auschwitz bulletin, 1966, nr. 01 januari
DESCRIPTION
dat ik er niets meer. bij zal leren Hij werd samen met een groep - van ongeveer 90 kinderen op vrachtauto's geladen Toen dc kinderen tegenspartelden riep hij Klim nu maar : op die auto cn jammer niet zo jullie hebben immers gezien hoe onze ouders en grootouders zijn weggereden Klim er op dan zullen jullie ze weerzien En toen zc wegreden hoorde ik h e hij de bewaker nog toeriep Er zal jullie niets worden geschonken HET ONDERZOEK DTE ERMITTLUNG Getuige 7 Oplage 15.000 foto DAK É • iTRANSCRIPT
n e d e r l a n d s
a u s c h w i t z
c o m 1 e
H E R D E N K I N G S N U M M E R
10de J a a r g a n g no. 1 — januari 1 9 6 6 É •
socr voorlopig v. Walbeeckstr. 9 hs. amsterdam-w., postg 293087 rad.: Arnsteldijk 23, amsterdanvz. b d J i k r c k : AMRO nr 10BMO bijk. van baerlostraat, amsterdam-z.
O p l a g e 1 5 . 0 0 0
H E T O N D E R Z O E K Oratorium in 11 zangen door PeterWeiss
DTE ERMITTLUNG Voorlezing in dc Volkiknmmcr cc Berlijn, 19 oktober 1965 foto DAK
HET ONDERZOEK Dc Nederlandse Coznedie, Amsterdam, 3 december 1965 faro itudirt iemairc cn wenn:nk
Getuige 7
Ik hoorde
hoe een wachtpost"over het prikkeldraad met een negenjarige jongen praatte Je weet al heel wat voor je leeftijd zei dc man
De jongen antwoordde Ik weet dat Lk veel weet en ik weet ook
i
dat ik er niets meer. bij zal leren Hij werd samen met een groep -van ongeveer 90 kinderen op vrachtauto's geladen Toen dc kinderen tegenspartelden riep hij
Klim nu maar : op die auto cn jammer niet zo
jullie hebben immers gezien hoe onze ouders en grootouders zijn weggereden Klim er op
dan zullen jullie ze weerzien En toen zc wegreden hoorde ik
h e hij de bewaker nog toeriep Er zal jullie niets worden geschonken
Op zondag 23 januari legt het Nederlands Auscbwit7 Comité zo-als gebruikelijk bloemen bij de urn met as uit Auschwitz op de N. Oosterbegraafplaats te Amsterdam. Verzamelen om 12 uur bij de hoofdingang.
Jong zijn na Auschwitz
W i j l e v e n n a A u s c h w i t z . A u s c h w i t z is in ons l e v e n a a n w e z i g . W i j , d a t is niet het N e d e r lands A u s c h w i t z C o m i t é alleen, zelfs niet a l lereerst . D a t blijkt uit dit n u m m e r n a t u u r lijk, m a a r niet m i n d e r uit elk d a g b l a d , uit publ ica t ies en gesprekken . P r o c e s s e n zijn a a n de g a n g : d a t v a n S o b i b o r , v a n z u l k een c e n t r a l e betekenis v o o r N e d e r l a n d , een t w e e d e A u s c h w i t z - p r o c e s , w a a r nu o o k een t y p i s c h e b u r e a u - m o o r d e n a a r , B u r ger , t e r e c h t s t a a t en vele a n d e r e . Zij i l lustreren w a a r o m de n a z i - m i s d a d e n n i e t m o g e n v e r j a r e n , w a t ons c o m i t é di t j a a r m e t k r a c h t v a n o v e r t u i g i n g steeds h e e f t v e r d e d i g d , d a a r i n bijgevallen d o o r reger ing _en p a r l e m e n t . D e dreiging v a n v e r j a r i n g in W e s t - D u i t s l a n d is nog pas o p g e s c h o v e n , wij m o g e n n o g l a n g niet rusten. O m v a n g , o p z e t en u i t v o e r i n g v a n de m i s d a a d in ons l a n d is in een h eld er l icht g e steld d o o r h e t d i t j a a r verschenen „ O n d e r g a n g " v a n p r o f . d r . J . Presser , een l icht des te fe l ler d o o r de o n g e k e n d e v r a a g n a a r h e t boek . D i e belangstel l ing m o g e n wij zien als een o p d r a c h t ons w e r k m e t te m e e r t o e w i j ding in n o g wijder kr ing v o o r t te z e t t e n . W i j zien h e t als een erkenning v a n die o p d r a c h t en d a t w e r k d a t p r o f . Presser ui ts lui tend in ons blad zijn inzichten o v e r de reac t ies o p zijn boek w i l d e publ iceren . W i j hebben n a de grootse t w i n t i g s t e h e r d e n king v a n A u s c h w i t z ' bevri jding in w o o r d , geschr i f t en m e t t e r d a a d berecht ing v a n de beulen n a g e s t r e e f d : wij n o e m e n hier slechts de A m s t e r d a m s e r e c t o r - m a g n i f i c u s m r . J . v a n d e r H o e v e n , zijn Leidse col lega , de c r i m i n o loog en a u t e u r m r . W . H . N a g e l en de h e
laas o v e r l e d e n verzetsstr i jders G e r r i t B l o m , die in k l a r e t a a l v e r t o l k t e n w a t ons al len beziel t . O n s p r o t e s t tegen de schandeli jk l ichte v o n nissen in h e t bi jzonder in het F r a n k f o r t e r A u s c h w i t z - p r o c e s is o v e r a l , spec iaal in D u i t s l a n d zelf , g e h o o r d , evenals d a t tegen de m i l de bejegening v a n R a j a k o w i t s c h , die de w e g n a a r de d o o d v o o r o n z e mensen ui ts t ippelde . In h e t z e l f d e W e n e n g a a t een V e r h e l e n v r i j uit, Befehl ist ja Befehl en M U L K A ! D i e mi ldheid jegens nauweli jks a f g e d a n k t e m o o r d e n a a r s ( w e r d de v r i j s p r a a k v a n t w e e T r e b l i n k a - S S - e r s in L ü n e b u r g „ w e g e n s g e brek a a n c o n c r e e t bewijs" niet m e t a p p l a u s v a n de publieke t r ibune b e g r o e t ? ) moest , z o u m e n menen, nog veel m i l d e r t e g e n o v e r de s l a c h t o f f e r s s temmen. N i e t s is m i n d e r w a a r . D e reger ing te B o n n , die kosten n o c h pressie te h o o g a c h t v o o r nieuw en n o g vreseli jker geweld , o n t z a g z ich niet s c h a d e - u i t k e r i n g e n a a n H i t i e r s s l a c h t o f f e r s te b e k n o t t e n . M a a r hoe s t a a t het in N e d e r l a n d ? D e C a d s u -fooi a a n de g e t r o f f e n e n , w a n t m e e r is h e t niet , is v e r d e e l d ; hoe , d a t la ten wij nu m a a r d a a r .
A a n de z w a a r s t g e t r o f f e n g r o e p , n a k a m p verblijf o f o n d e r d u i k i n v a l i d e o f z iek g e bleven o f g e w o r d e n , k o n dit d r u p p e l t j e geen v e r l i c h t i n g brengen. N o g steeds krijgen d e z e mensen als z o d a n i g geen pensioen, b e s t a a t e r zelfs geen regeling v o o r hen. W i j p u b l i c e e r den v e r l e d e n j a a r de o p v a t t i n g e n v a n d r . G . de H a a s in deze . N u heef t het N . A . C . in een adres a a n de T w e e d e K a m e r a a n g e d r o n gen o p een a lgemene regel ing v o o r v a s t e ui tkering a a n deze v o o r t d u r e n d v e r g e t e n , z w a a r s t b e n a d e e l d e c a t e g o r i e . N e d e r l a n d s e burgers . W i j v e r t r o u w e n d a t reger ing n o c h p a r l e m e n t d o o f kunnen blijven v o o r d e z e schrijnende a a n k l a c h t , die 2 1 j a a r n a het v e r d w i j n e n v a n de b e z e t t i n g alleen m a a r schri jnender is g e w o r d e n . E v e n weinig als a a n de l e v e n d e consequenties v a n A u s c h w i t z lieten de o p e e n v o l g e n d e reger ingen z ich gelegen liggen a a n het eren
Landelijke bijeenkomst van gepens ioneerde verzetsstri jders
A a n het v e r z o e k s c h r i f t d a t d o o r gepensio
n e e r d e verzetsstr i jders en n a b e s t a a n d e n a a n
de reger ing w e r d ger i cht t e r a a n p a s s i n g en
v e r h o g i n g v a n hun u i t k e r i n g e n v a n de bui
t e n g e w o n e pensioenwet , z a l d o o r een l a n d e
lijke bi jeenkomst k r a c h t w o r d e n bijgezet .
W i j r o e p e n een ieder o p o m o p 3 f e b r u a r i
1 9 6 6 a a n w e z i g te zijn in g e b o u w A m i c i t i a
te D e n H a a g . A a n v a n g 11 uur .
E e n v e r t e g e n w o o r d i g e r v a n ons c o m i t é za l
d a a r o.a . het w o o r d v o e r e n .
J o s S l a g t e r ,
, " (voor? ; . )
d e r d o d e n . N i e t s droeg de reger ing v a n N e d e r l a n d bij a a n het i n t e r n a t i o n a l e m o n u m e n t , d a t o o k een z o g r o o t a a n t a l v a n h a a r b u r gers m o e t gedenken en de huidige en k o m e n de generat ies w a a r s c h u w e n . T e erkentel i jker zijn wij , n u de g e m e e n t e A m s t e r d a m een voors te l l ing d o o r de N e d e r landse C o m e d i e v a n „ H e t o n d e r z o e k " ten b a t e v a n het N e d e r l a n d s e C o m i t é M o n u m e n t te A u s c h w i t z mogeli jk h e e f t g e m a a k t . W a a r o m k a n de l a n d s o v e r h e i d niet het enig juiste g e b a a r o p b r e n g e n ? In dit b lad v i n d t m e n enkele passages uit P e t e r Weiss ' „ O r a t o r i u m " d a t de l a a t s t e m a a n d e n overduidel i jk h e e f t b e w e z e n d a t het verschijnsel A u s c h w i t z in ons leven , aus a l ler leven, a a n w e z i g is, niet in de l a a t s t e p l a a t s o o k bij jongeren . H e t z a l u o p v a l l e n h o e z e e r in dit n u m m e r re s tem v a n jonge mensen kl inkt . H e t is het v o o r n a a m s t e k e n m e r k v a n de A u s c h w i t z - h e r d e n k i n g di t j a a r , v a n o n z e v o o r a f g a a n d e ac t ie o o k , w a a r i n de s tudenten v a n de A S V A , de S t u d e n t e n v a k beweging s p o n t a a n m e t ons m e e g i n g e n . Z o n der de jeugd z o u ar t is t iek n o c h p r a k t i s c h v a n h e r d e n k e n in deze t r a n t s p r a k e zijn. W i j hebben d a t t r o u w e n s o o k o p en o m de vi j fde mei duidelijk e r v a r e n .
E r zijn er die z o u d e n wil len v e r g e t e n , m e t z a n d o v e r s t r o o i e n , ze l fs o n t k e n n e n w a t er is gebeurd . D e z a n d s t r o o i e r s bereiken o o k de jeugd. G e l u k k i g doen d a t meest a n d e r e n : ons v o r i g h e r d e n k i n g s n u m m e r is v o o r a l d a n k zij letterl i jk alle o n d e r w i j s o r g a n i s a t i e s in 2 0 . 0 0 0 e x . v e r b r e i d en z o de jeugd ten g o e d e gekomen. D i t gebeur t o o k nu . W i j z o u d e n z e g g e n : het r e s u l t a a t v a n W e i s s ' en Pressers o n d e r z o e k is b o v e n a l ger i cht t o t wie niet uit e r v a r i n g k u n n e n , m a a r d o o r o n z e b e m i d deling wil len w e t e n . O m hen te w a p e n e n , die jong zijn n a A u s c h w i t z , o p d a t zij elk A u s c h w i t z in zijn v e r d o r v e n k i e m k u n n e n smoren .
E . T .
Tob. Lavino L A D I E S A N D ' G E N T T A I L O R
Moderne Coupe
i en prima afwerking
Keuze uit de beste
binnen- en buitenlandse 1 stoffen
K r i b b e s t r a a t 3 1 ' , A m s t e r d a m - Z .
T e l . . 7 1 6 0 4 8 B . G . G . 12 3 1 2 3
Auschwitz-herdenkingen Regina Smendzianka, piano
Kelly Christophorides (Athene) in haar dansdrama Romeo, Julia en de duis tern is , m.m.v. leden van het Nationale Ballet o.l.v. Sonia Gaskel Toegangspri js ƒ 2 . 7 5
Kaarten verkri jgbaar:
Den Haag, 23 jan., 8 uur Diligentia Ph. Alter, Badhuisweg 55, S c h e v e -ningen. H. Sluis , Wijnhaven 16 en Anslo-s t raat 145" . Muziekh. Alberson S Co, Gr. Herto-ginnelaan 182.
Amsterdam, 25 jan. 8 uur Bachzaal de Zwarte, v. Walbeecks t raat 9 hs. , Nieuwe Muziekhandel Leidsestr . 50. Muziekbeurs Amsterdam, Trompenburgerstraat 111, Amsterdam-Z.
Rotterdam 26 jan. 8 uur Rijnhotel Spreker : Pierre J a n s s e n Lichtenauer, Korte Lijnbaan 26. N.V. De Arbeiderspers , Slaak 34 . Fa. S imonis , Bei jerlandselaan 29 ,
en aan de zaal indien voorradig
EEN BOEK ZIET HET
LICHT D e r e d a c t i e v a n dit o r g a a n v e r z o e k t mij , iets te v e r t e l l e n v a n de
w e e r k l a n k en de reac t ies op mijn boek O N D E R G A N G , a l s o o k mijn
eigen m e n i n g h i e r o v e r w e e r te geven . W e l n u , ik z a l het p r o b e r e n ,
let w e l : p r o b e r e n .
Is het d a n z o moeili jk? H e t a n t w o o r d luidt , m o e t l u i d e n : ja . H e e l
moeili jk, eigenlijk nauweli jks doenlijk. Z o e k ik i m m e r s het juiste
w o o r d o m die reac t ies te kenschetsen, d a n d r i n g t e r z ich één bij m e
o p : ze w a r e n verpletterend. Z o w e l in h o e v e e l h e i d als inhoudeli jk .
O p 2 2 apr i l 1 9 6 5 o v e r h a n d i g d e minis ter V r o l i j k het eers te e x e m p l a a r
a a n de A m s t e r d a m s e b u r g e m e e s t e r m r . V a n H a l l . M a a r v o o r d i e n
w a r e n er al t e le foont jes en b r i e v e n b i n n e n g e k o m e n , reac t ies o p de
a a n k o n d i g i n g v a n die p l e c h t i g h e i d . Z e w a r e n w e l eens v a n een o n t
r o e r e n d e a r g e l o o s h e i d ; h o e n a ï e f bi jvoorbeeld m o e s t ze mij niet in de
o r e n k l i n k e n bij een b o e k v a n een 1 1 5 0 bladzi jden, een m a a n d e n
lange technische v o o r b e r e i d i n g vereisend, die a l l e r l a a t s t e w a a r s c h u
w i n g : „ D e n k t U e r o m , d a t U er v o o r a l in zet , d a t d i e - e n - d i e . . . " !
M i j w a s g e v r a a g d , h o e v e e l e x e m p l a r e n n a a r mijn eigen mening de
eerste o p l a g e diende te te l len ; ik h a d g e o p p e r d 1 0 . 0 0 0 , die — z o
v o o r s p e l d e ik — binnen één o f t w e e j a a r wel h u n w e g o n d e r h e t p u
bliek z o u d e n v i n d e n . I k h a d dit , eerlijk gezegd , m e t een i e t w a t k w a a d
g e w e t e n n o g a l r o o s k l e u r i g z o v e r o n d e r s t e l d , o m d a t ik t e g e n o v e r h e t
r is ico , d o o r de u i t g e v e r g e n o m e n , geen z w a r t k i j k e r w o u schijnen.
D e z e u i t g e v e r d r u k t e 1 1 . 0 0 0 e x e m p l a r e n , die e r geen t w e e j a a r , m a a r
t w e e w e r k d a g e n o v e r deden, z o d a t hij er m e t spoed n o g 3 0 . 0 0 0 o v e r
heen g o o i d e . E n d a a r n a een g o e d k o p e u i t g a v e , v a n liefst 5 0 . 0 0 0 .
E n d a a r n a . . .
D e l e z e r wi l w e l a a n n e m e n , d a t deze s t a r t o p z i c h z e l f v o o r een
schri jver een s c h o k k e n d e e r v a r i n g m o e t hebben b e t e k e n d . M a a r toen
moesten de eigenlijke reac t ies n o g l o s k o m e n . Zi j k w a m e n . O m te b e
g i n n e n : de k r a n t e n , d a g - , w e e k - m a a n d b l a d e n , w e l k e v o o r ' t o v e r
g r o t e deel z e e r veel a a n d a c h t a a n het boek besteedden in bijna een
s t e m m i g e d e l m o e d i g e beoordel ingen o f soms d i e p g a a n d e b e s c h o u w i n
gen. E n d a a r n a een a a n t a l i n g e z o n d e n s tukken p l a a t s v e r l e e n d e n ,
w e l k bij alle verschi l len in toon en i n h o u d die a a n d a c h t v o o r h e t
b o e k w a k k e r hielden. Vr i jwel iedereen die publ iceer t w o r d t l iever
a f g e k r a a k t d a n d o o d g e z w e g e n — en ik z o u niet g r a a g b e w e r e n , d a t
m e n mij a f g e k r a a k t h e e f t ; d o o d g e z w e g e n in elk g e v a l n i e t !
D a a r n a a s t r inkelde v o o r t d u r e n d de t e l e f o o n , b r o n v a n d a n k b a a r h e i d
v o o r mij , m a a r o o k , soms d a n , v a n ergenis . H e t k o n o o k w e l eens
k o m i s c h zijn, z o in het g e v a l v a n een hoogst a c h t b a a r lezer , die , a a n
s toot n e m e n d a a n een b e p a a l d e passage , d o o d g e w o o n o p b e l d e en toen
ik h e m p o o g d e bij te brengen, d a t ik, b e o e f e n a a r v a n een b e r o e p -
z o n d e r - v r i j e - t i j d , het werkel i jk te d r u k h a d , o m h e m te o n t v a n g e n
( w a n t d a t eiste hij o p h o g e t o o n ) , w o e d e n d u i t r i e p : „ T e d r u k ? M a a r
w a t h e b t U d a n te d o e n ? " Z o iets w a s u i t e r a a r d (en gelukkig m a a r )
een u i t z o n d e r i n g . M e n b e z o r g d e mij geschenken, b l o e m e n ( o o k een
enkele b o o m p l a n t i g in I s r a ë l ) , boeken, g r a m o f o o n p l a t e n . M e n z o n d
mij b r i e v e n v a n h e i n d e en v e r , soms van zeer ver ( A f r i k a , A u s t r a l i ë ,
A m e r i k a ) . A l l e m a a l reac t ies , t iental len, spoedig h o n d e r d e n . A l l e m a a l
w e e r k l a n k e n , w a a r t u s s e n o o k een enkele ant isemiet ische . N a a m l o o s ,
a c h ja . . .
E r v a l t geen beginnen a a n , een in b i jzonderheden a f d a l e n d beeld
v a n di t alles te g e v e n ; ik g e l o o f te m o g e n zeggen, d a t geen enkele
d e n k b a r e s c h a k e r i n g o n t b r a k . R e a c t i e s o p een en h e t z e l f d e boek v a n
steeds w e e r a n d e r e lezers , die z ich als ' t w a r e in d a t boek w e e r s p i e
gelden, die d o o r g a a n s o n b e w u s t en o n b e d o e l d v a n z i c h z e l f een p o r
t r e t g a v e n . L a a t mij ' t z o f o r m u l e r e n : z u l k e lezers v e r b e e l d e n z i c h
— te g o e d e r t r o u w natuur l i jk — iets o v e r het gelezene te ver te l len
en v e r t e l d e n . . . v a n de l e z e r .
In schier e lke br ief , e lk t e l e f o o n t j e s c h o n k die m e d e m e n s mij d a t z e l f
p o r t r e t . N u is iedere schri jver v a n w e l k b o e k o o k d a a r m e e m i n o f
m e e r v e r t r o u w d en ikzel f ben d a t v a n v r o e g e r e publ ica t ies . I n die
o m v a n g , in die h e v i g h e i d h a d ik het e c h t e r n o g n i m m e r e r v a r e n . I n
die h e v i g h e i d : v r i j w e l al le reac t ies h a d d e n één e lement g e m e e n : z e
w a r e n e m o t i o n e e l en d a t dikwijls in o n g e k e n d e en soms o n v o o r s t e l
bare m a t e . H e t geheel o v e r z i e n d , ben ik d a t g a a n d e w e g b e t e r g a a n
begrijpen dit g e s c h i e d w e r k i m m e r s b e h a n d e l d e niet h e t m i d d e l e e u w s e
leenstelsel o f de reger ing v a n K a r e i de Vi j fde , m a a r het ging o v e r
mensen. O v e r mensen, niet v a n l a n g geleden, m a a r v a n o n z e eigen
tijd. O v e r eigentijdse m e d e m e n s e n dus, m a a r d a n geen o n b e k e n d e n ,
die ons niets ze iden , m a a r lieden, die m e n g e k e n d h a d , o v e r w i e m e n
een o o r d e e l h a d , t e n g o e d e o f ten k w a d e , die m e n b e w o n d e r d e o f l ief
h a d , die m e n h a a t t e o f v e r f o e i d e . G e e n w o n d e r , d a t z i c h s p a n n i n
gen o n t l a a d d e n , d a t e r gevoelens n a a r b o v e n k w a m e n , d a t z i c h w e n
sen, v o o r n e m e n s , n a g e d a c h t e n , w e e k l a c h t e n ui t ten v a n een verbi js te
rende intensitei t . I k e r v o e r , ik o n d e r g i n g het als een ui tbars t ing , als
een o n t p l o f f i n g . D a t alles s t o r t t e z i c h m e t e l e m e n t a i r g e w e l d o p d e z e
schri jver . H e t w a s , als g e z e g d , v e r p l e t t e r e n d . D a a r n a a s t — e v e n in
een n u c h t e r d e r v l a k — z o n d e n velen mij tevens a a n v u l l i n g e n en v e r
beter ingen t o e . B i jna a l t o o s kleinigheden, w a a r ik e c h t e r juist d o o r het
t e m p o , w a a r i n de v o l g e n d e d r u k k e n dienden g e r e e d te k o m e n , bij
alle erkentel i jkheid niet v o l d o e n d e a a n d a c h t a a n k o n schenken. I n
grijpende wijzigingen bleken e c h t e r n i e t v e r e i s t ; mijn visie o p b e l a n g
rijke kwest ies k o n ik h a n d h a v e n . E n de u i t g e v e r : hij d r u k t e v o o r t . . .
W a n n e e r ik n u , als in mijn a a n h e f b e l o o f d , p r o b e r e n w i l , duidelijk
te m a k e n , w a t precies d a t „ v e r p l e t t e r e n d e " w a s , wijs ik e r o p , d a t een
zeer g r o o t deel v a n de mij bereikende reac t ies g e t u i g d e n v a n een
schuld. N a l a t i g h e i d , onverschi l l igheid , t e k o r t a a n f a n t a s i e , t r a a g h e i d
— ik z e t hier m a a r e n z o v o o r t ( s o m m i g e br ieven v e r r i e d e n m e e r en
e r g e r ! ) — h a d d e n e r t o e geleid, d a t m e n geen o f in elk g e v a l te w e i
nig w e e r s t a n d h a d geboden a a n de w e g v o e r i n g v a n h o n d e r d d u i z e n d
J o d e n n a a r de g a s k a m e r . H e t w a s gebeurd en m e n h a d h e t zien g e
beuren, la ten gebeuren. I n mijn boek, d a t w e l b e s c h o u w d geen enkele
als z o d a n i g g e f o r m u l e e r d e a a n k l a c h t b e v a t , v o e l d e m e n z i c h a a n g e
k l a a g d . E n g e n o o p t , n o g eens, t o t de bekentenis , die h o n d e r d e n t h a n s ,
n a z o v e e l ja ren , o n o n t k o o m b a a r a c h t t e n , de bekentenis v a n een
mea culpa (het is mijn s c h u l d ) . H o n d e r d e n , die , n a a r ik a a n n e e m ,
v o o r d u i z e n d e n s p r a k e n , misschien v o o r v e l e d u i z e n d e n . V e r p l e t t e
rend? J a , w a n t z o iets stelt de schri jver t e g e n o v e r een v r a a g , die v o o r
h è m o n o n t k o o m b a a r bl i jkt : W i e ben jezelf, d a t jij z o t a l l o z e m e d e
mensen die schuld z o u m o g e n v o o r h o u d e n ? S l e c h t s enkele z e e r g r o
ten uit de menselijke geschiedenis , slechts o n z e b o e t p r o f e t e n w a s d a t
beschoren — en w i e z a l zeggen , hoe z w a a r zij d e z e last get i ld h e b
ben? V o o r d e z e schri jver a l t h a n s bleef — en blijft — ze o n t i l b a a r .
O n d r a a g l i j k . V e r p l e t t e r e n d .
W a t h i e r n o g m e e r v a n te zeggen? Misschien t o c h n o g d i t : E e n schr i j
v e r heef t vi j f t ien j a a r a a n een boek g e w e r k t en h e t r e s u l t a a t is n a
tuurlijk ook in zijn g e v a l een z e l f p o r t r e t . H i j s t a a t in zijn tekst ten
v o e t e n uit , m e t zijn d e u g d e n en t e k o r t k o m i n g e n . O v e r één v a n die
laa ts te k a n geen m e n i n g s v e r s c h i l b e s t a a n : h i e r l a g een t a a k , v e r u i t
g a a n d e b o v e n de p e r s o o n v a n elke geschiedschri jver o o k ; een o p d r a c h t
als d e z e w a s eigenlijk o n u i t v o e r b a a r . T e g e n o v e r d e z e vas ts te l l ing
rest de mens , die h a a r m e t zijn o n t o e r e i k e n d e k r a c h t e n n i e t t e m i n o p
z ich h e e f t d u r v e n n e m e n , s lechts één v e r d e d i g i n g . E n w e l een, w e l k e
hem z e l f tevens t o t t r o o s t s t r e k t : de getuigenis , d a t hij d i t w e r k h e e f t
pogen te d o e n n a a r eer en g e w e t e n , in dienst v a n d e w a a r h e i d en
de gerecht igheid .
8 d e c e m b e r 1 9 6 5
J . P R E S S E R
O p 2 7 j a n u a r i za l het 2 1 j a a r geleden zijn,
d a t eenheden v a n het S o w j e t - R u s s i s c h e leger
het v e r n i e t i g i n g s k a m p A u s c h w i t z bevr i jdden.
V o o r i e m a n d , die in de o o r l o g s j a r e n deze
hel niet m e e g e m a a k t heef t , blijft A u s c h w i t z
iets, d a t hij n o o i t begrijpen za l a l t h a n s niet
vol ledig .
W a t stelt men z ich v o o r bij h e t fei t v a n c a .
zes mil joen d o d e n , w a a r v a n het m e r e n d e e l
v e r g a s t w e r d , o m d a t zij J o d e n , v o o r a l J o
den, z igeuners , o f Russische k r i j g s g e v a n g e
nen w a r e n ?
E e n n a t u u r r a m p , z o a l s de w a t e r s n o o d v a n
1 9 5 3 , die o n g e v e e r 2 0 0 0 mensenlevens eiste
is n o g iets d a t te begrijpen v a l t . Moei l i jker ,
zoa l niet onmogel i jk w o r d t het z ich een
v o o r s t e l l i n g t e m a k e n v a n de a r m o e d e , h o n
g e r en z i e k t e die in A z i ë ten g e v o l g e v a n
het a c h t e r b l i j v e n v a n de e c o n o m i s c h e o n t
w i k k e l i n g jaarl i jks mi l joenen s l a c h t o f f e r s
m a a k t .
D e z e r a m p e n k o m e n o v e r de mensheid o m d a t
het technisch k u n n e n , de natuurl i jke o n t
w i k k e l i n g v a n de mens n o g niet v e r genoeg
g e v o r d e r d is. H i e r is in z e k e r e zin s p r a k e
v a n een schuldloos fa len .
M a a r A u s c h w i t z is iets a n d e r s . A u s c h w i t z
b e t e k e n t een s y s t e m a t i s c h g e w i l d e m o o r d .
I n A u s c h w i t z m o e s t e n mensen s t e r v e n o p
g r o n d v a n een p e r f i d e ideologie . H e t z e l f d e
technisch k u n n e n , d a t de mens in s t a a t z o u
k u n n e n stellen z ich een paradi js o p a a r d e te
b o u w e n w e r d in A u s c h w i t z in dienst v a n de
verniet iging gesteld. D a a r o m is A u s c h w i t z
z o moeili jk te begrijpen en o o k o m d a t d e z e
ui t roei ing m e t z o v e e l s a t a n i s c h e lust kon g e
beuren. D e A u s c h w i t z - p r o c e s s e n leren ons
hoe o p het eers te g e z i c h t redelijk ordentel i jke
lieden die in de g e w o n e m a a t s c h a p p i j n a u w e
lijks z o u d e n o p v a l l e n g e d u r e n d e d e z e o o r
logsjaren m e t een w r e e d h e i d en een d u i v e l s
heid zijn o p g e t r e d e n , die in h e t dierenri jk
zijn w e e r g a niet kent . E r w a r e n o o k a n d e r e
k a m p e n , m a a r ze denken s p e c i a a l a a n A u s c h
w i t z , o m d a t t e c h n i e k , s y s t e m a t i e k en a a n t a l
d a a r zijn luguber c u l m i n a t i e p u n t v o n d .
W a t de betekenis is v o o r hen die d a a r w a
ren v a l t slechts te r a d e n ; v o o r de a n d e r e n
betekent h e t : N o o i t m e e r A u s c h w i t z .
M e n za l z ich a f v r a g e n of een n i e u w A u s c h
w i t z nog mogeli jk is, o f de v e r s c h r i k k i n g
v a n en de h e r i n n e r i n g a a n A u s c h w i t z niet
v o l d o e n d e is o m een dergelijke r a m p , een
dergeli jke v e r v a l v a n de westerse c u l t u u r en
b e s c h a v i n g te v o o r k o m e n . D e geschiedenis
leer t ons e c h t e r d a t wij in s t a a t zijn het z e l f
de soor t f o u t e n in betrekkeli jk k o r t e tijd o p
nieuw te m a k e n , al za l de v o r m w a a r i n de
geschiedenis z i c h h e r h a a l t v a n k e e r t o t keer
verschi l len .
D i t h o u d t in, d a t „ N o o i t m e e r A u s c h w i t z "
een bewuste d a a d v a n ons eist. W i j zullen
het onmogel i jk m o e t e n m a k e n , d a t i d e o l o
gieën die de w a a r d e v a n de ze l f d e n k e n d e en
h a n d e l e n d e mens , de gel i jkgerecht igdheid v a n
de mens niet erkennen, een v o e d i n g s b o d e m
zullen v i n d e n . H e t betekent d a t w e m e e r
ernst zullen m o e t e n m a k e n m e t de s o l i d a r i -
t e i t s g e d a c h t e , n a t i o n a a l z o w e l a ls i n t e r n a
t i o n a a l . W e zullen d a a r t o e de verschi l len in
r i j k d o m en o n t w i k k e l i n g s m o g e l i j k h e d e n g e
r i n g e r m o e t e n m a k e n . W e b e h o r e n e r v o o r te
z o r g e n , d a t e r geen g r o e p e n mensen zijn, die
WAT N U ?
buiten hun schuld het s l a c h t o f f e r w o r d e n
v a n de strijd om het b e s t a a n en de v o o r u i t
gang .
D i t alles h een proces v a n langere a d e m , h e t
geen niet betekent d a t deze p r o b l e m e n nu
m i n d e r belangrijk zijn en v e r o n a c h t z a a m d
kunnen w o r d e n .
M e e r binnen ons gez ichtsve ld z i t ten we nog
m e t de g e v o l g e n v a n de T w e e d e W e r e l d
o o r l o g . E é n v a n deze kwesties is het feit d a t
nog z o vele (hoeveel? ) n a z i - m i s d a d i g e r s vri j
rondlopen en als het i n t e r v i e w m e t E i c h
m a n n jr, zoals d a t onlangs in de d a g b l a d p e r s
v e r m e l d w e r d juist is er een g e t r o u w e copie
v a n de n a z i - o r g a n i s a t i e in W e s t - D u i t s l a n d
o p g e b o u w d en w e r k z a a m is.
D e O o s t - W e s t v e r h o u d i n g , de k o u d e o o r l o g
is m e d e v e r a n t w o o r d e l i j k v o o r het feit , d a t
het m e t de d e n a z i f i c a t i e en b e r e c h t i n g v a n
de N a z i ' s in W e s t - D u i t s l a n d en O o s t e n r i j k
z o t reur ig gesteld is. E n als z o d a n i g zijn wi j ,
Westel i jke Geal l ieerden m e d e schuldig a a n
het feit d a t n o g z o v e l e n a z i - m i s d a d i g e r s zich
vr i j kunnen bewegen en, w a t n o g veel e r g e r
is, er n o g steeds fascist ische tendenzen in
de W e s t d u i t s e en Oostenr i jkse s a m e n l e v i n g
a a n w e z i g zijn. E r heerst d a a r nog steeds een
geest die de kiemen in z ich b e r g t v o o r nieu
w e c a t a s t r o f e s . E n a a n g e z i e n deze o v e r h e d e n
niet de m e n t a l e bereidheid t o n e n d e z e kiemen
uit te roeien, zijn wij v e r p l i c h t , v e r p l i c h t
aan de v o r i g e en k o m e n d e generat ie , hen te
d w i n g e n de n o d i g e s tappen te doen.
H e t is o n g e h o o r d , d a t een m a n als W i e s e n t h a l ,
een p r i v é p e r s o o n , deze o p s p o r i n g s w e r k
z a a m h e d e n m o e t v e r r i c h t e n .
Wi l len wij de f r a a i e w o o r d e n die elk j a a r
en in het b i jzonder elke vijf j a a r o p de e r e
b e g r a a f p l a a t s e n en bij de o o r l o g s m o n u m e n
ten w o r d e n ui tgesproken niet als holle k l a n
ken la ten kl inken, da n zullen wij al o n z e
i n v l o e d dienen a a n te w e n d e n o m elke n a z i -
m i s d a d i g e r v o o r zijn r e c h t e r te brengen.
E n z o zul len wij de 2 7 e j a n u a r i m o e t e n ge
denken, in A m s t e r d a m , D e n H a a g en R o t t e r
d a m , m a a r liefst o o k in de h u i s k a m e r . In
A u s c h w i t z ze l f za l deze d a g eveneens h e r
d a c h t w o r d e n . Z o n d e r m o n u m e n t over igens .
H e t i n t e r n a t i o n a l e A u s c h w i t z C o m i t é h e e f t
d a a r t o e nog niet de b e n o d i g d e middelen b i j
een k u n n e n brengen. Vele reger ingen hebben
steun t o e g e z e g d , veel p a r t i c u l i e r e n hebben
hun steentje bi jgedragen, gelukkig o o k een
g r o o t a a n t a l N e d e r l a n d e r s . D e N e d e r l a n d s e
o v e r h e i d h e e f t e c h t e r geen t e r m e n k u n n e n
v i n d e n o m een bi jdrage te g e v e n . D e rege
r ing — de Q u a y — heeft „in dergelijke g e
v a l l e n " steeds a f w i j z e n d beslist. A l s o f m e n
b a n g w a s een p r e c e d e n t te scheppen. A l s o f
een p r e c e d e n t g e v o n d e n z o u k u n n e n w o r d e n .
D e z e reger ing , e v e na ls de d a a r o p v o l g e n -
d e r e g e r i n g - M a r i j n e n , bewees h i e r m e d e , d a t
zij de w a a r h e i d v a n A u s c h w i t z niet o p z ich
in h e e f t la ten w e r k e n . E e n t reur ige z a a k .
M e n z o u een a r g u m e n t k u n n e n v i n d e n in
het feit , d a t A u s c h w i t z in het a n d e r e blok
ligt, d a t er c o m m u n i s t e n in de diverse A u s c h
w i t z C o m i t é ' s z i t t ing hebben, d a t de c o m
munis ten , de O o s t - E u r o p e s e s ta ten pol i t ieke
m u n t uit dit m o n u m e n t z o u d e n k u n n e n s l a a n .
Z e k e r , er zijn c o m m u n i s t e n , die i n v l o e d h e b
ben in de A u s c h w i t z C o m i t é ' s . C o m m u n i s t e n
s treden en s t ierven , o o k in A u s c h w i t z , a a n
de g o e d e k a n t g e d u r e n d e de T w e e d e W e r e l d
o o r l o g . D e p r o p a g a n d a , die m e t een A u s c h
w i t z m o n u m e n t g e m a a k t z o u k u n n e n w o r d e n
is „ N o o i t m e e r A u s c h w i t z " en dit geldt de
c o m m u n i s t e n e v e n z e e r als de n i e t - c o m m u -
nisten. Juis t d o o r het a f w e z i g blijven v a n
W e s t e r s e reger ingen za l A u s c h w i t z — en
ten o n r e c h t e — g e ï d e n t i f i c e e r d w o r d e n m e t
de c o m m u n i s t i s c h e z a a k .
E e n g r o o t a a n t a l reger ingen v a n W e s t e u r o -
pese l a n d e n , w a a r o n d e r o n z e B e n e l u x - p a r t -
ners , F r a n k r i j k , I t a l i ë en N o o r w e g e n hebben
dit kennelijk ingezien, h e t g e e n resul teerde in
een bi jdrage v o o r het m o n u m e n t .
D i t i n t e r n a t i o n a l e aspect , de c o ë x i s t e n t i e , h e t
gezamenli jk b e z i n n e n o p een t o e k o m s t in de
geest v a n „ N o o i t m e e r A u s c h w i t z " , b e h o o r t
o o k v o o r de N e d e r l a n d s e reger ing , die als
eerste a a n g e w e z e n is o m leiding en r i c h t i n g
a a n o n z e s a m e n l e v i n g te g e v e n het r i c h t
snoer te zijn, n o g a f g e z i e n v a n de v e l e t i e n
duizenden N e d e r l a n d e r s die d a a r o m k w a
men.
M o g e d e z e reger ing , die in z o v e e l o p z i c h t e n
v a n een a n d e r e m e n t a l i t e i t blijk geef t o p de
beslissing v a n het v o r v o r i g e k a b i n e t t e r u g
k o m e n .
J O O P K O O P M A N
Nimmer Auschwitz -Immer menselijkheid
Rabbijn H. Rodrigues Pereira is hoofd van de afd. onderwijs der Ned. Isr. Hoofdsynagoge te Amsterdam
V o o r mi j l iggen de b o e k e n v a n P r e s s e r , d a a r o p een s c h r i f t e l i j k v e r
z o e k een a r t i k e l t e s c h r i j v e n v o o r di t „ h e r d e n k i n g s n u m m e r " .
H e t m o e t n i e t n o d i g z i jn een b e p a a l d e g e m o e d s s t e m m i n g o p t e r o e
p e n v o o r m e n z i jn g e d a c h t e n n e e r s c h r i j f t . G e d a c h t i g a a n h e t J o o d s e
s p r e e k w o o r d „ L e t t e r s m a k e n w i j s " , d e e d ik h e t e c h t e r w e l .
T o t n u t o e h a d i k de b e i d e de len in de k a s t l a t e n s t a a n , w i l d e ik ze
n i e t i n z i e n . M e n w i l n i e t g a a r n e l e z e n o v e r d a t g e n e , d a t m e t „ l e e d "
n i e t k a n w o r d e n a a n g e d u i d , l eed w a a r b i j v e r g e l e k e n t w e e en een h a l f
j a a r o n d e r d u i k een p a r a d i j s w a s . D e w e g v a n de m i n s t e w e e r s t a n d ?
I n d e r d a a d , d a a r o m is h e t g o e d , d a t o o k v a n h e m , die n i e t de k a m
p e n h e e f t m e e g e m a a k t n o c h z e b e z o c h t h e e f t een o n t b o e z e m i n g k o m t
o v e r „ h e t g e b e u r e n " in de j a r e n ' 4 0 - ' 4 5 .
I n P r e s s e r s b o e k k o m t e r g e n s de v o l g e n d e z i n s n e d e v o o r : „ M o e t e n
w i j A u s c h w i t z en B i r k e n a u n o g v e r d e r b e s c h r i j v e n ? E e n p a a r n a d e r e
g e g e v e n s d a n m a a r . . . 5 0 k m . in r e c h t e l i jn ten W e s t e n v a n K r a
k a u . . . " N o g v e r d e r b e s c h r i j v e n ? J a z e k e r , i e d e r j a a r o p n i e u w . D e
s lag b i j W a t e r l o o w e r d h o n d e r d j a a r l a n g h e r d a c h t in een A m s t e r
d a m s e S y n a g o g e . D e s lag bi j W a t e r l o o . . . ! !
H e t is g o e d d e m e n s ert v o o r a l d e j o n g e m e n s te c o n f r o n t e r e n met h e t
g e v a a r l i j k s t e d i e r o p a a r d e : H e t d i e r m e t v e r s t a n d — en w e e h e m
die k o m t te s t a a n t e g e n o v e r z u l k een d i e r , d a t z i jn v e r s t a n d g e b r u i k t
t en k w a d e , s l echts o m te v e r n i e t i g e n .
H e t is een w a a r s c h u w i n g a a n ons a l l e n bi j o n s z e l f t e r a d e te g a a n .
D e n k e n w i j w e l g e n o e g n a ? B e s e f f e n w i j w e l v o l d o e n d e w a t er v a n
ons m e n s e n v e r l a n g d w o r d t . H e e f t G . de m e n s n i e t g e s c h a p e n m e t
een G . d d e l i j k e z i e l . „ H i j b l ies in h e m l e v e n s a d e m " z o l u i d t h e t B i j b e l
w o o r d in G e n e s i s . H i e r b i j m e r k e n de J o o d s e g e l e e r d e n o p : H i j D i e
b l a a s t , b l a a s t iets v a n Z i c h z e l f . H i e r l ig t h e t d o e l v a n een h e r d e n k e n .
B e s e f f e n de o o r z a a k v a n h e t g e b e u r e n : H e t d i e r l i j k e , d a t i e d e r e
G ' d d e l i j k e v o n k u i t d o o f d e . J u i s t h e t J o o d s e v o l k w a s h e t d o o r de
e e u w e n h e e n , d a t de w e r e l d wi j s t o p zi jn menselijke t a a k .
M e n s e l i j k , d a t w i l z e g g e n h e t l a t e n p r e v a l e r e n v a n zi jn G . d d e l i j k e
a f s t a m m i n g . R e l i g i e u s b e w u s t z i j n w e e r s p i e g e l d in 's m e n s e n g e d r a g i n
gen k a n s lechts de w e r e l d r e d d e n v a n o n t a a r d i n g en v e r n i e t i g i n g .
H e r d e n k e n h e e f t s l echts z i n o p positieve w i j z e . D a a d w e r k e l i j k . V e r
b e t e r i n g v a n e igen k a r a k t e r , b e g r i p v o o r s o c i a l e v e r p l i c h t i n g e n .
J o d e n v e r v o l g i n g e n w a r e n er d o o r de e e u w e n h e e n : „ N i e t s lechts één
w a s h e t , die t e g e n ons o p s t o n d o m ons te v e r n i e t i g e n " . O n z e e e u w
b r a c h t de z w a a r s t e , de v e r s c h r i k k e l i j k s t e . Dit m o e t e n w i j t o t ons l a
ten d o o r d r i n g e n , h i e r o v e r m o e t e n wi j n a d e n k e n .
N i e t a l l e e n z u l l e n w i j d a n g e t u i g e n k u n n e n zi jn v a n d e n e g a t i e v e u i t
r o e p : „ N o o i t m e e r A u s c h w i t z " , m a a r v e e l e e r v a n h e t p o s i t i e v e g e
v o l g : V o o r t a a n s lechts v r e d e !
H . R . P .
Ds. L. Buenk is Ned. Hervormd predikant, belast met het bijbelonderwijs op de openbare
j , . j school en verder leraar aan de Gem. Kweek-DltJVend prOteSt school voor Onderwijzers.
Zi j s u g g e r e e r d e n d a t w i j ons o v e r de gehe le l i n i e m o e s t e n s c h a m e n .
V o o r de J o d e n , v o o r de d e m o c r a t i e en v o o r a l o n z e a n d e r e „ z w a k
h e d e n " .
E n , in t o t a a l , v o o r h e t l e v e n !
D a t s u g g e r e r e n zi j o o k n u n o g .
A l s zi j in h u n p r o c e s s e n o n b e w o g e n b l i j v e n , t e r w i j l a n d e r e n , de j o o d s e
g e t u i g e n b . v . , z i c h z e l f a a n k l a g e n o m d a t zi j n i e t a l l es o p a l les h e b
b e n g e z e t v o o r de r e d d i n g v a n h u n m e d e s l a c h t o f f e r s .
Z u l k e s c h u l d g e v o e l e n s b e h o r e n bi j h e t l e v e n .
M a a r d a a r o m k r i j g t m e n bi j hen h e t g e v o e l een d w a a s te z i jn . Z i j
z i jn de a l l e r e e r s t e en a l l e r m e e s t s c h u l d i g e n . M a a r z i j g e d r a g e n z i c h
rfooaf-onschuldig. Z i j n e g e r e n h e t l e v e n . Z i j z i jn d o o d , d o o r v e r d r i n
g i n g ! E n d a a r o m o n g e s t o o r d !
E n de a n d e r e n , d e l e v e n d e n , v o e l e n z i c h d e m i s p l a a t s t e n . D e a n d e r e n
v o e l e n z i c h n i e t a l l e e n m e d e s c h u l d i g a a n d e d o o d d e r d o d e n , m a a r
zi j g e v o e l e n z i c h o o k s c h u l d i g a a n h u n e igen l e v e n .
W a n t w i j de o v e r l e v e n d e n g e v o e l e n o n s m i n o f m e e r de o v e r s p e l i g e n .
I k b e n z e k e r n i e t de en ige die z i c h h e e f t k u n n e n b e t r a p p e n o p de p o
g ing bi j a l l e r l e i h e r d e n k i n g e n n ie t s l echts d o o d s t i l m a a r o o k s t i l - d o o d
te z i jn . I n een k r a m p a c h t i g e p o g i n g h e t v e r s c h i l tussen m i j , de n o g l e
v e n d e , en z i j , de d o d e n , w e g te n e m e n .
D a t l e e k m i j g e r e c h t v a a r d i g d m e t een b e r o e p o p de b e k e n d e a a n
s p o r i n g t e t r e u r e n m e t d e t r e u r e n d e n .
M a a r d a t w a s n a t u u r l i j k een p e r v e r s i e .
W a n t t r e u r e n m e t de t r e u r e n d e n is een v o r m v a n l e v e n m e t d e l e
v e n d e n . D a a r o m n o e m t m e n d a t o o k : m e d e l e v e n m e t i e m a n d .
E n d a t k a n z o i e m a n d h e l p e n .
M a a r m e t d o o d z i jn m e t de d o d e n , is geen d o d e g e b a a t .
D u s w a s h e t a l l e e n v o o r m i j z e l f , d a t ik d a t s p e l l e t j e : „ b u u t . . . h o u d
je d o o d " , p o o g d e te spe len .
I k w i l d e b o e t e n , o m d a t i k n o g l e e f .
I k h i e l d er m e e o p t o e n i k b e g r e e p , d a t d i t d e l a a t s t e t r i o m f v a n
de d o o d s k o p s o l d a t e n w a s .
Zi j i m m e r s w i l d e n o v e r de gehe le l in ie de d o o d .
V a n de J o d e n , v a n d e m o c r a t e n , v a n s c h u l d g e v o e l e n s , v a n a l l e g e v o e
lens en . . . v a n z i c h z e l f .
H o e v l o t en v l u g s p r o n g e n zi j i m m e r s o o k z e l f in de d o o d .
W a n t , z o a l s J . B . C h a r l e s t e r e c h t h e e f t g e s c h r e v e n , h u n d ieps te g e
h e i m w a s n i e t h a a t t e g e n J o d e n , z i g e u n e r s e n z . , m a a r h a a t t e g e n h e t
l e v e n z e l f . E n d a a r o m h a a t t egen l e v e n d i g e g r o e p e n als de J o d e n , de
z i g e u n e r s e n z .
I k t e k e n tegen h e n v ó ó r h e t l e v e n .
S a m e n m e t h u n d o o d s - , n e e n , b e t e r g e z e g d , m e t h u n l e v e n s - v i j a n d e n ,
de J o d e n , bi j w i e h e t g e b r u i k is te k l i n k e n „ o p h e t l e v e n " , ( l e c h a j i m ! ) .
E n w a s h e t n i e t o o k een J o o d , u i t N a z a r e t h , die z e i : G o d is een G o d
der l e v e n d e n en n i e t d e r d o d e n " ! ?
D a a r o m b l i j f t de p r o t e s t e r e n d e d o k w e r k e r n o g s teeds v a n k r a c h t .
W a n t j u i s t o m d a t w i j m o g e n leven , is h e t n o d i g t e b l i j v e n p r o t e s t e
ren tegen h e t f e i t d a t z o v e l e n w e r d e n g e d o o d .
E n d a t p r o t e s t is de e n i g e g e r e c h t v a a r d i g d e z i n v a n e l k e h e r d e n k i n g .
„ O N T H O U D T A L L E S !
„ O n t h o u d t a l l es , s c h r i j f t a l les o p ! " m o e t d e v e r m a a r d e g e s c h i e d s c h r i j
v e r S i m o n D u b n o w zi jn s t a d g e n o t e n h e b b e n t o e g e r o e p e n , t o e n h i j ,
8 1 j a a r o u d , n a t o t h e t l a a t s t z i jn ' g e t t o k r o n i e k ' te h e b b e n b i j g e h o u
den, te R i g a d o o r de b e u l e n n a a r de d o d e n k u i l w e r d g e d r e v e n .
I n W a r s c h a u w e r k t e E m m a n u e l R i n g e l b l u m t o e n a l a a n z i jn o n s c h a t
b a a r a r c h i e f , d a t m e t de o p s t a n d z o u e i n d i g e n , m a a r n i e t v e r l o r e n
g a a n . A a n d e a n d e r e k a n t v a n E u r o p a , in G r e n o b l e , l e g d e I s a a c
S c h n e e r s o h n t e g e l i j k m e t d ie o p s t a n d , in a p r i l 1 9 4 3 , de g r o n d s l a g
v o o r een m o n u m e n t v a n o n z e t i j d , h e t C e n t r e de D o c u m e n t a t i o n
J u i v e C o n t e m p o r a i n e ( C e n t r u m v o o r h e d e n d a a g s e J o o d s e d o c u m e n
t a t i e ) , w a a r a l w a t t e m a k e n h e e f t m e t de g r u w e l i j k e o n d e r g a n g ,
o p s t a n d en o p s t a n d i n g v a n J o d e n in d e z e e e u w is v e r z a m e l d .
V o o r h e t f r a a i e g e b o u w v a n h e t C . D . J . C . t e P a r i j s h o u d t in de
c r y p t een e e u w i g e v l a m d e h e r i n n e r i n g a a n de s l a c h t o f f e r s en h u n
m a r t e l p l a a t s e n w a k k e r . T e r g e l e g e n h e i d v a n de 2 0 s t e v e r j a a r d a g der
b e v r i j d i n g v a n de n a z i t e r r e u r , t o e n de F r a n s e o v e r h e i d a c h t m a a n
den l a n g een t e n t o o n s t e l l i n g a a n de d e p o r t a t i e in al z i jn v o r m e n
w i j d d e , w e r d o o k in di t c e n t r u m een e x p o s i t i e g e o p e n d . D e z e is e c h
t e r p e r m a n e n t en b e t r e f t h e t J o o d s e v e r z e t in de z w a r t s t e n a c h t
d e r s c h i e d e n i s .
M e n k a n z i c h geen a a n g r i j p e n d e r , geen i n d r u k w e k k e n d e r s c h o u w s p e l
d e n k e n d a n d e z e t o c h n u c h t e r e v e r z a m e l i n g d o c u m e n t e n . D a a r h a n
gen f o t o ' s v a n de W a r s c h a u s e p l a t g e b r a n d e s t r a t e n , d o o r S S - e r s g e
m a a k t , m a a r o o k v a n p a r t i s a n e n m e t b o n t m u t s e n en een e n k e l , m a t e
loos k o s t b a a r g e w e e r , een p l a a t j e v a n A n n e F r a n k s z o l d e r r a a m en
v a n C i l a B o t w i n n i k , die o n t k w a m u i t h e t g e t t o v a n M i n s k .
M e n v i n d t h i e r p a r t i s a n e n l i e d e r e n e n t e k e n i n g e n in g e t t o ' s g e m a a k t ,
een rijtje r a b b i j n e n in g e v e c h t s t e n u e en de D u i t s e o n d e r o f f i c i e r A n t o n
S c h m i d t , d ie d e v e r b i n d i n g e n tussen d e g e t t o - v e r z e t s g r o e p e n v a n
W i l n a en B i a l y s t o k o n d e r h i e l d , t o t hi j d o o r z i jn c h e f s w e r d g e f u s i l
l e e r d . E v e n v e r d e r leest m e n d e „ b r i e f a a n G o d " v a n e e n F r a n s j o n
g e n t j e .
H i e r ri jst een b e e l d o p v a n v e r z e t , v a n J o d e n in D u i t s l a n d t o t in d e
v e r r e c r e m a t o r i a , g e p l e e g d m e t h e t p i s t o o l o f m e t de p e n , t egen de
d e p o r t a t i e s o f t e g e n d e b e z e t t i n g in h e t a l g e m e e n . A l l e s is o v e r
z i c h t e l i j k i n g e d e e l d : D u i t s l a n d , 1 4 b e z e t t e l a n d e n , I s r a ë l (een J o o d s
l e g i o e n h e e f t v a n d a a r u i t m e t d e g e a l l i e e r d e n m e e g e v o c h t e n ) en e n i g e
i n t e r n a t i o n a l e o r g a n i s a t i e s , z o a l s h e t J o o d s e W e r e l d c o n g r e s .
D e v o o r t r e f f e l i j k e c a t a l o g u s , o n d e r de t i t e l ' D e J o d e n in d e s t r i jd
t egen h e t H i t l e r d o m ' , w o r d t i n g e l e i d d o o r p r o f . B . M a r k , die e c o
n o m i s c h e en f y s i e k e z e l f v e r d e d i g i n g , gees te l i jk en g e w a p e n d v e r z e t
o n d e r s c h e i d t , a l l e in v e l e v o r m e n .
W i j h e b b e n één w e n s : d a t de a f d e l i n g N e d e r l a n d k a n w o r d e n u i t g e
b r e i d en a a n g e v u l d . W i j w i l l e n d a a r g r a a g t o e m e d e w e r k e n . L a t e n
zij die o v e r m a t e r i a a l i n z a k e v e r z e t v a n J o d e n b e s c h i k k e n , d i t a a n
de r e d a c t i e m e l d e n , o p d a t h e t k a n b i j d r a g e n a a n h e t „ G e d e n k t e k e n
v o o r de O n b e k e n d e J o o d s e M a r t e l a a r " , 1 7 , r . G e o f f r o y - l ' A s n i e r
P a r i j s , I V .
Het Prins Bernard-fonds schonk f 1000 voor de Auschwitz-herdenkingen. Wat schonk U? Postrek. 29 30 87 t.n.v. N.A.C, Amsterdam Dank U!
ISRAËL, het land bij uitstek voor een ideale vacantie
zeer voordelige individuele- en groepsreizen
4 x per week met de luxueuze Comet-4 B Jet
mogelijkheden voor een stopover in Griekenland
inlichtingen en boekingen bij:
A l R W K l e i n e G a r t m a n p l a n t s o e n 1 7 - 1 9 . A m s t e r d a m t e l . 2 3 3 6 1 4 .
Y S
Bij het Adres van het Auschwitz-comite aan de Tweede Kamer
Late kampgevolgen
Enige uitspraken van medische onderzoekers over soms na 'jaren doorwerkende of optredende gevolgen van oorlogsleed, bijeengebracht „opdat allen, die van de onmenselijke vervolgingen, gevangenschap en foltering van de achter ons liggende tijd verschoond bleven, worden opgewekt er met meer verantwoordelijkheidsgevoel voor te waken dat zoiets zich nooit of te nimmer herhaalt". (H. March).
„De omstandigheden waaronder politiek en op grond van ras vervolgden binnen en buiten concentratiekampen moesten leven — hun volkomen ont-rechting en vernedering, het voortdurende levensgevaar, de lichamelijke kwellingen, de hopeloosheid van hun toestand, waren in staat in bepaalde gevallen aanhoudende en onuitwisbare belevingesgevolgen, storingen van de zenuwfunrties en veranderingen in de persoonlijkheid na te laten"'. (Prof. dr. W . von Baeyer en dr. K. P. Kisker te Heidelberg).
Bij de slachtoffers van een totale terreur bleef het niet bij de betrekkelijk geïsoleerde ervaringen van angst, schrik, afgrijzen, lichamelijke verminking en ontbering. Zij werden niet meteen weer door een beschuttende gemeenschap van verzorgende instellingen opgevangen en behielden hun betekenis als persoon, hun menselijke waardigheid en rechtaanspraken niet. Zij waren gedurende lange tijd zonder een glimp van hoop aan onafzienbare gevaren, vaak aan een zekere dood blootgesteld, volkomen onteerd en ontrecht en tot volstrekte onwaarde als persoon neergedrukt. (Dr. ]• Cremerius te München).
Uit: Verfolgung und Angst, Klett, Stuttgart, 1960.
E r is in de a f g e l o p e n jaren een t o e n e m e n d e belangstel l ing v o o r de g e v o l g e n en de o v e r blijfselen v a n de t e r r e u r v a n het n a t i o n a a l -socia l isme v o o r en tijdens de t w e e d e w e r e l d o o r l o g .
D e z e belangste l l ing h e e f t in het a f g e l o p e n j a a r bij de t w i n t i g s t e h e r d e n k i n g v a n de b e vr i jd ing een h o o g t e p u n t bereikt , d a t o n d e r m e e r t o t u i t d r u k k i n g k w a m in de w i j d v e r t a k t e gevoelens v a n v e r z e t en v e r o n t w a a r d i ging o v e r de d r e i g e n d e v e r j a r i n g d e r o o r l o g s misdr i jven in de W e s t d u i t s e B o n d s r e p u b l i e k . Tegel i jkert i jd k o m t steeds m e e r a a n h e t l i cht , d a t de geestelijke, l ichameli jke en m a a t s c h a p pelijke i n v l o e d v a n de t e r r e u r z ich bij de s l a c h t o f f e r s in t o e n e m e n d e m a t e d o e t gelden. H e r h a a l d e l i j k k o m e n ar tsen, m a a t s c h a p p e l i j k e w e r k e r s , z i e l z o r g e r s en a n d e r e n , w i e r t a a k is de h u l p a a n de m e d e m e n s , in a a n r a k i n g m e t p e r s o n e n , die de strijd o m het b e s t a a n n i e t m e e r k u n n e n v o l h o u d e n als g e v o l g v a n tijdens de b e z e t t i n g o n d e r v o n d e n leed. L e e d v a n al lerlei s o o r t : verbli jf in c o n c e n t r a t i e k a m p , o n d e r d u i k e n , verl ies v a n geliefde f a mil ie leden en v r i e n d e n , m e e s t a l c o m b i n a t i e s v a n d e z e en a n d e r e s o o r t e n . N i e t s teeds w o r d t de o o r z a a k h e r k e n d . D a t is begrijpelijk, w a n t de k l a c h t e n k u n n e n m e e s t a l vri j v o l l e d i g w o r d e n her le id t o t v e r schijnselen v a n o u d e r d o m , neurose . In ons l a n d h e e f t als eers te p r o f . d r . J . B a s t i a a n s in zijn p r o e f s c h r i f t g e t r a c h t de g e v o l g e n v a n o n d e r d r u k k i n g en v e r z e t te isoleren v a n de k w a l e n die uit a n d e r e o o r z a k e n v o o r t s p r u i ten. E e n v a n zijn conclusies is, d a t in veel m e e r g e v a l l e n d a n oorspronkel i jk w e r d a a n g e n o m e n , de o o r l o g s o m s t a n d i g h e d e n b e p a l e n d w a r e n geweest v o o r het o n t s t a a n , a l t h a n s de ernst v a n de k l a c h t .
N i e t t e m i n blijven e r v e l e twi j fe lgeval len , w a a r i n m e n ui t menselijke o v e r w e g i n g e n geneigd is o m m e t het s l a c h t o f f e r de o o r l o g s e r v a r i n g e n v e r a n t w o o r d e l i j k , m e d e - v e r a n t w o o r d e l i j k te stellen, m a a r w a a r i n het „ c a u saal v e r b a n d " niet , t enminste niet n a a r g e n o e g e n v a n de beslissende o v e r h e i d s o r g a n e n , k a n w o r d e n a a n g e t o o n d . D e eis v a n het „ c a u s a a l v e r b a n d " is f n u i kend geweest v o o r vele o o r l o g s s l a c h t o f f e r s , b i jvoorbeeld ver ze ts l ied en . Z i j , die de strijd tegen een afwi jzende beslissing a a n b o n d e n , m o e s t e n herhaaldel i jk keur ingen o n d e r g a a n , die dikwijls een z w a r e psychische o f l i c h a melijke belast ing betekenden. N a veelal j a r e n l a n g e p r o c e d u r e s , enkele m a l e n t o t in
D e d r i e m a a l t e r d o o d v e r o o r d e e l d e v r o e g e r e S S - g e n e r a a l L a m m e r d i n g , de v e r n i e t i g e r v a n O r a d o u r , de b l o e d h o n d v a n Tulle en t ienta l len a n d e r e F r a n s e p l a a t s e n , is w e e r in een p r o c e s g e m e n g d . N i e t o m zijn t o c h alti jd symbol ische s t r a f eindelijk te o n d e r g a a n , m a a r als 'beledigde p a r t i j ' . N i e t de n a z i m o o r d e n a a r en huidige o r g a n i s a t o r v a n ' e x ' - S S - e r s , tevens o n d e r n e m e r s taat t e r e c h t , m a a r W e r n e r S t e r t z e n b a c h , r e d a c t e u r v a n een ant ifascis t isch blad en verzetsstr i jder , die o . m . a a n het v e r z e t in het k a m p W e s t e r b o r k h e e f t d e e l g e n o m e n .
D e v o o r m a l i g e en hooggepensioneerde c o m m a n d a n t v a n de W a f f e n - S S - D i v i s i o n D a s R e i c h eiste z o w a a r gerechtel i jk i n t r e k k i n g v a n de z insnede d a t hij wegens het v e r m o o r den v a n ta l r i jke gi jzelaars t e r d o o d is v e r o o r d e e l d . H e t g a a t e r d e z e m e t r e c h t l e g e n d a r i s c h g e w o r d e n m a s s a - m o o r d e n a a r o m h e t d o o d v o n n i s , d a t d o o r een F r a n s e m i l i t a i r e
h o o g s t e instant ie — de C e n t r a l e R a a d v a n B e r o e p te U t r e c h t — w e r d hun strijd soms m e t geheel o f gedeeltelijk succes b e k r o o n d , soms niet . H e t is de v r a a g , o f de eis v a n het „ c a u s a a l v e r b a n d " steeds g e r e c h t v a a r d i g d is. H e t t i j dens de oorlog o n d e r v o n d e n leed, de angst v o o r het leed, het v e r d r i e t , o o k n a de b e vri jding, zijn v a n z o ui tzonder l i jk k a r a k t e r en intensiteit geweest , d a t m e n e e r d e r z o u m o e t e n v r e z e n hun i n v l o e d te o n d e r s c h a t t e n dan te o v e r s c h a t t e n . D a t het c a u s a a l v e r b a n d niet steeds a a n t o o n b a a r is, d a t de i n v l o e d v a n de o o r l o g s belevenissen o p de inval idi te i t niet steeds duidelijk is te scheiden v a n mogeli jke a n d e r e i n v l o e d e n , k a n z e e r wel een g e v o l g zijn v a n o n v o l k o m e n h e d e n in de huidige d i a g n o s t i sche t e c h n i e k , h o e v e r deze o o k is v o o r t g e schreden. E e n moeili jkheid is bovendien , d a t m e n te m a k e n h e e f t m e t „ v e r d w i j n e n d m a t e r i a a l " . E x p e r i m e n t , herhal ing is u i tges lo ten.
H e t ini t ia t ief v a n het N e d e r l a n d s A u s c h w i t z C o m i t é t o t een f inanciële regel ing v o o r de g r o e p e n o o r l o g s s l a c h t o f f e r s z o d a n i g , d a t zij „ o v e r e e n k o m s t i g h u n levenspeil k u n n e n b e s t a a n , niet tegen medisch advies in b e h o e v e n te w e r k e n en niet hun s p a a r g e l d b e h o e v e n in te t e r e n " v e r d i e n t alle o n d e r s t e u n i n g . H e t za l e c h t e r n o o d z a k e l i j k zijn o m z o spoedig mogeli jk een o v e r z i c h t te verkr i jgen v a n de a a n t a l l e n en c a t e g o r i e ë n s l a c h t o f f e r s die thans niet o f o n v o l d o e n d e k r a c h t e n s de reeds b e s t a a n d e regel ingen w o r d e n geholpen . D i t o v e r z i c h t za l een inzicht k u n n e n v e r s c h a f fen in de a a r d en de o m v a n g v a n de te v e r lenen h u l p .
D e z e hulp za l in ieder geval m o e t e n b e s t a a n in een r e c h t ; n i m m e r m a g zij het k a r a k t e r d r a g e n v a n een gunst. E n dit r e c h t z a l m o e ten w o r d e n v e r l e e n d z o n d e r d a t de eis v a n a a n t o o n b a a r c a u s a a l v e r b a n d w o r d t gesteld . H e t feit v a n de nat ionaal - soc ia l i s t i sche v e r v o l g i n g o p z ich zelf m o e t v o l d o e n d e zijn o m hen, die thans in k o m m e r v o l l e o m s t a n digheden v e r k e r e n , te helpen. W e l l i c h t zullen dan ook enkelen p r o f i t e r e n , v o o r w i e deze hulp niet w a s b e d o e l d . D o c h zulks m a g geen reden zijn o m de vele stille s l a c h t o f f e r s v a n v e r v o l g i n g wegens a f k o m s t , g e l o o f o f w e r e l d b e s c h o u w i n g v a n bijstand v e r s t o k e n te doen blijven.
M r . L . M O K
r e c h t b a n k te B o r d e a u x o v e r hem is u i t g e sproken, in de ogen v a n zijn o p dit p u n t z o f i jnbesnaarde l a n d g e n o t e n t o t „ n i c h t - r e c h t -s t a a t l i c h " te la ten v e r k l a r e n . In Tul le , de h o o f d s t a d v a n het F r a n s e d e p a r t e m e n t C o r r è z e , liet L a m m e r d i n g o p 9 juni 1 9 4 3 d o o r zijn SS-divisie 9 9 b u r g e r s o p h a n gen, o n d e r hen een 2 1 - j a r i g e tweel ing . E e n dag l a t e r m o o r d d e en b r a n d d e hij m e t zijn beulsknechten het d o r p O r a d o u r uit . D e z e m a s s a m o o r d e n , z o b e t o o g d e de n a a r D ü s s e l d o r f gereisde F r a n s e his tor icus D e l a r u e o p een p e r s c o n f e r e n t i e — de r e c h t e r a c h t t e het niet nodig h e m noch een d e r a n d e r e g e tuigen v a n L a m m e r d i n g s bedrijf te h o r e n — w a r e n geen 'ongelukjes ' . D e l a r u e s o m d e 'slechts ' een t ienta l geval len v a n a f g e s l a c h t e kinderen en m e t hun boerderijen v e r b r a n d e b e w o n e r s o p . H e t maquis m e d e n de p a n t s e r t r o e p e n : h u n doel w a s t e r r e u r tegen de b u r g e r b e v o l k i n g .
In die W e s t f r a n s e heuvels ging het dus p r e cies z o toe als in d e O o s t e u r o p e s e bossen en z o a l s zij o p r e u z e n s c h a a l huishielden in de J o o d s e wijken v a n alle b e z e t t e gebieden. D e z e m o o r d in koelen bloede op v r e e d z a m e mensen is beves t igd d o o r de g e m e e n t e r a a d v a n Tul le en d o o r een h o n d e r d t a l o r g a n i s a ties, die t e z a m e n alle v e r z e t s m e n s e n ' e n o u d strijders v a n F r a n k r i j k o m v a t t e n . Is er, n a a r de u i t l a t i n g v a n het Oostenri jkse K Z - V e r b a n d o v e r de v r i j s p r a a k v a n de B e l gische SS- le ider V e r h e l e n s p r a k e v a n een „ h e r w a a r d e r i n g v a n d e h a n d l a n g e r s v a n H i t l e r - D u i t s l a n d , de m e d e p l i c h t i g e n v a n D e g r e l l e , Musser t en Q u i s l i n g " en v a n „ V e r -n i e d l i c h u n g " , het rose afschi lderen v a n de g e w e l d d a d e n v a n de H i t l e r o o r l o g , de g e n e r a a l der SS L a m m e r d i n g is n o g v e r d e r in de a a n v a l g e g a a n .
I n W e n e n p r o b e e r d e n zij het r e c h t v a n v e r z e t in de b e z e t t e l a n d e n a a n te t a s t e n ; in D ü s s e l d o r f de v e r z e t s m e n s e n z e l f w e e r t o t v e r v o l g w i l d te m a k e n . O n g e t w i j f e l d o m de j a c h t te h e r o p e n e n . L a a t m e n h e t s ignaal h o r e n .
Lammerding weer op jacht
Waakzaam, om mens te blijven Op 16 februari geeft de Nederlandse
Comedie in de Stadsschouwburg te
Amsterdam onder auspiciën van het
Comité Monument te Auschwitz een
voorstelling van Het Onderzoek van
Peter Weiss (de stof voor dit stuk
is ontleend aan de getuigen verhoren
in het Auschwitz-proces).
Bezoekt deze voorstelling! Gewone
prijzen.
De baten van de voorstelling zijn be
stemd voor het Monument dat in
Auschwitz zal worden opgericht.
Postgiro 157000, Amsterdam, t.n.v.
Ned. Comité Monument te Auschwitz.
Wij die getuigen waren van de groots te
tragedie van alle eeuwen kunnen moeilijk
doen vatten wat deze werkeli jk was , want
men kan zich het onvoorste lbare s lecht
voorste l len : vier miljoen mensen , man
nen, vrouwen, gri jsaards, kinderen, uit 23
landen van bezet Europa door de nazi's
gedeporteerd en uitgeroeid.
Wij die getuigen waren roepen hen op die
niet in lijf en hart zijn a a n g e t a s t en gevaar
lopen tot misdadige onverschill igheid t e
vervallen.
Want al is Hitier dood, het nazidom is
helaas nog springlevend, m e t al wat daar
bij hoort aan rassenwaan, ant i semit i sme,
roof en moord. En s terven door een atoom-
E é n en t w i n t i g j a a r n a de bevr i jding v a n ons
l a n d v a n de fascist ische b a r b a r i j is h e t g o e d
hen in h e r i n n e r i n g te roepen , die de h e l d
h a f t i g e strijd v o e r d e n a ls j o o d s e N e d e r l a n
ders t e g e n de m a a t r e g e l e n d e r b e z e t t e r s .
H e t is n o d i g o m in het k o r t e bestek v a n een
ar t ikel t e r h e r d e n k i n g v a n de bevri jding v a n
A u s c h w i t z h i e r v a n iets a a n de v e r g e t e l h e i d
te o n t r u k k e n , o p d a t de jonge generat ies z u l
len w e t e n , d a t e r procentsgewijs z e k e r e v e n
veel joodse N e d e r l a n d e r s a a n het v e r z e t
d e e l n a m e n als n i e t - j o o d s e N e d e r l a n d e r s .
In a l le v o r m e n v a n h e t v e r z e t z a t e n joden,
die s a m e n m e t alle v e r z e t s g r o e p e n , m e t de
d o o d v o o r ogen , de strijd v o e r d e n tegen de
n a z i - b e z e t t e r s .
W i j denken a a n R o s a B o e k d r u k k e r , J o o p v a n
W e z e l en G e r r i t B l o m , die s a m e n m e t W o u
t e r K a l f , M a r t i n V l a a r en v e l e a n d e r e n v o o r
de n a z i - r e c h t e r s s tonden in h e t f e b r u a r i
s t a k i n g - p r o c e s .
E v e n o n v e r g e t e l i j k zijn de n a m e n v a n L e e n
S c h i j v e n s c h u u r d e r en J o o p Eij l , die n a de
f e b r u a r i - s t a k i n g s a m e n m e t H . K o e n r a d i en
B a r t H e l l e d o o r n w e r d e n d o o d g e s c h o t e n . H u n
d o o d v o o r het v u u r p e l o t o n v a n de g e h a t e
v i j a n d w a s een s y m b o o l v a n d e e e n s g e z i n d
heid v a n alle N e d e r l a n d s e verzetss t r i jders
z o n d e r u i t z o n d e r i n g v a n w e l k e b e v o l k i n g s
g r o e p d a n o o k .
bom is niet b e t e r dan omkomen in de gas
kamer.
Wij roepen u, mensen van goeden wille,
op om m e t de andere volkeren van de
wereld het Internationale Gedenkteken te
Auschwitz-Birkenau op te richten.
Als wij er niet meer zijn om het hun t e
vertellen moeten onze kinderen en de
kinderen van onze kinderen weten, indach
tig en waakzaam zijn om mensen t e blijven.
Odette Elina, gede legeerde van het
Internationaal Auschwitz Comité
voor zaken het Monument
betre f fende .
N a m e n als T i l l y de Vries en H a n s K a t a n
\studentenverzet) en H a n s B o e k m a n , ik z o u
er n o g t iental len a a n toe k u n n e n v o e g e n , zijn
v o o r ons en v o o r het gehele N e d e r l a n d s e
v o l k niet t e v e r g e t e n . Zij g a v e n h u n leven
v o o r o n z e vri jheid en v o o r ons r e c h t op leven.
M a a r het is o o k juist te wijzen op hen, die
nog leven, die de hel v a n de b e z e t t i n g h e b
ben o v e r l e e f d . E n k e l e n v a n hen k a n ik al leen
a a n d u i d e n m e t h u n v o o r n a m e n , b .v . r o d e
M a x , c o m m a n d a n t v a n de R a a d v a n V e r z e t .
T o e n de nazi ' s hun grote m i s d a a d , de j o d e n
jacht , begonnen , w e r d e n m a n n e n , v r o u w e n
en kinderen o p g e j a a g d , en in de „ H o l l a n d s e
S c h o u w b u r g " opgesloten o m v a n d a a r n a a r de
hel v a n A u s c h w i t z te w o r d e n d o o r g e s t u u r d .
T o e n w a r e n er m o e d i g e N e d e r l a n d e r s , die t e
z a m e n k w a m e n o m n a te g a a n , o p w e l k e
wijze uit de S c h o u w b u r g , de k i n d e r b e w a a r
p l a a t s t e g e n o v e r de S c h o u w b u r g en uit
W e s t e r b o r k mensen en k i n d e r e n k o n d e n w o r
den gered.
Binnen W e s t e r b o r k is v e r z e t gepleegd v o o r
al d o o r soms al d o o r de N e d e r l a n d s e r e g e
ring g e ï n t e r n e e r d e , hierheen g e v l u c h t e D u i t s e
J o d e n . E e n W e r n e r S t e r t z e n b a c h h e e f t in een
lorr ie o f in een z a k op zijn rug verscheiden
mensen met hulp v a n een c o n t a c t m a n in
Z . O . - D r e n t e bui ten het p r i k k e l d r a a d w e t e n
te smokkelen . Zij leven nog.
Z o w e l in de S c h o u w b u r g als d a a r b u i t e n w e r
den j o n g e b e w u s t e s t r i jders i n g e s c h a k e l d o m
dit g e v a a r l i j k e w e r k o n d e r het o o g v a n de
v i j a n d te v e r r i c h t e n .
E n zij deden dit m e t succes, h o n d e r d e n w e r
den bevri jd o m bij g o e d e N e d e r l a n d e r s o n
d e r g e b r a c h t te w o r d e n . O o k h o n d e r d e n k i n
deren w e r d e n o p d e z e wijze g e r e d .
Als wij nu o p de gewijde g r o n d v a n h e t
m o n u m e n t de „ H o l l a n d s e S c h o u w b u r g "
s taan , dan d e n k e n wij a a n J a c k v . d . K a r
en a a n F r a n s B o r s b o o m . J a c k , die bij de
J o o d s e t r a n s p o r t d i e n s t w e r k t e . F r a n s , die als
n i e t - j o o d s e N e d e r l a n d e r s v o o r h e t v e r d e r e
t r a n s p o r t z o r g d e o m de bevr i jde m a n n e n ,
v r o u w e n en k i n d e r e n o n d e r te b r e n g e n bij
g o e d e N e d e r l a n d e r s . Zij leven n o g . H u n d a
den zijn v e r g e t e n , evenals de n a m e n v a n
B e r n a r d en D a v i d , o f h o e zij v e r d e r m o g e n
heten .
T o t in de v e r n i e t i g i n g s k a m p e n toe hebben
l a n d g e n o t e n h u n beulen w e e r s t a a n : de drie
J o d e n uit N e d e r l a n d die in het p r o c e s te
H a g e n h u n verbl i j f in S o b i b o r k o n d e n n a
ver te l len d a n k t e n dit a a n o o k hun o p s t a n d .
M a a r b . v . de v l u c h t w e g e n d o o r B r a b a n t en
België zijn o o k d o o r J o d e n g e o r g a n i s e e r d .
A l is het moeil i jk o m dit alles w e e r a a n de
v e r g e t e l h e i d te o n t r u k k e n , het is n o d i g , o m
ons v o l k v o o r te l ichten.
Als w e bij de g e d e n k p l a a t s v a n de S c h o u w
b u r g s t a a n , d a n zien w e o p de p l a k e t de
n a a m W . Süsskind, in wie w e allen eren, die .
ze l f v e r v o l g d , v o o r o n z e vri jheid s t reden.
S imon K o r p e r
MET VERGETEN!
H E T O N D E R Z O EK d o o r P e t e r W e i s s
v e r t . G e r r i t K o u w e n a a r
m e t v r i e n d e l i j k e t o e s t e m m i n g v a n J . M . M e u l e n h o f f , A m s t e r d a m
A a n k l a g e r G e t u i g e w a s u o p de h o o g t e v a n de v e r n i e t i g i n g s a c t i e s
G e t u i g e 1 A l s je d a a r z o ' n j a a r o f dr ie z a t d r o n g e r n a t u u r l i i k w e l w a t t o t je d o o r I k w i s t dus d a t e r iets g a a n d e w a s M a a r toen ik l a t e r de eerste cijfers h o o r d e k o n ik h e t werkel i jk niet v a t t e n
A a n k l a g e r H e b t u z e l f n o o i t t r a n s p o r t e n gezien G e t u i g e 1 H o o g u i t een p a a r keer A a n k l a g e r K e n t u de v e r d a c h t e n h i e r in d e z a a l G e t u i g e 1 E e n deel v a n de h e r e n ken ik
v o o r n a m e l i j k de leiders o n d e r h en W i j t r o f f e n e l k a a r w e l eens in het k a d e r v a n een z u i v e r sociabel samenzijn in h e t F ü h r e r h e i m
A a n k l a g e r G e t u i g e u bent m o m e n t e e l M i n i s t e r i a l r a t H e b t u d e z e heren o o k n a d e o o r l o g w e e r o n t m o e t n a d a t de meesten v a n hen in het b u r g e r l e v e n w a r e n t e r u g g e k e e r d
G e t u i g e 1 Mogel i jk d a t ik een o f t w e e v a n hen wel eens tegen h e t lijf ben gelopen
A a n k l a g e r E n h e b t u h e t bij die gelegenheid o v e r de gebeurtenissen v a n toen g e h a d
G e t u i g e 1 M e n e e r de o f f i c i e r het ging ons er uiteindelijk a l l e m a a l o m de o o r l o g te w i n n e n
A a n k l a g e r H e t h o f h e e f t als getuigen o p g e r o e p e n drie v o o r m a l i g e d i r e c t e u r e n v a n de m e t het k a m p s a m e n w e r k e n d e industr ieën T w e e v a n hen hebben o p d o k t e r s a d v i e s v e r s t e k m o e t e n la ten g a a n A l l e e n een v o o r m a l i g e v o o r z i t t e r v a n de r a a d v a n commissarissen is verschenen G e t u i g e b e s t a a t er nog een v o r m v a n s a m e n w e r k i n g tussen u en de industr ieën die destijds g e v a n g e n e n bij z i ch lieten w e r k e n
Peter Weiss (rechts) met de voorzitter van het Nederlands Auschwitz Comité, ]. Slagter.
V e r d e d i g e r W i j p r o t e s t e r e n tegen d e z e v r a a g die geen a n d e r doel h e e f t d a n h e t v e r t r o u w e n in o n z e industr ie te o n d e r m i j n e n
G e t u i g e 2 I k ben niet m e e r a c t i e f in het bedri j fs leven w e r k z a a m
A a n k l a g e r O n t v a n g t u een eregeld v a n d e z e industr ieën G e t u i g e 2 J a A a n k l a g e r B e d r a a g t dit pensioen 3 0 0 . 0 0 0 m a r k p e r j a a r V e r d e d i g e r W i j p r o t e s t e r e n t e g e n deze v r a a g A a n k l a g e r G e t u i g e
A l s u o p u w kasteel verbli jf t en u z i c h niet m e e r b e z i g h o u d t m e t kwest ies b e t r e f f e n d e h e t c o n c e r n d a t t e g e n w o o r d i g een a n d e r e n a a m d r a a g t w a a r h o u d t u z ich d a n wel m e e bezig
G e t u i g e 2 I k v e r z a m e l porsele in schilderijen en etsen en o o k b o e r e n g e b r u i k s v o o r w e r p e n
V e r d e d i g e r D i t s o o r t v r a g e n h e e f t m e t het u i t g a n g s p u n t v a n het p r o c e s niet h e t ger ingste v a n doen
A a n k l a g e r G e t u i g e v o o r w a t het a a n d e e l v a n de industr ie b e t r e f t w a s u r e c h t s t r e e k s v e r a n t w o o r d e l i j k v o o r d e t e w e r k s t e l l i n g v a n de g e v a n g e n e n Is u iets bekend o v e r a f s p r a k e n tussen industr ie en k a m p l e i d i n g ten a a n z i e n v a n de g e v a n g e n e n die niet m e e r t o t w e r k e n in s t a a t w a r e n
G e t u i g e 2 D a a r is mij niets o v e r bekend A a n k l a g e r H e t h o f beschikt o v e r w e e k r a p p o r t e n
w a a r i n s p r a k e is v a n g e v a n g e n e n die d o o r de industr ie als te z w a k v o o r h e t w e r k w e r d e n b e s c h o u w d
Getuige 2 D a a r is mij niets v a n bekend A a n k l a g e r Is de l ichameli jke t o e s t a n d v a n de g e v a n g e n e n
u n o o i t o p g e v a l l e n G e t u i g e 2 I k persoonli jk h e b m e altijd v e r z e t
tegen de t e w e r k s t e l l i n g v a n d e z e a r b e i d s k r a c h t e n die i m m e r s v o o r n a m e l i j k uit asoc ia le o f p o l i t i e k o n b e t r o u w b a r e e lementen bes tonden
A a n k l a g e r H e t h o f beschikt o v e r b r i e v e n w a a r i n v a n een zegenrijke v r i e n d s c h a p tussen k a m p l e i d i n g en industrie g e w a g w o r d t g e m a a k t D a a r i n heet het o n d e r a n d e r e Bij gelegenheid v a n een diner hebben wij alle v e r d e r e m a a t r e g e l e n b e s p r o k e n die de inschakel ing v a n het werkel i jk u i t n e m e n d m a r c h e r e n d e k a m p b e d r i j f ten b e h o e v e v a n de B u n a - W e r k e b e t r e f f e n W a t w a r e n d a t v o o r m a a t r e g e l e n getuige
Getuige 2 I k h a d al leen mijn pl icht te doen en er z o r g v o o r te d r a g e n d a t de o p d r a c h t e n v a n de r i jksoverheid w e r d e n u i t g e v o e r d
A a n k l a g e r G e t u i g e sta ons toe d a t wij het duidelijk ui tspreken en d a a r m e e de v e r k l a r i n g o n d e r s c h r i j v e n w a a r i n een v r o e g e r e getuige o p het systeem v a n uitbuit ing wees d a t t y p e r e n d w a s v o o r het hele k a m p U m e n e e r de getuige en m e t u de a n d e r e d i rec teuren v a n de g r o t e c o n c e r n s hebt d o o r in o n b e p e r k t e m a t e mensen te versl i j ten jaarl i jks o m z e t t e n v a n vele m i l j a r d e n bereikt
V e r d e d i g e r W i j p r o t e s t e r e n A a n k l a g e r S t a ons toe er n o g eenmaal bij stil te s t a a n
d a t de o p v o l g e r s v a n deze c o n c e r n s v a n d a a g w e e r s c h i t t e r e n d e f inanciële r e s u l t a t e n b o e k e n en z i c h z o a l s d a t heet in een n i e u w e expansiefase b e v i n d e n
V e r d e d i g e r W i j v e r z o e k e n h e t hof m e t k l e m deze b e l a s t e r i n g e n in het p r o c e s v e r b a a l te doen o p n e m e n
Olympic hor loges
iedere seconde precisie . . .
2 jaar v e r z e k e r d tegen ver l ies en diefstal
Alleen importeur voor Nederland fa. I. A R B E I D horlogerie engros, pendules
M e e r d a n 1 5 0 0 d e a l e r s i n g e h e e l N e d e r l a n d
Nwe Zijds Voorburgwal 290 - Amsterdam-C - Tel. 22 12 95-6 71 05
DROGISTERIJ - PARFUMERIE
EN FOTOHANDEL
H E Y M A N S Sarphatistxaat 50 - Amsterdam - Tel. 57649
voor al Uw geschenken en . . .
Z O N D A G S O P E N
Ad mi n i stratie-kantoor
J. Haan Administrat ies — Belast ingzaken — Verzekeringen
Molenmakerss t raat 19 Zaandam, te l . 02980-66491
Ook voor Uw aangiften inkomstenbelasting en vermogensbelasting
Een horloge of uurwerk vol fit, koopt men alleen bij
BONEWIT HORLOGERIE PH. BONEWIT
A l b e r t C u y p s t r a a t 1 6 6 T e l . 7 9 0 9 7 8 | B u r g . d e V l u g t l a a n 2 0 0 T e l . 1 3 2 3 7 1
K i n k e r a t r a a t 3 3 8 T e l . 1 2 9 6 0 2 | P. C a l a n d l a a n 7 9 a T e l . 1 5 4 7 8 2
AMSTERDAM
W a n n e e r bij de 4 m e i - h e r d e n k i n g v o o r d a t ene k o r t e m o m e n t h e t r u m o e r v a n ons l e v e n v e r s t o m t , k o m t w e l eens de g e d a c h t e bij mij o p : w a t z o u d e n de mensen o m m e h e e n n u eigenlijk denken? H e r d e n k e n is een z e e r persoonl i jke a a n g e l e genheid . I k h e r i n n e r m e , d a t ik eens o p de W a a l s d o r p e r v l a k t e in die stille m i n u u t s t o n d te p e i n z e n o v e r een b o r d j e , d a t ik zojuis t h a d gezien. W a t r a a r t o c h , d a c h t ik, d a t e r bij h e t begin v a n een weg , die n a a r een e x e c u t i e p l a a t s v o e r d e , n u een b o r d j e m e t een w a a r s c h u w i n g v o o r schie toefeningen s t a a t . E n t o e n b e g o n er een v o g e l te f luiten. D i e b r a c h t ineens v e r l e d e n en heden bij e l k a a r . E r zijn alti jd v o g e l s b o v e n de W a a l s d o r p e r v l a k t e . Z e m o e t e n e r o o k geweest zijn toen de mensen d a a r g e ë x e c u t e e r d w e r d e n . J e k o n je o p d a t m o m e n t e v e n heel intens i n d e n ken h o e het m o e t zijn d o o d te g a a n terwij l z o ' n v o g e l v e r d e r v l i e g t . O m h o o g kijkend, k r e e g ik in een fl i ts e c h t e r w e e r een a n d e r beeld v o o r m ' n gees t ; een beeld uit h e t k a m p : ik z a g m e z e l f een v o g e l nakijken, net z o a l s n u . M a a r die v o g e l v a n toen v l o o g w e g o v e r h e t p r i k k e l d r a a d — de b e l i c h a m i n g v a n de vr i jheid , die je z e l f niet h a d . E r w a ren d a a r eigenlijk niet vee l vogels , s c h o o t m e v l a k d a a r o p te b innen .
Is d a t n u „ h e r d e n k e n " ? I k w e e t het niet . I k zie g e n o e g r e d e n e n w a a r o m h e r d e n k i n g e n g e wenst en n o d i g zijn, m a a r ik m o e t zeggen , d a t de v o r m v a n h e t h e r d e n k e n m e lang niet alt i jd a a n s p r e e k t en d a t ik m e t de i n h o u d v a n het h e r d e n k e n soms m o e i t e h e b . Bij z o ' n stille t o c h t k u n je je g e d a c h t e n n o g vri j l a ten g a a n . H e t zijn d a n w e l niet alt i jd v a n die v e r h e v e n g e d a c h t e n , m a a r ze zijn g e w o o n v a n jezelf . B e w a a r m e e c h t e r v o o r het of f i c ië le h e r d e n k i n g s v e r t o o n . H e t v o r i g j a a r w o o n d e ik een 4 m e i - p l e c h t igheid bij m e t w a a r d i g e t o e s p r a k e n en b e s c h a a f d e k a m e r m u z i e k . H e t w a s o p een b e p a a l d e m a n i e r misschien w e l s temmig, m a a r toen w e d a a r o p o n z e n e t t e stoeltjes i n g e t o gen z a t e n te luisteren n a a r d a t v o o r n a m e musiceren , k r e e g ik een neiging h a r d te g a a n gillen. W a t s t o n d die bijeenkomst onmetel i jk v e r a f v a n het r u m o e r in een B l o c k , h e t g e -r o u w d o u w in een K o m m a n d o , d e g r i m m i g e sfeer v a n een a p p è l o f v a n de k a m e r a a d s c h a p - z o n d e r - p o e s p a s , die e r t o c h o o k w a s . H o e v e e l k a m p c y n i s m e z o u er destiids zijn l o s g e k o m e n w a n n e e r m e n z o ' n gepolijste h e r denking v a n nu h a d k u n n e n v o o r z i e n . . .
H e t zijn di t s o o r t dingen, die m e d o o r h e t h o o f d spelen w a n n e e r de bevri jding v a n A u s c h w i t z h e r d a c h t g a a t w o r d e n . M e n b e h o e f t de k r a n t e n niet eens z o e r g n a u w g e z e t te v o l g e n o m te b e m e r k e n , d a t e r n o g steeds k o p p i g e r e s t a n t e n v a n h e t n a t i o -n a a l - s o c i a l i s m e v o o r t b e s t a a n en d a t e r in de w e r e l d o o k n i e u w e s y m p t o m e n verschijnen v a n m e n t a l i t e i t e n , die m e t het n a t i o n a a l -socia l isme v e r w a n t z i jn ; de b er i c h ten diena a n g a a n d e zijn te talr i jk o m z e o v e r h e t h o o f d te z ien . A l l e e n al o m die reden m o e t A u s c h w i t z telkens o p n i e u w h e r d a c h t w o r d e n . D e n o o d z a a k h i e r v a n beseffend, ben ik e c h t e r t e z e l f d e r t i j d b e v r e e s d v o o r het vernis d e r h e r d e n k i n g e n , v o o r de p l i c h t m a t i g e i n g e t o genheid en v o o r de g r o t e w o o r d e n . I k meen , d a t h e t t e m e e r z a a k is z ich h i e r v o o r te h o e den nu w e s t a a n v o o r de t a a k het essentiële v a n d e betekenis d e r c o n c e n t r a t i e - en v e r n i e t i g i n g s k a m p e n d o o r te g e v e n a a n j o n g e r e n , die h e t h e l e m a a l v a n „ h o r e n z e g g e n " m o e t e n hebben.
D i e j o n g e r e n zullen al heel g a u w in de g a t e n hebben o f ons h e r d e n k e n alleen m a a r p l i c h t m a t i g geschiedt ó f d a t het v o o r t k o m t ui t de eerlijke d r a n g te getuigen o m t r e n t h e t v e r leden o m d a t di t v e r l e d e n v a n belang blijft v o o r het h e d e n en v o o r de t o e k o m s t . M e t b e t r e k k i n g t o t A u s c h w i t z b e h o e f t m e n in z e k e r e zin niet b a n g te zijn v o o r o p g e s c h r o e f d h e i d . I n h o u d en o m v a n g v a n h e t g e e n z i c h in dit v e r n i e t i g i n g s k a m p h é é f t a f g e speeld zijn z o onts te l lend, d a t d a a r geen e x t r a g r o t e w o o r d e n bij n o d i g zijn. M a a r m e n v e r g i s t z i c h w a n n e e r m e n z o u denken ,
HET MOEILIJKE HERDENKEN
d a t m e n er is m e t h e t r e l e v e r e n v a n di t d r a m a in zijn t o t a l i t e i t . V a a k w o r d t z o s terk de n a d r u k gelegd o p de o m v a n g v a n de m i s d a d e n , o p de a a n t a l l e n s l a c h t o f f e r s enz . , d a t h e t bij v e l e n o v e r de h o o f d e n h e e n g a a t . Zi j v o e l e n z i c h o n m a c h t i g o m h e t te v a t t e n . D e s i tuat ie in h a a r geheel w a s d a a r v o o r o o k t é e x t r e e m . M a a r die e indsi tuat ie is niet „ z o m a a r " o n t s t a a n . Z e is v o o r t g e k o m e n uit een p r o c e s , d a t begon m e t duizenden n a a r v e r h o u d i n g veel k le inere gebeurtenissen. H e t lijkt m e , d a t m e n di t o o k in g e d a c h t e n m o e t h o u d e n in gesprekken m e t Dui tsers . V a n de eerste de beste D u i t s e r is niet te v e r w a c h t e n , d a t hij de g a s k a m e r s v o o r zijn rekening k a n n e m e n . E e n wi l lekeur ige D u i t s e r h e e f t i n d e r d a a d niet alles g e w e t e n v a n de k a m p e n . A l s hij v o l g e n s de bekende f o r m u l e z e g t „ h e t " niet g e w e t e n te hebben, k o m t de z a a k e c h t e r a n d e r s te liggen.' hij h e e f t in een heel « o e g s t a d i u m v a n h e t nazisme al in de g a t e n k u n n e n krijgen, d a t Mul ler , die plotsel ing niet m e e r o p k a n t o o r o f in de f a b r i e k v e r scheen, in ellendige o m s t a n d i g h e d e n w a s k o m e n te v e r k e r e n .
H e t n a t i o n a a l - s o c i a l i s m e is a l lereers t g e r e a liseerd in een g r o o t a a n t a l „ i n c i d e n t e n " , die t h a n s in het g r o t e geheel niet vee l a a n d a c h t m e e r kri jgen, m a a r die e r inmiddels alles m e e te m a k e n hebben o m d a t ze e v e n z o v e l e overschr i jdingen w a r e n v a n de g r e n z e n v a n r e c h t en redeli jkheid. H e t is, g e l o o f ik , wel tekenend, d a t „ N e u z u -g a n g e " in gevangenissen en k a m p e n in h e t begin v a a k v o l w a r e n v a n de o n r e c h t v a a r digheden, die ze h a d d e n e r v a r e n t o e n ze w e r den o p g e p a k t , m a a r d a t ze m e e s t a l spoedig ophie lden d a a r o v e r te spreken o m d a t ze m e r k t e n , d a t v r i j w e l n i e m a n d er b e l a n g stelling v o o r h a d . O o k de g e v a n g e n e n zel f w a r e n o f w e r d e n in zekere m a t e a a n g e t a s t d o o r „ h e t s y s t e e m " — wie m a a k t e z i c h n u nog d r u k o v e r dergelijke „ d e t a i l s " .
I k ben a f k e r i g v a n de opgelegde i n g e t o g e n heid als v a n de nadrukkel i jke h e r d e n k i n g s t a a i , m a a r ik z ie o o k geen heil in h e t u i t m e ten v a n het k w a a d in zijn ui ters te o m v a n g w a n n e e r het d a a r b i j bli jf t . I k begrijp, d a t de g r o t e geta l len niet w e g g e la ten k u n n e n en m o g e n w o r d e n : uit d e z e k w a n t i t e i t e n is te leren h o e v é r de m e n s e lijke o n t a a r d i n g k a n g a a n . M a a r bij deze scher ing m o e t e r o o k een inslag zijn, die de el lende v a n de „ k l e i n e r e " situaties z i c h t b a a r m a a k t .
V a n een o u d - g e v a n g e n e h o o r d e ik, d a t zi j , n a een m e n s o n w a a r d i g t r a n s p o r t eindelijk in B i r k e n a u a a n g e k o m e n , a l lereerst d a c h t : „ A c h , het is hier misschien t o c h n o g niet z o g e k " . D e i n e e n g e d r o n g e n f iguren, die t e g e n het v a l l e n v a n de a v o n d in een v r e e m d e k l e dij o v e r de b e v r o r e n plassen v o o r t s c h o v e n , z a g ze a a n v o o r schaatsers . W e l k een o n t hutsende e r v a r i n g m o e t h e t k a m p geweest zijn v o o r i e m a n d , die — s t a a n d e n o t a bene o p het s e l e c t i e - p e r r o n — n o g de illusie k o n hebben, d a t e r in B i r k e n a u geschaats t w e r d . H e t lijkt m e v a n belang de o g e n v a n de jeugd te scherpen juist v o o r d e z e „ k l e i n e " dingen. I k k a n mij voorstel len, d a t een n i e u w e g e n e r a t i e bij een c o n f r o n t a t i e m e t de b a lans v a n A u s c h w i t z z e g t : m a a r di t is a b s u r d en d a t zij dit absurde uit h a a r g e d a c h t e n b a n t o m d a t zoiets immers niet m e e r k a n v o o r k o m e n . I k z o u d a a r o m de a a n d a c h t w i l len r i c h t e n niet al leen o p die v i e r mil joen doden, m a a r o o k o p de enkelingen. H e t v a n d a g t o t d a g lopende „ K a l e n d a r i u m " ( o p g e n o m e n in de , bij het N . A . C . v e r k r i j g b a r e , „ H e f t e v o n A u s c h w i t z " ) geef t m e t zijn o p s o m m i n g v a n de gebeurtenissen in het k a m p een scherpe tekening v a n h e t g e e n h e t
n a z i s m e de individuele mens h e e f t a a n g e d a a n . M e n z ie t in d e z e k r o n i e k de g e v a n g e nen als p e r s o n e n a a n z i c h v o o r b i j t r e k k e n en m e n blijft e r bij z i t t e n m e t een h o o f d v o l g e d a c h t e n — o v e r h e t k i n d , d a t in h e t „ Z i g e u -n e r l a g e r " g e b o r e n w e r d ; o v e r de v r o u w , die in het „ V e r s u c h s b l o c k " w e r d o p g e n o m e n en de m a n , die n a a r de B u n k e r ging. E e n r o n d g a n g d o o r h e t m u s e u m v a n A u s c h w i t z v o e r t langs die t ienta l len m e t e r s l a n g e v i t r i n e m e t koffer-s, k o f f e r s en n o g eens k o f fers v a n de mensen, die h u n l a a t s t e bezi t m e e z e u l d e n n a a r de p l a a t s v a n h u n o n d e r g a n g . M e n s t a a t e r v e r w e z e n bij t e kijken — t o t h e t o o g v a l t o p de g r o t e le t ters o p een v a n die k o f f e r s : een N e d e r l a n d s a d r e s . O v e r de A m s t e r d a m m e r , die die k o f f e r g e s j o u w d heef t , k a n m e n denken en blijven denken. O f o v e r d a t meisje , v a n w i e een f o t o o t j e in een v a n d e v i t r ines l i g t : een k i n d , d a t s t a a t te p r o n k e n m e t h a a r m o o i e j u r k . H o e is h e t t o c h mogelijk, kle ine m e i d , d a t jij v e r g a s t m o e s t w o r d e n .
D e z e o v e r d e n k i n g e n v i n d e n geen e inde en o p de v r a g e n k o m t n o o i t een a n t w o o r d . H e t is niet eens mogeli jk h e t leed v a n één,» die ten o n d e r ging o f de o n t a a r d i n g v a n de a n d e r , die a a n zijn o n d e r g a n g schuldig is, o p d e juiste wijze te v e r w o o r d e n — l a a t s t a a n er k l a a r h e i d in te brengen. W i j m o e t e n l e v e n m e t dit onbegrijpeli jke. E n d a a r b i j m o e t e n w e o o k n o g t r a c h t e n dit d o o r te g e v e n a a n a n d e r e n . H o e ?
Ton Elias, redacteur van De Tijd-Maasbode, was met leden van het Nederlands Auschwitz Comité en andere nabestaanden aanwezig bij het leggen van de eerste steen voor het monument te Auschwitz.
O p de A u s c h w i t z - t e n t o o n s t e l l i n g , die h e t v o rig j a a r g e h o u d e n is, w e r d ik h e t meest g e t r o f f e n d o o r een z e b r a - j a s j e , d a t d a a r hing. W a a r o m eigenlijk — er w a s d a a r n a a s t m a t e r i a a l ui tgestald , d a t z e k e r m e e r i n d r u k h a d k u n n e n m a k e n . H e t „ w a a r o m " w a s , d a t d a t jasje d a a r o p een k l e r e n h a n g e r hing . T e r w i j l ik er n a a r keek , v r o e g ik m e a f o f ik in de tijd, w a a r i n w e deze k l e r e n d r o e g e n , o o i t een z e b r a - p a k o p een k l e r e n h a n g e r h a d zien h a n gen. J u i s t dit a l l e d a a g s e g e b r u i k s v o o r w e r p v a n nu v e r s c h e r p t e h e t beeld v a n die t o t a a l a n d e r e w e r e l d v a n t o e n . H e t z a l w e l geen z u i v e r beeld v a n A u s c h w i t z zijn geweest , w a n t ik heb geen k a m p e r v a r i n g v a n A u s c h w i t z z e l f en ik w e e t , d a t e r een g r o o t verschi l is geweest tussen d e v e r -nie t ig ings - en de a n d e r e c o n c e n t r a t i e k a m p e n . M a a r ik h a d een a a n k n o p i n g s p u n t . H o e m o e t m e n iets v a n die a n d e r e w e r e l d onts lui ten v o o r jongeren , die gelukkig , h e l e m a a l geen e r v a r i n g e n hebben in di t o p z i c h t ?
I k denk, d a t m e n n i e t al léén z a l m o e t e n z o e ken in het v e r m e l d e n v a n h e t g r o t e en h e t t o t a a l o n v o o r s t e l b a r e , d o c h d a t m e n t e g e lijkertijd a a n de a n d e r e k a n t m o e t b e g i n n e n : hoe k o n deze w e r e l d d e r v e r s c h r i k k i n g o n t s t a a n en w a t gebeurde er in h e t l e v e n v a n een mens , die een m o n s t e r a c h t i g e w r e e d h e i d o p z ich a f z a g k o m e n . Misschien — het blijft een „ m i s s c h i e n " — k a n m e n o p deze wijze k o m e n t o t een h e r denking in w a a r a c h t i g h e i d , die h e t b u i t e n s t a a n d e r s mogeli jk m a a k t t o t een begin v a n m e e - d e n k e n te g e r a k e n . D e beelden, de k l a n ken, de geuren, de gevoelens en de geestelijke e r v a r i n g e n , die o u d - g e v a n g e n e n v a n A u s c h w i t z in hun h e r i n n e r i n g m e e d r a g e n , zijn v o o r a n d e r e n niet r e p r o d u c e e r b a a r . I k w e e t d a n o o k m e t het h e r d e n k e n n o g alti jd n i e t g o e d r a a d , m a a r ik w e e t eveneens, d a t e r h e r d a c h t m ó é t w o r d e n .
D e d o d e n k a n m e n e r niet m e e t o t l e v e n w e k k e n , m a a r m e n m a g niet a f l a t e n a l t h a n s te p o g e n bij de l e v e n d e n een bl i jvende o n r u s t t e w e k k e n o v e r h e t g e e n g e b e u r d is. O n r u s t v a n w e g e de menselijke mogel i jkheid t o t o n t a a r d i n g , t o t on-mensel i jkheid . T O N E L I A S
TRABANT en
SCALDIA AUTOMOBIELBEDRIJF
LEEH 1e J a c . v. Campenst raa t 31 Telefoon 72 64 26 en 72 65 45
M v e r z V o e t -
s r z o r g i n g verwijdering
van likdoorns j , ingegroeide ^ nagels en eelt
nagelvernieuwing cees t A k
BILDERDIJKSTRAAT 69 AMSTERDAM, TEL. 12 94 6S
Voor uw
Pullovers, vesten,
lingerie en pyjama's
bij
modehuis SILVY Tugelaweg 77
Amsterdam
tegenover Verdoner
Telefoon 920708
Originele Amerikaanse en Engelse
dumpgoederen verkoopt alléén
S P E IJ E R
Houtkoperburgwal 2
b/d Oude Schans - Telefoon 241717
Amsterdam
Zaterdags tot 6 uur open Ook uw adres voor alle soorten
werkkleding, zoals: Overalls, Broeken, Overhemden
Sport-, Regen en Motorkleding
ISMEL? Maak er een ZIM-reis van Een droomreis van 5 dagen in volmaakte rust en getelijke indrukken op. En dan nog eens... 5 dagen ontspanning aan boord van zo'n comfortabel ZIM- voor de boeg om al Uw belevenissen te verwerken schip. En dan.,.eenverblijf inzomerse temperatuur, enerspijtvan te hebben, dat U niet altijd zo kunt Een prachtige gelegenheid om Israël te ontdekken voortleven, en familie en kennissen te bezoeken. U doet onver-
Vraag vandaag nog een ZIM Inclusive Tour brochure bij Uw passage/reisbureau of ZIM Israël Navigation Co. Ltd.
Z I M Dam 6, Amsterdam. Tel. 020-24.81.74.,
VastelandlO, Rotterdam. Telefoon010-11.93.00.
M. Verdoner van Baer les t raat 84 Amsterdam te l . 722608
Damestassen, handschoenen
Reisartikelen, paraplu's
alle luxe lederwaren
Ook 's maandags de gehele dag geopend
Athenaeum boekhandel
Van Woustraat 124 Amsterdam Tel. 020—713401
Ignaz Maybaum The Face of God after Auschwitz
ƒ 6,90 Guenter Lewy
De Rooms Katholieke kerk en Nazi-Duitsland ƒ 11,50
Rijn-Garage n.v. Dir.: PU. Wegloop
U w Austin Dealer
ALLE MODELLEN VOORRADIG — V R A A G VRIJBLIJVEND D E M O N
STRATIE. TEVENS RUIME KEUZE VAN GOEDE GEBRUIKTE AUTO'S.
Kantoor en Showroom: Ceintuurbaan 219-225, Tel. 722204-719154
Werkplaatsen: De Fl inesstraat 22. Amste l II, Te l . 922711
DE JEUGD
EN
AUSCHWITZ
Dat was Auschwitz, „het kamp des doods", maar het is slechts de helft van het verhaal. Zou alles worden beschreven, dan zou het niet worden gelezen. En zou het worden gelezen dan zou het niet worden geloofd.
(Lord Russell of Liverpool)
E e n p a a r m a a n d e n geleden w e r d er in de H a a r l e m s e R o x y - b i o s c o o p een f i lm g e d r a a i d , die de t i tel „ D e r SS S a d i s m u s " d r o e g . In de v i t r ines e t a l e e r d e de direc t ie f o t o ' s v a n w e l d o o r v o e d e j o n g e v r o u w e n , g o e d in de m a k e - u p , w i e r uiterlijk slechts o n t s i e r d w e r d d o o r het w o o r d „ F e l d h u r e " o p hun borst , d a t er e v e n w e l niet in g e t a t o e ë e r d w a s , m a a r duidelijk z i c h t b a a r er o p ge tekend. T e r verduidel i jking dient te w o r d e n v e r m e l d , d a t R o x y v o o r n a m e lijk jongeren t r e k t o m d a t het p r a k t i s c h de enige H a a r l e m s e b i o s c o o p is, w a a r m e n m a g r o k e n . D e f i lm bleek, z o a l s ik reeds v e r w a c h t t e , q u a i n h o u d v a n infer ieure k w a l i t e i t . Als g r o o t s t e c o n c e n t r a t i e k a m p w e r d Sachsenhausen gen o e m d . E n de buiten o p g e p r i k t e d a m e s o n t p o p t e n z ich binnen als s e x b o m m e n , die e x p e r i m e n t e n moesten o n d e r g a a n . W a a r d e r e n d gefluit w a s d a n o o k het enige, d a t de r o k e n d e jonge s c h a r e v a n z ich liet h o r e n . O n d a n k s het fei t d a t de c a m e r a a f en t o e s t o n d bij een g r o e p u i t g e m e r g e l d e g e v a n g e n e n of bij een berg d o d e n , bleef de f i lm v o o r de z a a l een l a c h e r t j e . ( A l s e x c u u s m a g misschien gelden, d a t de film duidelijk a a n h e t s ex - in s t in c t a p p e l l e e r d e ) . N a a f l o o p v r o e g ik mij e v e n w e l af in h o e v e r r e de n a o o r l o g s e g e n e r a t i e — en degenen, die de o o r l o g niet bewust hebben m e e g e m a a k t
C h . Duyns , redacteur buitenland van de H a a g se Post , schreef deze opmerkingen neer na zijn bezoek aan Auschwitz , waar hij samen met een groep van het N . A . C . de eerste steenlegging voor het monument bi jwoonde.
— n o g geïnteresseerd is in w a t hun o u d e r s enkele decennia geleden intens hebben d o o r l e e f d . M i j z e l f k a n ik niet als m a a t s t a f nemen, o m d a t ik d o o r mijn j o u r n a listieke w e r k , niet r e p r e s e n t a t i e f ben v o o r mijn g e n e r a t i e . W i e nu d a c h t , d a t R o x y alleen b e z o c h t w o r d t d o o r geestelijk m i n d e r v a l i d e n h e e f t het m i s : juist d a a r z i t ten nameli jk vogels v a n diverse p l u i m a g e . A a n v a n k e l i j k d a c h t i k : ze hebben V i e t n a m o m zich d r u k o v e r te m a k e n . M a a r o o k d a t is het n i e t : V i e t n a m is te v e r v a n h u n bed, en A u s c h w i t z is te l a n g geleden. O p v a l l e n d is een g r o t e desinteresse in p r o b l e m e n m e t enige diepgang, die buiten het d i r e c t e gez ic h ts ve ld v a l l e n . D i t w o r d t lijkt mij , m e d e v e r o o r z a a k t d o o r een weinig ac tueel onderwijs , h o e w e l o o k d a t n a tuurl i jk v a l t o f s t a a t m e t „ d e m a n v o o r de k l a s " . Bij het m i d d e l b a a r o n d e r w i j s k o m t m e n d o o r g a a n s niet v e r d e r dan begin 2 0 - s t e eeuw. E n i g inz icht in het o n t s t a a n en te g r o n d e g a a n v a n n i e u w e r e b e w e gingen zoals het n a t i o n a a l social isme blijft dikwijls a c h t e r w e g e . W o r d t deze s tof w e l b e h a n d e l d , d an v a l t de n a a m A u s c h w i t z en d a a r a a n w o r d t v a s t g e k o p p e l d : „Zes mil joen d o d e n " . H a n S c h o o n h e i m , 2 2 , s tudent in de e c o n o m i e : „ K i j k , als je in de o o r l o g bent geboren , d a n z e g t het je weinig . H e t is natuurl i jk t r a gisch. I k lees e r o o k geen boeken o v e r en o p school ( H B S A ) hebben w e slechts a lgemeenheden g e h a d . D e belangstel l ing v o o r de t w e e d e w e r e l d o o r l o g en in het b i jzonder v o o r A u s c h w i t z w o r d t k u n s t m a t i g o p g e p e p t o n d e r a n d e r e d o o r z o ' n A u s c h w i t z C o m i t é . I k v i n d d a t je w e l t e r u g m o e t kijken, m a a r o o k w e e r niet te v e r . I k w e e t wel d a t e r in D u i t s l a n d o u d - n a z i ' s z i t ten , m a a r d a t is v e c h ten tegen de b i e r k a a i " .
H o e w e l general iseren uit de b o z e is, is dit t o c h de tendens die uit vele gesprekken o v e r h e t D e r d e Ri jk n a a r v o r e n k o m t . V o o r H a n s W a l e v e l d , 2 4 , e i n d r e d a c t e u r bij de geï l lustreerde P e r s , is de a b s t r a c t i e v a n h e t g e t a l zes mi l joen een s t r u i k e l b l o k : „ D i e zes mil joen — d a t z e g t mij niets , dat k a n ik mij niet v o o r s t e l l e n " . Z e s m i l j o e n : een v e e l z e g g e n d m a a r b l i jkbaar o o k een nietszeggend g e t a l . Als m a s s a m o o r d de j o n g e mens a n n o 1 9 6 5 m i n d e r blijkt te zeggen, d a n v i n d t di t , d a c h t ik, o o k zijn o o r z a a k in h e t feit , d a t e r z i c h in en n a d e o o r l o g een g r o t e r geestelijk i n c a s s e r i n g s v e r m o g e n h e e f t o n t w i k k e l d . Dagel i jks verschijnen er in de pers f o t o ' s v a n en ar t ikelen o v e r g e n o c i d e ; R u a n d a , V i e t n a m . E e n s t a a l t j e v a n d e z e „innerl i jke v e r h a r d i n g " : Een M - g e v a n g e n e v a n , nu o p z i c h t e r in het c o n c e n t r a t i e k a m p D a c h a u — d a t o v e r i g e n s als m o n u m e n t a a n wijding veel te wensen o v e r l a a t — w e r d d o o r t w e e
jonge A m e r i k a n e n b e n a d e r d m e t de v r a a g o f hij p r e n t b r i e f k a a r t e n v e r k o c h t m e t stapels lijken e r o p . . . T e g e n o v e r het gebrek a a n werkel i jke interesse in di t r e c e n t e v e r leden z o u m e n k u n n e n stellen, d a t pers , t . v . en l i t e r a t u u r veel a a n d a c h t a a n A u s c h w i t z besteden. M a a r de n o g a l eens sensat ionele p u b l i -katies en presenta t ies g e v e n soms nauweli jks een b e t e r i n z i c h t in h e t v e r l e d e n . T r o u w e n s , iedere v o r m v a n r o m a n t i s e r i n g bij d i t o n d e r w e r p betekent een v e r z w a k k i n g v a n de real i te i t en d o e t die m i n d e r afgrijselijk v o o r k o m e n , d a n hij is. Veel lezers zijn a r t i k e l e n o v e r o o r l o g s m i s d a d e n beu en d e z e v e r z a d i ging b e s t a a t niet al leen bij jongeren . M e n d o e t het v e r l e d e n a f m e t de w o o r d e n : „ J a , w e w e t e n het w e l " . A l s duidelijk teken v a n g o o d w i l l in ons b u u r l a n d w o r d t v e e l v u l d i g de D u i t s e jeugd a a n g e h a a l d , die in I s r a ë l als b o e t e d o e n i n g v o o r het v e r l e d e n v a n hun ouders de h a n d e n uit de m o u w e n steekt . M a a r de D u i t s e jeugd die thuis blijft is „ a n d e r s " . H e t n a z i s m e interesseert hun n e t z o v e e l als de N e d e r l a n d s e j e u g d , nameli jk vr i jwel niet . O m een idee te krijgen hoe de jeugd v a n nu o v e r A u s c h w i t z d e n k t k o n ik beschikken o v e r 6 0 b r i e v e n v a n jongens en meisjes, v a n 1 4 t o t 18 j a a r . A l l e n b e z o e k e n een m u l o - s c h o o l , w a a r n a a r ik d a c h t , d o o r een g r o t e v e r s c h e i d e n h e i d in milieu, een d o o r s n e e v a n de N e d e r landse jeugd is te v i n d e n . Zij b e a n t w o o r d d e n de v r a a g : „ W a t z e g t A u s c h w i t z je en h o e is je o o r d e e l e r o v e r ? " Als curiosi tei t n o g d i t : slechts drie s c h r e v e n de n a a m A u s c h w i t z goed en één w a s a a n v a n k e l i j k in de w a r m e t A u s t e r l i t z . A l l e b r i e f schrijvers wisten, d a t A u s c h w i t z een c o n c e n t r a t i e k a m p w a s w a a r de Dui tsers „ v e l e joden hebben v e r m o o r d " . D e meesten eisten eenzel fde gruwel i jke terechts te l l ing v a n de schuldige Dui tsers . O p school h a d den zij e r weinig o f niets o v e r g e h o o r d . T w e e v o n d e n , d a t e r n u m a a r eens o v e r moest w o r d e n g e z w e g e n . H e t m e r e n d e e l w a s o p A u s c h w i t z g e a t t e n d e e r d d o o r het P r o c e s . T e r i l lustrat ie f r a g m e n t e n uit wi l lekeur ige br ieven.
C H . D U Y N S
O Meisje 16 j a a r :
Als ik aan Auschwitz denk, denk ik dat het er ongeveer zo moet uitzien: Heel erg triest en heel veel mensen op een kluitje. Mensen die niet genoeg te eten krijgen en die hard moeten werken met het gevolg dat er veel zieken zijn en dat er elke dag veel sterven. Heel veel ellende en verdriet. Allemaal barakken waarin vreselijk veel mensen moeten slapen. De joden kregen een vreselijke behandeling en vaak gingen er hele rijen naar de gaskamers. Ik weet er bijna niets van omdat ik het niet heb meegemaakt ( . . . )
• J o n g e n 17 j a a r :
Ik ben van mening dat hier helemaal niet meer over gesproken mag worden (mag drie maal onderstreept)(...) Wat heeft het voor nut al die ouwe koeien weer uit de sloot te halen ( . • . )
• J o n g e n 1 6 j a a r :
Als ik aan Auschwitz denk, dan zie ik een groot kamp omgeven door prikkeldraad en wachttorens voor ogen. Als bewakers grote dikke Duitsers, die er niet voor terug schrikken een of meerdere gevangenen zomaar voor de lol neer te schieten of ze eerst een grote kuil te laten graven, ze op de rand te zetten en ze dan pas dood te schieten. Ik begrijp niet waarom in Duitsland de oorlogsmisdadigers vaak zo'n hoge post hebben.
• Meisje 1 7 :
Als ik het woord Ausw. hoor krijg ik een beetje naar gevoel van binnen. Ik weet wel (dat heb ik gelezen en gehoord) dat het verschrikkelijk is geweest en de mensen er als dieren (en nog erger) werden behandeld. Ik heb een paar maanden geleden een film gezien over Ausw. dat ik er onder de film misselijk van werd ( . . . ) Voor die mensen — de gevangenen — is het wel duizend keer erger dan wat ik ervan gehoord heb. ( . . . )
Maar ik vraa.% m e af of de mensen er van geleerd hebben en daar ben ik niet zo zeker van want ze beginnen toch weer, kïfe naar Vietnam ( . . . )
D O E M É É R M E T M I N D E R G E L D ] H E M A r
i
Waar mode een lust voor het oog is
M A N T E L S - J A P O N N E N D E U X P I È C E S - N A P P A S U E D E - M A N T E L C O S T U U M S S T O F F E N
Modehuis De Vries en Lampie Kalverstraat 3 - 5 , bij de Dam, Te l . 0 2 0 - 2 3 . 7 6 . 3 4 Amsterdam
Leest naast Uw krant
Vrij Nederland
<3<Con Couture MANTEAUX - TAILLEURS
FRANS VAN MIERISSTRAAT 63 (GESLOTEN HUIS) t e l e f o o n 7 1 . 2 3 . 7 6
W i j n o d i g e n u uit o m g e h e e l vr i jbl i jvend o n z e p r a c h t i g e v o o r j a a r s - en z o m e r - c o l l e c t i e t e k o m e n bekijken
PARIJS — ROME - AMSTERDAM
NRC NIEUWE ROTTERDAMSE COURANT
gezaghebbend landelijk dagblad
Ladies-Furshop
voor al uw bontwerken
Ferd. Bolstraat 21 Amsterdam-Z Tel. 726522
kunsthamöeL
Roelops
OUDE EN MODERNE SCHILDERIJEN
Amsterdam, Kalverstraat 49,
Tel . 34576, Rokin 106 Tel. 62965
B O E K H A N D E L
Robert Premsela
van Baerlestraat 78 Amsterdam
Telefoon 7 2 4 2 6 6
BRAUNBUCH Krieg- und Naziverbrecher
in der Bundesrepublik.
V e l e n , d i e d o o r h u n l e i d e n d e w e r k z a a m h e d e n bi j d e v o o r b e r e i d i n g e n d o o r v o e r i n g v a n d e n a z i m i s d a d e n e e n z w a r e s c h u l d d r a g e n , b e k l e d e n n u w e e r h o g e p o s t e n i n W e s t - D u i t s l a n d .
D i t b r u i n b o e k g e e f t o v e r d e z e m i n i s t e r s , g e n e r a a l s , r e c h t e r s , d i p l o m a t e n e n h o g e p o l i t i e -f u n k t i o n a r i s s e n d e f e i t e n : wat zij waren en wat zij zijn.
I n d e D u i t s e t a a l , m e t v e l e fotokopieën.
T W E E D E D R U K
Verkrijgbaar in de erkende boekhandel en bij
P E G A S U S LEIDSESTRAAT 25 AMSTERDAM
3 8 7 b l z . , g e b . p r i j s ƒ 5.25.
(^oerant ZIJDEN EN WOLLEN STOFFEN
Kalverstraat 10 bij de Dam, - Amsterdam
Grote Houtstraat 14 - Haarlem
DE ZAAK VOOR AL UW PROBLEMEN
VERWARMINGS-
K O L
HEMONYSTRAAT 52-54 Tel. 020 - 72.23.31; 71.79.04
Kantoor: Butaanweg 2, tel. 23.27.16—24.37.72
AMSTERDAM
Imstudiós
;1enlc Booms u t r e c h t s e s t r a a t 2 0 * t e l . 2 * 3 2 t o b i j h e t r e m b r a n d t s p l e f n v a n w o u s t r 2 4 2 r e l : 7 2 0 6 6 6
o r a s t e r d a m - z u i d
voor een lekker kopje koffie
in een aangename sfeer naar . .
e ópreóóo Kalverstraat 142 Amsterdam
K l ö l H L E B E3I K I E S U I T . . . 4 5 M O D E L L E N I N 1 2 U I T V O E R I N G E N
tnaumann D E G R O O T S T E C O L L E C T I E , O O I T O N D E R ÉÉN D A K S A M E N G E B R A C H T . U V I N D T I N D E Z E C O L L E C T I E E E N E L E C T R . M A C H I N E
V A N F L 1 6 5 . — T O T E E N Z W I T S E R S E V O L - A U T O M A T I S C H E V R I J E - A R M M A C H I N E V A N F L 6 6 5 . —
KOHLER naaimachine
dealer
U W O U D E M A C H I N E I S B I J O N S MÉÉR W A A R D !
H E T P A L E I S S p e c i a l i s t Köhler-Naumann-Carson
F E R D I N A N D B O L S T R A A T 19 (hoek Daniël Stalpertstr.) AMSTERDAM - T e l . 7 2 0 4 2 7
p o r c e l e i n e n
g l a s w e r k e n
W E B A J . E v e r t s e n s t r a a t 4 3 hoek Admiralengracht Amsterdam
T e l e f o o n 8 3 5 1 5
B. Beesemer
K a l v e r s t r a a t 4 0
A m s t e r d a m
in
wollen en
zijden stoffen
INDERDAAD.. . OP IEDER UUR VOOR U PARAAT
om u met een snelle Tupolev 124 in 1 uur en 20 minuten naar Praag te brengen. Vluchten met de CSA elke dinsdag en zaterdag, op de overige dagen met de KLM en MALEV.
Van Praag met Aerotaxi's naar alle delen van het land. Voor zakenmensen en toeristen een efficiënte manier om zich in Tsjechoslowakije te verplaatsen.
Van Praag gunstige verbindingen naar het Nabije e n Midden-Oosten.
Verdere inlichtingen bij uw reisbureau of rechtstreeks bij CSA - LEIDSESTRAAT 4 - AMSTERDAM - TEL. 020 - 22 27 88 OF SCHIPHOL - TEL. 020 - 15 13 44
EZFEHBSinVAK /ilRllMES