtlərdə fermalara sahib olan torpaq sahibləri torpaqlarını bölüşmək və ya

ortaq olmaq istəməyəcəklər.

- Bu model turistik və bioloji müxtəliflik baxımından çox əlverişli olmayan

sahələrdir.

- Bu quruluşa görə fermerlər ya bura qoşulacaq, ya da torpaqlarını satacaqlar. 30.000

ha-lıq ərazidə hamını razı salmaq mümkün olmayacaq. Bütün fermerlər bura

qoşulmazsa ərazi bölünmüş və parçalanmış olacaq.

İxtisaslaşmış aqropark Dizayn (quruluş) prinsipləri

Hər hansı bir növ kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı, emalı və onların marketinqi

ilə əlaqədar fəaliyyətlərin bir yerdə qruplaşdığı təsərrüfatçılıq subyektidir. Məsələn,

tərəvəzçilik, bağçılıq, üzümçülük və s. üzrə aqroparklar ixtisaslaşdırılımış aqroparklar

formasında fəaliyyət göstərə bilərlər.

Möhtərəm Prezident tərəfindən qarşıya qoyulan əsas vəzifələrdən biri də rayonlar üzrə

ixtisaslaşma layihələrinin həyata keçirilməsidir. İxtisaslaşmış aqroparkların yaradılması üzrə

layihələrin hazırlanıb həyata keçirilməsi məhz bu tapşırığın icrası üçün böyük töhfələr verə

bilər.

Məlum olduğu kimi, respublikanın cənub bölgəsinin torpaq–iqlim şəraiti, mövcud olan

ənənə və təcrübələr, burada yaşayan insanların vərdiş və bacarıqları tərəvəzçilik və

bostançılığın bu ərazilərdə geniş yayılmasına səbəb olmuşdur. Bunlar nəzərə alınaraq,

Lənkəran İqtisadi Rayonunda tərəvəzçilik üzrə ixtisaslaşmış aqroparkların yaradılması,

düşünürəm ki, çox faydalı ola bilər və bununla da bu regionda davamlı inkişafın təmin

edilməsinə yaxşı əsaslar yaranar.

Respublikanın Quba–Xaçmaz İqtisadi Rayonunda, misal üçün, Quba və digər ətraf

rayonlarda bağçılıq, Gəncə–Qazax İqtisadi Rayonunda, məsələn, Tovuz və digər rayonlarda

üzümçülük üzrə ixtisaslaşmış aqroparkların yaradılması nəzərdən keçirilə bilər.

Qarışıq (Multi) Parklar


Multi parkların əsas fərqi təsərrüfat parklarının yüksək keyfiyyətdə təşkil olunmasıdır.

Bu isə təsərrüfat istehsalının yanında meşələr, istirahət yerləri və yaşayış yeri kimi sosial

istifadələrin olmasıdır. Bu təsərrüfatın əsas xüsusiyyəti fermer təsərrüfatlarının sıx şəkildə

yerləşməsidir.

Parkın təmin etdiyi fəaliyyətlər bunlardır:

Açıq və qapalı formalı fermer təsərrüfatları

tərəvəz istehsalı

meşəçilik

enerji istehsalı

təsərrüfat turizmi

Bütün bu fəaliyyətlər eyni sahədə rahat tətbiq oluna bilər, çünki yeni texnologiya ilə

qapalı fermer fəaliyyətləri iysiz bir şəraitdə aparıla bilər. Bu quruluşun əsas məqsədi

xüsusilə çox az fəaliyyət olan kənd sahələrində çox məqsədli bir sahə yaratmaqdır. Sahənin

şimalında yaşıl bir bufer (tampon) bölgə qurulmuşdur. Bu tampon bölgədə və cənubdakı

ərazilərdə heyvandarlığa mane olunmuş və bütün fermalar mərkəzdə toplanmışdır. Gübrə

istehsalı da mərkəzin ortasında yerləşir.

o Reaksiyalar

- Gübrə istehsal edilərək aparılan böyük ölçülü enerji istehsalı öyrənilməlidir. Enerji

qiymətləri nəzərə alınmalıdır.

- Bu quruluşun məqsədi fermer ilə kəndli arasında güclü əlaqə qurmaqdır.

- Bu quruluşda fermalar bir yerdə toplanmışdır. Yenə də fermaların daşınması

lazımdır. Ancaq köçəcək ferma sahibləri a

- yrılan sahə yerinə başqa sahələri seçə bilərlər.

- Bu təsərrüfatın ən vacib elementi kənd təsərrüfatı turizmidir.

Qarışıq aqropark — bir neçə növ kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı, emalı və

onların marketinqi ilə əlaqədar fəaliyyətlər vahid istehsal məkanında, bir ərazidə

kombinasiya olunmuş təsərrüfatçılıq subyektidir. Qarışıq aqroparklarda həm bitkiçilik, həm

də heyvandarlıq məhsullarının istehsalı, habelə onların emalı, logistika, marketinq və

xidmət sahələri üzrə zəruri olan fəaliyyətləri bir ərazidə yerləşən təsərrüfatçılıq subyektində

qruplaşdırılmalıdır. Belə aqroparklarda qapalı istehsal–emal zəncirinin qurulması və

tullantısız texnologiyaların tətbiqi vasitəsi ilə həm ərzaq təhlükəsizliyinə töhfələr vermək,

həm də ətraf mühitin qorunmasını təmin etmək olar.

Qarışıq aqroparklar ixtisaslaşmış aqroparklara nəzərən həm təşkilati strukturu, həm

təsərrüfatçılıq fəaliyyətləri, həm də idarəetmə baxımından daha böyükdür və mürəkkəbdir.

Onlar müxtəlif məhsulların istehsalını, daha sonra isə həmin məhsulların emalı nəticəsində

əldə olunan digər məhsulların satışını həyata keçirir. Bu da bazara daha çox məhsulun

çıxarılmasını imkan verir. Bu baxımdan Azərbaycanda aqroparkların yaradılması zamanı

bölgələr seçilərkən həm ixtisaslaşmış, həm də qarışıq məhsul istehsalı nəzərə alınmalıdır.

Çünki elə bölgələrimiz var ki, burada ərazi bir məhsul üzrə ixtisaslaşıb. Deməli burada

ixtisaslaşmış aqropark yaradılmalıdır. Lakin elə bölgələrimiz də var ki, burada ərazi bir neçə

məhsul üzrə ixtisaslaşıb və bu bölgədə qarışıq aqroparkların yaradılması daha

məqsədəuyğun hesab edilir. Ona görə də qarışıq aqroparkların yaradılması üçün geniş

araşdırmalar və iqtisadi hesablamalar aparılmalıdır ki, Azərbaycan şəraitində qarışıq

aqroparkların optimal forması müəyyən edilsin. Aran İqtisadi Rayonu qarışıq aqroparkların

yaradılması üşün daha əlverişlidir. Misal üçün Bərdə, Yevlax, İmişli və digər bu kimi

rayonlarda taxılçılıq və heyvandarlıq məhsullarının istehsalı və emalı üzrə aqroparkların

yaradılması məqsədəuyğun hesab edilə bilər.

Nəticə

Aqrar sahəyə maliyyə dəstəyi və özəl bankların bu istiqamətdə kapitallaşmanı

gücləndirməsi yeni qəbul edilmiş “Aqropark” inkişafi konsepsiyasında yer alan əsas

meyarlardandır. Kənd təsərrüfatının maliyyələşdirilməsinə dəstək verən maliyyə

qurumlarının rolunun artırılması üçün yeni kredit və bank tədbirlərinin həyata keçirilməsi

nəzərdə tutulur. Proqnozlara görə, yaxın 10 ildə aqrar sahəyə maliyyə dəstəyi 2000-2010-cu

illərlə nisbətdə üç dəfəyə yaxın artacaq. Maliyyələşmə siyasəti aqrar biznesdə rəqabətliliyin

təmin edilməsinə, yeni texnologiyalara çıxışın artırılmasına, qida təhlükəsizliyinə zəmin

yaradan avadanlıqların və proseslərin təkmilləşdirilməsinə və bazarlara çıxışın

yaxşılaşdırılmasına, həmçinin məhsulun keyfiyyət və təhlükəsizliyinə dəstək verən,

innovasiyalara yol açan investisiyalara imkan yaradacaq.

Aqroparkların yaradılması zamanı kənd təsərrüfatında intensiv və ekstensiv amillər

nəzərə alınacaq. Kənd təsərrüfatında maddi-texniki resursların yeniləşdirilməsi geniş təkrar

istehsal prosesinin əsas motivini təşkil etməklə istehsalın intensivləşdirilməsi ilə sıx

əlaqədardır. Maddi-texniki resursların iqtisadi mahiyyəti, əslində, əsas etibarilə əsas və

dövriyyə fondlarının yenidən qurulmasını özündə əks etdirir. Kənd təsərrüfatında geniş

təkrar istehsal prosesi də məhz əsas və dövriyyə fondlarının kəmiyyət və keyfiyyət

xarakteristikalarının yüksəldilməsini özündə birləşdirir. Kənd təsərrüfatı məhsulları

istehsalının artırılması davamlı inkişafın başlıca ilkin şərti kimi çıxış etməklə ərzaq

bazarında yerli istehsalın xüsusi çəkisinin yüksəldilməsinə zəmanət yaradır.

Bu konsepsiya ölkənin ixrac potensialının artırılmasında və coğrafiyasının

genişləndirilməsində, milli brendlərin yaradılmasında, kiçik və orta fermerlərin innovativ

qabiliyyətinin artırılmasında, intensiv metodların geniş tətbiqində, kənd təsərrüfatı

sahəsində əlaqələndirilmiş vahid sistemin, eləcə də istehsalçı, emalçı və istehlakçı arasında

inteqrasiya münasibətlərinin formalaşmasında, yüksək məhsuldarlığın əldə olunmasında,

aqrar sahədə ixtisaslı kadrların hazırlanmasında və yeni iş yerlərinin açılmasında

əhəmiyyətli rol oynayacaq. Eyni zamanda, “Şəmkir aqropark”la “Zəyəm Texnologiyalar

Parkı” arasında işgüzar münasibətlərin yaradılması və fermerlər üçün istixana

konstruksiyalarının, damla, yağışyağdırma və çiləmə üsulu ilə müasir suvarma

avadanlıqlarının istehsalı və quraşdırılması həyata keçiriləcək.

Bununla yanaşı, aqropark kiçik fərdi istehsalçı səviyyəsindən geniş miqyaslı aqrar

sənaye istehsalına keçidin və xarici bazarlara sabit və etibarlı çıxışın təmin edilməsinə şərait

yaradacaq, innovativ texnologiyaların, həmçinin vahid standartların tətbiqi və son məhsulda

davamlı keyfiyyətin əldə edilməsini şərtləndirəcək.

Bu yeni xidmət müəssisəsi regionda fermerlərin sahibkarlıq fəaliyyətini

gücləndirməklə onlara məsləhət, texniki, aqroservis və logistika xidmətlərinin

göstərilməsinə, toxum, şitil, ting, dərman və gübrə ilə təmin olunmasına şərait yaradacaq.

Aqroparkın təlim-tədris mərkəzi tərəfindən fermerlərə torpağın tərkibinə uyğun istifadə

olunması və düzgün aqrotexniki qulluq göstərilməsi üzrə treninqlər keçiriləcək. Aqroparkda

müasir texnologiyaların tətbiqi ilə istehsal, emal, logistika – məhsulları saxlama, çeşidləmə,

qablaşdırma, markalama, daşınma, daxili və xarici bazarlarda satış, yaşıl marketlər və

fermer mağazaları üzrə fəaliyyətlərin vahid ərazidə cəmləşməsi rəqabətqabiliyyətli kənd

təsərrüfatı və ərzaq məhsullarının istehsalına şərait yaradacaq.

NƏTİCƏ VƏ TƏKLİFLƏR

Əminliklə deyə bilərik ki, gələcəkdə texnoparkların müvəffəqiyyətliliyi və

rəqabətqabiliyyətliliyi onların səmərəli peşəkar cəmiyyətlər formalaşdırmaq imkanlarını,

yeni texnologiyalar bazarında onların mövqeyini (yeni bazarların inkişafına istiqamətlənmə;

ekologiya, enerji qənaəti, biotexnologiya və s.) texnoparkların qlobal tədqiqat cəmiyyətləri

ilə əlaqələrinin sıxlığını müəyyən edəcək.

Bu gün iqtisadi şərait və bazar imkanları dəyişilib. Bazarlarda məhsulun hərəkət

şəraitinin dəyişməsi, innovasiyaları sərbəst yayılan məhsul olmasına gətirdi. İndi texnoloji

nəticənin (qərarın) daşıyıcısı sahə ali məktəbləri və elmi-tədqiqat institutları deyil, ayrı-ayrı

götürülmüş tədqiqatçılardı.

Formatların dəyişməsi innovasiya məhsul və xidmətlər bazarının yenidən qurulması

prosesini əks etdirir. İASP və İnstitute for the Future təhlillərinə görə bu gün texnoloji

inkişaf cərəyanlarənda dəyişikliklər baş verir. Bu gün yalnız texnoparkların formatı

dəyişmir, onların cəmiyyətin və iqtisadiyyatın inkişafında rolu da dəyişilir. Köhnə nəsil

texnoparkların rəqabətqabiliyyətliyi və gəliri sürətli şəkildə düşür.

Azərbaycan texnoparklarının problemi ənənəvi texnoparkların təcrübələrini həyata

keçirməyə çalışırlar, yerli mühiti və təlabtı öyrənmirlər, ənənəvi səhvləri edirlər. İnnovasiya

mərkəzlərinin ilkin inkişaf mərhələlərini keçmədən sonuncu mərhələyə can atırlar. Bu da

onların səmərəliliyini azaldır və inkişaf etmədən durğunluğa gətirir. Dövlət tərəfindən

innovasiya fəaliyyətinə verilən dəstək innovasiya xidmətlərinin və infrastrukturun lazım

olan səviyyədə inkişaf etməməsinə görə çox vaxt öz səmərəsini vermir.

İnnovasiya sahəsində strateji və taktiki siyasətdə aşağıdakılar nəzərə almalıdır:

(i) normativ-hüquqi bazanın təkminləşdirilməsi

(ii) innovasiya tətbiqinin üsullarının təkminləşdirilməsi

(iii) dövlət tərəfindən maliyyə dəstəyi

(iv) vençur maliyyələşmə sisteminin inkişaf etdirilməsi

(v) innovasiya sahəsində kiçik, orta və iri biznesin subyektlərinin qarşılıqlı

faəliyyətinin dəstəklənməsi və fəaliyyətinin stimullaşdırılması

(vi) innovasiya infrastrukturunun inkişafı: texnoparklar, nanotexnoloji mərkəzlər və

biznes-unkubatorlar və s.

Bunlar respublikada innovasiya fəaliyyətinin kompleks sisteminin yaradılmasının

vacibliyini şərtləndirir. Digər tərəfdən müasir dövrdə elm və elmtutumlu istehsalın

inkişafının daha yeni formaları axtarılır. Bu məsələlərin həll istiqamətlərindən biri

texnoparkların yaradılması və inkişafıdır.

İnnovasiya iqtisadiyyatının yaradılması Azərbaycan Respublikasının iqtisadi inkişaf

siyasətinin prioritet istiqamətlərindən biridir. Bu gün təbii ehtiyatlar ocağı olan Azərbaycan

qeyri-neft sahələrinin inkişafına istiqamətlənir. Bu da respublikada elmi-təhsil

kompleksinin, sənayenin inkişafını sürətləndirməyi tələb edir. Azərbaycanda biliyə

əsaslanan yeni innovasiya biznesinin yaradılması imkanları inkişaf etdirilməlidir.

Respublikanın iqtisadiyyatının diversifikasiyasının məqsədi yeni növ məhsul və

xidmətlərin istehsalı hesabına ÜDM-un artırılması, yerli və dünya bazarında yüksək

texnoloji məhsulun rəqabətqabiliyyətliyinin artırılması, istehsal səmərəliliyinin artırılması

üçün yeni texnologiyaların yaradılması və qabaqcıl texnologiyaların cəlb edilməsi,

elmtutumlu sahələrin artırılmasıdır.

Buna görə də innovasiya infrastrukturu elmə əsaslanan biznesin (sahibkarlıq

fəailliyətinə) inkişafına yönəldilir.

Tədqiqatın nəticəsi olaraq aşağıdakı nəticələr alınıb:

1. Respublikada MİS-in inkişafına sistem yanaşmanın olmasına ehtijac vardır.

Azərbaycan Respublikasında innovasiya infrastrukturunun bütün subyektlərinə

(sənaye parkları, texnoparklar, aqroparklar, sənaye məhəllələri və s.) dövlət dəstəyinin

və güzəştlərərin şamil edilməsi üçün bu subyektlər haqqında ümümi dövlət

qanunvericiliyinin və innovasiya fəaliyyəti ilə məşğul olan subyektləri əlaqələndirən

qurumun olması məqsədəuyğun olardı. Belə bir əlaqələndirici sisteminin olması

innovasiya infrastrukturunun bütün subyektlərinin fəaliyyət sahəsinə, yerləşməsinə və

tərkibinə, istiqamətinə, eləcə də digər məsələlərə dair mərkəzləşmiş qeydiyyatının və

monitorinqinin aparılmasına, onlar haqqında məlumatların daim yeniləmək, müəyyən

edilmiş hallarda və qaydada dövlət və yerli özünüidarəetmə orqanlarını, habelə fiziki

şəxsləri həmin məlumatlarla təmin etmək, innovasiya infrastrukturu subyektləri üzrə

informasiya sistemlərini aparan dövlət orqanlarının qarşılıqlı fəaliyyətinin

səmərəliliyini artırmaq üçün vahid dövlət reyestrinin də yaradılması

məqsədəuyğundur.

Azərbaycan Respublikasında innovasiya infrastrukturunun subyektləri üçün

ümumi qanunvericiliyin hazırlanması;

İnnovasiya infrastrukturu subyektlərinin vahid dövlət reyestrinin yaradılması və

aparılması;

İnnovasiya fəaliyyəti ilə məşğul olan subyektləri əlaqələndirən qurumun

yaradılması;

İnnovasiya infrastrukturunun subyektləri üçün ümumi dövlət dəstəyi və vergi

güzəştlərin hazırlanması;

İnnovasiya subyektlrinin rezidentlərinin subyekt tərkibində qalmasını

stimullaşdırmaq üçün xüsusi vergi güzəştlərinin tədbiq edilməsi (məsələn: ƏDV

faizlərinin azadılması və s.).

2 İnnovasiya bazarının uzun müddətli təşəkkülü dövründə şirkətlər innovasiyaların

axtarış, işlənməsi və tətbiqi proseslərini sərbəst idarəetməyi öyrəndilər. Beləliklə, yeni

nəsil texnoparklar bir sahəyə aid peşəkaları birləşdirən mərkəz simasından çıxırlar.

3 Yeni nəsil texnoparkların əhəmiyyəti birbaşa tədqiqat potensialının müxtəlifliyindən

asılıdır. Müasir texnopark texnologiyaların sərbəst mübadilə bazarında işləyən

texnologiya daşıyıcılarının və istifadəçilərinin “yaradıcı sinif” kommunikasiyaları və

sərbəst ünsiyyət yerinə çevrilir.

4 OSTİN-ODTÜ təcrübəsinə əsasən elmi şirkətlərin sənaye bölgəsinə yaxınlığı onların

texnologiyalarının sənayeyə tətbiqini sürətləndirir. Digər tərəfdən də sənaye

müəssisələri də yaxınlıqlarında olan elmi şirkətlərə sifarışlər verirlər,

texnologiyalarını təzələnməyə şərait yaranır. Xarici təcrübə və Azərbaycanın

infrastrukturunu nəzərə alaraq və SWOT təhlilin nəticələrinə görə deyə bilərik ki,

respublikada elmi nəticələrin istehsal imkanlarını realizə etmək üçün, “unversitet-

elm-sənaye” zəncirini yaratmaq üçün:

texnoparkları sənaye parklarının yaxınlığında formalaşdırmaq lazımdır

onların ümumi sosial infrastrukturunun qurulması

ərazi yaxınlığında təhsil oçaqlarının olması

tələb və təklifin öyrənilməsi

Sənaye ilə elm arasında çeviklik

Kommunal infrastrukturun olması

Ümumi laboratoriyaların olması

Rəqabətqabiliyyətliliyinin artımı

Təklif edilən “Azərbaycan Respublikasında innovasiya infrastrukturunun

formalaşması və inkişafı haqqında Qanun” və “Azərbaycan Respublikasının

İnnovasiya infrastrukturu subyektlərinin vahid dövlət reyestrinin aparılması qaydası

haqqında Əsasnamə” layihələri əlavədə verilib.

ƏDƏBİYYAT

1. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2012-ci il 29 dekabr tarixli Fərmanı ilə təsdiq

edilmiş “Azərbaycan 2020: Gələcəyə Baxış” İnkişaf Konsepsiyası

2. Инновационный парк «Синергия». Доступно на:

http://www.yarinvestportal.ru/area/sinergia/

3. Как попасть в промышленный парк? // Федеральный портал малого и среднего

предпринимательства. Доступно на:

http://smb.gov.ru/content/guide/doingbusiness/bisplace_db/ind_park/

4. Обзор//ООО «РжевАгроСнаб». 2012. Доступно на:

http://www.rzhevagrosnab.com/review.aspx

5. Парки для новой промышленности. «Эксперт» № 48 (830). Доступно на:

http://m.expert.ru/expert/2012/48/parki-dlya-novoj-promyishlennosti/

6. Etzkowitz H. Thetriple helix of university-ındustry-government ımplications for policy

and evaluation. Working paper 2002-11. Stockholm, 2002.

7. Etzkowitz H., Networks of innovation: Science, technology, and development ın the

triple helix era. International Journal of Technology Management And Sustainable

Development. 2002, 1(1), 7-20.

8. Executive Office of The President, National Economic Council, Office Of Science And

technology Policy, 2009, “A Strategy for American Innovation: Driving Sustainable

Growth and Quality Jobs, Aktaran: (Üniversite-Sanayi İşbirliğinde Önemli Bir Araç;

Teknoloji Transfer Arayüzleri, TTGV, 2010: S.42).

9. Fan, Q., K. Li, D. Z. Zeng, Y. Dong, R. Peng., “Innovationfor Development and the

Role of Government: A Perspective from the East Asia and Pacific Region”,

Washington: The World Bank, (Aktaran: Ünlükaplan İLKER, “Avrupa Birliği Üyesi

Ülkelerde İktisadi Kalkınma, Rekabetçilik, ve İnovasyon İlişkilerinin Kanonik

Korelasyon Analizi ile Belirlenmesi, Maliye Dergisi, Sayı.157, 2009.

10. Felsenstein D., University Related Science Parks-‘seedbeds’ or Enclaves of Innovation?

Technovation, 1994, 14 (2) 93-110.

11. Fisher M., Innovation, Knowledge Creation and Systems of Innovation. The Annals of

Regional Science, 2001, 35, 2, 199-216.

12. http://www.gomap.az

13. http://www.odeialo.ru/hlopkovoe_volokno_napolnitel_dlia_odeiala/

14. http://ru.wikipedia.org

15. http://www.stat.gov.az

16. http://www.theglobaljournals.com/ijar/file.php?val=November_2013_1383225515_b0fa

7_44.pdf

17. http://www.topbeijingtravel.com/beijing-economy-technology/beijing-zhongguancun-

science-park.htm#.U04u1Pl_tlw

18. http://www.tsi.lv/sites/default/files/editor/science/Publikacii/RelStat_12/session_1_kost

alova_ok.pdf

19. http://www.ttgv.org.tr/tr/odtu-teknokent-universite-sanayi-isbirligine-buyuk-katki-

sagliyor

20. http://www.ukspa.org.uk/about_ukspa/history_of_ukspa/

21. http://www.yenilesim.org

22. www.capital.com.tr/dunyanin-ceolari-inovasyon-pesinde.../18960.aspx

23. www.odtuteknokent.com

http://www.yarinvestportal.ru/area/sinergia/

http://smb.gov.ru/content/guide/doingbusiness/bisplace_db/ind_park/

http://www.rzhevagrosnab.com/review.aspx

http://m.expert.ru/expert/2012/48/parki-dlya-novoj-promyishlennosti/

http://www.gomap.az/

http://www.odeialo.ru/hlopkovoe_volokno_napolnitel_dlia_odeiala/

http://www.stat.gov.az/

http://www.theglobaljournals.com/ijar/file.php?val=November_2013_1383225515_b0fa7_44.pdf

http://www.theglobaljournals.com/ijar/file.php?val=November_2013_1383225515_b0fa7_44.pdf

http://www.topbeijingtravel.com/beijing-economy-technology/beijing-zhongguancun-science-park.htm#.U04u1Pl_tlw

http://www.topbeijingtravel.com/beijing-economy-technology/beijing-zhongguancun-science-park.htm#.U04u1Pl_tlw

http://www.tsi.lv/sites/default/files/editor/science/Publikacii/RelStat_12/session_1_kostalova_ok.pdf

http://www.tsi.lv/sites/default/files/editor/science/Publikacii/RelStat_12/session_1_kostalova_ok.pdf

http://www.ttgv.org.tr/tr/odtu-teknokent-universite-sanayi-isbirligine-buyuk-katki-sagliyor

http://www.ttgv.org.tr/tr/odtu-teknokent-universite-sanayi-isbirligine-buyuk-katki-sagliyor

http://www.ukspa.org.uk/about_ukspa/history_of_ukspa/

http://www.yenilesim.org/

http://www.capital.com.tr/dunyanin-ceolari-inovasyon-pesinde.../18960.aspx

az rbaycanda beynəlxalq təcrübə əsasında texnoloji ...ier.az/uploads/iieti (yekunhesabat2014)...

Documents