ÌÖßËËÈÔ Âß ÎÍÓÍ

ßÑßRËßRÈ ÙÀQQÛÍÄÀ

Ùàróí Éÿhéà èìçàñûíäàí èñòèôàäÿ åäÿí ìöÿëëèô 1956-úû èëäÿ Àíêàràäà àíàäàíîëóá. Îròà ìÿêòÿáè Àíêàràäà îõóéóá. Ñîírà Èñòàíáóëäà Ìåìàr ÑèíàíÓíèâårñèòåòèíèí gþçÿë ñÿíÿòëÿr ôàêöëòÿñèíäÿ âÿ Èñòàíáóë Óíèâårñèòåòèíèí ôÿëñÿôÿáþëöìöíäÿ òÿhñèë àëûá. 80-úè èëëÿräÿí áó göíÿ qÿäÿr èìàíè, åëìè âÿ ñèéàñèìþâçóëàräà õåéëè ÿñÿr éàçûá. Áóíóíëà éàíàøû ìöÿëëèôèí òÿêàìöë÷öëÿrèí(äàrâèíèñòëÿrèí) ñàõòàêàrëûüûíû, îíëàrûí èääèàëàrûíûí hå÷ áèr åëìè hÿqèqÿòÿÿñàñëàíìàäûüûíû gþñòÿrÿí, hàáåëÿ äàrâèíèçìèí qàíëû èäåîëîgèéàëàrëà øöáhÿëèÿëàqÿëÿrèíè öçÿ ÷ûõàràí áèr ÷îõ ìöhöì ÿñÿrëÿrè âàr.

Ìöÿëëèôèí áó èìçàñû èíêàr÷û äöøöíúÿéÿ qàrøû ìöáàrèçÿ àïàràí èêèïåéüÿìáÿrèí õàòèrÿñèíÿ hþrìÿò ÿëàìÿòè îëàràq ñå÷èëèá: îíëàrû éàä åòìÿêìÿqñÿäèëÿ Ùàróí âÿ Éÿhéà àäëàrûíäàí èñòèôàäÿ åäèëèá. Rÿñóëóëëàhûí ìþhöröíöíìöÿëëèô òÿrÿôèíäÿí êèòàáëàrûí öç qàáûüûíà âóróëìàñûíûí ñèìâîëèê ìÿíàñû èñÿîíëàrûí è÷èíäÿêèëÿrëÿ áàüëûäûr. Áó ìþhör Qóràíè-Êÿrèìèí Àëëàhûí ñîíóíúó Êèòàáûâÿ ñîíóíúó ñþçö, Ïåéüÿìáÿrèìèçèí èñÿ ïåéüÿìáÿrëÿrèí ñîíóíúóñó îëìàñûíûírÿìçèäèr. Ìöÿëëèô áöòöí éàçûëàrûíäà Qóràíû âÿ Rÿñóëóëëàhûí ñöííÿñèíè rÿháÿròóòór. Áóíóíëà äà èíêàr÷û äöøöíúÿ ñèñòåìëÿrèíèí áöòöí ÿñàñ èääèàëàrûíû áèr-áèr ïó÷à÷ûõàrìàüû âÿ äèíÿ qàrøû éþíÿëÿí åòèràçëàrû òàìàìèëÿ ñóñäóràúàq ñîíóíúó ñþçöñþéëÿìÿéè hÿäÿô ñå÷èr. Çîõ áþéöê hèêìÿò âÿ êàìàë ñàhèáè îëàí Rÿñóëóëëàhûíìþhörö áó ñîíóíúó ñþçö ñþéëÿìÿê íèééÿòèíÿ áèr äóà êèìè èñòèôàäÿ åäèëèá.

Ìöÿëëèôèí ÿñÿrëÿrèíäÿêè ÿñàñ ìÿqñÿä Qóràíû áöòöí äöíéàäà òÿáëèü åòìÿê,áóíóíëà èíñàíëàrû Àëëàhûí âàrëûüû, áèrëèéè âÿ àõèrÿò êèìè ÿñàñ èìàí ìÿñÿëÿëÿrèáàrÿäÿ äÿrèíäÿí äöøöíìÿéÿ ñþâq åòìÿê, èíêàr÷û ñèñòåìëÿrèí ÷öröê ÿñàñëàrûíû âÿáàòèë òÿòáèqàòëàrûíû hÿr êÿñÿ gþñòÿrìÿêäèr.

Ùàróí Éÿhéàíûí ÿñÿrëÿrè Ùèíäèñòàíäàí ÀÁØ-à, Áþéöê ÁrèòàíèéàäàíÈíäîíåçèéàéà, Ïîëøàäàí Áîñíèéà-Ùårñîqîâèíàéà, Èñïàíèéàäàí Áràçèëèéàéà,Ìàëàéçèéàäàí Èòàëèéàéà, Ôràíñàäàí Áîëqàrûñòàíà âÿ ÌÄÁ þëêÿëÿrèíÿ qÿäÿräöíéàíûí ÿêñÿr þëêÿëÿrèíäÿ ìàràqëà qàrøûëàíûr âÿ áèríÿôÿñÿ îõóíór. Èígèëèñ,ôràíñûç, àëìàí, èòàëéàí, èñïàí, ïîròóqàë, óräó, ÿrÿá, àëáàí, róñ, áîøíàê, óéüór,Èíäîíåçèéà, ìàëàé, áåíqàë, áîëqàr, éàïîí, xèí, Àçÿráàéúàí êèìè äèëëÿrÿ òÿrúöìÿåäèëÿí áó ÿñÿrëÿr gåíèø îõóúó êöòëÿñè òÿrÿôèíäÿí ìàràqëà èçëÿíèr.

Äöíéàíûí äþrä áèr òÿrÿôèíäÿ áþéöê råçîíàíñ äîüóràí áó äèqqÿòÿëàéèq ÿñÿrëÿrèíñàíëàrûí ÷îõóíóí èìàí gÿòèrìÿñèíÿ, ÿêñÿr àäàìëàrûí äà þç èìàíûíûêàìèëëÿøäèrìÿñèíÿ ñÿáÿá îëór. Áó êèòàáëàrû îõóéàí âÿ èíúÿëÿéÿí hÿr êÿñîíëàräàêû hèêìÿòè, hàáåëÿ éûüúàì, äîëüóí, àñàí áàøà äöøöëÿí ñÿìèìè öñëóáó,

hÿéàòè hÿqèqÿòëÿrèí åëìè-ìÿíòèqè èçàhûíû äÿrhàë gþrör. Áó ÿñÿrëÿr hÿr áèr êÿñÿòåç áèr çàìàíäà òÿñèr åòìÿê, òàì íÿòèúÿ âårìÿê, åòèràçëàrà éår qîéìàìàq âÿäÿëèëëÿrèí åëìèëèéè êèìè õöñóñèééÿòëÿrÿ ìàëèêäèr. Áó ÿñÿrëÿrè îõóéàí âÿ îíëàrûíöçÿrèíäÿ úèääè äöøöíÿí àäàìëàrûí ìàòårèàëèñò ôÿëñÿôÿíè, àòåèçìè, áàøqà áàòèëôèêèr âÿ ôÿëñÿôÿëÿrè ìöäàôèÿ åòìÿñè äàhà ÿñëà ìöìêöí äåéèë. Áÿçèëÿrè ìöäàôèÿåòñÿëÿr áåëÿ áóíó éàëíûç èíàäêàrëûq öçöíäÿí åäÿúÿêëÿr, ÷öíêè îíëàrûí ôèêèrëÿrèíèíÿñàñëàrû ÷öröêäör.

Äþâröìöçäÿêè áöòöí èíêàr÷û úÿrÿéàíëàr Ùàróí Éÿhéàíûí êöëëèééàòûíäà åëìèäöøöíúÿ íþqòåéè-íÿçÿrèíäÿí ìÿüëóá åäèëèáëÿr. Øöáhÿ éîõäór êè, áó õöñóñèééÿòëÿrQóràíûí hèêìÿòèíäÿí âÿ îíóí èôàäÿ åòäèéè ôèêèrëÿrèí gþçÿëëèêëÿrèíäÿí qàéíàqëàíûr.

Ìöÿëëèôèí þçö èñÿ áó ÿñÿrëÿrèíÿ gþrÿ ëîâüàëàíìûr, ÿêñèíÿ, Àëëàhûí hèäàéÿòèíÿâàñèòÿ÷è îëìàüà íèééÿò åäèr. Áóíäàí áàøqà áó ÿñÿrëÿr íÿør åäèëÿrêÿí hå÷ áèrìàääè qàçàíú göäöëìör.

Áó hÿqèqÿòëÿr íÿçÿrÿ àëûíìàëûäûr. Î çàìàí ìÿëóì îëàr êè, èíñàíëàrû îíëàràgþrìÿäèéèíè gþrìÿêäÿ êþìÿê åäÿí, îíëàrûí hèäàéÿòÿ gÿëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàíáåëÿ ÿñÿrëÿrèí îõóíìàñûíà hÿâÿñëÿíäèrìÿéèí þçö äÿ ÷îõ ìöhöì õèäìÿòäèr.Áó äÿéÿrëè ÿñÿrëÿrè òàíûòìàq ÿâÿçèíÿ èíñàíëàrûí çåhíèíè qàrûøäûràí, ôèêèrëÿrèíèíqàrûøìàñûíà ñÿáÿá îëàí, øöáhÿ âÿ òÿrÿääöäëÿrè àràäàí qàëäûrìàüà, èìàíû õèëàñåòìÿéÿ áèr òÿñèrè îëìàäûüû òÿúröáÿäÿí êå÷èrèëÿí êèòàáëàrû éàéìàq éàëíûç âÿéàëíûç ÿìÿê âÿ âàõò èòêèñè äåìÿê îëàúàq. Èìàíû õèëàñ åòìÿêäÿí äàhà ÷îõìöÿëëèôèí ÿäÿáè göúöíö gþñòÿrìÿéÿ éþíÿëìèø êèòàáëàräà áó òÿñèrèí îëìàéàúàüûàéäûíäûr. Áó ìþâçó èëÿ áàüëû øöáhÿñè îëàíëàr âàrñà, îíëàr Ùàróí Éÿhéàíûíÿñÿrëÿrèíèí éågàíÿ ìÿqñÿäèíèí äèíñèçëèéè àràäàí qàëäûrìàqäàí âÿ Qóràí ÿõëàqûíûéàéìàqäàí èáàrÿò îëäóüóíó, áó õèäìÿòäÿêè òÿñèr göúöíöí, ìöâÿôôÿqèééÿò âÿñÿìèìèééÿòèí àéäûí gþröíäöéöíö îõóúóëàrûí öìóìè qÿíàÿòèíäÿí àíëàéà áèëÿr.Áóíó qÿòè øÿêèëäÿ éÿqèíëÿøäèrìÿê âÿ àíëàìàq ëàçûìäûr êè, äöíéàäàêû çöëì âÿèüòèøàøëàrûí, ìöñÿëìàíëàrûí ÷ÿêäèéè ÿçèééÿòëÿrèí ÿñàñ ñÿáÿáè äèíñèçëèéèí èäåéàhàêèìèééÿòèäèr.

Áóíëàräàí qóròóëìàüûí éîëó èñÿ äèíñèçëèéèí èäåéà úÿhÿòäÿí ìÿüëóá åäèëìÿñè,èìàíè hÿqèqÿòëÿrèí îròàéà ÷ûõàrûëìàñû âÿ Qóràí ÿõëàqûíûí èíñàíëàrûí äÿrê åäèáìÿíèìñÿéÿ áèëÿúÿéè øÿêèëäÿ ÷àòäûrûëìàñûäûr. Äöíéàíû hÿr göí äàhà ÷îõ çöëìÿ,èüòèøàø âÿ ôÿñàäëàrà ìÿróç qîéìàq èñòÿéÿíëÿrèí íèééÿòèíè íÿçÿrÿ àëñàq áÿëëèîëàr êè, áó õèäìÿòèí ìöìêöí qÿäÿr ñörÿòëè âÿ òÿñèrëè øÿêèëäÿ éårèíÿ éåòèrèëìÿñè÷îõ âàúèáäèr. ßêñ òÿqäèräÿ ÷îõ gåú îëà áèëÿr. Áó ÿhÿìèééÿòëè õèäìÿòäÿ ÷îõáþéöê áèr âÿçèôÿíè þç öçÿrèíÿ gþòörìöø Ùàróí Éÿhéàíûí êöëëèééàòû Àëëàhûíèúàçÿñè èëÿ XXI ÿñräÿ èíñàíëàrû Qóràíäà áèëäèrèëÿí ÿìèí-àìàíëûüà âÿ áàrûøà,äîüróëóq âÿ ÿäàëÿòÿ, gþçÿëëèê âÿ õîøáÿõòëèéÿ àïàrìàqäà áèr âàñèòÿ îëàúàq.

ÎÕÓÚÓÉÀ

Áó êèòàáäà âÿ äègÿr ÷àëûøìàëàrûìûçäà òÿêàìöë íÿçÿrèééÿñèíèí þçöíö äîüróëòìàìàñûíàâÿ ïó÷ îëìàñûíà àèä ôèêèrëÿrÿ gåíèø éår àéûrìàüûìûçûí ÿñàñ ñÿáÿáè àäû÷ÿêèëÿííÿçÿrèééÿíèí ÿñëèíäÿ äèí ÿëåéhèíÿ äöøöíúÿ âÿ òÿëèìëÿräÿí èáàrÿò îëìàñûäûr. Éàràäûëûøûâÿ áèëàâàñèòÿ Àëëàhûí âàrëûüûíû èíêàr åäÿí äàrâèíèçì 140 èëäèr êè, áèr ÷îõ èíñàíëàrûíþç èìàíûíû èòèrìÿñèíÿ âÿ éà øöáhÿéÿ äöøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëór. Áóíà gþrÿ äÿ áóíÿçÿrèééÿíèí àëäàäûúû îëäóüóíó ñöáóòà éåòèrìÿê âÿ äèqqÿòÿ ÷àòäûrìàq ÷îõ ìöhöìèìàíè âÿçèôÿäèr. Áóíó èíñàíëàrà ÷àòäûrìàq èñÿ äàhà âàúèáäèr.Áÿçè îõóúóëàrûìûçûí áÿëêÿ äÿ òÿêúÿ áèr êèòàáûìûçû îõóìàüà ôörñÿòè îëàúàq. Áóíàgþrÿ äÿ hÿr áèr êèòàáûìûçäà áó ìþâçóéà qûñà äà îëñà éår àéûrìàüû ìÿqñÿäÿóéüóíáèëèrèê.Íÿçÿrÿ ÷àòäûrûëìàñû ëàçûì îëàí äègÿr áèr ìÿñÿëÿ äÿ áó êèòàáëàrûí è÷èíäÿêèëÿrëÿÿëàqÿäàräûr. Éàçû÷ûíûí áöòöí êèòàáëàrûíäà èìàíè ìþâçóëàr Qóràí àéÿëÿrè èøûüûíäàèçàh îëóíór, èíñàíëàr Àëëàhûí àéÿëÿrèíè þérÿíìÿéÿ âÿ îíëàrà óéüóí éàøàìàüà äÿâÿòåäèëèrëÿr. Àëëàhûí àéÿëÿrè èëÿ áàüëû áöòöí ìÿñÿëÿëÿr èñÿ îõóúóíóí øöóróíäà hå÷ áèrøöáhÿ âÿ éà ñóàë éàràòìàéàúàq øÿêèëäÿ à÷ûqëàíûr.Áó èçàhàòäà èñòèôàäÿ åäèëÿí ñÿìèìè, ñàäÿ âÿ àõûúû öñëóá êèòàáëàrûí 7 éàøäàí 70 éàøàqÿäÿr hÿr êÿñ òÿrÿôèíäÿí ràhàò áàøà äöøöëìÿñèíè òÿìèí åäèr. Áåëÿ òÿñèrëè âÿ äÿëèë-ñöáóòëó èçàhàò ñàéÿñèíäÿ êèòàáëàr áèríÿôÿñÿ îõóíór. Ùÿòòà äèíè rÿää åòìÿê ôèêrèíäÿqÿòè îëàíëàr äà áó êèòàáëàräà gþñòÿrèëÿí hÿqèqÿòëÿräÿí òÿñèrëÿíèr âÿ äåéèëÿíëÿrèíäîüróëóüóíó èíêàr åäÿ áèëìèr. Áó êèòàáû âÿ ìöÿëëèôèí äègÿr ÿñÿrëÿrèíè hÿì òÿêëèêäÿ,hÿì äÿ qàrøûëûqëû ñþháÿò, ïîëåìèêà øÿràèòèíäÿ ràhàò îõóìàq ìöìêöíäör. Áóêèòàáëàräàí èñòèôàäÿ åòìÿê èñòÿéÿí áèr qróï îõóúóíóí îíëàrû áèrëèêäÿ îõóìàñû ìþâçóèëÿ áàüëû ôèêèr âÿ òÿúröáÿñèíè äÿ áèr-áèrè èëÿ áþëöøìÿñè ñÿáÿáèíäÿí éàràrëû îëàúàq.Áóíóíëà áåëÿ ñàäÿúÿ îëàràq Àëëàh rèçàñû ö÷öí éàçûëàí áó êèòàáëàrûí òàíûíìàñûíà âÿîõóíìàñûíà êþìÿê åòìÿê äÿ áþéöê õèäìÿòäèr. Çöíêè ìöÿëëèôèí áöòöí êèòàáëàrûíäàîõóúóéà ìöñáÿò òÿñèr áàüûøëàéàí ìÿñÿëÿëÿrè ñöáóò åòìÿê öñóëó ÷îõ göúëöäör.Ùÿì÷èíèí äèíè èçàh åòìÿê èñòÿéÿíëÿrèí ÿëèíäÿêè ÿí òÿñèrëè öñóëëàräàí áèrè äÿ áóêèòàáëàrû hàìûíûí îõóìàñûíû òÿøâèq åòìÿê, áóíà ÷àëûøìàqäûr.Ìöÿëëèôèí äègÿr ÿñÿrëÿrèíèí öç qàáûüûíûí øÿêèëëÿrèíèí êèòàáëàrûí ñîí hèññÿñèíÿ ÿëàâÿåäèëìÿñèíèí äÿ ìöhöì ñÿáÿáëÿrè âàr. Êèòàáû ÿëèíÿ àëàí hÿr áèr àäàì éóõàrûäà qåéäåòäèéèìèç õöñóñèééÿòëÿrè þçöíäÿ òîïëàéàí âÿ îõóìàqäàí õîøëàíäûüûíû öìèä åòäèéèìèçáó êèòàáëà åéíè õöñóñèééÿòëÿrÿ ìàëèê îëàí ÷îõëó ÿñÿrëÿrèí îëäóüóíó gþrÿúÿê. Åéíèçàìàíäà hÿì äèíè, hÿì äÿ ñèéàñè ìþâçóëàräà èñòèôàäÿ åäÿúÿéè ìÿíáÿëÿrèíìþâúóäëóüóíà øàhèä îëàúàq.Áàøqà êèòàáëàräà ràñò gÿëäèéèìèç øÿõñè ôèêèrëÿrÿ, ìöÿëëèô qÿíàÿòëÿrèíÿ, øöáhÿëèìÿíáÿëÿrÿ ÿñàñëàíàí èçàhëàrà, ìöqÿääÿñëÿrÿ qàrøû ëàçûì îëàí ÿäÿá âÿ hþrìÿòÿäèqqÿò éåòèrìÿéÿí öñëóáëàrà, öìèäñèçëèéÿ àïàràí øöáhÿëè éàçûëàrà âÿ äègÿr÷àòûøìàçëûqëàrà áó ÿñÿrëÿräÿ ràñò gÿëÿ áèëìÿçñèíèç.

ÀÒÎÌÌÞÚÖÇßÑÈ

HARUN YAHYA

Gökleri ve yeri (bir örnek edinmeksizin)

yaratandir. O, bir isin olmasina kara verirse,

ona yalnizca "OL" der, o da hemen oluverir.

(Bakara Suresi, 117)

È×ÈÍÄßÊÈËßÐÝÈÐÈØ 8

1-úè ÁÞËÖÌ

Àòîìóí éàðàíìà ìàúÿðàñû 10

2-úè ÁÞËÖÌ

Àòîìóí ãóðóëóøó 36

3-úö ÁÞËÖÌ

Ìàääÿéÿ äîüðó èêèíúè ïèëëÿ: Ìîëåêóëëàð 68

4-úö ÁÞËÖÌ

Úàíëàíàí àòîìëàð 92

5-úè ÁÞËÖÌ

Àòîìóí ýöúö 104

ÍßÒÈÚß 118

6-úû ÁÞËÖÌ

Òÿêàìöë ñÿhâè 122

ÈÃÒÈÁÀÑËÀÐ 149

"Íèéÿ?"Áó ñóàë, úàâàáûíû òàïàíäà èíñàíû áàìáàøãà áèð äöíéàéà àïàðàúàã ãà-

ïûíûí à÷àðûäûð. Åéíè çàìàíäà, áèëÿíëÿðè áèëìÿéÿíëÿðäÿí àéûðàí èíúÿ áèðúèçýèäèð...

Èíñàí éàøàäûüû äöíéàäà äàèì "íÿ", "íèéÿ" âÿ "íåúÿ" êèìè ñóàëëàðà úà-âàá àðàñà äà, îíëàðûí àðäûíúà äöøÿíäÿ îëäóãúà ãûñà áèð éîë ãÿò åäÿ áèëèð.Èíñàí éàøàäûüû äöíéàíûí ôþâãÿëàäÿ äöçÿí âÿ òàðàçëûüû áàðÿäÿ ñóàëëàðà úà-âàá àðàìàçñà, ýåð÷ÿéÿ äîüðó ýåäÿí éîëäà èðÿëèëÿìÿñè ìöìêöí äåéèë.

Áó êèòàáäà úàíëû-úàíñûç hÿð øåéèí òÿìÿëè îëàí àòîì ìþâçóñóíó èíúÿ-ëÿéÿúÿéèê. Àòîìëà áàüëû íÿëÿðèí íåúÿ ýåð÷ÿêëÿøäèéèíè áèëÿíäÿí ñîíðà"íèéÿ" ñóàëûíà úàâàá àðàéàúàüûã. Åëÿ áó ñóàëûí ñîí úàâàáû äà áèçè àðõà-ñûíúà äöøäöéöìöç ìöòëÿã hÿãèãÿòÿ ãîâóøäóðàúàã. Ùÿìèí úàâàáû èñÿÈëàhè áèð ðÿháÿð îëàí âÿ hÿð øåéÿ à÷ûãëàìà âåðÿí Ãóðàíäà òàïàúàüûã.

XIX ÿñðèí áèðèíúè éàðûñûíäàí áó éàíà éöçëÿðëÿ åëì àäàìû àòîìóí ñèð-ëÿðèíè à÷ìàã ö÷öí ýåúÿ-ýöíäöç ÷àëûøûáëàð. Àòîìóí øÿêëè, hÿðÿêÿòè,ãóðóëóøó âÿ äèýÿð þçÿëëèêëÿðèíè öçÿ ÷ûõàðàí áó ÷àëûøìàëàð ìàääÿíè ÿçÿ-ëè âÿ ÿáÿäè áèð âàðëûã îëàðàã ãÿáóë åäÿí êëàññèê ôèçèêàíû êþêöíäÿí ñàðñûòäûâÿ ìîäåðí ôèçèêàíûí òÿìÿëèíè ãîéäó. Åéíè çàìàíäà, áó ÷àëûøìàëàð þçëÿ-ðèëÿ áèð ÷îõ éåíè ñóàëëàð äà îðòàéà ÷ûõàðäûëàð. Áó ñóàëëàðà úàâàá àðàéàí õåéëèôèçèê ñîíäà áöòöí êàèíàòäà îëäóüó êèìè, àòîìäà äà ãöñóðñóç áèð äöçÿí,ïîçóëìàç òàðàçëûã îëäóüó hàãäà îðòàã ìÿõðÿúÿ ýÿëäèëÿð. Áó ýåð÷ÿê hÿ-ëÿ 14 ÿñð þíúÿ Àëëàh ãàòûíäàí åíäèðèëÿí Ãóðàíäà à÷ûãëàíìûøäû. Ãóðàíàéÿëÿðèíäÿ à÷ûã-àøêàð áèëäèðèëèð êè, áöòöí êàèíàò ìöêÿììÿë áèð äöçÿí(ñèñòåì) è÷èíäÿ èøëÿéèð. ×öíêè Éåð, ýþé âÿ áó èêèñèíèí àðàñûíäàêû hÿð øåéñîíñóç ýöú âÿ àüûë ñàhèáè îëàí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëûá. Àëëàhûí éàðàò-äûüû hÿð øåéèí ôþâãÿëàäÿ äÿðÿúÿäÿ ìöêÿììÿë îëìàñû âÿ ãöñóðñóç äöçÿíè÷èíäÿ èøëÿìÿñè èñÿ ÿëáÿòòÿ êè, ÷îõ òÿáèèäèð. Ãÿðèáÿ îäóð êè, èíñàí þç âö-

8

ÝÈÐÈØ

úóäó äà äàõèë îëìàãëà, ýþðäöéö, äóéäóüó âÿ áèëäèéè hÿð éåðäÿ ãàðøûñûíà

÷ûõàí ñîíñóç ìþúöçÿëÿðäÿí òÿñèðëÿíìèð âÿ áöòöí áóíëàðûí íÿéÿ ýþðÿ îíà

ýþñòÿðèëìÿñèíè äöøöíìÿê èñòÿìèð.

Îõóìàãäà îëäóüóíóç "Àòîìäàêû Ìþúöçÿ" àäëû áó ÷àëûøìà åëìè áèð

ìþâçóíó èíúÿëÿìÿêëÿ éàíàøû, áó ýöíÿ ãÿäÿð àäÿò åòäèéèíèç åëìè êèòàá-

ëàðäàí ôÿðãëÿíèð. Áó ÿñÿð hÿì úàíëûëàðûí, hÿì äÿ úàíñûçëàðûí "èíøààò

ìàòåðèàëû" îëìàã êèìè ñîí äÿðÿúÿ ÿâÿçñèç áèð þçÿëëèéÿ ñàhèá îëàí àòîìó

"íÿ" âÿ "íåúÿ" ñóàëëàðû ïðèçìàñûíäàí èíúÿëÿéÿðÿê, "íèéÿ" ñóàëûíûí úàâà-

áûíà ãàïû à÷ûð. Áó ãàïûäàí êå÷ÿíäÿ èñÿ Àëàhûí àüëûíûí, áèëýèñèíèí öñòöíëöéö

âÿ áöòöí âàðëûãëàðû è÷èíÿ àëìàñû à÷ûãúà ýþçëÿð þíöíÿ ñÿðèëÿúÿê.

"Àëëàhäàí áàøãà hå÷ áèð òàíðû éîõäóð. ßáÿäè âÿ ÿçÿëè âàðëûã Îäóð.

Î íÿ ìöðýö, íÿ äÿ éóõó áèëÿð. Ýþéëÿðäÿ âÿ éåðäÿ íÿ âàðñà, hà-

ìûñû Îíóíäóð. Àëëàhûí èçíè îëìàäàí Îíóí éàíûíäà êèì øÿôàÿò

åäÿ áèëÿð? Î, áöòöí éàðàíìûøëàðûí êå÷ìèøèíè âÿ ýÿëÿúÿéèíè áèëèð.

Îíëàð Àëëàhûí åëìèíäÿí Îíóí þçöíöí èñòÿäèéèíäÿí áàøãà hå÷ áèð

øåé ãàâðàéà áèëìÿçëÿð. Îíóí êöðñöñö ýþéëÿðè âÿ éåðè ÿhàòÿ åäèð.

Áóíëàðû ìöhàôèçÿ åòìÿê Îíóí ö÷öí hå÷ äÿ ÷ÿòèí äåéèë. ßí óúà âÿ

ÿí áþéöê âàðëûã äà Îäóð! ("Áÿãÿðÿ" ñóðÿñè, 255).

9

10

1-úè ÁÞËÖÌ

ÀÒÎÌÓÍ ÉÀÐÀÍÌÀ ÌÀÚßÐÀÑÛ

Àçìàí höäóäëàðûéëà èíñàí àüëûíûí ãàâðàìà ñÿðhÿäëÿðèíè ìÿhäóä-ëàøäûðàí êàèíàò éàðàíäûüû èëê àíäàíúà hÿññàñ òàðàçëûã âÿ äöçÿíè÷èíäÿ ãöñóðñóç èøëÿìÿêäÿäèð. Áó íÿhÿíý êàèíàòûí íåúÿ éàðàí-

äûüû, hàðà ýåòäèéè, íåúÿ èøëÿäèéè áöòöí äþâðëÿðäÿ èíñàíëàðû ìàðàãëàíäûðûá,äöøöíäöðöá âÿ åëÿ èíäè äÿ áåëÿäèð. Åëì àäàìëàðû áóíóíëà áàüëû ñàéñûç àðàø-äûðìàëàð àïàðûá, õåéëè òåçèñ âÿ íÿçÿðèééÿëÿð èðÿëè ñöðöáëÿð. Êàèíàòäàêûäöçÿíè, ñèñòåìè àüûë âÿ âèúäàíëàðûéëà äÿéÿðëÿíäèðÿí åëì àäàìëàðû ö÷öíîíóí éàðàíìàñûéëà áàüëû ñóàëëàðû úàâàáëàíäûðìàã ÷ÿòèí îëìàéûá. ×öíêèäöøöíÿí âÿ äÿðê åäÿí èíñàí ö÷öí áó ãöñóðñóç ëàéèhÿíèí áöòöí êàèíàòàhàêèì îëàí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëäûüû ýþçëÿð þíöíÿ ñÿðèëìèø àøêàð áèðhÿãèãÿòäèð. Àëëàh áó ýåð÷ÿêëèéè Ãóðàíäà áåëÿ áèëäèðèá:

"Ùÿãèãÿòÿí, ýþéëÿðèí âÿ éåðèí éàðàäûëìàñû, ýåúÿéëÿ ýöíäöçöíáèð-áèðèíè ÿâÿç åòìÿñè àüûë ñàhèáëÿðè ö÷öí äÿëèëëÿðäèð" ("Àëè-Èìðàí"ñóðÿñè, 190).Ôÿãÿò éàðàäûëûø äÿëèëëÿðèíÿ ýþç éóììàüà ÷àëûøàí åëì àäàìëàðû èëëÿð-

äèð êè, àðäû-àðàñû êÿñèëìÿéÿí áó ñóàëëàðà úàâàá âåðìÿêäÿ ÷ÿòèíëèê ÷ÿêèðëÿð.Åëìè ýåð÷ÿêëèêëÿðÿ äàáàí-äàáàíà çèää îëàí áîø íÿçÿðèééÿëÿðèíè ãîðó-ìàã ö÷öí îíëàð hÿòòà äåìàãîýèéàéà, ñàõòà äÿëèëëÿðÿ ÿë àòìàãäàí äà÷ÿêèíìèðëÿð. Àììà 21-úè ÿñðäÿ åëìèí èíêèøàôû áèð ýåð÷ÿéÿ èøàðÿ åäèð: Êàè-íàò öñòöí áèð ýöú âÿ ñîíñóç åëì ñàhèáè îëàí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éîõäàí âàðåäèëèá.

Êàèíàòûí éàðàäûëûøûÈíñàíëàð éöçèëëÿðäèð êè, "êàèíàò íåúÿ éàðàíäû?" ñóàëûíà úàâàá àõòàðûð-

ëàð. Òàðèõ áîéóíúà áóíóíëà áàüëû ìèíëÿðëÿ ìîäåë éàðàäûëûá. Ëàêèí áóíÿçÿðèééÿëÿð èíúÿëÿíÿíäÿ áÿëëè îëóð êè, hàìûñû òÿìÿëäÿ èêè ìîäåëäÿíáèðèíèí öçÿðèíäÿ ãóðóëóá. Áóíëàðäàí áèðè àðòûã hå÷ áèð åëìè äàéàüû âÿÿñàñû ãàëìàéàí "ñîíñóç êàèíàò", èêèíúèñè èñÿ hàçûðäà áöòöí åëìè ÷åâðÿëÿð-äÿ ãÿáóë îëóíàí "áþéöê ïàðòëàìà" ìîäåëèäèð. Áèðèíúè ìîäåë êàèíàòûíûí íÿáàøëàíüûúû, íÿ ñîíó îëìàäûüûíû, èêèíúèñè èñÿ ÿêñèíÿ, áþéöê áèð ïàðòëàìàíÿòèúÿñèíäÿ éàðàíäûüûíû âÿ äóðìàäàí ýåíèøëÿíäèéèíè íÿçÿðäÿ òóòóð. Àð-òûã êå÷ÿðëèéèíè èòèðèìèø áèðèíúè ìîäåë êàèíàòûí höäóäñóç, ÿçÿëè âÿ ÿáÿäè

11

îëäóüóíó, hÿìèøÿ äÿ èíäèêè êèìè ãàëàúàüûíû íÿçÿðäÿ òóòóð. Áó íÿçÿðèé-éÿ ÿñêè Éóíàíûñòàíäà éàðàíìûø, äàhà ñîíðà Àâðîïà èíòèáàhû äþíÿìèíäÿéåíèäÿí ýöíäÿìÿ ýÿëìèø, ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿíèí ÿñàñûíäà äóðìóøäó. ßñ-ëèíäÿ, èíòèáàh åëÿ ÿñêè éóíàí ôèëîñîôëàðûíû èíúÿëÿìÿê öçÿðèíäÿ ãóðóëìóøäó.Áåëÿúÿ, ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿ âÿ îíóí äÿñòÿêëÿäèéè ñîíñóç êàèíàò àíëàéûøûôÿëñÿôÿ âÿ èäåîëîýèéàíûí òîçëó ðÿôëÿðèíäÿí ÷ûõàðûëàðàã, åëìè ýåð÷ÿê êèìèèíñàíëàðà òÿãäèì îëóíäó. Êàðë Ìàðêñ, Ôðèäðèõ Åíýåëñ êèìè ìàòåðèàëèñò ôè-ëîñîôëàð þç ôèêèðëÿðèíè ìÿhç áó çÿìèíäÿ ôîðìàëàøäûðûá, ýÿëèøäèðìèøäèëÿð.Ùÿì äÿ áó ñÿáÿáäÿí "ñîíñóç êàèíàò" èäåéàñû XX ÿñðÿ ýÿëèá ÷ûõìûøäû.Þòÿí ÿñðèí èëê éàðûñûíà ãÿäÿð ýöíäÿìäÿ îëàí áó ìîäåëÿ ýþðÿ, êàèíàò éîõ-äàí âàð åäèëìÿéèá âÿ hå÷ âàõò äà éîõ îëìàéàúàã. Ýóéà êàèíàòûí äóðüóí(ñòàòèê) áèð ãóðóëóøó âàð. Ùàëáóêè, åëìèí èíêèøàôû íÿòèúÿñèíäÿ ÿëäÿ îëóíàíáèëýèëÿð áó íÿçÿðèééÿíèí hå÷ äàøûíû äàø öñòöíäÿ äÿ ãîéìàäû. Áÿëëè îëäóêè, êàèíûò ñîíñóç äåéèë - ÿââÿëè îëäóüó êèìè, ñîíó äà îëàúàã.

Êàèíàòûí ñîíñóçëóüó ôèêðè hÿìèøÿ äèíñèçëèéèí âÿ Àëëàhû èíêàð åäÿíèäåîëîýèéàëàðûí äàéàã íþãòÿñè îëóá. ×öíêè êàèíàòûí áàøëàíüûúû âÿ ñîíó îë-ìàìàñû hàãäà ìöääÿàëàð åéíè çàìàíäà, îíó éàðàäàíûí äà îëìàìàñûôèêðèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðûðäû. Àììà åëìèí èíêèøàôû ìàòåðèàëèñòëÿðèí áó èääèà-ëàðûí êå÷ÿðñèçëèéèíè ñöáóò åäÿðÿê, êàèíàòûí "Áþéöê ïàðòëàìà" àäëàíäûðûëàíïðîñåñ íÿòèúÿñèíäÿ éîõäàí âàð åäèëäèéèíè òóòàðëû àðãóìåíòëÿðëÿ îðòàéàãîéäó. Éîõäàí âàð åäèëìÿíèí èñÿ òÿê áèð àäû âàðäû: Éàðàäûëûø! Éÿíè áö-òöí êàèíàò ñîíñóç ãöäðÿò ñàhèáè îëàí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëûá.

Öíëö èíýèëèñ àñòðîíîìó Ôðåä Ùîéë (Sir Fred Íoyle) äà áó íÿçÿðèééÿ-äÿí ðàhàòñûç îëàíëàðûí áèðèéäè. Ùîéë "steady-state" (ñàáèò äóðóì)

àäëû íÿçÿðèééÿéëÿ êàèíàòûí ýåíèøëÿíäèéèíè ãÿáóë åò-ìÿêëÿ éàíàøû, îíóí ìÿêàí âÿ çàìàí áàõûìûíäàíñîíñóç îëäóüóíó èääèà åäèðäè. Áó ìîäåëÿ ýþðÿ, êàè-íàò ýåíèøëÿíäèêúÿ ýÿðÿêëè ìèãäàðäà ìàääÿáèðäÿí-áèðÿ, þçö-þçöíÿ âàð îëìàüà áàøëàéûð. "Ñîí-ñóç êàèíàò" ôèêðèíè äÿñòÿêëÿìÿê ö÷öí ñîí äÿðÿúÿãÿëèç âÿ àüëàñûüìàç à÷ûãëàìàëàðëà îðòàéà àòûëàí áóíÿçÿðèééÿ åëìè îëàðàã ñöáóòà éåòèðèëÿí "Big Bang"

12

Ñåð Ôðåä Ùîéë

(Áþéöê ïàðòëàéûø) ìîäåëèéëÿ äàáàí-äàáàíà çèääèð. Îíëàð áóýåð÷ÿéÿ ãàðøû äèðÿíìÿéÿ äàâàì åòäèëÿð, àììà åëìè êÿøô-ëÿð ýåòäèêúÿ ýåú-òåç hàìûéà ãàëèá ýÿëèðäè.

Êàèíàòûí ýåíèøëÿíìÿñè âÿ Big Bang ýåð÷ÿéèXX ÿñðäÿ Àñòðîíîìèéà åëìè õåéëè èíêè-

øàô åòäè. Þíúÿ 1922-úè èëäÿ ðóñ ôèçèêèÀëåêñàíäð Ôðèäìàí êàèíàòûí äóðüóí(ñòàòèñòèê) ãóðóëóøà ñàhèá îëìàäûüû-íû àøêàðëàäû. Åéíøòåéíèííÿçÿðèééÿëÿðèíÿ ÿñàñëàíàíÔðèäìàí håñàáëàäû êè, êàè-íàò hÿðÿêÿòäÿäèð âÿ áóhÿðÿêÿò ýåíèøëÿíìÿ,éàõóä éûüûëìà îëàáèëÿð. Ôðèäìàíûíhåñàá ëàìàëàð ûí ûíþíÿìèíè äÿðê åäÿí èëêàäàì èñÿ Áåë÷èêàíûí ÿí öí-ëö ñÿìà áèëèúèñè Úîðú Ëåìåòð(Georges Lemaitre) îëäó. Ëåìåòðäÿãèãëÿøäèðäè êè, êàèíàòûí áèð áàøëàí-üûúû îëóá âÿ hÿìèí áàøëàíüûúäàí öçöáÿðèñöðÿêëè øÿêèëäÿ ýåíèøëÿíèð. Áåë÷èêàëû àëèìèíôèêèðëÿðèíäÿêè äàhà áèð þíÿìëè ìÿãàì èñÿ îèäè êè, hÿìèí áàøëàíüûú àíûíäàêû ïàðòëàìàäàí "àð-òûã" ãàëàí áèð ðàäèàñèéà îëìàëûéäû âÿ áó, håñàáëàíà

13

Êàèíàò áþéöê áèð ïàðòëàìà íÿòèúÿñèíäÿ éîõäàí âàð îëóá. Áó ïàðòëà-ìàíûí èëê àíûíäàí åòèáàðÿí éàðàíàí áöòöí hèññÿúèêëÿðèí âÿ ìåéäàíà÷ûõàí áöòöí ãöââÿëÿðèí áþéöê áèð óéüóíëóã âÿ òàðàçëûã è÷èíäÿ ÿòðàôà éà-éûëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ êàèíàòûí èíäèêè ãöñóðñóç ñèñòåìè ÿìÿëÿ ýÿëèá.

áèëÿðäè. Ëåìåòð ÿââÿëúÿ åëìè äàèðÿëÿðäÿ úèääè ãàð-øûëàíìàéàí âÿ äÿñòÿê àëìàéàí áó ôèêèðëÿðèíäîüðóëóüóíà ÿìèí èäè. ×öíêè êàèíàòûí ýåíèøëÿíìÿê-äÿ îëìàñûíà äàèð áàøãà àðãóìåíòëÿð äÿ áèð-áèð îðòàéà÷ûõûðäû.

Áó àðàäà Åäâèí Ùàááë (Edwin Íubble) àäëû áèðàìåðèêàëû àñòðîíîì äöçÿëòäèéè íÿhÿíý òåëåñêîïëàñÿìàíû èíúÿëÿéÿðêÿí óëäóçëàðûí óçàãëàøìàëàðûéëàáàüëû îëàðàã ãûðìûçûìòûë èøûã éàéäûãëàðûíû öçÿ ÷ûõàð-

äû. Î, Êàëèôîðíèéàäàêû Ìîóíò Âèëñîí (Mount Wilson) ðÿñÿäõàíàñûíäàêûáó êÿøôèëÿ ñàáèò êàèíàò íÿçÿðèééÿñèíè îðòàéà àòàí âÿ èëëÿðúÿ äÿñòÿêëÿéÿíáöòöí åëì àäàìëàðûíà ìåéäàí îõóéàðàã, hÿìèí òÿñÿââöðëÿðè êþêöíäÿíñàðñûòäû. Ùàááëûí êÿøôè ýþñòÿðèðäè êè, ìöøÿhèäÿíèí àïàðûëäûüû íþãòÿéÿ éà-õûíëàøàí óëäóçóí èøûüû ñïåêòðèí áÿíþâøÿéè, óçàãëàøàí óëäóçóí èøûüû èñÿãûðìûçû ðÿíýèíÿ äîüðó äÿéèøèð. Éÿíè Êàëèôîðíèéàäàêû Mount Wilson ðÿ-ñÿäõàíàñûíäàí èçëÿíÿí óëäóçëàð äöíéàìûçäàí óçàãëàøìàãäàéäûëàð.Ìÿíòèãè îëàðàã áàøà äöøìÿê ÷ÿòèí äåéèë êè, óëäóçëàð òÿêúÿ áèçäÿí éîõ,hÿì äÿ áèð-áèðëÿðèíäÿí óçàãëàøûðëàð. Áó èñÿ åëÿ... êàèíàòûí ýåíèøëÿíìÿñèäåìÿêäèð!

Äåâèä Ôèëêèíèí (David Filkin) "Steðhen Íawking's Universe" àäëû êè-òàáûíäà hÿìèí ìÿñÿëÿ áåëÿ øÿðh åäèëèá:

14

Úîðú Ëåìåòð

Åäâèí Ùàááë

Àëôà Ñåíòàâð óëäóçëà-ðûíäàí ýÿëÿí èøûãëàðûíûíñïåêòëÿðèíèí ãûðìûçû âÿìàâèéÿ äîüðó äÿéèøìÿ-ëÿðè áó óëäóçëàðûíáèð-áèðëÿðèíèí îðáèòëÿ-ðèíäÿ hÿðÿêÿò åòäéèíèîðòàéà ÷ûõàðìûøäûð. Àñ-òðîíîìèê ìöøàhèäÿëÿðáó îðáèòëÿðèí 80 èëÿ òà-ìàìëàíäûüûíû ýþñòÿðèá.

15

- Ùå÷ èêè èë êå÷ìÿäè êè, Ëåìåòð ýþçëÿìÿäèéè áèð õÿáÿð àëäû. Ùàááë ãà-ëàêòèêàëàðäàí ýÿëÿí èøûüûí ñïåêòðèíèí ãûðìûçûéà äîüðó äÿéèøäèéèíèàøêàðëàìûøäû, áó èñÿ Äîïïëåð åôôåêòèíÿ ýþðÿ, åëÿ êàèíàòûí ýåíèøëÿíìÿñè äå-ìÿêäèð. Àðòûã hÿð øåé ñàäÿúÿ, çàìàíà áàüëûéäû. Åéíøòåéí Ùàááëûí÷àëûøìàëàðûéëà èëýèëÿíèðäè âÿ Mount Wilson ðÿñÿäõàíàñûíäà îíóíëà ýþðöø-ìÿê ôèêðèíÿ äöøìöøäö. Åéíè âàõòäà Ëåìåòð äÿ Êàëèôîðíèéà ÒåõíîëîæèÈíñòèòóòóíäà êîíôðàíñ êå÷èðìÿê ãÿðàðûíà ýÿëäè âÿ Åéíøòåéíëÿ Ùàááëû ýþ-ðöøäöðìÿéè áàúàðäû. Þçöíöí "èëê àòîì" èäåéàñûíû àíëàäàðàã, êàèíàòûí"äöíÿíè îëìàéàí áèð ýöíäÿ" éàðàäûëäûüûíû ñþéëÿäè. Áöòöí ëàçûìëû ðèéàçèhåñàáëàìàëàðû àðòûã àïàðìûøäû. Ëåìåòð ñþçöíö áèòèðÿíäÿ ãóëàãàëàðûíà èíà-íà áèëìÿäè. ×öíêè Åéíøòåéí àéàüà ãàëõûá, áó ôèêèðëÿðèí èíäèéÿ ãÿäÿðåøèòäèéè "ÿí ýþçÿë âÿ ãàíååäèúè øÿðh" îëäóüóíó åòèðàô åäÿðÿê, êàèíàòû ñà-áèò âÿ äàéàíûãëû òÿñÿââöð åòìÿéèí áÿøÿðèééÿòèí ÿí áþéöê õÿòàñû îëäóüóíóáèëäèðäè.1

Áÿëè, äöíéàíûí ÿí äàhè àëèìëÿðèíäÿí îëàí Åéíøòåéíè àéàüà ãàëäûðàíýåð÷ÿê êàèíàòûí áèð áàøëàíüûúû îëìàñû ôèêðèéäè...

Àëáåðò Åéíøòåéí ÅäâèíÙàááëûí ìöøàhèäÿëÿðàïàðäûüû Óèëñîí ðÿñÿä-õàíàñûíäà.

Êàèíàòûí ýåíèøëÿíìÿñèëÿ áàüëû ôàêòëàð àðòäûãúà, éåíè èääèàëàðûí äà àð-äû-àðàñû êÿñèëìèðäè. Áó ýåð÷ÿéè ÿñàñ òóòàðàã éîëà ÷ûõàí åëì àäàìëàðû,Ëåìåòðèí äåäèéè êèìè, "çàìàíû ýåðèéÿ ôûðëàäàíäà" ýåòäèêúÿ êè÷èëÿí, ñî-íóíäà íþãòÿ áîéäà ãàëàí êàèíàò ìîäåëèéëÿ ãàðøûëàøäûëàð. Ðèéàçèhåñàáëàìàëàð áöòöí êàèíàòäàêû ìàääÿíèí ãàéíàüû îëàí áó íþãòÿíèí äÿh-øÿòëè úàçèáÿ ãöââÿñè ñÿáÿáèíäÿí "ñûôûð hÿúìÿ" ñàhèá îëàúàüûíû ýþñòÿðäè.Äåìÿê, êàèíàò ñûôûð hÿúìÿ ìàëèê áèð íþãòÿíèí ïàðòëàìàñûéëà îðòàéà ÷ûõ-ìûøäû. Áó ïàðòëàéûøà "Big Bang" (Áþéöê ïàðòëàéûø) àäû âåðèëäè.

Big Bang-ûí ýþñòÿðäèéè þíÿìëè áèð ýåð÷ÿê âàðäû: "ñûôûð hÿúì" åëÿéîõëóã äåìÿê îëäóüóíà ýþðÿ, êàèíàò éîõäàí âàð îëóá. Áó èñÿ, êàèíàòûíáèð áàøëàíüûúû îëäóüó äåìÿêäèð! Áåëÿëèêëÿ, ìàòåðèàëèçìèí "êàèíàò ÿçÿëè âÿÿáÿäèäèð" èääèàñû äàðìàäàüûí åäèëäè.

"Áþéöê ïàðòëàéûø"ûí äÿëèëëÿðèÊàèíàòûí áþéöê áèð ïàðòëàìà íÿòèúÿñèíäÿ éàðàí-

ìàüà áàøëàìàñû ýåð÷ÿéè òÿñäèãèíè òàïàíäàí ñîíðààñòðîôèçèêëÿð áó éþíäÿ àðàøäûðìàëàðûíû ñöðÿòëÿíäèð-äèëÿð. Úîðú Ãàìîâà (George Gamov)ýþðÿ, ÿýÿðêàèíàò áèð ïàðòëàìàäàí éàðàíûáñà, äåìÿê, hÿìèíïàðòëàéûøäàí ñîíðà "àðòûã ãàëàí" ðàäèàñèéà ôÿçàéàäàüûëìàëûäûð. Áó âåðñèéàíûí éàéûëäûüû èëëÿðäÿ áöòöíåëìè òàïûíòûëàð Big Bang-û òÿñäèãëÿéÿúÿê øÿêèëäÿàðä-àðäà ñûðàëàíûðäû. 1965-úè èëäÿ Àðíî Ïåíçèàñ (ArnoPenzias) âÿ Ðîáåðò Óèëñîí (Robert Wilson) àäëû èêè

16

Äîïëåð åôôôåêòèíÿ ýþðÿ, ãàëàêòèêàáèçäÿí ñàáèò ìÿñàôÿäÿ äóðóáñà,îíäàí ýÿëÿí èøûã äàëüàëàðûíûí ñïåê-òðè äÿ ñàáèò ýþðöíÿúÿê (éóõàðûäà).Ãàëàêòèêà ýåòäèêúÿ áèçäÿí óçàãëà-øûðñà, äàëüàëàð óçàíàðàã ñïåêòðèíãûðìûçû hèññÿñèíÿ éàõûíëàøàúàã (îð-òàäà). Ãàëàêòèêà áèçÿ éàõûíëàøûðñà,äàëüàëàð ñûõûëàðàã ñïåêòðèí ìàâèhèññÿñèíÿ ìåéë åäÿúÿê.

Úîðú Ãàìîâ

àðàøäûðìà÷û òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ hÿìèí ðàäèàñèéà äàëüàëàðûíû êÿøô åòäèëÿð."Êîñìèê ôîí ðàäèàñèéàñû" àäû âåðèëÿí áó ðàäèàñèéà ôÿçàäàêû áÿëëè áèð ãàé-íàãäàí éàéûëàí hÿð hàíñû ðàäèàñèéàäàí ôÿðãëÿíèðäè. Áàøãà ñþçëÿ äåñÿê,êîíêðåò ìÿíáÿéè éîõ èäè, áöòöí êàèíàòà éàéûëìûøäû. Áåëÿúÿ, óçóí ìöä-äÿòäèð êàèíàòûí hÿð éåðèíäÿ áÿðàáÿð þë÷öäÿ èñòèëèê äàëüàëàðû øÿêëèíäÿ òÿñáèòîëóíàí áó ðàäèàñèéàíûí Big Bang-ûí èëê äþíÿìëÿðèíäÿí ãàëäûüû îðòàéà÷ûõäû. Öñòÿëèê, áó ðÿãÿì åëì àäàìëàðûíûí þíúÿäÿí ïðîãíîçëàøäûðäûãëàðûðÿãÿìÿ ÷îõ éàõûí èäè. Ïåíçèàñ âÿ Óèëñîí Big Bang-û òÿúðöáÿ éîëóéëà ñö-áóòà éåòèðÿí èëê àëèìëÿð îëäóãëàðû ö÷öí Íîáåë ìöêàôàòûíà ëàéèã ýþðöëäöëÿð.

Áèð ìöääÿò ñîíðà èñÿ Úîðú Ñìóò (George Smoot) âÿ îíóí NASA-äà-êû êîìàíäàñû êîñìîñà ýþíäÿðèëÿí COBE ñöíè ïåéêè âàñèòÿñèëÿ úÿìèñèñÿêêèç äÿãèãÿ ÿðçèíäÿ Ïåíçèàñëà Óèëñîíóí þë÷ìÿëÿðèíèí äîüðó îëäóüóíóòÿñäèãëÿäèëÿð. Ïåéêäÿêè hÿññàñ úèhàçëàðûí ýþñòÿðèúèëÿðè Big Bang-ûí hÿ-ãèãÿò îëäóüóíó áèð äàhà ãÿòè øÿêèëäÿ òÿñäèãëÿäè.Ùÿìèí úèhàçëàð Big Bang-ûí èëê àíëàðûíäàêû hÿðàðÿòâÿ ñûõëûüûí ãàëûãëàðûíû ãåéäÿ àëà áèëìèøäèëÿð. Áåëÿ-úÿ, COBE Big Bang-ûí hÿãèãÿò îëäóüóíó àøêàðäÿëèëëÿðëÿ îðòàéà ãîéìóøäó âÿ åëìè ÷åâðÿëÿð àðòûã áóà÷ûã ýåð÷ÿéè åòèðàô åòìÿê çîðóíëàéäûëàð.

Áèð áàøãà äÿëèë èñÿ ôÿçàäàêû hèäðîýåí âÿ håëèóìãàçëàðûíûí ìèãäàðûíûí håñàáëàíìàñû çàìàíû îðòàéà÷ûõäû. Áåëÿ êè, êàèíàòäàêû hèäðîýåí âÿ håëèóì ãàç-ëàðûíûí íèñáÿòè Big Bang-äàí "àðòûã" ãàëàíhèäðîýåí-håëèóì íèñáÿòèíèí íÿçÿðè ýþñòÿðèúèëÿðèíÿ

17

Àðíî Ïåíçèàñ âÿ Ðîáåðò

Áîá Óèëñîíóí êîñìèê

ôîí ðàäèàñèéàñûíû èëê äÿôÿ

êÿøô åòäèêëÿðè Áåëë ëàáà-

ðîòîðèéàñûíäàêû íÿhÿíý

"áóéíóç àíòåííàñû".

Ïåíçèàñ âÿ Óèëñîí áó

êÿøôëÿðèíÿ ýþðÿ 1978-úè

èëäÿ Íîáåë ìöêàôàòû àë-

äûëàð.

Úîðú Ñìóò

18

Êàèíàòûí ýåð÷ÿêäÿí äÿ áþéöê áèð ïàðòëà-

ìà íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíäûüûíà ñöáóòëàð

òàïàí COBE ïåéêèíèí áóðàõûëûø àíû.

ñîí äÿðÿúÿ éàõûí èäè. Áó äÿëèëëÿðèí îðòàéà ÷ûõìàñû Big Bang-ûí åëì àëÿ-ìèíäÿ ãÿòè ãÿáóë îëóíìàñûéëà ñîíóúëàíäû. Öíëö åëìè æóðíàë îëàí"Scientific American" 1994-úö èëèí îêòéàáðûíäà Big Bang ìîäåëèíèí "ÿñ-ðèìèçèí ãÿáóë îëóíìóø éåýàíÿ ìîäåëè" îëäóüóíó éàçìûøäû.

Óçóí èëëÿð áîéóíúà "höäóäñóç êàèíàò" ìîäåëèíè äÿñòÿêëÿìèø àëèìëÿðäÿ áèð-áèðèíèí àðäûíúà åòèðàôëàð åäèðäèëÿð. Ôðåä Ùîéë èëÿ áèðëèêäÿ óçóíìöääÿò ñàáèò êàèíàò íÿçÿðèééÿñèíè ìöäàôèÿ åäÿí Äåííèñ Øèàìà (DennisSciama) Big Bang ýåð÷ÿéè ãàðøûñûíäà äöøäöéö àúèç äóðóìó áåëÿ àíëàò-ìûøäû:

- Áèð âàõòëàð "ñàáèò êàèíàò" íÿçÿðèééÿñèíè ìöäàôèÿ åäÿíëÿðëÿ îíà ãàð-øû ÷ûõàíëàðûí àðàñûíäà ÷îõ ñÿðò ÷ÿêèøìÿ âàðäû. ×îõëàðû êèìè ìÿí äÿèíàíäûüûì ö÷öí äåéèë, ýåð÷ÿê îëìàñûíû èñòÿäèéèì ö÷öí áó íÿçÿðèééÿíè äÿñ-òÿêëÿéèðäèì. Ìîäåëèí éàíëûøëûüûíû ýþñòÿðÿí äÿëèëëÿð îðòàéà ÷ûõäûãúà hÿììÿí, hÿì äÿ Ôðåä Ùîéë îíëàðà íåúÿ úàâàá âåðÿúÿéèìèçè áèëìèðäèê. Àì-ìà äÿëèëëÿð ÷îõàëûíúà àðòûã îéóí áèòäè âÿ "ñàáèò äóðóì" íÿçÿðèééÿñèíè áèðòÿðÿôÿ àòäûã.2

Àëëàh êàèíàòû éîõäàí âàð åäèáÁåëÿëèêëÿ, åëì èíêèøàô åòäèêúÿ îðòàéà ÷ûõàðäûüû äÿëèëëÿð "ñàáèò êàèíàò"

íÿçÿðèééÿñèíè òàðèõèí àðõèâèíÿ ýþíäÿðäè. Áóíóí àðäûíúà èñÿ äàhà þíÿì-ëè ñóàëëàð ìåéäàíà ÷ûõìàüà áàøëàäû êè, îíëàðûí äà ÿí áàøäà ýÿëÿíè "Áþéöêïàðòëàìàäàí þíúÿ íÿ âàð èäè" ñîðóñóäóð.

"Áþéöê ïàðòëàìàäàí þíúÿ íÿ âàð èäè" ñóàëûíûí áèðúÿ úàâàáû ìþâúóä-äóð: éåðëÿðè âÿ ýþéëÿðè áþéöê áèð äöçÿí è÷èíäÿ éàðàäàí öñòöí ýöú âÿãöäðÿò ñàhèáè îëàí Àëëàh. Èíàíûá-èíàíìàìàñûíäàí àñûëû îëìàéàðàã, ÿêñÿðåëì àäàìëàðû áóíó ãÿáóë åòìÿê çîðóíäàäûðëàð. Ùÿòòà åëìè ïëàòôîðìàäà áó-íó ãÿáóë åòìÿéè þçëÿðèíÿ ñûüûøäûðìàñàëàð áåëÿ, áÿçè ôèêèð âÿ èôàäÿëÿðèîíëàðû ÿëÿ âåðèð. Ìÿñÿëÿí, öíëö àòåèñò ôèëîñîô Åíòîíè Ôëó (Anthony Flew)åòèðàôûí èíñàíûí ðóhóíà õåéèðëè îëäóüóíó äåéÿðÿê, áóíëàðû áèëäèðèð:

- Ìÿí äÿ áèð åòèðàô åäÿúÿéÿì - àòåèçì áàõûìûíäàí Big Bang ìîäå-ëè îëäóãúà õîøàýÿëìÿçäèð. ×öíêè åëì ôàêòèê îëàðàã äèíèí èääèàñûíû ñöáóòà

19

éåòèðèá êè, êàèíàòûí áèð áàøëàíüûúû âàð. Ìÿí hÿëÿ äÿ àòåèçìÿ èíàíûðàì, àì-ìà åòèðàô åäèì êè, Big Bang-ûí ãàðøûñûíäà àòåèçìè ìöäàôèÿ åòìÿê îëäóãúà÷ÿòèíäèð.3

Èíýèëèñ ìàòåðèàëèñò ôèçèêè Ù.Ï.Ëèïñîí êèìè áÿçè åëì àäàìëàðû èñÿ BigBang íÿçÿðèééÿñèíè èñòÿð-èñòÿìÿç ãÿáóë åòìÿê çîðóíäà îëäóãëàðûíû åòè-ðàô åäèðëÿð:

- Ìÿíúÿ, áó íþãòÿäÿí äàhà äà èðÿëèéÿ ýåòìÿê âÿ éåýàíÿ èçàhûí éà-ðàäûëûø îëìàñûéëà ðàçûëàøìàã çîðóíäàéûã. Áóíóí þçöì äÿ äàõèë îëìàãëà,ÿêñÿð ôèçèêëÿð ö÷öí ñîí äÿðÿúÿ õîøàýÿëìÿç âÿ hÿòòà àüûð îëäóüóíóí ôÿð-ãèíäÿéÿì, àììà ÿýÿð òÿúðöáÿéëÿ ÿëäÿ îëóíìóø ôàêòëàð áèð íÿçÿðèééÿíèäîüðóëàéûðñà, õîøóìóçà ýÿëäè-ýÿëìÿäè, îíóíëà ðàçûëàøìàëûéûã.4

Ñîíóúäà èñòÿñÿëÿð äÿ, èñòÿìÿñÿëÿð äÿ, åëì ìàòåðèàëèñò àëèìëÿðèí ãàð-øûñûíà òÿê áèð ýåð÷ÿéè ãîéóð: ìàääÿ âÿ çàìàí ñîíñóç ýöú ñàhèáè îëàí,ýþéëÿðè, éåðè âÿ èêèñèíèí àðàñûíäà îëàíëàðû ãöñóðñóç éàðàäàí áèð Éàðàäû-úû, hÿð øåéÿ ãàäèð îëàí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëûá.

"Éåääè ýþéö âÿ áèð î ãÿäÿð äÿ éåðè éàðàäàí Àëëàhäûð. Àëëàhûíhÿð øåéÿ ãàäèð îëäóüóíó, hÿð øåéè þç åëìèëÿ åhòèâà åòäèéèíè áèëÿñè-íèç äåéÿ, Àëëàhûí ÿìðè îíëàðûí àðàñûíäà íàçèë îëàð" ("Òàëàã"ñóðÿñè, 12).

Ãóðàíûí èøàðÿëÿðèBig Bang ìîäåëè áÿøÿðèééÿòèí êàèíàòû òàíûìàñûíà éàðäûì÷û îëìàãëà

éàíàøû, ÷îõ þíÿìëè áèð ôóíêñèéàíû äà ýåð÷ÿêëÿøäèðèá. Þíúÿêè ñÿhèôÿëÿð-äÿ ñèòàò ýÿòèðäèéèìèç àòåèñò ôèëîñîô Åíòîíè Ôëóíóí äåäèéè êèìè, Bing Banglaáèðëèêäÿ "åëì äèíèí èääèàñûíû ñöáóòà éåòèðèá". Äèíè ãàéíàãëàðûí èðÿëè ñöð-äöéö áó ýåð÷ÿê êàèíàòûí éîõäàí éàðàäûëìàñûäûð. Áó, åëìèí êÿøôèíäÿíìèíëÿðúÿ èë þíúÿ Àëëàhûí èíñàíëàðà éîë ýþñòÿðìÿê ö÷öí ýþíäÿðäèéè ìö-ãÿääÿñ êèòàáëàðäà éàçûëûá. Òþâðàò, Èíúèë âÿ Ãóðàí êèìè èëàhè êèòàáëàðûí hÿð

20

áèðèíäÿ êàèíàòûí âÿ öìóìèééÿòëÿ, áöòöíëöêäÿ ìàääÿíèí Àëëàh òÿðÿôèíäÿíéàðàäûëäûüû õÿáÿð âåðèëèá.

Áó èëàhè ãàéíàãëàð àðàñûíäà òÿhðèô åäèëìÿìèø éåýàíÿ êèòàá îëàí Ãó-ðàíäà èñÿ hÿì êàèíàòûí éîõäàí éàðàäûëûøû, hÿì äÿ áó éàðàäûëûøûí áè÷èìèèëÿ áàüëû áèëýèëÿð âåðèëèá. 14 ÿñð þíúÿ âÿhé åäèëÿí áó áèëýèëÿð XX ÿñðèíåëìè ìÿëóìàòëàðûéëà òàìàìèëÿ äöç ýÿëèð.

Ùÿð øåéäÿí ÿââÿë, êàèíàòûí éîõ èêÿí âàð åäèëìÿñè Ãóðàíäà áåëÿ õÿ-áÿð âåðèëèð:

"Àëëàh ýþéëÿðè âÿ éåðè áèð þðíÿê îëñóí äåéÿ éàðàòäû..." ("ßíàì"ñóðÿñè, 101).Ýöíöìöçäÿí òàì 14 ÿñð þíúÿ, èíñàíëàðûí êàèíàòëà áàüëû áèëýèëÿðè ñîí

äÿðÿúÿ ìÿhäóä îëàí äþíÿìëÿðäÿ Ãóðàíäà áèëäèðèëÿí áèð áàøãà ýåð÷ÿê èñÿåéíèëÿ Big Bang íÿçÿðèééÿñèíèí þíÿ ÷ÿêäèéè êèìè, áöòöí êàèíàòûí ÷îõ êè-÷èê hÿúìäÿ áèð éåðäÿí àéðûëûá ýåíèøëÿíìÿêëÿ îðòàéà ÷ûõìàñûäûð:

"Ìÿýÿð êàôèð îëàíëàð ýþéëÿ éåð áèð-áèðèíÿ áèòèøèê èêÿí Áèçèì îí-ëàðû àéûðäûüûìûçû, hÿð áèð úàíëûíû ñóäàí éàðàòäûüûìûçû áèëìèðëÿðìè?Éåíÿ äÿ èìàí ýÿòèðìÿçëÿð?" ("ßíáèéà" ñóðÿñè, 30).Áó àéÿíèí ÿðÿáúÿ îðèæèíàëûíäà ÷îõ þíÿìëè áèð êÿëìÿ ñå÷èìè âàð. Àéÿ-

íèí "áèð-áèðèíÿ áèòèøèê èêÿí" øÿêëèíäÿ òÿðúöìÿ åäèëÿí "ðàòê" êÿëìÿñèÿðÿáúÿ ëöüÿòëÿðäÿ "áèð-áèðèéëÿ è÷-è÷ÿ, àéðûëìàç hàëäà, ãàéíàéûá-ãàðûø-ìûø" àíëàìëàðûíà ýÿëèð. Éÿíè òàì áèð áöòöí hàëûíäà îëàí èêè ìàääÿíèàíëàòìàã ö÷öí èøëÿäèëèð. Àéÿäÿêè "àéûðäûã" èôàäÿñè èñÿ ÿðÿáúÿ "ôàòê" ôå-ëèäèð êè, áó äà "ðàòê" hàëûíäàêû áèð íÿñíÿíè éàðûá, ïàð÷àëàéûá, äûøàðû÷ûõàðìàã àíëàìûíà ýÿëèð. Ìÿñÿëÿí, òîõóìóí úöúÿðÿðÿê, òîðïàüû éàðûá÷ûõìàñû áó ôåëëÿ èôàäÿ åäèëèð.

Áóíó áèëÿíäÿí ñîíðà éåíèäÿí àéÿéÿ áàõàã. Îðàäà ýþéëÿ éåðèí "ðàòê"äóðóìóíäà îëäóüóíäàí áÿhñ åäèëèð. Àðäûíúà èñÿ áèëäèðèëèð êè, îíëàð "ôàòê"ôåëèëÿ àéðûëûáëàð. Éÿíè áèðè äèýÿðèíè éàðàðàã, äûøàðû ÷ûõûá. Ýåð÷ÿêäÿí äÿ,

21

Big Bang-ûí èëê àíûíû õÿéàëûìûçäà úàíëàíäûðàíäà "êîñìèê éóìóðòà" äå-éèëÿí íþãòÿíèí (ýÿëÿúÿê) êàèíàòûí áöòöí ìàääÿñèíè è÷èíÿ àëäûüûíû ýþðöðöê.Éÿíè hÿð øåé, áàøãà ñþçëÿ, "ýþéëÿð âÿ éåð" áó íþãòÿíèí è÷èíäÿ "ðàòê" hà-ëûíäàäûðëàð. Àðäûíúà hÿìèí "êîñìèê éóìóðòà" øèääÿòëÿ ïàðòëàéûá, áó éîëëàìàääÿëÿð "ôàòê" îëóá - éÿíè éóìóðòàíû éàðûá äûøàðû ÷ûõàðàã, áöòöí êàèíà-òû ÿìÿëÿ ýÿòèðèáëÿð.

Ãóðàíäà áèëäèðèëÿí áèð áàøãà ýåð÷ÿê èñÿ åëì òÿðÿôèíäÿí àíúàã 1920-úè èëëÿðèí ñîíëàðûíäà ôÿðã åäèëÿí êàèíàòûí ýåíèøëÿíìÿñè ôàêòûäûð. Áèð ãÿäÿðÿââÿë áÿhñ åòäèéèìèç êèìè, èëê äÿôÿ Ùàááëûí óëäóçëàðûí èøûã ñïåêòðèíèí ãûð-ìûçûéà äîüðó ñöðöøìÿñèíÿ äàéàíàðàã, êÿøô åòäèéè áó ýåð÷ÿê Ãóðàíäàáåëÿ òÿñâèð îëóíóá:

"Áèç ýþéö ãöäðÿòèìèçëÿ éàðàòäûã âÿ øöáhÿñèç, Áèç îíó ýåíèøëÿíäèð-ìÿêäÿéèê" ("Çàðèéàò" ñóðÿñè, 47).Ãûñàñû, ÷àüäàø åëìèí êÿøôëÿðè áèð éàíäàí ìàòåðèàëèçìèí åhêàìëàðûíû

äàðìàäàüûí åäÿðêÿí, äèýÿð éàíäàí Ãóðàí àéÿëÿðèíäÿ õÿáÿð âåðèëÿí ýåð-÷ÿêëÿðè áèð äàhà òÿñäèãëÿìÿêäÿäèð. ×öíêè êàèíàò ìàòåðèàëèñòëÿðèí ñàíäûüûêèìè, ìàääè äöíéàäàêû òÿñàäöôëÿðëÿ äåéèë, Àëëàhûí ãöäðÿòèëÿ éàðàäûëûáâÿ Àëëàhäàí ýÿëÿí áèëýè øöáhÿñèç êè, êàèíàòûí éàðàäûëûøû hàããûíäà ÿí äîë-üóí áèëýèäèð.

Ìàääÿíèí àíáààí éàðàäûëûøûBig Bang íÿçÿðèééÿñèíèí äÿ îðòàéà ãîéäóüó êèìè, Àëëàh êàèíàòû éîõ-

äàí âàð åäèá. Áó áþéöê ïàðòëàìà hÿð éþíöéëÿ èíñàíû äöøöíäöðÿí,òÿñàäöôëÿðëÿ èçàh åäèëìÿéÿúÿê èíúÿ òÿôÿððöàòëàð âÿ äåòàëëàðëà äîëóäóð.

Ïàðòëàìàíûí hÿð àíûíäàêû èñòèëèê, àòîìëàðûí ñàéû, î àíäà òÿñèð ýþñòÿ-ðÿí ãöââÿëÿð âÿ áó ãöââÿëÿðèí øèääÿòè ÷îõ hÿññàñ ýþñòÿðèúèëÿðÿ ìàëèêîëìàëûäûðëàð. Áó ýþñòÿðèúèëÿðäÿí úÿìèñè áèðè óéüóí ýÿëìÿçñÿ, áó ýöíè÷èíäÿ éàøàäûüûìûç êàèíàò âàð îëìàçäû. Ùÿìèí àìèëëÿðèí hàíñûíûíñà äÿ-éÿðè hÿòòà ñûôûðà éàõûí áèð hÿääÿ äÿéèøñÿ áåëÿ, êàèíàòûí éàðàíìàñû ïðîñåñèïîçóëà áèëÿðäè.

Ãûñàñû, êàèíàò âÿ îíóí "òèêèíòè ìàòåðèàëû" îëàí àòîìëàð Áþéöê Ïàðòëà-ìà àíûíäàí äÿðhàë ñîíðà Àëëàhûí éàðàòäûüû áó òàðàçëûãëàð ñàéÿñèíäÿ éîõäàí

22

âàð îëìàüà áàøëàéûá. Åëì àäàìëàðû áó ïðîñåñ çàìàíû ìåéäàíà ýÿëÿíìöêÿììÿë ôèçèêè ãàéäàëàðûí âÿ þë÷öëÿðèí äöçÿíèíè (ñèñòåìèíè) àíëàìàãö÷öí õåéëè úÿhä ýþñòÿðèáëÿð. Áó ýöí hÿìèí èñòèãàìÿòäÿ ÷àëûøàí àëèìëÿ-ðèí ãÿáóë åòäèêëÿðè ýåð÷ÿêëÿð áóíëàðäûð:

- "0" àíû: Íÿ ìàääÿíèí, íÿ äÿ çàìàíû ìþâúóä îëäóüó âÿ ïàðòëàéû-øûí áàø âåðäèéè áó àí ôèçèêàäà t = 0 àíû îëàðàã ãÿáóë åäèëèð. Éÿíè t = 0àíûíäà hå÷ áèð øåé éîõäóð. Éàðàäûëûøûí áàøëàäûüû áó àíäàí þíúÿíè àíëà-ìàã âÿ òÿñâèð åòìÿê ö÷öí î äþíÿìäÿ ìþâúóä îëàí ôèçèêè ãàíóíëàðû(òÿáèÿò ãàíóíëàðûíû) áèëìÿëèéèê. ×öíêè hàçûðêû ôèçèêè ãàíóíëàð î âàõò êå-÷ÿðëè îëìàéûá.

Ôèçèêàíûí äÿðê åäÿ áèëìÿäèéè îëàéëàð ÿí êè÷èê çàìàí àðàëûüû îëàí 10-

43 ñàíèéÿäÿí åòèáàðÿí áàøëàéûð. Áó, èíñàí àüëûíûí ÿñëà ãàâðàéà áèëìÿéÿúÿéèáèð çàìàí äèëèìèäèð. Áÿñ hÿòòà òÿñÿââöðöìöçÿ áåëÿ ýÿòèðÿ áèëìÿäèéèìèçáó çàìàí àðàëûüûíäà íÿëÿð îëóá? Ôèçèêëÿð áó ýöíÿ ãÿäÿð hÿìèí àíäà áàøâåðÿ áèëÿúÿê ïðîñåñëÿðè áöòöí äåòàëëàðûéëà à÷ûãëàéàí áèð íÿçÿðèééÿ îðòà-éà ÷ûõàðìàüû áàúàðìàéûáëàð.5 ×öíêè håñàáëàìà àïàðìàã ö÷öí òÿëÿáîëóíàí ôàêòëàð éîõäóð. Ðèéàçè âÿ ôèçèêè ãàéäà-ãàíóíëàð áó íþãòÿäÿí î éà-íà êå÷ÿ áèëìèðëÿð. Éÿíè hÿð áèð äåòàëû ÷îõ hÿññàñ äÿíýÿëÿðëÿ ãóðóëìóø áóïàðòëàìàíûí þíúÿñè äÿ, îíóí èëê àíëàðû äà ÷àüäàø åëìèí âÿ èíñàí áåéíè-íèí ãàâðàìà ýöúöíöí õàðèúèíäÿäèð. Çàìàíûí îëìàäûüû áèð àíäàí áàøëàéàíáó éàðàäûëûø àíáààí ìàääÿíèí âÿ ôèçèêè ãàíóíëàðûí îðòàéà ÷ûõìàñûíû òÿ-ìèí åäèá.

Èíäè èñÿ áó ïàðòëàìà çàìàíû ÷îõ ãûñà áèð ìöääÿòäÿ áþéöê äÿãèãëèêâÿ hÿññàñëûãëà ìåéäàíà ýÿëÿí îëàéëàðà íÿçÿð ñàëàã. Þíúÿ äÿ äåäèéèìèçêèìè, ôèçèêàäà hÿð øåé 10-43 ñàíèéÿ ñîíðàñûíäàí åòèáàðÿí håñàáëàíà áèëèðâÿ àíúàã áó àíäàí ñîíðà åíåðæè âÿ çàìàí ãåéäÿ àëûíûð. Éàðàäûëûøûí áó àíûí-äà òåìïåðàòóð 1032 (100.000.000.000.000.000.-000.000.000.000.000)äÿðÿúÿ îëóá. Ìöãàéèñÿ åòñÿê, ýöíÿøèí hÿðàðÿòè ìèëéîíëàðëà (108), ýöíÿø-äÿí ÷îõ áþéöê óëäóçëàðûí èñòèëèéè èñÿ ìèëéàðäëàðëà äÿðÿúÿëÿðëÿ (1011)èôàäÿ åäèëèð. Âÿ èíäèéÿ ãÿäÿð òÿñáèò îëóíìóø ÿí éöêñÿê hÿðàðÿòèí ìèëéàðä-ëàðëà äÿðÿúÿ hÿääèíäÿ îëäóüóíó íÿçÿðÿ àëñàã, 10-43 àíûíäàêû òåìïåðàòóðóííÿ äÿðÿúÿäÿ éöêñÿê îëäóüóíó ìöãàéèñÿéÿ ýÿòèðìÿê ìöìêöíäöð.

23

- 10-43 ñàíèéÿëèê áó äþâðäÿí áèð ïèëëÿ èðÿëè ýåäèá, ñàíèéÿíèí 10-

37 îëäóüó çàìàíà ýÿëÿê. Áó èêè ìöääÿò àðàñûíäàêû çàìàí ôÿðãèáèð-èêè ñàíèéÿ êèìè äåéèë, ñàíèéÿíèí êàòðèëéîí äÿôÿ êàòðèëéîí-äà áèðè ãÿäÿðäèð! Áó àíäà hÿðàðÿò éåíÿ äÿ ôþâãÿëàäÿ éöêñÿêîëóá, 1029 (100.000.000.-000.000.000.000.000.000.000)0C äÿéÿðèíäÿäèð. Áó ïèëëÿäÿ hÿëÿ àòîìëàð éà-ðàäûëìàéûá.6

- Áèð àääûì äàhà àòûá, 10-2 ñàíèéÿëèê äþíÿìÿýèðÿê. Áó äþâð ñàíèéÿíèí éöçäÿ áèðè ãÿäÿðäèð. Áó-ðàäà àðòûã "èëêèí êàèíàò" ôîðìàëàøìàüà áàøëàéûá.Äàhà àòîì íöâÿñèíè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí ïðîòîí âÿíåéòðîí êèìè hèññÿúèêëÿð ýþçÿ äÿéìèð. Îðòàäàñàäÿúÿ åëåêòðîí âÿ îíóí ÿêñè îëàí ïîçèòðîíëàðâàð. ×öíêè êàèíàòûí î àíäàêû hÿðàðÿò âÿ ñöðÿ-òè éàëíûç áó hèññÿúèêëÿðèí éàðàíìàñûíà èìêàíâåðèð. Ïàðòëàìàäàí hå÷ áèð ñàíèéÿ áåëÿ êå÷-ìÿìèø, àðòûã åëåêòðîí âÿ ïîçèòðîíëàð éàðàíûá!Áó ìÿãàìäàí ñîíðà éàðàíàúàã hÿð àòîìhèññÿñèíèí ìÿhç hàíñû àíäà îðòàéà ÷ûõàúàüû÷îõ þíÿìëèäèð. ×öíêè ìþâúóä ôèçèêè ãàíóí-ëàðûí ôîðìàëàøìàñû ö÷öí hÿð áèð hèññÿñèúèêõöñóñè àíäà îðòàéà ÷ûõìàëûäûð. Ùàíñûíûí þí-úÿ, hàíñûíûí ñîíðà éàðàíàúàüû ÷îõ ìöhöìäöð.Áó àðäûúûëëûã hÿòòà ÿí êè÷èê áèð øÿêèëäÿ ïî-çóëñàéäû áåëÿ, èíäèêè êàèíàò ôîðìàëàøàáèëìÿçäè...

Áóðàäà äàéàíàðàã, áèð àç äöøöíÿê.Áþéöê Ïàðòëàìà íÿçÿðèééÿñè êàèíàòû ÿìÿëÿ ýÿ-

òèðÿí áöòöí ìàääÿíèí éîõäàí îðòàéà ÷ûõäûüûíûýþñòÿðìÿêëÿ Àëëàhûí âàðëûüûíà àèä áèð äÿëèë îðòàéà ãîé-

24

3 äÿãèãÿ: ïðîòîí-ëàð âÿ íåéòðîíëàð

àòîì íöâÿñèíè ìåéäàíàýÿòèðèðëÿð.

Íÿ ìàääÿíèí, íÿ äÿ çàìàíûí ìþâúóä îëäóüó âÿ ïàðòëàìàíûíýåð÷ÿêëÿøäèéè "0" àíûíäàí ñîíðà êàèíàò âÿ îíóí ÿñàñû îëàíàòîìëàð ÷îõ áþéóê áèð äöçÿí è÷èíäÿ éîõäàí âàð åäèëìèøäèð.

10-6 ñàíè-éÿ:

àíòèìàääÿâÿ ìàääÿíèí

áèð-áèðëÿðèíè éîõ åòìÿëÿðè.

håëèóì íöâÿñè

åëåêòðîí

êâàðê

10-43 ñàíèéÿ:Ïëàíê çàìàíû

áèðëÿøìèø ãöâââÿëÿð

åëåêòðîìàãíåòèçìÇÿèô Íöâÿ Ãöââÿñè

Ýöúëö Íöâÿ Ãöââÿñè

ïðîòîí

íåéòðîí

hàäðîí

Àòîì

10-35 âÿ 10-32 ñàíèéÿàðàñû

1-úè ñàíèéÿ: êâàðêëàð ïðî-òîí, íåéòðîí, åëåêòðîí âÿ

íåéòðèíîëàðû ÿìÿëÿ ýÿòèðèð.

25

“Ìÿýÿð ýþéëÿðäÿ âÿ éåðäÿ îëàíëàðûí, Ýöíÿøèí, Àéûí

âÿ óëäóçëàðûí, äàüëàðûí, àüàúëàðûí âÿ ùåéâàíëàðûí,

èíñàíëàðûí áèð ÷îõóíóí Àëëàùà ñÿúäÿ åòäèéèíè ýþð-

ìöðñÿíìè? Áèð ÷îõóíà äà ÿçàá âàúèá îëìóøäóð.

Àëëàùûí àë÷àëòäûüû êèìñÿíè ùå÷ êÿñ éöêñÿëäÿ áèëìÿç.

Ùÿãèãÿòÿí, Àëëàù äèëÿäèéèíè åäÿð!”

("Ùÿúú" ñóðÿñè, 18).

ìóø îëäó. Àììà ìÿñÿëÿ áóíóíëà áèòìÿäè, Áþéöê Ïàðòëàìàíûí àðäûíúàhå÷ áèð ñàíèéÿ áåëÿ êå÷ìÿìèø, àòîìóí hèññÿúèêëÿðèíèí äÿ éîõäàí âàðåäèëäèéè áÿëëè îëäó. Áó hèññÿúèêëÿðèí ñàhèá îëäóüóíó èíàíûëìàç äÿíýÿ âÿäöçÿíÿ äèããÿò åòìÿê ýÿðÿêäèð. Ãàðøûäàêû ñÿhèôÿëÿðäÿ èíúÿëèêëÿðèíÿ ãÿ-äÿð àíëàäàúàüûìûç áó äÿíýÿ (òàðàçëûã) ñàéÿñèíäÿ êàèíàò áó ýöíêöäóðóìóíäàäûð âÿ áèçëÿð äÿ ðàhàòúà éàøàéà áèëèðèê. Ãûñàñû, áþéöê áèð ãà-ðûøûãëûã âÿ õàîñ éàðàòìàñû ýþçëÿíèëÿ áèëÿí ïàðòëàéûøûí àðäûíúà ìöêÿììÿëáèð äöçÿí, áèçèì "ôèçèêà ãàíóíëàðû" àäëàíäûðäûüûìûç äÿéèøìÿéÿí ãàíóí-ëàð îðòàéà ÷ûõûá. Áó èñÿ, Áþéöê Ïàðòëàìà äà äàõèë îëìàãëà, êàèíàòûíéàðàäûëûøûíäàí öçöáÿðè hÿð àí ãöñóðñóç øÿêèëäÿ íèçàìëàíäûüûíû âÿ èäàðÿîëóíäóüóíó ýþñòÿðèð.

Èíäè èñÿ ïðîñåñèí èíêèøàôûíû ãàëäûüûìûç éåðäÿí èçëÿìÿéÿ äàâàì åäÿê.Áèð ïèëëÿ ñîíðàéà - ïàðòëàéûøäàí 10-1 ñàíèéÿíèí êå÷äèéè àíà ýÿëÿê. Áóðà-äà hÿðàðÿò 30 ìèëéàðä äÿðÿúÿäèð. t=0 àíûíäàí áóðà ãÿäÿð hÿëÿ 1 ñàíèéÿäÿ êå÷ìÿéèá. Àíúàã àòîìóí äèýÿð hèññÿúèêëÿðè îëàí íåéòðîí âÿ ïðîòîí-ëàð àðòûã áÿëèðëÿíìÿéÿ áàøëàéûá. Ñîíðàêû áþëöìëÿðäÿ ãöñóðñóçéàðàäûëûøëàðûíû èíúÿëÿéÿúÿéèìèç íåéòðîí âÿ ïðîòîíëàð áåëÿúÿ, áèð àíäàí äàãûñà ìöääÿò ÿðçèíäÿ éîõäàí âàð åäèëèáëÿð.

- Ïàðòëàìàäàí ñîíðàêû 1-úè ñàíèéÿéÿ ýÿëÿê. Ùÿìèí àíäàêû ìàääÿíèíñûõëûüûíà íÿçÿð ñàëàíäà ñîí äÿðÿúÿ ôþâãÿëàäÿ áèð ðÿãÿìëÿ ðàñòëàøûðûã.Ùåñàáëàìàëàðà ýþðÿ, î äþíÿìäÿêè ìþâúóä êöòëÿíèí ñûõëûüû 3,8 ìèëéàðäêã/ëèòðäèð. Áó ðÿãÿìè ðèéàçè øÿêèëäÿ êàüûçäà ýþñòÿðìÿê àñàí îëñà äà, òàìãàâðàìàã ìöìêöí äåéèë. Îíóí íÿ ãÿäÿð áþéöê îëäóüóíó äàhà àñàí øÿ-êèëäÿ àíëàòìàã ö÷öí áåëÿ áèð þðíÿê ýÿòèðÿê: ÿýÿð Åâåðåñò çèðâÿñè áóñûõëûüà ñàhèá îëñàéäû, îíóí úàçèáÿ ãöââÿñè Éåð êöðÿñèíè áèð àíäàúà óäàð-äû.7

- Äàhà ñîíðàêû çàìàí äèëèìèíèí ÿí ÿñàñ õöñóñèééÿòè èñÿ èñòèëèéèí õåé-ëè àçàëìàñûäûð. Êàèíàò òÿõìèíèí 14 ñàíèéÿëèê þìðÿ ñàhèá îëàíäàòåìïåðàòóðó 3 ìèëéàðä äÿðÿúÿéÿ äöøöá, þçö èñÿ ÷îõ ìöähèø áèð ñöðÿòëÿýåíèøëÿíìÿêäÿ äàâàì åäèá. Ùèäðîýåí âÿ håëèóìäà îëäóüó êèìè äàéàíûã-ëû àòîì íöâÿëÿðè äÿ ìÿhç áó äþíÿìäÿ ôîðìàëàøûá. Éÿíè áèð ïðîòîíëà áèðíåéòðîíóí èëê äÿôÿ åéíè àðàéà ýÿëìÿñè ö÷öí øÿðàèò éàðàíûá. Êöòëÿëÿðè âàð

27

èëÿ éîõ àðàñûíäà îëàí áó èêè hèññÿúèê ôþâãÿëàäÿ úàçèáÿ éàðàäàðàã, ìöä-hèø éàéûëìà ñöðÿòèíÿ ãàðøû äóðìàüà áàøëàéûáëàð.

Ýþðöíäöéö êèìè, ñîí äÿðÿúÿ ïëàíëàøäûðûëìûø âÿ íÿçàðÿòäÿ ñàõëàíûëàíïðîñåñèí ýåòäèéè áÿëëèäèð. Àüûëàëìàç áèð ïàðòëàìàíûí àðäûíúà hÿññàñ äö-çÿí âÿ òàðàçëûã éàðàíûð. Ïðîòîíëàð âÿ íåéòðîíëàð áèð àðàéà ýÿëÿðÿê,ìàääÿíèí ÿñàñû îàí àòîìó ôîðìàëàøäûðìàüà áàøëàéûðëàð. Ùÿìèí hèññÿúèê-ëÿðèí þçëÿðè òÿáèè êè, áèðëÿøÿðÿê àòîì éàðàòìàã âÿ áó çàìàí áöòöíãöââÿëÿðèí òàðàçëûüûíà ÿìÿë åòìÿê ö÷öí ýÿðÿêÿí ýöúÿ âÿ áèëýèéÿ ñàhèáäåéèëëÿð.

- Ùÿìèí ïðîñåñ ñòàðò ýþòöðÿíäÿ êàèíàòûí èñòèëèéè àðòûã 1 ìèëéàðä äÿðÿ-úÿéÿ äöøìöøäö. Áó, Ýöíÿøèí ìÿðêÿçèíäÿêè hÿðàðÿòäÿí 60 äÿôÿ ÷îõäóð....Èëê àíäàí 3 äÿãèãÿ 2 ñàíèéÿ êå÷èá. Àðòûã ôîòîí, ïðîòîí, àíòè-ïðîòîí, íåé-òðîí âÿ àíòè-íåéòðîí êèìè àòîì hèññÿúèêëÿðè ÿìÿëÿ ýÿëèá.

- Áó äþíÿìäÿ ìþâúóä îëàí áöòöí hèññÿúèêëÿðèí ñàéû âÿ áèð-áèðëÿðè-íÿ òÿñèðè ÷îõ êðèòèêäèð. Áåëÿ êè, hèññÿúèêëÿðèí hàíñûíûíñà ñàéûíäà úöçèôÿðã ÿìÿëÿ ýÿëÿðñÿ, îíëàðûí ñàõëàäûüû åíåðæè òàðàçëûüû ïîçóëàúàã âÿ åíåð-æèíèí ìàääÿéÿ äþíìÿñè ÿíýÿëëÿíÿúÿê. Ìÿñÿëÿí, åëåêòðîí âÿ ïîçèòðîíëàðàáàõàã: îíëàð áèð àðàéà ýÿëÿíäÿ åíåðæè àéðûëûð. Áó ñÿáÿáäÿí, èêèñèíèí äÿ ñà-éû ÷îõ þíÿìëèäèð. Òóòàã êè, 10 åëåêòðîíëà 8 ïîçèòðîí ãàðøû-ãàðøûéà ýÿëèð.Áó hàëäà îíëàðûí 8-è ïîçèòðîíëàðëà ãàðøûëûãëû òÿñèðÿ ýèðÿúÿê âÿ ìöÿééÿíãÿäÿð åíåðæè àéðûëàúàã. 2 åëåêòðîí èñÿ ñÿðáÿñò ãàëûð. Åëåêòðîí êàèíàòûí "òè-êèíòè ìàòåðèàëûíûí" - àòîìóí òÿðêèá hèññÿëÿðèíèí áèðè îëäóüóíäàí, êàèíàòûíýåíèøëÿíìÿñè ö÷öí áó äþíÿìäÿ éåòÿðèíúÿ åëåêòðîíóí ìþâúóäëóüó âàúèá-äèð.

ßââÿëêè þðíÿéèí öçÿðèíäÿ äöøöíìÿéÿ äàâàì åäÿðÿê, òóòàã êè, ãàð-øû-ãàðøûéà ýÿëÿí åëåêòðîíëàðëà ïîçèòðîíëàðäàíèêèíúèëÿðèí ñàéû äàhà àðòûãäûð. Áó hàëäà äà êàèíàòûíôîðìàëàøìàñû ïðîñåñè ÿñëà íîðìàë äàâàì åäÿ áèë-ìÿéÿúÿêäè. Éîõ, ÿýÿð ïîçèòðîíëàðëà åëåêòðîíëàðûíñàéû áÿðàáÿð îëñà, áó äÿôÿ îðòàéà éàëíûç åíåðæè ÷ûõà-úàã, ìàääÿ éàðàíìàéàúàãäû. Àììà åëåêòðîíëàðûíñàéûíäàêû ÷îõëóã ñîíðàäàí êàèíàòäàêû ïðîòîíëàðûíñàéûíà áÿðàáÿð îëàúàã øÿêèëäÿ ÷îõ hÿñàñ þë÷öéëÿòÿíçèìëÿíèá. Áó, ñîíðàäàí éàðàíàúàã àòîìëàðäà

28

Ñòèâåí Óèíáåðã

åëåêòðîí âÿ ïðîòîíëàðûí ñàéûíûí áÿðà-áÿð îëìàñû ö÷öí åäèëèá. Äåìÿê,Áþéöê Ïàðòëàìàäàí ñîíðà îðòàéà÷ûõàí hèññÿúèêëÿðèí ñàéû áó ãÿäÿðèíúÿ áèð håñàáëà áÿëèðëÿíèá âÿ íÿòèúÿ-äÿ éàðàíàí ìàääÿ êàèíàòû ôîðìàëàøäûðûá.Ïðîô. Äð. Ñòèâåí Óåíáåðã (StevenWeinberg) áó hèññÿúèêëÿð àðàñûíäàêû ãàðøû-ëûãëû òÿñèðèí íÿ äÿðÿúÿäÿ êðèòèê îëäóüóíóáåëÿ àíëàäûð:

ßýÿð èëê áèð íå÷ÿ äÿãÿãÿäÿ êàèíàòäàéàðàíàí hèññÿúèêëÿðèí ñàéû áÿðàáÿð îë-ñàéäû, òåìïåðàòóð 1.000.000.000äÿðÿúÿäÿí àøàüû äöøÿíäÿ îíëàðûí ÷îõó éîõîëàð âÿ ñàäÿúÿ hÿðàðÿòäÿí áàøãà hå÷ íÿ ãàëìàçäû. Ùèññÿúèêëÿðèí âÿ àí-òè-hèññÿúèêëÿðèí éîõ îëìàñûíûí àðäûíúà ìàääÿíèí éàðàíìàñû ö÷öí ñàäÿúÿïîçèòðîíëàðäàí áèð àç ÷îõ åëåêòðîí, àíòè-ïðîòîíëàðäàí áèð àç ÷îõ ïðîòîí âÿàíòè-íåéòðîíëàðäàí àçúà àðòûã íåéòðîí ãàëìàëûéäû.8

- ...Èëê àíäàí 34 äÿãèãÿ 40 ñàíèéÿ êå÷èá. Êàèíàòûí éàøû àðòûã éàðûì ñàà-òà éàõûíäûð. Òåìïåðàòóð ìèëéàðä äÿðÿúÿäÿí äöøÿðÿê, 300 ìèëéîíóíöçÿðèíäÿ äàéàíûá. Åëåêòðîíëàðëà ïðîòîíëàð áèð-áèðëÿðèëÿ ÷àðïûøàðàã, åíåð-æè àéûðìàãäà äàâàì åäèðëÿð. Àðòûã àòîìó éàðàäàúàã hèññÿúèêëÿðèí ñàéûìàääè êàèíàòûí ôîðìàëàøìàñûíà èìêàí âåðÿúÿê äóðóìäàäûð. Ïàðòëàìà ñö-ðÿòèíèí íèñáÿòÿí éàâàøûìàñûéëà áÿðàáÿð, hàðàäàñà êöòëÿñè áåëÿ îëìàéàí áóhèññÿúèêëÿð áèð-áèðëÿðèíèí úàçèáÿñèíÿ äöøìÿéÿ áàøëàéûðëàð. Áèð åëåêòðî-íóí áèð ïðîòîíóí úàçèáÿñèíÿ äöøìÿñè ñîíóúóíäà èëê hèäðîýåí àòîìóéàðàíûð. Áóíóíëà éàíàøû, êàèíàòäà ýþðÿúÿéèìèç òÿìÿë ãöââÿëÿðëÿ òàíûø-ëûüûìûç áàøëàéûð.

Èíñàí øöóðóíóí ãàâðàìàã èìêàíûíäà áåëÿ îëìàäûüû ãöñóðñóç áèð ëà-éèhÿíèí íÿòèúÿñè îëàí áó ïðîñåñ ÷îõ hÿññàñ òàðàçëûã íÿòèúÿñèíäÿ áàø òóòóá.Áó ãöñóðñóçëóã îíó àðàøäûðàí hÿð êÿñè ÷îõ þíÿìëè áèð ýåð÷ÿéÿ ýÿòèðèá ÷û-õàðûð. Îðòàäà öñòöí áèð éàðàäûëûø âÿ áó éàðàäûëûøûí hÿð àíûíà úèääè íÿçàðÿòìèñàëû âàð. ×öíêè ïàðòëàìàäàí ñîíðà ìåéäàíà ýÿëÿí hÿð hèññÿúèéèí ìö-ÿééÿí áèð çàìàí àíûíäà êîíêðåò òåìïåðàòóðà âÿ ñöðÿòÿ ìàëèê îëìàñû

29

Ùèäðîýåí àòîìó

Ùåëèóì àòîìó

ýÿðÿêäèð. Áóíà íàèë îëìàã ö÷öí äÿãèã ñààò ìåõàíèçìè êèìè ÷àëûøàí ñèñ-òåìèí ÿëáÿòòÿ êè, þíúÿäÿí èíúÿëèêëÿðèíÿ ãÿäÿð ãóðóëìàñû âÿïðîãðàìëàøäûðûëìàñû ëàçûìäûð. Éÿíè Áþéöê Ïàðòëàìà âÿ îíóí ñîíóúóíäàîðòàéà ÷ûõàí ãöñóðñóç êàèíàò hÿëÿ ïàðòëàéûøäàí þíúÿ hàçûðëàíûá âÿ ñîíðàäà hÿéàòà êå÷èðèëèá. Îíó äöçÿíëÿéÿí, ïðîãðàìëàøäûðàí âÿ ýåð÷ÿêëÿøìÿ-ñèíÿ íÿçàðÿò åäÿí èñÿ ÿëáÿòòÿ êè, hÿð øåéèí éàðàäûúûñû îëàí Àëëàhäûð.

Áó ïëàíëàøäûðìà òÿêúÿ àòîìäà äåéèë, êàèíàòûí hÿð éåðèíäÿ ìöøàhèäÿîëóíóð. Áàøëàíüûúäà èøûã ñöðÿòèëÿ áèð-áèðèíäÿí ãîïóá óçàãëàøàí áó hèññÿ-úèêëÿð éàëíûç hèäðîýåí àòîìó éàðàòìàãëà ãàëìàéûá, áóýöíêö êàèíàòäàýþðäöéöìöç áöòöí ñèñòåìëÿðè, ãàëàêòèêàëàðû, êâàçàðëàðû âÿ ñ.-è ÿìÿëÿ ýÿ-òèðèáëÿð. Ñàäÿúÿ áèð àòîìóí éàðàíìàñû ö÷öí ýÿðÿêÿí hèññÿúèêëÿðèí òÿñàäöôíÿòèúÿñèíäÿ áèð àðàéà ýÿëèá hÿññàñ òàðàçëûã éàðàòìàñû áåëÿ ìöìêöíñöç îë-äóüó hàëäà, ïëàíåòëÿðèí, óëäóçëàðûí, ãàëàêòèêàëàðûí, ãûñàñû, êàèíàòäàêûáöòöí ñèñòåìëÿðèí òÿñàäöôÿí îðòàéà ÷ûõìàñûíû äåìÿê, ÿëáÿòòÿ êè, áþéöêáèð ìÿíòèãñèçëèê îëàð. Áó áÿíçÿðñèç ïëàíëàìàíû ãóðàí âÿ ýåð÷ÿêëÿøäèðÿíáöòöí êàèíàòûí éàðàäûúûñû îëàí Àëëàhäûð.

Éàðàäûëûøû àéðûúà áèð ìþúöçÿ îëàí hèäðîýåí àòîìóíóí àðäûíúà äèýÿðàòîìëàð äà éàðàíûá. Àììà áóðàäà áåëÿ áèð ñóàë àüëà ýÿëèð êè, äèýÿð àòîì-ëàð íÿéÿ ýþðÿ éàðàíäû, áöòöí ïðîòîí âÿ íåéòðîíëàð hàíñû àòîìäàí íÿãÿäÿð éàðàäàúàãëàðûíà íåúÿ ãÿðàð âåðäèëÿð? Áó ñóàëûí úàâàáû áèçè éåíÿ äÿåéíè íÿòèúÿéÿ ýÿòèðèð: áöòöí ìàääÿëÿðèí àòîìëàðûíûí ìåéäàíà ÷ûõìàñû ö÷öíóéüóí ïëàíëàìà âÿ íÿçàðÿò âàð. Áó ïëàíëàìà èíñàí øöóðóíóí ñÿðhÿäëÿ-ðèíÿ ñûüìûð âÿ áþéöê Éàðàäûëûøà èøàðÿ åäèð.

Áþéöê Ïàðòëàìàéëà îðòàéà ÷ûõàí ôèçèêè ãàíóíëàð àðàäàí êå÷ÿí òÿõìè-íÿí 17 ìèëéàðä èëëèê çàìàí ÿðçèíäÿ hå÷ áèð äÿéèøèêëèéÿ óüðàìàéûáëàð.Öñòÿëèê, áó ãàíóíëàð î ãÿäÿð èíúÿ håñàáëàìà íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíûáëàð êè,áó ýöíÿ ãÿäÿð úöçè äÿ îëñà, äÿéèøèêëèéÿ óüðàìàéûáëàð; ÷öíêè áåëÿ áèð äÿ-éèøèêëèê áöòöí êàèíàòû àëò-öñòÿ åäÿ áèëÿðäè. Áó ìÿãàìäà öíëö ôèçèê, ïðîô.Ñòâåíè Ùîóêèíãèí (Prof. Steðhen Íawking) ôèêèðëÿðè ìàðàã äîüóðóð. Î, áö-òöí áó ìÿñÿëÿëÿðèí ÿñëèíäÿ áèçèì àíëàéà áèëÿúÿéèìèçäÿí äàhà èíúÿhåñàáëàìàëàð öçÿðèíäÿ ãóðóëäóüóíó áåëÿ à÷ûãëàéûð:

«ßýÿð Big Bang-äàí áèð ñàíèéÿ ñîíðà ýåíèøëÿìÿíèí ìèãéàñû 100000

30

ìèëéîí äÿôÿ ìèëéîíäà áèð ãÿäÿðàç îëñàéäû, êàèíàò ýåíèøëÿíìÿêÿâÿçèíÿ, þç è÷èíÿ ÷þêÿúÿêäè».9

Áó äÿðÿúÿäÿ èíúÿ håñàáëàðëàáàø âåðÿí Áþéöê Ïàðòëàìà çàìà-íûí, ìÿêàíûí âÿ ìàääÿíèíþçö-þçöíÿ éàðàíìàäûüûíû, Àëàh òÿ-ðÿôèíäÿí âàð åäèëäèéèíè à÷ûã-àøêàðîðòàéà ãîéóð. ×öíêè éóõàðûäà àí-ëàäûëàí îëàéëàðûí êîð òÿñàäöôëÿðíÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ýÿëìÿñè âÿêàèíàòäàêû áöòöí ìàääÿëÿðèí ÿñàñû îëàí àòîìëàðû éàðàòìàñû ãÿòèééÿíìöìêöí äåéèë. Áóíó äöøöíÿí áöòöí åëì àäàìëàðû êàèíàòûí ñîíñóç áèð ãöä-ðÿò âÿ ãöââÿò òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëäûüûíû ãÿáóë åäèðëÿð. Öíëö àñòðîôèçèê ÙéóÐîññ (Íugh Ross) êàèíàòû éàðàäàíûí áöòöí þë÷öëÿðèí ôþâãöíäÿ îëäóüóíóáåëÿ àíëàäûð:

- Çàìàí îëàéëàðûí ìåéäàíà ýÿëäèéè þë÷öäöð. ßýÿð çàìàí ÁÞéöêÏàðòëàìàéëà áèðëèêäÿ îðòàéà ÷ûõûáñà, äåìÿê, êàèíàòû éàðàäàí ñÿáÿá çàìàíâÿ ìÿêàíäàí ãÿòèééÿí àñûëû äåéèë. Áó, áèçÿ Éàðàäàíûí êàèíàòäàêû áöòöíþë÷öëÿðèí ôþâãöíäÿ îëäóüóíó ýþñòÿðèð. Åéíè çàìàíäà Éàðàäàíûí áÿçèëÿ-ðèíèí äåäèéè êèìè, íÿ êàèíàòûí þçö, íÿ äÿ îíóí è÷èíäÿêè áèð ýöú îëìàäûüûíàäÿëàëÿò åäèð.10

Big Bang-ûí ÿí ÿñàñ úÿhÿòëÿðèíäÿí áèðè äÿ îäóð êè, áó íÿçÿðèééÿ èí-ñàíëàðà Àëëàhû äàhà äà éàõøû òàíûìàã èìêàíû âåðèð. Êàèíàòûí è÷èíäÿêèáöòöí ìàääÿëÿðëÿ áèðëèêäÿ éîõäàí âàð åäèëìÿñè Àëëàhûí ýöúöíöí ÿí áþ-éöê äÿëèëëÿðèíäÿíäèð. Ïàðòëàìà çàìàíû åíåðæèíèí hÿññàñ äÿíýÿñèíèíãîðóíìàñû èñÿ Àëëàhûí åëìèíèí ñîíñóçëóüóíó èñáàòëàéûð.

ÊÀÈÍÀÒÄÀÊÛ ÒßÌßË ÃÖÂÂßËßÐÊàèíàòäàêû ôèçèêè ãàíóíëàðûí Áþéöê Ïàðòëàìàäàí ñîíðà îðòàéà ÷ûõäû-

üûíû àðòûã äåìèøèê. Ùÿìèí ãàíóíëàð áó ýöí ÷àüäàø ôèçèêàíûí ãÿáóë åòäèéè"äþðä ÿñàñ ãöââÿ"íèí ÷åâðÿñèíäÿ áèðëÿøèð. Áó ãöââÿëÿð êàèíàòäàêû áöòöí

31

“Îíëàð àëòûíäàí ÷àéëàð àõàí

ßäí úÿííÿòëÿðèíÿ äàõèë îëàúàã-

ëàð. Îðàäà îíëàðûí èñòÿäèêëÿðè

ùÿð øåé âàðäûð. Àëëàù ìöòòÿãèëÿ-

ðè áåëÿ ìöêàôàòëàíäûðûð!”

("Íÿhë" ñóðÿñè, 12).

äöçÿíè âÿ ñèñòåìè éàðàòìàã ö÷öí Áþéöê Ïàðòëàìàäàí äÿðhàë ñîíðà, èëêàòîì hèññÿúèêëÿðèíèí éàðàíìàñûéëà áèðëèêäÿ ôîðìàëàøûáëàð.

Àòîìëàð - éÿíè ìàääÿ êàèíàòû àíúàã áó ãöââÿëÿðèí òÿñèðèëÿ ôîðìàëàø-

äûðà âÿ ìöÿééÿí íèçàìëà ñèñòåìëÿøäèðÿ áèëèá. Áóíëàð úàçèáÿ,

åëåêòðîìàãíèò, ýöúëö âÿ çÿèô íöâÿ ãöââÿëÿðèäèð. Ùÿð áèðè äèýÿðèíäÿí ôÿðã-

ëè ãöââÿéÿ âÿ òÿñèð ñàhÿñèíÿ ìàëèêäèð. Ýöúëö âÿ çÿèô íöâÿ ãöâÿëÿðè

ñàäÿúÿ, àòîìóí ãóðóëóøóíó áÿëèðëÿéèð. Äèýÿð èêè ãöââÿ - éÿíè úàçèáÿ âÿ

åëåêòðîìàãíåòèçì èñÿ àòîìëàð àðàñûíäàêû èëèøýèíè âÿ äîëàéûñûéëà, áöòöí

ìàääè îáéåêòëÿðèí àðàñûíäàêû ìöíàñèáÿòëÿðè òÿíçèìëÿéèð. Äöíéàäàêû ãö-

ñóðñóç äöçÿí áó ãöâÿëÿðèí ÷îõ hÿññàñ äÿéÿðëÿðèíèí ñîíóúóäóð. Ìàðàãëûñû

èñÿ áó ãöââÿëÿð áèð-áèðëÿðèëÿ ãàðøûëàøàðêÿí éàðàíàí ìÿíçÿðÿäèð. ×öíêè Big

Bang-äàí ñîíðà ìåéäàíà ÷ûõàí âÿ êàèíàòà éàéûëàí ìàääÿëÿð àðàëàðûíäà

ó÷óðóì îëàí áó ãöââÿëÿðÿ óéüóí øÿêèëäÿ ìöÿééÿíëÿøäèðèëèá. Ìÿhç áó òÿ-

ìÿë ãöââÿëÿð ìàääè êàèíàòûí éàðàíìàñûíà èìêàí âåðèáëÿð. Îíëàðûí

àðàñûíäàêû íèñáÿò î ãÿäÿð hÿññàñ øÿêèëäÿ òÿíçèìëÿíèá êè, àíúàã âÿ àíúàã

áó øÿêèëäÿ ìàääÿéÿ ëàçûìè òÿñèðè ýþñòÿðÿ áèëèðëÿð.

Èíäè èñÿ hÿìèí ãöââÿëÿðÿ áèð-áèð íÿçÿð éåòèðÿê.

1. Ýöúëö íöâÿ ãöââÿñè.Êèòàáûí ÿââÿëèíäÿí áó éàíà àòîìóí àíáààí íåúÿ éàðàäûëäûüûíû âÿ áó

éàðàäûëûøûí hÿññàñ äÿíýÿëÿðèíè èçëÿäèê. Þçöìöç äÿ äàõèë îëìàãëà, ÿòðàô-

äàêû hÿð øåéèí àòîìëàðäàí éàðàíäûüûíû âÿ áó àòîìëàðûí äà ÷îõëó

32

hèññÿúèêëÿðäÿí éàðàíäûüûíû ýþðäöê. Éàõøû, áÿñ àòîìóí íöâÿñèíè ÿìÿëÿ ýÿ-

òèðÿí áöòöí áó hèññÿúèêëÿðè áèð àðàäà òóòàí íÿäèð? Áó, ôèçèêàíûí òàíûäûüû

ÿí áþéöê ãöââÿëÿðäÿí áèðè îëàí Ýöúëö íöâÿ ãöââÿñèäèð. Áó ãöââÿ àòîì

íöâÿñèíäÿêè ïðîòîí âÿ íåéòðîíëàðûí äàüûëìàäàí áèð éåðäÿ ãàëìàñûíû òÿ-

ìèí åäèð. Âÿ áåëÿúÿ, àòîìóí íöâÿñè éàðàíûð. Áó ãöââÿ î ãÿäÿð øèääÿòëèäèð

êè, íöâÿäÿêè ïðîòîí âÿ íåéòðîíëàðû àç ãàëà áèð-áèðèíÿ éàïûøäûðûð. Áóíà ýþ-

ðÿ äÿ, hÿìèí ãöââÿíè äàøûéàí ÷îõ êè÷èê hèññÿúèêëÿðÿ ëàòûíúà "éàïûøäûðûúû"

àíëàìûíà ýÿëÿí "ãëóîí" äåéèëèð. Áó ãöââÿíèí âÿ îíóí "éàïûøäûðìàñû-

íûí" øèääÿòè ÷îõ hÿññàñ øÿêèëäÿ òÿíçèìëÿíèá âÿ ïðîòîíëàðëàð íåéòðîíëàðû

áèð-áèðëÿðèíäÿí êîíêðåò ëàçûìëû ìÿñàôÿäÿ ñàõëàéûð. Áåëÿ êè, ÿýÿð ãöââÿ

àçàúûã ÷îõ îëñà hÿìèí hèññÿúèêëÿð áèð-áèðëÿðèíèí è÷èíÿ ýèðÿúÿê, àçúà çÿ-

èô îëñàéäû èñÿ, äàüûëûá ýåäÿúÿêäèëÿð. Þçö äÿ hÿìèí ãöââÿ Áþéöê

Ïàðòëàìàäàí áó éàíà hå÷ äÿéèøìÿéèá. Áó íöâÿ ãöââÿñè à÷ûüà ÷ûõàíäà íÿ

ãÿäÿð áþéöê äàüûäûúû ýöúöíöí îëäóüó èñÿ Ùèðîñèìà âÿ Íàãàñàêèäÿêè ôà-

úèÿëÿð ýþñòÿðäè. Ãàðøûäà èíúÿëÿëèêëÿðèíÿ âàðàúàüûìûç àòîì áîìáàñûíûí

áó ãÿäÿð äàüûäûúû ýöúÿ ìàëèê îëìàñûíûí ñÿáÿáè ìÿhç àòîì íöâÿñèíäÿ ñàõ-

ëàíàí hÿìèí ýöúöí à÷ûüà ÷ûõìàñûäûð.

2. Àòîìóí òÿhëöêÿñèçëèê êÿìÿðèÇÿèô íöâÿ ãöââÿñè hàçûðäà Éåð öçöíäÿêè äöçÿíè ñàõëàéàí ÿí þíÿì-

ëè ôàêòîðëàðäàí áèðèäèð. Î, àòîìóí äàõèëè íèçàìûíûí ãîðóíìàñûíà õèäìÿò

åäèð. Îíóí éàðàòäûüû äÿíýÿ ñàéÿñèíäÿ ìàääÿëÿðèí ãóðóëóøó ïîçóëìóð âÿ

èíñàíëàðà çÿðÿð âåðÿ áèëÿúÿê åíåðæèíè éàéìûðëàð. Àòîìóí áó òàðàçëûüûíû íö-

âÿäÿêè ïðîòîíëàðëà íåéòðîíëàðûí àðàñûíäàêû hÿìèí ãöââÿ òÿìèí åäèð. Áó

ãöââÿ þçÿëëèêëÿ è÷èíäÿ ÷îõëó ïðîòîí âÿ íåéòðîí îëàí àòîì íöâÿëÿðèíäÿ

òàðàçëûüûí ãîðóíìàñû ö÷öí ÿâÿçñèçäèð. Âÿ áó çàìàí òàðàçëûüûí ãîðóíìà-

ñû ö÷öí ýÿðÿêÿðñÿ, áèð ïðîòîí íåéòðîíà ÷åâðèëÿ áèëÿð. Áó çàìàí íöâÿäÿêè

ïðîòîíëàðûí ñàéû äÿéèøäèéè ö÷öí àðòûã àòîìóí þçö äÿ áàøãà àòîìà ÷åâðè-

ëèð. Ïðîñåñèí íÿòèúÿñè ÷îõ þíÿìëèäèð: áèð àòîì ïàð÷àëàíìàäàí áàøãàñûíà

äþíöá âÿ âàðëûüûíû ãîðóéóá. Áåëÿúÿ, úàíëûëàð íÿçàðÿòñèç øÿêèëäÿ ÿòðàôà äà-

33

üûëûá, îíëàðà çèéàí ýÿòèðÿ áèëÿúÿê òÿhëöêÿëè hèññÿúèêëÿðÿ ãàðøû áèð íþâ

"òÿhëöêÿñèçëèê êÿìÿðè" òàõìûø îëóðëàð.3. Åëåêòðîíëàðû îðáèòèíäÿ òóòàí ýöú -Åëåêòðîìàãíèò ãöââÿñèÁó ãöââÿíèí êÿøôè ôèçèêàäà éåíè áèð úûüûð à÷äû. Ùÿð úèñìèí þç ãóðó-

ëóøóíà ýþðÿ ìöÿééÿí "åëåêòðèê éöêö" äàøûäûüû âÿ áó åëåêòðèê éöêëÿðèàðàñûíäà áèð ãöââÿíèí îëäóüó þéðÿíèëäè. Áó ãöââÿ ÿêñ åëåêòðèê éöêëöhèññÿúèêëÿðèí áèð-áèðèíè úÿçá åòìÿñèíè, åéíè éöêëöëÿðèí èñÿ ÿêñèíÿ, èòÿëÿ-ìÿñèíè òÿìèí åäèð. Íÿòèúÿäÿ, àòîìóí íöâÿñèíäÿêè ïðîòîíëàðëà ÿòðàôûíäàhÿðëÿíÿí åëåêòðîíëàð àðàñûíäà ãàðøûëûãëû úàçèáÿ éàðàíûð. Áåëÿúÿ, àòîìóíÿñàñ åëåìåíòëÿðè - íöâÿ âÿ åëåêòðîíëàð áèð éåðäÿ ãàëûð. Áó ãöââÿíèí øèä-äÿòèíäÿêè ÿí êè÷èê áèð ôÿðã åëåêòðîíëàðûí éà íöâÿäÿí ãîïìàñûíà, éà äàÿêñèíÿ, îíà "éàïûøìàñûíà" ñÿáÿá îëà áèëÿð. Ùÿð èêè hàëäà äà àòîìóí âÿäîëàéûñûéëà, ìàääÿíèí îðòàéà ÷ûõìàñû áàø òóòìàçäû. Äåìÿê, áó ãöââÿ èëêäÿôÿ îðòàéà ÷ûõäûüû àíäàí åòèáàðÿí ñàhèá îëäóüó äÿéÿð ñàéÿñèíäÿ íöâÿ-äÿêè ïðîòîíëàð åëåêòðîíëàðû àòîìóí ìþâúóä îëìàñû ö÷öí ýÿðÿêÿí ÿíîïòèìàë ãöââÿéëÿ úÿçá åäèðëÿð.

4. Êàèíàòû íèçàìëàéàí ãöââÿ: Úàçèáÿ ãöââÿñèÁó, áèëàâàñèòÿ hèññ åäÿ áèëäèéèìèìç òÿê ãöââÿ îëìàñûíà ðÿüìÿí,

hàããûíäà ÷îõ àç áèëýèéÿ ñàhèáèê. Îíóí èíòåíñèâëèéè äèýÿð ãöââÿëÿðÿ íèñ-áÿòÿí äàhà àç îëñà äà, ÷îõ áþéöê êöòëÿëÿðèí áèð-áèðëÿðèíè ãàðøûëûãëû úÿçáåòìÿñèíÿ èìêàí éàðàäûð. Êàèíàòäàêû ãàëàêòèêàëàðûí, óëäóçëàðûí áèð-áèðëÿ-ðèíèí ÷åâðÿñèíäÿ ãàëìàëàðûíû ñÿáÿáè áó ãöââÿäèð. Éåðèí âÿ äèýÿðïëàíåòëÿðèí Ýöíÿøèí ÿòðàôûíäà áÿëèðëè áèð îðáèòäÿ hÿðëÿíÿ áèëìÿëÿðè äÿhÿì÷èíèí áó ãöââÿíè ñàéÿñèíäÿ ìöìêöí îëóð. Îíóí ñàéÿñèíäÿ áèç Éåð-äÿ àääûìëàéà áèëèðèê. Áó ãöââÿíèí äÿéÿðè àçàëàðñà, áöòöí êàèíàò íèçàìûíûèòèðÿðÿê, íÿhÿíý âÿ äÿhøÿòëè õàîñà ÷åâðèëÿð, èíñàíëàð Éåð öçöäÿí ãîïà-ðàã, ôÿçà áîøëóüóíà ñÿïÿëÿíÿðëÿð. Ãöââÿ àðòñà èñÿ, éåíÿ äÿ åéíè äÿhøÿòéàøàíàð: óëäóçëàð áèð-áèðëÿðèíÿ ÷àðïûëàð, äöíéà Ýöíÿøÿ éàïûøàð, áèçëÿðòîðïàüûí è÷èíÿ ýèðÿðèê. Áöòöí áóíëàð ÷îõ óçàã åhòèìàëëàð êèìè ýþðöíñÿ äÿ,

34

Úàçèáÿ ãöââÿñèíèí îëìàäûüû ìöhèòäÿ àíúàãõöñóñè âàñèòÿëÿðèí êþìÿéèëÿ áèð ìöääÿò ãàëìàãìöìêöíäöð. ×öíêè úàíëûëàð éàëíûç úàçèáÿíèí îëäóüóñèñòåìäÿ éàøàìëàðûíû äàâàì åòäèðÿ áèëÿðëÿð.

úàçèáÿ ãöââÿñèíèí èíäèêè èíòåíñèâëèéèíèí úöçè äÿ îëñà äÿéèøìÿñè äåéèëÿíäÿhøÿòëÿðèí ýåð÷ÿêëÿøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëà áèëÿð.

Áó ìþâçóäà àðàøäûðìà àïàðàí áöòöí åëì àäàìëàðû áàðÿñèíäÿ äàíûø-äûüûìûç áöòöí òÿìÿë ãöââÿëÿðèí äÿãèã òÿíçèìëÿíìÿñèíèí êàèíàòûí âàðëûüûö÷öí ÷îõ âàúèá îëìàñû ôèêðèíäÿäèð.

Öíëö áèîëîã Ìàéêë Äåíòîí (Michael Denton) "Nature's Destiny: Íowthe Laws of Biology Reveal Purðose in the Universe" (Òÿáèÿòèí ãÿäÿðè:Áèîëîæè ãàíóíëàð Êàèíàòäàêû Ìÿãñÿäè íåúÿ ýþñòÿðèð) àäëû êèòàáûíäà éàçûð:

- ßýÿð úàçèáÿ ãöââÿñè èíäèêèíäÿí áèð òðèëéîí äÿôÿ ýöúëö îëñàéäû, êàè-íàò ÷îõ áàëàúà âÿ ãûñà þìöðëö áèð ìÿêàí îëàðäû. Îðòà þë÷öëö óëäóç áèçèìÝöíÿøäÿí òðèëéîí äÿôÿ êè÷èê îëàð âÿ úÿìèñè áèð èë éàøàéàðäû. Éîõ, ÿýÿðúàçèáÿ ãöââÿñè èíäèêèíäÿí àçúà ýöúëö îëñàéäû, öìóìèééÿòëÿ, hå÷ áèð óë-äóç âÿ ãàëàêòèêà éàðàíìàçäû. Äèýÿð ãöââÿëÿð àðàñûíäàêû äÿíýÿëÿð äÿñîí äÿðÿúÿ hÿñàññäûð. ßýÿð ýöúëö íöâÿ ãöââÿñè àçúà çÿèô îëñàéäû, êàè-íàòäà hèäðîýåíäÿí áàøãà hå÷ áèð êèìéÿâè åëåìåíò ýþðìÿçäèê. Ùå÷ áèðáàøãà àòîì éàðàíìàçäû. Åéíè ãöââÿ ÿýÿð åëåêòðîìàãíèò úàçèáÿñèíäÿí ýöú-ëö àëûíñàéäû, êàèíàòäàêû éåýàíÿ åëåìåíò èêè ïðîòîíäàí èáàðÿò íöâÿéÿìàëèê áèð àòîì îëàðäû. Áó äóðóìäà êàèíàòäà hèäðîýåí éàðàíìàéàúàã âÿäåìÿê, óëäóçëàð âÿ ãàëàêòèêàëàð äà ôîðìàëàøìàéàúàãäû. Éà äà, èíäèêèíÿhå÷ áÿíçÿìÿéÿúÿêäèëÿð. Ãûñàñû, ÿýÿð hàããûíäà äàíûøäûüûìûç òÿìÿë ãöâ-

36

Áöòöí êàèíàòäà úàçèáÿ êèìè òÿìÿë ãöââÿëÿðèí öçÿ-ðèíäÿ ãóðóëìóø ìöêÿììÿë âÿ ãöñóðñóç äöçÿíhþêì ñöðìÿêäÿäèð. Áó äöçÿíèí ñàhèáè ÿëáÿòòÿ êè,hÿð øåéè ãöñóðñóçúàñûíà éîõäàí âàð åäÿí Àëëàhäûð.×àüäàø ôèçèêà âÿ àñòðîíîìèéàíûí ÿí þíäÿ ýÿëÿí ãó-ðóúóñó âÿ äöíéàíûí ÿí áþéöê àëèìëÿðèíäÿí ñàéûëàíÈñààê Íéóòîí (1642-1727) áó ýåð÷ÿéè áåëÿ èôàäÿ åäèá:"Ýöíÿø ñèñòåìèíèí, ïëàíåòëÿðèí âÿ êîìåòëÿðèí ìþh-òÿøÿì äöçÿíè éàëíûç àüûëëû âÿ ýöúëö áèð âàðëûòûíãöäðÿòèëÿ äàâàì åäÿ áèëÿð. Áó âàðëûã òÿêúÿ äöíéà-íûí ðóhóíó äåéèë, hÿð øåéè éþíÿëäèð. Î, Àëëàhäûð".

âÿëÿð ìÿhç áó ýöíêö êèìè îëìàñàéäûëàð, îíäà èíäè íÿ êàèíàò âàð îëàúàã-äû, íÿ äÿ hÿéàò.11

Öíëö ôèçèê Ïîë Äåâèñ èñÿ êàèíàòäàêû ôèçèêà ãàíóíëàðûíûí ìþâúóä þë-÷öëÿðèíÿ håéðàíëûüûíû áåëÿ èôàäÿ åäèð:

- Èíñàí êîñìîñó àðàøäûðäûãúà èíàìñûçëûãäàí óçàãëàøàðàã, äàhà èìàí-ëû hàëà ýÿëèð. Êàèíàòûí áàøëàíüûúû hàãäà ñîí áèëýèëÿð, îíóí ãóðóëóøó,ýåòäèêúÿ ýåíèøëÿíìÿñè âÿ áöòöí áóíëàðûí èíúÿ øÿêèëäÿ äöçÿíëÿíìèø îë-ìàñû èíñàíû håéðàí åòìÿéÿ áèëìÿç.12

Áöòöí êàèíàòäà áó òÿìÿë ãöââÿëÿðëÿ áàüëû ãóðóëìóø öñòöí áèð íèçàì-ëàìà âÿ ãöñóðñóç äöçÿí hþêì ñöðöð. Áó äöçÿíèí ñàhèáè ÿëáÿòòÿ êè, hÿðøåéè ãöñóðñóç øÿêèëäÿ éîõäàí âàð åäÿí Àëëàhäûð. ßí êè÷èê ãöââÿéëÿ óë-äóçëàðû îðáèòëÿðèíäÿ òóòàí, ÿí øèääÿòëè ãöââÿéëÿ êè÷èê àòîì íöâÿñèíèíèçàìëàéàí àëÿìëÿðèí ðÿááè îëàí Àëëàhäûð. Áöòöí ãöââÿëÿð îíóí ãîéäó-üó "þë÷ö"ëÿðÿ ýþðÿ hÿðÿêÿò åäèð. Àëëàh êàèíàòûí éàðàäûëûøûíäàêû äöçÿíÿ,áÿëëè þë÷öéÿ håñàáëàíìûø äÿíýÿëÿðÿ Ãóðàíè-Êÿðèìäÿ áåëÿ äèããÿò ÷ÿêèð:

"Î Àëëàh êè, ýþéëÿðèí âÿ éåðèí hþêìö Îíóíäóð. Î hå÷ áèð þâëàäýþòöðìÿéèá; Î, hÿð øåéè éàðàäûá âÿ îíó ÿââÿëúÿäÿí ìöÿééÿíåäèá" ("Ôóðãàí" ñóðÿñè, 2).

37

2-úè ÁÞËÖÌ

ÀÒÎÌÓÍ ÃÓÐÓËÓØÓ

Ùàâà, ñó, äàüëàð, håéâàíëàð, áèòêèëÿð, âöúóäóíóç, îòóðäóüóíóç

ñòóë, õöëàñÿ, ÿí àüûðûíäàí ÿí éöíýöëöíÿ ãÿäÿð ýþðäöéöíöç, òî-

õóíäóüóíóç, hèññ åòäèéèíèç íÿ âàðñà, hàìûñû àòîìëàðäàí ÿìÿëÿ

ýÿëèá. ßëèíèçäÿ òóòäóüóíóç êèòàáûí hÿð ñÿhèôÿñè ìèëéàðäëàðëà àòîìäàí

èáàðÿòäèð. Àòîìëàð åëÿ êè÷èê hèññÿúèêëÿðäèðëÿð êè, hÿòòà ÿí ýöúëö ìèêðîñ-

êîïëàð áåëÿ îíëàðû ýþñòÿðÿ áèëìèð. Áèð àòîìóí þë÷öëÿðè ìèëëèìåòðèí

ìèëéîíäà áèðè ãÿäÿðäèð. Áó êè÷èêëèéèí èíñàí ýþçöíäÿ úàíëàíäûðûëìàñû

ìöìêöíñöçäöð. Áóíóíëà áàüëû áåëÿ áèð þðíÿê ýÿòèðÿê: ßëèíèçäÿ áèð à÷àð

îëäóüóíó äöøöíöí. Øöáhÿñèç êè, áó à÷àðûí èáàðÿò îëäóüó àòîìëàðû ýþðìÿ-

éèíèç ìöìêöí äåéèë. Éîõ, ÿýÿð àòîìëàðû ìöòëÿã ýþðìÿê èñòÿñÿíèç,

òÿñÿââöðöíöçäÿ hÿìèí à÷àðû Éåð êöðÿñèíèí ìèãéàñûíà ýÿòèðèí. ßëèíèçäÿ-

êè à÷àð äöíéà áîéäà áþéöéÿðñÿ, îíäà è÷èíäÿêè àòîìëàðûí äà hÿðÿñè áèð ýèëàñ

áîéäà îëàð âÿ ñèç îíëàðû ýþðÿðñèíèç.13

Éåíÿ äÿ áó êè÷èêëèéè ãàâðàìàã âÿ hÿð éåðèí àòîìëàðëà íåúÿ äîëó îë-

äóüóíó àíëàäà áèëìÿê ö÷öí áèð þðíÿê äÿ ýþñòÿðÿê. Ôÿðç åäÿê êè, áèðúÿ

äóç äÿíÿñèíäÿêè àòîìëàðû ñàéìàã èñòÿéèðèê. ßýÿð ñàíèéÿäÿ áèð ìèëéàðä

(1000000000) àòîì ñöðÿòèëÿ ñàéà áèëñÿéäèê, áèð äöç äÿíÿúèéèíèí è÷èíäÿ-

êè àòîìëàðû 500 èëÿ ñàéûá ãóðòàðìàã ìöìêöí îëàðäû!14

Éàõøû, áÿñ áó ãÿäÿð êè÷èê úèñìèí - àòîìóí è÷èíäÿ íÿ âàð? Ìÿñÿëÿ îí-

äàäûð êè, àüëàýÿëìÿç äÿðÿúÿäÿ êè÷èê îëìàñûíà áàõìàéàðàã, àòîìóí è÷èíäÿ

êàèíàòëà ìöãàéèñÿ îëóíàúàã ãÿäÿð ãöñóðñóç, áÿíçÿðñèç âÿ êîìïëåêñ áèð

ñèñòåì âàð. Ùÿð àòîì áèð íöâÿ âÿ íöâÿíèí ÿòðàôûíäàêû îðáèòëÿðäÿ ôûðëàíàí

åëåêòðîíëàðäàí èáàðÿòäèð. Íöâÿíèí þçö èñÿ ïðîòîí âÿ íåéòðîí àäëû hèññÿ-

úèêëÿðäÿí îëóøóá. Áó áþëöìäÿ úàíëû-úàíñûç hÿð øåéèí òÿìÿëè îëàí àòîìëàðûí

ìþhòÿøÿì ãóðóëóøóíó âÿ îíëàðûí íåúÿ áèðëÿøÿðÿê ìîëåêóëëàðû, äîëàéûñûé-

ëà, ìàääÿíè ÿìÿëÿ ýÿòèðäèéèíè èíúÿëÿéÿúÿéèê.

39

Àòîì

Àòîìóí hÿð áèðhèññÿúèéè ö÷ëöêâàðê ãðóïóíäàíÿìÿëÿ ýÿëèð

Íöâÿäÿêè ýèçëè ýöúÍöâÿ àòîìóí äöç ìÿðêÿçèíäÿ éåðëÿøèð âÿ hÿð êèìéÿâè åëåìåíòèí

àòîìóíóí þçÿëëèéèíÿ óéüóí ñàéäà ïðîòîí âÿ íåéòðîíëàðäàí ÿìÿëÿ ýÿëèá.Íöâÿíèí ðàäèóñó àòîìóí ðàäèóñóíóí îí ìèíäÿ áèðè ãÿäÿðäèð; ðÿãÿìëÿ ýþñ-òÿðñÿê, àòîìóí ðàäèóñó 10-8 (0,00000001) ñì, íöâÿíèí ðàäèóñó èñÿ 10-12(0,000000000001) úì.-ÿ áÿðàáÿðäèð. Äîëàéûñûéëà, íöâÿíèí hÿúìè àòî-ìóí hÿúìèíèí 10 ìèëéàðääà áèðèíÿ áÿðàáÿðäèð.

Áó êè÷èêëèéè éåíÿ äÿ ýþçöìöç þíöíäÿ úàíëàíäûðà áèëìÿê ö÷öí áàéàã-êû ýèëàñ ìÿñÿëèíè éàäà ñàëûí. Áèð ãÿäÿð þíúÿ äåäèéèìèç êèìè, ÿýÿðÿëèíèçäÿêè à÷àðû äöíéàíûí þë÷öëÿðèíÿ ýÿòèðñÿíèç, îíóí è÷èíäÿêè àòîìëàðûíhÿð áèðè ýèëàñ áîéäà îëàð. Èíäè èñÿ hÿìèí "ýèëàñ"ëàðûí è÷èíäÿêè íöâÿíè àõ-òàðàã. Àììà áó àõòàðûø áîøóíàäûð - ÷öíêè hÿòòà èíäèêè þë÷öëÿðäÿ äÿ íöâÿýþçëÿ ýþðöíìÿéÿúÿê ãÿäÿð êè÷èêäèð. Îíëàðû ýþðÿ áèëìÿê ö÷öí þë÷öëÿðè éå-íèäÿí äÿéèøìÿê ýÿðÿêäèð. Áó äÿôÿ ýÿðÿê hÿìèí "ýèëàñ"û èêè éöç ìåòðåíèíäÿ íÿhÿíý øàðà ÷åâèðÿê. Ùÿìèí àüëàýÿëìÿç þë÷öéÿ ãÿäÿð áþéöäö-ëÿí àòîìóí íöâÿñè éåíÿ äÿ ÷îõ êè÷èê - âóð-òóò áèð òîç äÿíÿúèéè áîéäàîëàúàã!15

Íöâÿíèí 10-13 úì.-ëèê ìèãéàñûéëà àòîìóí 10-8 úì.-ëèê ìèãéàñûíûìöãàéèñÿ åäÿíäÿ áåëÿ áèð íÿòèúÿ îðòàéà ÷ûõûð: ÿýÿð àòîìó áèð êöðÿ øÿê-ëèíäÿ ãÿáóë åäÿðÿê, hÿìèí êöðÿíè òàìàìèëÿ íöâÿéëÿ äîëäóðìàã èñòÿñÿê,

40

Ö÷ëö êâàðêãðóïó

áóíóí ö÷öí 1.000.000. 000. 000.000 äÿíÿ àòîì íöâÿñè ëàçûì ýÿëÿúÿê.16

Àíúàã áóíäàí äàhà øàøûðäûúû áèð äóðóì âàð: þë÷öëÿðèíèí àòîìóí 10 ìèë-éàðääà áèðè ãÿäÿð îëìàñûíà ðÿüìÿí, íöâÿíèí êöòëÿñè àòîìóí êöòëÿñèíèí99,95-íÿ áÿðàáÿðäèð. Áÿñ íåúÿ îëóð êè, áèð òÿðÿôäÿí êöòëÿíèí àç ãàëà hà-ìûñû íöâÿíèí ïàéûíà äöøöð, äèýÿð òÿðÿôäÿíñÿ íöâÿíèí þë÷öëÿðèàòîìóíêóíäàí 10 ìèëéàðä äÿôÿ êè÷èê îëóð?

Ñÿáÿá áóäóð: àòîì êöòëÿñèíèí ñûõëûüû áÿðàáÿð øÿêèëäÿ ïàéëàíìàéûá.Éÿíè êöòëÿ ÿñàñÿí àòîìóí íöâÿñèíäÿ éûüûëûá. Òóòàã êè, ñèçèí 10 ìèëéàðäêâàäðàòìåòðëèê áèð åâèíèç âàð âÿ áó åâèí áöòöí ÿøéàëàðûíû 1 êâàäðàòìåòð-ëèê îòàüà éûüìàëûñûíûç. Áóíó íåúÿ åòìÿê îëàð? Òÿáèè êè, áåëÿ áèð øåéìöìêöí äåéèë. Àíúàã àòîìóí íöâÿñè äöíéàäà òàéû-áÿðàáÿðè îëìàéàíáèð ýöúëÿ áóíó åäÿ áèëèð. Áó ýöúöí ãàéíàüû þíúÿêè áþëöìëÿðäÿ hàããûí-äà äàíûøäûüûìûç, êàèíàòäàêû äþðä òÿìÿë ãöââÿäÿí áèðè îëàí "Ýöúëö ÍöâÿÃöââÿñè"äèð. Áó, òÿáèÿòäÿêè ÿí øèääÿòëè ãöââÿäèð âÿ ìÿhç î, àòîìóííöâÿñèíè áèð éåðäÿ ñàõëàéàðàã, äàüûëìàüà ãîéìóð. Íöâÿäÿêè ïðîòîíëàðûíhàìûñû ìöñáÿò éöêëöäöð âÿ åëåêòðîìàãíèò ãöââÿñèíèí òÿñèðèëÿ áèð-áèðëÿ-ðèíè èòÿëÿéèðëÿð. Ôÿãÿò Ýöúëö Íöâÿ Ãöââÿñè îíëàðûí èòÿëÿìÿ ãöââÿñèíäÿí100 äÿôÿ áþéöê îëäóüóíäàí, ïðîòîíëàðû áèð àðàäà òóòà áèëèð âÿ íöâÿíèäàüûëìàüà ãîéìóð.

41

Ãûñàñû, àüëàýÿëìÿç äÿðÿúÿäÿ êè÷èê îëàí àòîìóí äàõèëèíäÿ áèð-áèðèíÿòÿñèð ýþñòÿðÿí èêè áþéöê ãöââÿ âàð âÿ îíëàðûí ñîí äÿðÿúÿ hÿññàñ òàðàç-ëûüû ñàéÿñèíäÿ íöâÿ áöòþâ ãàëà áèëèð. Àòîìóí þë÷öëÿðèíè âÿ êàèíàòäàêûàòîìëàðûí ñàéûíû íÿçÿðÿ àëñàã, îðòàäà ìþhòÿøÿì âÿ ãöñóðñóç áèð ëàéèhÿ-ëÿíäèðìÿíèí îëäóüóíó ýþðìÿìÿê ìöìêöí äåéèë. Êàèíàòäàêû òÿìÿëãöââÿëÿðèí áþéöê åëì âÿ ãöäðÿòëÿ ÿí óéüóí øÿêèëäÿ éàðàäûëìàñû à÷ûã-àø-êàð ýþç þíöíäÿäèð. Èíêàð÷ûëàð áöòöí áóíëàðû äàíìàã ö÷öí hÿì êàèíàòûí,hÿì äÿ àòîìóí òÿñàäöôëÿð íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíäûüûíû èääèà åäèðëÿð. Ùàëáó-êè, àïàðûëàí håñàáëàìàëàð êàèíàòäàêû áó ñèñòåìëÿðèí òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿéàðàäûëìàñû åhòèìàëûíûí ñûôûðà áÿðàáÿð îëäóüóíó ýþñòÿðèð. Áöòöí êàèíàò -àòîìäàí òóòìóø, ãàëàêòèêàëàðà ãÿäÿð,- Àëëàhûí âàðëûüûíûí âÿ ãöäðÿòèíèíàøêàð äÿëèëëÿðèäèð:

"...Ðÿááèì hÿð øåéè þç åëìèëÿ åhòèâà åòìèøäèð. Ìÿýÿð äöøöíöá

þéöä-íÿñèhÿò ãÿáóë åòìèðñèíèç?" (“ßíàì” ñóðÿñè, 80)

42

Àòîìóí ïðîòîíóéëà åëåêòðîíëàðû àðàñûíäàêû áîøëóã éóõàðûäàêû õÿðèòÿäÿ ýþñòÿðèëäèéè ãÿäÿðýåíèøäèð.

Àòîìäàêû áîøëóãÞíúÿ äÿ ãåéä åòäèéèìèç êèìè, àòîìóí hÿúìèíèí áþ-

éöê hèññÿñè áîøëóãäàí èáàðÿòäèð. Áó çàìàí îðòàéà áåëÿ

áèð ñóàë ÷ûõûð: áåëÿ áþéöê áîøëóüà íÿ åhòèéàú âàð?

Ýÿëèí, áó úöð äöøöíÿê: ÿí ñàäÿ äåéèìëÿ, àòîì áèð

íöâÿ âÿ îíóí ÷åâðÿñèíäÿ äîëàøàí åëåêòðîíëàðäàí èáà-

ðÿòäèð. Íöâÿéëÿ åëåêòðîíëàðûí àðàñûíäà hå÷ áèð øåé

éîõäóð. Áó "hå÷ áèð øåé îëìàéàí" ìèêðîñêîïèê hÿúì,

àòîìóí þë÷öëÿðèíÿ ýþðÿ ÿñëèíäÿ, ÷îõ áþéöêäöð. Ìÿñÿëÿí,

òÿñÿââöð åäèí êè, ÿýÿð íöâÿíèí éåðèíäÿ 1 úì.-ëèê êè÷èê

áèð êöðÿ îëñàéäû, îíà ÿí éàõûí åëåêòðîí áó êöðÿäÿí 1

êèëîìåòð óçàãäà ôûðëàíàðäû.17

Éàõóä, áàøãà áèð þðíÿéÿ áàõàã. Ôðàíñàëû

ôèçèêëÿðäÿí áèðèíèí éàçäûüûíà ýþðÿ, "Òÿìÿë

hèññÿúèêëÿðèí àðàñûíäà ÷îõ áþéöê áîøëóã âàð.

ßýÿð îêñèýåí àòîìóíóí íöâÿñèíèí ïðîòîíó-

íó þíöìäÿêè ìàñàíûí öñòöíäÿêè èéíÿíèí

óúó áîéäà äöøöíñÿì, îíóí ÿòðàôûíäà

ôûðëàíàí åëåêòðîí Ùîëëàíäèéà, Àë-

ìàíèéà âÿ Èñïàíèéàäàí êå÷ÿí áèð

÷åâðÿ úûçàð. Îíà ýþðÿ äÿ, ÿýÿð

áÿäÿíèìè îëóøäóðàí áöòöí àòîìëàð

áèð-áèðëÿðèíÿ òîõóíàúàã ãÿäÿð éàõûíëàø-

ñàéäûëàð, àðòûã ìÿíè ýþðÿ áèëìÿçäèíèç.

×öíêè ìÿí hàðàäàñà ìèëëèìåòðèí áèð

íå÷ÿ ìèíäÿ áèðè ãÿäÿð îëàí òîç äÿíÿ-

úèéè áîéäà îëàðäûì".18

Áó éåðäÿ êàèíàòäàêû ÿí áþéöê ìÿ-

êàíëà ÿí êè÷èê ìÿêàí àðàñûíäà ãÿðèáÿ

áèð áÿíçÿðëèê îðòàéà ÷ûõûð. Áåëÿ êè, ÿýÿð ýþç-

43

êàðáîí-146 ïðîòîí, 8 íåéòðîí

íåéòðîí

åëåêòðîí

íåéòðèíî

àçîò - 147 ïðîòîí, 7 íåéòðîí

ïðîòîí

ôîòîí

ëÿðèìèçè óëäóçëàðà äîüðó ÷åâèðñÿê, îðàäà äà àòîìäàêû êèìè áîøëóãëàðûí îë-

äóüóíó ýþðÿúÿéèê. Ïëàíåòëÿð, óëäóçëàð âÿ óëäóç ñèñòåìëÿðè àðàñûíäà

ìèëéàðäëàðëà êèëîìåòðëèê áîøëóãëàð ìþâúóääóð. Àììà áó áîøëóãëàðûí hÿð

èêèñèíäÿ èíñàí àüëûíûí àëà áèëìÿäèéè áèð äöçÿí, ñèñòåì hàêèìäèð.

Íöâÿíèí è÷è: ïðîòîí âÿ íåéòðîíëàð1932-úè èëÿäÿê íöâÿíèí ïðîòîí âÿ åëåêòðîíëàðäàí èáàðÿò îëäóüóíó äö-

øöíöðäöëÿð. Ùÿìèí èë ×åäâèê (Chadwick) àäëû öíëö åëì àäàìû íåéòðîíóí

âàðëûüûíû êÿøô åäÿðÿê, Íîáåë þäöëö ãàçàíäû. Áóíóíëà äà áÿøÿðèééÿò àòî-

ìóí äàõèëè ãóðóëóøóéëà äÿãèã òàíûø îëäó.

Àòîì íöâÿñèíèí íÿ ãÿäÿð êè÷èê îëäóüóíäàí äàíûøìûøûã. Îíóí è÷èí-

äÿ éåðëÿøÿí áèð ïðîòîíóí þë÷öñö èñÿ 10-15 ìåòðäèð. Ñèçÿ åëÿ ýÿëÿ áèëÿð êè,

áó ãÿäÿð êè÷èê áèð hèññÿúèéèí èíñàí hÿéàòûíäà hå÷ áèð ðîëó éîõäóð. Àí-

úàã éàíûëûðñûíûç: ÿòðàôûíûçäà ýþðäöéöíöç hÿð øåéèí òÿìÿëè èíñàí àüëûíûí

ãàâðàìàãäà ÷ÿòèíëèê ÷ÿêäèéè ãÿäÿð êè÷èê îëàí áó hèññÿúèêëÿðäÿí ÿìÿëÿ

ýÿëèð.

Êàèíàòäàêû ÷åøèäëèéèí ãàéíàüûÁó ýöíÿ ãÿäÿð åëìÿ 109 êèìéÿâè åëåìåíò ìÿëóìäóð. Áöòöí êàèíàò,

äöíéàìûç, úàíëû-úàíñûç áöòöí âàðëûãëàð - íÿ âàðñà, hàìûñû áó 109 åëåìåí-

òèí ìöõòÿëèô þë÷ö âÿ øÿêèëëÿðäÿ áèðëÿøìÿñèíäÿí éàðàíûá. Áóðà ãÿäÿð áöòöí

åëåìåíòëÿðèí áèð-áèðèíèí áÿíçÿðè îëàí àòîìëàðäàí éàðàíäûüûíû ýþðäöê;

àòîìëàð äà þç íþâáÿñèíäÿ, åéíè hèññÿúèêëÿðäÿí îëóøóðäó. Éàõøû, áèð hàë-

äà êè, áöòöí åëåìåíòëÿðè éàðàäàí àòîìëàð åéíè hèññÿúèêëÿðäÿí èáàðÿòäèðëÿð,

îíäà hÿìèí åëåìåíòëÿðè ôÿðãëè åäÿí, ìàääÿíè ñîíñóç ÷åøèäëÿðÿ ñàëàí íÿ-

äèð?

Åëåìåíòëÿðè áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëÿíäèðÿí àìèë àòîìëàðûí íöâÿñèíäÿêè

ïðîòîíëàðûí ñàéûäûð. ßí éöíýöë åëåìåíò îëàí hèäðîýåíèí àòîìóíäà 1 ïðî-

òîí, èêèíúè éåðäÿ ýÿëÿí håëèóìóí àòîìóíäà 2 ïðîòîí, ãûçûëûí àòîìóíäà

79, îêñèýåíäÿ 8, äÿìèðäÿ 26 ïðîòîí âàð. Ãûçûëû äÿìèðäÿí, äÿìèðè îêñè-

44

ýåíäÿí àéûðàí þçÿëëèê äÿ åëÿ áóäóð - àòîìëàðäàêû ïðîòîíëàðûí ñàéû. Íÿ-

ôÿñ àëäûüûìûç hàâà, âöúóäóìóç, hàíñûñà áèð áèòêè âÿ éà håéâàí, êàèíàòäàêû

ïëàíåòëÿð, úàíëû-úàíñûç, àúû-øèðèí, äóðó-ãàòû... - áóíëàðûí hàìûñû òÿìÿëäÿ

ïðîòîí-íåéòðîí-åëåêòðîíëàðäàí ÿìÿëÿ ýÿëèðëÿð.

Ôèçèêè âàðëûüûí ñÿðhÿäè - êâàðêëàðÂóð-òóò 20 èë áóíäàí ÿââÿëÿ ãÿäÿð àòîìóí ÿí êè÷èê òÿðêèá hèññÿëÿðè-

íèí ïðîòîí âÿ íåéòðîíëàð îëäóüó ñàíûëûðäû. Àíúàã ÷îõ éàõûí áèð òàðèõäÿ áÿëëè

îëäó êè, îíëàðûí þçëÿðè äÿ äàhà êè÷èê hèññÿúèêëÿðäÿí èáàðÿòäèðëÿð.

Áó êÿøôäÿí ñîíðà àòîìóí è÷èíäÿêè "àëò hèññÿúèêëÿðè" (hèïîòåòèê hèññÿ-

úèêëÿð äÿ äåéèðëÿð) âÿ îíëàðûí þçëÿðèíÿ ìÿõñóñ hÿðÿêÿòèíè èíúÿëÿìÿê

45

òèòàí

ñàðû ñàïôèð

÷þë øïàòû ôëöîðèò

êþìöð

äàø äóç

áàðûò-ñóëôèò

ïèðèò ìàâè ñàïôèð

àïàòèò

ãûçûë

àëìàç

êàëñèóì

òîïàç

êâàðñ

ãðàíèò

äÿìèð

Åëåìåíòëÿðè áèð-áèðëÿðèíäÿí ôÿðãëÿíäèðÿí àìèë àòîìëàðûíûí íöâÿëÿðèíäÿêè ïðîòîí-ëàðûí ñàéûäûð. Áó øÿêèëäÿ ýþðöíÿí ìàääÿëÿðè äÿ hÿì÷èíèí.

ö÷öí ôèçèêàíûí àéðûúà áèð ñàhÿñè ìåé-

äàíà ÷ûõäû. Áó éþíäÿ àïàðûëàí

àðàøäûðìàëàð ýþñòÿðäè êè, ýåð÷ÿêäÿí

äÿ, àòîìó ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí ïðîòîí âÿ

íåéòðîíëàð þçëÿðè "êâàðê" àäëàíàí äà-

hà êè÷èê hèññÿúèêëÿðäÿí èáàðÿòäèðëÿð.

Èíñàí àüëûíûí ãàâðàéà áèëìÿéÿúÿéè

ãÿäÿð êè÷èê îëàí ïðîòîíó ÿìÿëÿ ýÿòè-

ðÿí êâàðêëàðûí þë÷öñö èñÿ äàhà äà

håéðÿòâåðèúèäèð: 10-18

(0,000000000000000001) ìåòð.

Ïðîòîíóí è÷èíäÿêè êâàðêëàð hå÷

âàõò áèð-áèðëÿðèíäÿí ÷îõ óçàãëàøìûð-

ëàð. ×öíêè íöâÿíèí äàõèëèíäÿêè

hèññÿúèêëÿðè áèð àðàäà òóòàí "Ýöúëö Íöâÿ Ãöââÿñè" áóðàäà äà òÿñèðèíè

ýþñòÿðèð. Êâàðêëàðûí àðàñûíäàêû ìÿñàôÿ àðòäûãúà áó ãöââÿ äÿ øèääÿòëÿíèð

âÿ ñîíóúäà èêè êâàðê áèð-áèðëÿðèíäÿí ìàêñèìóì êàòðèëéîíäà áèð ìåòð ãÿ-

äÿð àðàëàíà áèëèðëÿð. Áó úàçèáÿ "Ýöúëö Íöâÿ Ãöââÿñè"íè äàøûéàí ãëöîíëàð

ñàéÿñèíäÿ ýåð÷ÿêëÿøèð. Êâàðêëàðëà ãëöîíëàð áèð-áèðëÿðèëÿ ñîí äÿðÿúÿ ñûõ ÿëà-

ãÿäÿäèðëÿð. Àíúàã åëì àäàìëàðû hÿëÿ êè, áó ÿëàãÿíèí íÿéèí ñàéÿñèíäÿ

ìöìêöí îëäóüóíó àéäûíëàøäûðà áèëìÿéèáëÿð. Ôèçèêàíûí áó ñàhÿñèíäÿ äà-

âàìëû àðàøäûðìàëàð àïàðûëûð. Ôÿãÿò èíñàí îüëó ñàhèá îëäóüó àüûë, áèëýè âÿ

åëìÿ ðÿüìÿí, áó ñèðëè àëÿìèí hàããûíäà hÿëÿ òÿçÿ-òÿçÿ íÿñÿ þéðÿíìÿéÿ

áàøëàéûá. Öñòÿëèê, áó ÿñðàðÿíýèç àëÿìÿ ýèðäèêúÿ èíúÿëèêëÿð äàhà äà àðòûð,

èíñàí èñÿ "êâàðê" èñìè âåðäèéè hèññÿúèêëÿðèí 10-18 ì.-ëèê ñÿðhÿäèíäÿ äà-

éàíûá. Éàõøû, áÿñ áó ñÿðhÿäèí î öçöíäÿ íÿëÿð âàð?

Áó ýöí åëì àäàìëàðû ãîéóëàí ñóàëà úàâàá âåðìÿê ö÷öí ìöõòÿëèô òå-

çèñëÿð èðÿëè ñöðöðëÿð, àììà éóõàðûäà äà äåäèéèìèç êèìè, hÿìèí ñÿðhÿä

ôèçèêè êàèíàòûí ñîí íþãòÿñèäèð. Áóíäàí î òÿðÿôäÿêè âàðëûãëàð äàhà ìàääÿ

éîõ, àíúàã åíåðæè øÿêèëèíäÿ ìþâúóä îëà áèëÿðëÿð. Þíÿìëè ìÿñÿëÿ èñÿ èí-

Àòîìóí íöâÿñèíäÿêè ïðîòîí âÿ íåéòðîíëàð"êâàðê" àäëàíäûðûëàí äàhà êè÷èê hèññÿúèê-ëÿðèí áèðëÿøìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíûð.

46

ñàíûí áöòöí òåõíîëîæè èìêàíëàðûíà áàõìàéà-

ðàã, éåíèúÿ êÿøô åòäèéè áó ìÿêàíäà ôèçèêè

ãàíóíëàðûí äÿãèã ñààò êèìè èøëÿìÿñè, ýÿðÿêÿí

áöòöí òàðàçëûãëàðûí ãîðóíìàñûäûð. Öñòÿëèê, áó

ìÿêàí áöòöí êàèíàòäàêû ìàääÿëÿðèí - î ñûðà-

äàí, èíñàíûí äà,- òÿìÿë "ìàòåðèàëû" îëàí

àòîìóí è÷èäèð. Èíñàí èñÿ þç îðãàíèçìèíäÿ äà-

èì èøëÿéÿí áó ãöñóðñóç ìåõàíèçìäÿí hÿëÿ

éåíèúÿ õÿáÿð òóòìàüà áàøëàéûá. Èíñàíûí áó

hàãäàêû áöòöí áèëýèëÿðè ñîí áèð íå÷ÿ îíèëëèê

ÿðçèíäÿ ãàçàíûëûá. Âöúóäóìóçó îëóøäóðàí

höúåéðÿëÿð, îíëàðûí òÿìÿëèíäÿêè ìîëåêóëëàð,

ìîëåêóëëàðûí è÷èíäÿêè àòîìëàð, àòîìëàðûí äà-

õèëèíäÿêè ïðîòîí âÿ íåéòðîíëàð, îíëàðûí äà

è÷èíäÿêè êâàðêëàð ÷îõ ìöêÿììÿë ìåõàíèçì-

ëÿð øÿêëèíäÿ ÷àëûøûðëàð; áó ìåõàíèçìëÿðèí ÷îõ

éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ éàðàäûëûøû èñÿ èìàíûíäàí

àñûëû îëìàéàðàã, hàìûíû håéðÿòÿ ñàëûð. Öñòÿ-

ëèê, îíó äà äöøöíìÿê ýÿðÿêäèð êè, áöòöí áó

ãöñóðñóç ìåõàíèçìëÿð hÿéàòûìûç áîéóíúà

hå÷ õÿáÿðèìèç áåëÿ îëìàäàí, ÷îõ ìöíòÿçÿì

øÿêèëäÿ ÷àëûøìàãäàäûðëàð. Îíëàðûí öñòöí ýöú

âÿ áèëèê ñàhèáè Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëäûüû

âÿ åëÿ Îíóí òÿðÿôèíäÿí äÿ èäàðÿ åäèëäèéè àüûë âÿ âèúäàí ñàhèáè îëàí hå÷

êèìäÿ øöáhÿ äîüóðìàìàëûäûð.

"Ýþéëÿðäÿ âÿ éåðäÿ êèì âàðñà, hàìûñû Îíäàí [ðóçè, ìÿðhÿìÿò âÿ

ìÿäÿä] äèëÿð. Î, hÿð ýöí áèð èøäÿäèð. Áåëÿ îëäóãäà, Ðÿááèíèçèí

hàíñû íåìÿòëÿðèíè éàëàí ñàéà áèëÿðñèíèç?" (“Ðÿhìàí” ñóðÿñè, 29-

30)

47

Àòîìóí ãóðóëóøóíäàí êâàðêûí ãó-ðóëóøóíà: Ìöàñèð ñöðÿòëÿíäèðèúèëÿðèíâàñèòÿñèëÿ àòîìó ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí ÿíêè÷èê hèññÿúèêëÿðè äÿ èíúÿëÿìÿêìöìêöíäöð. Éóõàðûäàêû øÿêèëäÿ áóïðîñåñ ìèãéàñëàðà óéüóí øÿêèëäÿýþñòÿðèëèá.

10-9 ì.ìîëåêóë

10-10 ì.àòîì

10-15 ì.ïðîòîí

10-18 ì.åëåêòðîí

10-14 ì.àòîì íöâÿñè

10-18 ì.êâàðê

Àòîìóí äèýÿð òÿðÿôè: åëåêòðîíëàðÉåð êöðÿñèíèí Ýöíÿøèí ÿòðàôûíäà ôûðëàíàðêÿí, åéíè çàìàíäà þç îõó ÿò-

ðàôûíäà äþíìÿñè êèìè, åëåêòðîíëàð äà àòîì íöâÿñèíèí ÿòðàôûíäà hÿðÿêÿò

åäèðëÿð. Áó hÿðÿêÿò äÿ ïëàíåòëÿð êèìè, áèð îðáèò áîéóíúà ôàñèëÿñèç øÿêèë-

äÿ áàø âåðèð. Ôÿãÿò äöíéà èëÿ ýöíÿøèí ìèãéàñëàðûéëà àòîìóí ìèãéàñëàðû

÷îõ ôÿðãëèäèð. ßýÿð ìöãàéèñÿ àïàðìàã èñòÿñÿíèç, òÿñÿââöð åäèí êè, àòî-

ìó äöíéà áîéäà áþéöòñÿê, åëåêòðîí ñàäÿúÿ... àëìà áîéäà îëàúàã.19

ßí ýöúëö ìèêðîñêîïëàðûí áåëÿ ýþñòÿðÿ áèëìÿéÿúÿéè ãÿäÿð êè÷èê áèð ñà-

hÿäÿ äþíöá-äîëàøàí îíëàðëà åëåêòðîí àòîìóí äàõèëèíäÿ ÷îõ ãàðûøûã hÿðÿêÿò

éàðàäûð. Áóðàäà äèããÿò ÷ÿêÿí ÿí þíÿìëè íþãòÿ íöâÿíè åëåêòðèê éöêöíäÿí

òîõóíàí áèð çèðåh êèìè þðòÿí áó åëåêòðîíëàðûí àòîìóí è÷èíäÿ ÿí êè÷èê áèð

ãÿçàéà áåëÿ éîë âåðìÿìÿëÿðèäèð. Íÿçÿðÿ àëûí êè, àòîìóí è÷èíäÿ áàø âå-

ðÿ áèëÿúÿ ÿí êè÷èê ãÿçà äà îíóí ö÷öí ôÿëàêÿò îëàð. Àììà áåëÿ áèð ãÿçà

hå÷ âàõò áàø âåðìÿç; ÷öíêè áöòöí ïðîñåñëÿð ìöêÿììÿë äöçÿí âÿ ãöñóð-

ñóç ñèñòåìëÿ úÿðÿéàí åäèð. Íöâÿíèí ÷åâðÿñèíäÿ ñàíèéÿäÿ 1000 êì. êèìè

àçìàí ñöðÿòëÿ äóðìàäàí äþíÿí åëåêòðîíëàð hå÷ âàõò áèð-áèðëÿðèíÿ òîõóí-

ìàçëàð. Àðàëàðûíäà hå÷ áèð ôÿðã îëìàéàí áó åëåêòðîíëàðûí àéðû-àéðû

îðáèòëÿðëÿ hÿðÿêÿò åòìÿëÿðè ñîí äÿðÿúÿ øàøûðäûúûäûð âÿ àüûëëû áèð ïëàíëàø-

48

Áó øÿêèëäÿ åëåêòðîíëàðûí äàë-üà hÿðÿêÿòè çàìàíûúûçäûãëàðû 4 ôÿðãëè îðáèò ýþñ-òÿðèëèá. Åëåêòðîíëàð hèññÿúèêõöñóñèééÿòëÿðè ñàéÿñèíäÿ ïëà-íåòëÿðèí Ýöíÿøèí ÿòðàôûíäàêûhÿðÿêÿòèíÿ áÿíçÿð hÿðÿêÿòåäèðëÿð. Ôÿãÿò åëåêòðîíëàðûíáó ôÿðãëè hÿðÿêÿòëÿðè îíëàðûíòàì îëàðàã ìöÿééÿíëÿøäèðèë-ìÿñèíè ÿíýÿëëÿéèð.

äûðìàíûí, håñàáëàìàíûí ìþâúóäëóüóíäàí õÿáÿð âåðèð. ßýÿð îíëàðûí êöò-

ëÿëÿðè âÿ ñöðÿòëÿðè áèð-áèðëÿðèíäÿí ôÿðãëè îëñàéäû, íöâÿíèí ÿòðàôûíäà ôÿðãëè

îðáèòëÿðäÿ äöçöëìÿëÿðè òÿáèè ãàðøûëàíà áèëÿðäè. Íåúÿ êè, Ýöíÿø ñèñòåìèí-

äÿêè êöòëÿëÿðè âÿ ñöðÿòëÿðèëÿ ôÿðãëÿíÿí ïëàíåòëÿð áó àðäûúûëëûãëà êè÷èêäÿí

áþéöéÿ äîüðó äöçöëöáëÿð âÿ àéðû-àéðû îðáèòëÿðäÿ hÿðÿêÿò åäèðëÿð. Àììà

àòîìëàðäàêû åëåêòðîíëàðûí äóðóìó àðòûã äåäèéèìèç êèìè, ãÿòèééÿí áåëÿ äå-

éèë. Åéíÿí áèð-áèðèíèí áÿíçÿðè îëàí åëåêòðîíëàðûí íöâÿíèí ÿòðàôûíäà íÿéÿ

ýþðÿ ôÿðãëè îðáèòëÿðäÿ äöçöëìÿëÿðè, áó îðáèòëÿðèí hàíñû ñÿáÿáäÿí áèð-áè-

ðèíÿ ãàðûøìàìàëàðû, àüëàñûüìàç äÿðÿúÿäÿ êè÷èê ìÿêàíäà àüëàñûüìàç

äÿðÿúÿäÿ áþéöê ñöðÿòëÿ hÿðÿêÿò åòìÿëÿðè âÿ áó çàìàí íÿéèí ñàéÿñèíäÿ

áèð-áèðëÿðèëÿ òîããóøìàìàëàðû hÿëÿ êè, úàâàáñûç ñóàëëàðäûð; ÿñëèíäÿ èñÿ,

îíëàðûí úàâàáû áèçè áèð íþãòÿéÿ ýÿòèðèð - áó áÿíçÿðñèç äöçÿí âÿ hÿññàñ äÿí-

ýÿ àíúàã âÿ àíúàã Àëëàhûí ãöäðÿòè ñàéÿñèíäÿ ìöìêöí îëóð:

"Î, éàðàäàí, éîõäàí âàð åäÿí âÿ ñóðÿò âåðÿí Àëëàhäûð. ßí ýþçÿë

àäëàð àíúàã Îíà ìÿõñóñäóð. Ýþéëÿðäÿ âÿ éåðäÿ îëàíëàðûí hàìû-

ñû Îíó òÿãäèñ åäèá, øÿíèíÿ òÿðèôëÿð äåéÿð. Î, éåíèëìÿç ãöââÿò âÿ

hèêìÿò ñàhèáèäèð" ("Ùÿøð" ñóðÿñè, 24).

Åëåêòðîíëàð íåéòðîí âÿ ïðîòîíëàðäàí hàðàäàñà 2000 äÿôÿ êè÷èê hèññÿ-

úèêëÿðäèð. Àòîìäà åëåêòðîíëàðûí ñàéû ïðîòîíëàðûí ñàéûíà áÿðàáÿð îëóð âÿ

hÿð åëåêòðîí hÿð ïðîòîíóí äàøûäûüû ìöñáÿò (+) éöêÿ áÿðàáÿð ìÿíôè (-) éö-

êÿ ñàhèá îëóð. Íöâÿäÿêè ìöñáÿò (+) éöêöí úÿìèéëÿ åëåêòðîíëàðûí ìÿíôè

(-) éöêö áèð-áèðëÿðèíè òàðàçëàøäûðûð âÿ àòîì íåéòðàë îëóð. Åëåêòðîíëàðûí äà-

øûäûüû åëåêòðèê éöêö áÿçè ôèçèêè ãàíóíëàðà óéüóí îëìàëûäûð. Áåëÿ êè, åéíè

èøàðÿéÿ ìàëèê éöêëÿð áèð-áèðëÿðèíè èòÿëÿéèð, ÿêñ èøàðÿëÿð èñÿ úÿçá åäèð. Áó-

íà ýþðÿ äÿ, èëê áàõûøäàí áåëÿ ýþðöíÿ áèëÿð êè, åéíè éöêÿ (-) ìàëèê îëàí

åëåêòðîíëàð áèð-áèðëÿðèíè èòÿëÿéÿðÿê, íöâÿíèí ÿòðàôûíäàí äàüûëûá ýåäÿúÿê-

ëÿð. Àíúàã áåëÿ îëìóð. ßýÿð åëåêòðîíëàð íöâÿíèí ÿòðàôûíäàí äàüûëñàéäûëàð,

áöòöí êàèíàò áîøëóãäà äîëàøàí ïðîòîí, íåéòðîí âÿ åëåêòðîíëàðäàí èáàðÿò

îëàðäû. Áàøãà òÿðÿôäÿí, ìöñáÿò éöêÿ ñàhèá îëäóüó ö÷öí, íöâÿ ìÿíôè

éöêëö åëåêòðîíëàðû ÷ÿêèá þçöíÿ éàïûøäûðìàëûéäû. Áó hàëäà äà àòîì þçö-

49

þç è÷èíÿ ÷þêÿðäè. Àíúàã áó äà áàø âåðìèð. ×öíêè åëåêòðîíëàðûí áèð àç ÿâ-

âÿë äåäèéèìèç àçìàí ñöðÿòè (1000 km/s), îíëàðûí áèð-áèðëÿðèíÿ òÿñèð

ýþñòÿðäèêëÿðè èòÿëÿìÿ ãöââÿñè âÿ íöâÿíèí åëåêòðîíëàðû úÿçá åòìÿ ýöúö î

ãÿäÿð hÿññàñ øÿêèëäÿ óéüóíëàøäûðûëûá êè, àðàäà ÷îõ ìöêÿììÿë òàðàçëûã éà-

ðàíûð. Ñîíóúäà àòîìäàêû ñèñòåì äàüûëûá ïàð÷àëàíìàäàí ãóðòóëóð. Àòîìà

òÿñèð ýþñòÿðÿí áó ãöââÿëÿðäÿí òÿêúÿ áèðè ãÿäÿðèíäÿí àçúà àðòûã âÿ éà ÿê-

ñèê îëñàéäû, àòîì hå÷ âàõò éàðàíìàçäû. Âÿ éà, òóòàã êè, íöâÿäÿêè åéíè

éöêëö ïðîòîíëàðû áèð-áèðèíÿ áàüëàéàí íöâÿ ãöââÿëÿðè îëìàñàéäû, îíëàð

áèð-áèðëÿðèíÿ hå÷ éàõûíëàøìàçäûëàð äà. Åéíè øÿêèëäÿ, íåéòðîíëàð äà hå÷ âàõò

íöâÿéÿ ãàòûëìàéàúàãäûëàð. Íÿòèúÿäÿ èñÿ "àòîì" àäëû áèð øåé öìóìèé-

éÿòëÿ, ìþâúóä îëìàéàúàãäû. Áöòöí áó èíúÿ håñàáëàð ýþñòÿðèð êè, hå÷

áèðúÿ àòîì äà òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíìàéûá, hÿð øåé Àëëàhûí ñîíñóç

åëìè íÿòèúÿñèíäÿ âàð îëóá. Éîõñà, è÷èíäÿ éàøàäûüûìûç êàèíàò hå÷ éàðàí-

ìàäàí ñîíó éåòèøÿðäè. Åëÿ èëê àíäàúà ïðîñåñ òÿðñèíÿ äþíÿð, äÿhøÿòëè áèð

õàîñ àëûíàðäû. Àíúàã hÿð øåéèí éàðàäûúûñû, ñîíñóç ýöú âÿ åëì ñàhèáè îëàí

Àëëàh êàèíàòäàêû áöòöí òàðàçëûãëàð êèìè, àòîìó äà ÷îõ hÿññàñ äÿíýÿ öçÿ-

50

Åëåêòðîíëàð íöâÿíèí ÿòðàôûíäàïëàíåòëÿðèí Ýöíÿøèí ÿòðàôûíäà-êû hÿðÿêÿòè êèìè ÷îõ äÿãèã áèðíèçàìëà äþíöðëÿð.

ðèíäÿ ãóðóá âÿ áóíà ýþðÿ äÿ, hÿ-

ìèí êè÷èê hèññÿúèêëÿð ìöêÿììÿë

äöçÿí è÷èíäÿ âàðëûãëàðûíû ñöðäö-

ðöðëÿð. Àëèìëÿð èëëÿðëÿ Àëëàhûí

éàðàòäûüû áó ñèñòåìè àðàøäûðàðàã,

÷þçìÿéÿ ÷àëûøñàëàð äà, ñîíäà ñà-

äÿúÿ, êÿøô åäèëÿí ôàêòëàðà áÿçè

àäëàð âåðìÿêëÿ êèôàéÿòëÿíèáëÿð:

"åëåêòðîìàãíèò ãöââÿñè", "Ýöúëö

Íöâÿ Ãöââÿñè", "Çÿèô Íöâÿ Ãöâ-

âÿñè", "úàçèáÿ ãöââÿñè"... Àíúàã êèòàáûí ýèðèøèíäÿ äÿ äåäèéèìèç êèìè,

hå÷ êèì "íèéÿ?" ñóàëûíûí öçÿðèíäÿ äöøöíìÿéèá. Ùå÷ êèì äöøöíìÿéèá êè,

íèéÿ áó ãöââÿëÿð ìöÿééÿí øèääÿòëÿ, ìöÿééÿí ãàéäàëàðà ýþðÿ hÿðÿêÿò

åäèðëÿð? Íèéÿ îíëàðûí òÿñèð ýþñòÿðäèêëÿðè ñàhÿëÿð, òàáå îëäóãëàðû ãàíóíëàð

âÿ âÿ èíòåíñèâëèêëÿðè àðàñûíäà òàì áèð óéüóíëóã âàð? Åëì àäàìëàðû áöòöí

áó ñóàëëàðûí ãàðøûñûíäà ÷àðÿñèç ãàëûáëàð. ×öíêè îíëàðûí áàúàðäûãëàðû ñàäÿ-

úÿ, îëàéëàðûí hàíñû àðäûúûëëûãëà äöçöëäöéöíö âÿ íåúÿ èíêèøàô åòäèéèíè

àðàøäûðìàãäûð. Ùÿìèí àðàøäûðìàëàðûí ñîíóúóíäà èñÿ áó ýåð÷ÿê îðòàéà ÷û-

õûá: êàèíàòûí hÿð éåðèíäÿ hÿòòà áèðúÿ àòîìó áåëÿ þçáàøûíà áóðàõìàéàí

ìþhòÿøÿì áèð àüûë âÿ èðàäÿ ñàhèáèíèí ïðîñåñëÿðÿ ìöäàõèëÿñè ýþðöíöð.

Áöòöí ãöââÿëÿðè áèð-áèðèíÿ óéüóíëàøäûðàðàã òàðàçëûã éàðàäàí î ýöú âÿ

ãöââÿòèí ñàhèáè èñÿ Àëëàhäûð. Àëëàh ãöäðÿòèíè èñòÿäèéè éåðäÿ âÿ èñòÿäèéè

âàõòäà òÿúÿëëè åòäèðèð. ßí êè÷èê àòîìäàí òóòìóø, óúñóç-áóúàãñûç ãàëàêòè-

êàëàðà ãÿäÿð áöòöí êàèíàò Àëëàhûí èñòÿìÿñè âÿ ãîðóìàñû íÿòèúÿñèíäÿ

âàðëûüûíû ñöðäöðöð. Àëëàh Ãóðàíäà þçöíäÿí áàøãà áèð ãöââÿ îëìàäûüûíû

áåëÿ õÿáÿð âåðèð:

"ßýÿð þçëÿðèíÿ çöëì åäÿíëÿðèí âàõòûíäà ýþðÿúÿêëÿðè ÿçàáäàí õÿ-

áÿðëÿðè îëñàéäû, îíëàð áöòöí ãöââÿò âÿ ãöäðÿòèí Àëëàhà ìÿõñóñ

îëäóüóíó âÿ îíóí ÿçàáûíûí øèääÿòëè îëàúàüûíû áèëÿðäèëÿð" ("Áÿ-

ãÿðÿ" ñóðÿñè, 165).

“Ýåúÿ èëÿ ýöíäöçöí áèð-áèðèíèí

àðäûíúà ýÿëìÿñèíäÿ, Àëëàùûí

ýþéëÿðäÿ âÿ éåðäÿ éàðàòäûãëà-

ðûíäà Àëëàùäàí ãîðõàí áèð

òàéôà ö÷öí (Îíóí áèðëèéèíè âÿ

ãöäðÿòèíè ñöáóò åäÿí) äÿëèëëÿð

âàðäûð” ("Éóíóñ" ñóðÿñè, 6).

51

Ìàääÿíèí ÿñàñûíû ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí ÿíêè÷èê hèññÿúèêëÿð àòîìäàí ìèëéîíäÿôÿëÿðëÿ êè÷èêäèð. Îíëàðû èíúÿëÿìÿêàíúàã hèññÿúèêëÿð ôèçèêàñû ñàhÿñèíäÿñîí äÿðÿúÿ ìöðÿêêÿá òÿúðöáÿëÿðàïàðìàã éîëóéëà ìöìêöíäöð. Áóòÿúðöáÿëÿðÿ èñÿ êîìïöòåð âàñèòÿñèëÿíÿçàðÿò åäèëèð.Ùèññÿúèêëÿð ôèçèêàñû ìàääÿíèí ëàïòÿìÿë äàøëàðûíû òÿøêèë åäÿí ïàð÷à-úûãëàðû âÿ îíëàðûí àðàñûíäàêûÿëàãÿëÿðè àðàøäûðàí åëì ñàhÿñèäèð.Ñîí èëëÿð éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ èíêèøàôåòìèø òåõíîëîýèéëàð âàñèòÿñèëÿ àïàðû-ëàí òÿúðöáÿëÿð íÿòèúÿñèíäÿìàääÿíèí ãóðóëóøó hàãûíäàêû áèëýè-ëÿðèìèç ñöðÿòëÿ äÿðèíëÿøìÿêäÿäèð.Ùèññÿúèêëÿð ôèçèêàñûíûí àðàøäûðìàëà-ðû êèëîìåòðëÿðëÿ óçóíëóüó îëàíñöðÿòëÿíäèðèúè ëàáàðîòîðèéàëàðäààïàðûëûð. Ùÿìèí ñöðÿòëÿíäèðèúèëÿðèíåëåêòðîìàãíèò ñàhÿñèíäÿ éöêëö hèñ-ñÿúèêëÿð, õöñóñèëÿ äÿ ïðîòîí âÿåëåêòðîíëàð ñöðÿòëÿíäèðèëèð âÿ éþí-ëÿíäèðèëèð. Äàhà ñîíðà îíëàð éà ñàáèòhÿäÿôëÿðëÿ, éà äà áèð-áèðëÿðèëÿ òîã-ãóøäóðóëóðëàð. Áó çàìàí îðòàéà÷ûõà íÿòèúÿëÿð ìöõòÿëèô äåòåêòîðëàðâàñèòÿñèëÿ ãåéä åäèëèð âÿ èíúÿëÿíèð.1950-úè èëëÿðäÿí áàøëàéàðàã éöêñÿêòåìïëÿ èíêèøàô åäÿí ñöðÿòëÿíäèðèúèâÿ äåòåêòîð òåõíîëîýèéàëàðû ñàéÿñèí-äÿ éöêñÿê åíåðæèëè òîããóøìàòÿúðöáÿëÿðè êå÷èðèëèá âÿ îíëàðûí èí-úÿëÿíìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ ìàääÿíèí ÿíêè÷èê hèññÿúèêëÿðè êèìè òàíûäûüûìûçïðîòîí âÿ íåéòðîíëàðûí "êâàðê" àä-ëàíäûðûëàí äàhà êè÷èê àëòhèññÿúèêëÿðäÿí ÿìÿëÿ ýÿëäèêëÿðè áÿë-ëè îëóá. Éöêñÿê åíåðæèëè ñèñòåìëÿðäÿàïàðûëàí þë÷ìÿëÿð ïðîòîíóí éàðûñû-

íûí éöçäÿ áèðè ãÿäÿð îëàí ìÿñàôÿäÿáåëÿ ìàääÿíèí ãóðóëóøóíó àðàøäûð-ìàã èìêàíû éàðàäûá. Ñöðÿòëÿíäèðèúèëàáàðîòîðèéàëàð, îíëàðûí õöñóñè úè-hàç âÿ àâàäàíëûãëàðû îëäóãúà áàhàáàøà ýÿëäèéè ö÷öí, äöíéàäà úÿìèñèáèð íå÷ÿ áåëÿ ìÿðêÿç âàð. ßí þíÿì-ëèëÿðè CERN (Úåíåâðÿ), DESÖ(Ùàìáóðã), Fermilab-FNAL (×èêà-ãî) âÿ SLC (Êàëèôîðíèéà)ëàáàðîòîðèéàëàðûäûð. Áó ëàáàðîòîðè-éàëàðäàí SLC-èí óçóíëóüó 3,CERN-èí óçóíëóüó èñÿ 27 êèëîìåòð-äèð. Àììà íÿhÿíýëèê éàðûøûíäàáèðèíúèëèê ÷ÿëÿíýè ÀÁØ-ûí Òåõàñ øòà-òûíûí ìÿðêÿçèíäÿ ãóðóëàí âÿäèàìåòðèíèí 85 êèëîìåòð îëàúàüû íÿ-çÿðäÿ òóòóëàí àìåðèêà ïðîéåêòèSSC-éÿ ìÿõñóñäóð. Òÿáèè êè, hÿìèíëàáàðîòîðèéàëàðäàêû úèhàçëàðûí äÿ-éÿðè äÿ þë÷öëÿðÿ óéüóí îëàðàãàðòûð... Ìÿñÿëÿí, SSC-äÿêè úèhàçàëà-ðûí òîïëàì äÿéÿðè 6 ìèëéàðääîëëàðäûð.20

ÑÖÐßÒËßÍÄÈÐÈËßÍ HÈÑÑßÚÈÊËßÐÑöðÿòëÿíäèðèúèëÿð âÿ Råàêòîðëàð

53

CERN àòîì hèññÿúèêëÿðè ôèçèêàñû ëàáàðîòîðèéàñû Èñâå÷-ðÿ-Ôðàíñà ñÿðhÿäèíäÿ ãóðóëóá, 19 Àâðîïà þëêÿñèíè öçâîëäóüó áåéíÿëõàëã åëìè-àðàøäûðìà ìÿðêÿçèäèð. Òöð-êèéÿíèí ìöøàhèäÿ÷è ñòàòóñóíà ìàëèê îëäóüó áóëàáàðîòîðèéà ÿñàñÿí ìàääÿíè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí òÿìÿë hèñ-ñÿúèêëÿðè àðàøäûðûð. Îðàäà 3000-ÿ éàõûí ôèçèê, ìöhÿíäèñ,òåõíîëîã âÿ ñ. ÷àëûøûð, 6000 ôèçèê èñÿ òÿúðöáÿ êå÷èð.

CERN àòîì hèññÿúèêëÿðè ôèçèêàñû ëàáàðîòîðèéàñû 100ìåòð éåðèí àëòûíäà âÿ 27 êì. óçóíëóãäàäûð. Þíúÿ áóóúóí òóíåëäÿ ñöðÿòëÿíäèðèëäÿí hèññÿúèêëÿð ñîíðà áèð-áèðëÿðèëÿ òîããóøäóðóëóðëàð.

54

Áó ýöíÿ ãÿäÿð hå÷ áèð åëì àäàìû àòîìäàêû, äîëàéûñûéëà, êàèíàòäàêûãöââÿëÿðèí ñÿáÿáèíè, ãàéíàüûíû âÿ íèéÿ áÿëëè äóðóìëàðäà áÿëëè ãöââÿëÿ-ðèí îðòàéà ÷ûõìàñûíû èçàh åäÿ áèëìÿéèá. Åëìèí ýþðäöéö èø ñàäÿúÿýåð÷ÿêëÿðè êÿøô åäÿðÿê, îíà áÿçè àäëàð âåðìÿêäÿí èáàðÿòäèð. Áó úöð "àäãîéìàëàð" åëì àëÿìèíäÿ áþéöê òàïûíòû êèìè äÿéÿðëÿíäèðèëèð. Ùàëáóêè,åëì àäàìëàðû êàèíàòäà éåíè áèð ãàíóí éàðàòìàüà, éåíè áèð ñèñòåì ãóðìà-üà äåéèë, ñàäÿúÿ, ìþâúóä îëàíëàðû ãàâðàìàüà ÷àëûøûðëàð. Ýþðäöêëÿðè èø äÿÿñàñÿí Àëëàhûí êàèíàòäàêû ñàéñûç éàðàäûëûø ìþúöçÿëÿðèäÿí hàíñûíûíñà íÿ-éèíèñÿ òàïûá, îíà áèð àä ãîéìàãäàí èáàðÿòäèð. Àëëàhûí éàðàòäûüû öñòöíñèñòåìèí hàíñûñà úÿhÿòèíè òÿñáèò åäÿí áèð àëèì ìöõòÿëèô åëìè ìöêàôàòëà-ðà ëàéèã ýþðöëöð, ìÿøhóðëàøûð, àä-ñàí ãàçàíûð. Ùàëáóêè, áó çàìàí ÿñëhåéðàíëûã hå÷ øöáhÿñèç, î ìþúöçÿíè éàðàäàíà - éÿíè Àëëàhà éþíÿëìÿëè-äèð.

Ålektronlar inñàíëàðûí õèäìÿòèíäÿ

Åëåêòðèê hÿéàòûìûç ö÷öí ÷îõ âàúèáäèð. Îíñóç hå÷ áèð øåé åäÿ áèëìÿðèê.Éåìÿê éåéÿðêÿí, òåëåâèçîðà áàõàðêÿí, éîëäà ýåäÿðêÿí - hÿìèøÿ åëåê-òðèêèí òÿñèðèíè hèññ åäèð, îíäàí ôàéäàëàíûðûã. Áèð äöéìÿíè áàñûðûã,ÿòðàôûìûç èøûãëàíûð, äèýÿðèíè áàñûðûã, åëåêòðèê úèçhàçëàðû ÷àëûøìàüàáàøëàéûð...Åëåêòðèêèí hÿéàòûìûçûí áöòöí ñàhÿëÿðèíäÿ èøëÿòäèéèìèç áó hàëû-íà "åëåêòðèê úÿðÿéàíû" äåéèëèð. Ùÿìèí úÿðÿéàíäà àõàíëàð èñÿêèòàáûí ÿââÿëèíäÿí áÿðè hàããûíäà äàíûøäûüûìûç åëåêòðîíëàð-äûð. Åëåêòðèê úÿðÿéàíû ìÿíôè (-) éöêëö åëåêòðîíëàðûí âÿèîíëàðûí hÿðÿêÿòè íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíàí éöê àõûìûäûð. Ýöí-äÿëèê hÿéàòûìûçäà èøëÿòäèéèìèç òåëåâèçîð, ñîéóäóúó êèìèúèhàçëàð 1-2 àìïåð åëåêòðèê òÿëÿá åäèðëÿð. Áÿñ áó þë÷ö íÿäåìÿêäèð?Ñàíèéÿäÿ 1 Àìïåð úÿðÿéàí - íàãèëèí êÿñèìèíäÿí ñà-íèéÿäÿ 6 ìèëéàðä äÿôÿ ìèëéàðä åëåêòðîíóí êå÷ìÿñèäåìÿêäèð. Èëäûðûì ÷àõàðêÿí èñÿ áó ñàé ìèëéîíäÿôÿ äàhà àðòûã îëóð.

55

"Ýåúÿ èëÿ ýöíäöçöí áèð-áèðèíèí àðäûíúà ýÿëìÿñèíäÿ, Àëëàhûí ýþé-

ëÿðäÿ âÿ éåðäÿ éàðàòäûãëàðûíäà Àëëàhäàí ãîðõàí áèð òàéôà ö÷öí

äÿëèëëÿð âàðäûð" ("Éóíóñ" ñóðÿñè, 6).

Åëåêòðîíëàðûí îðáèòèßí ýöúëö ìèêðîñêîïëàðûí áåëÿ ýþðÿ áèëìÿéÿúÿéè ãÿäÿð êè÷èê áèð ìÿ-

êàíäà ôûðëàíàí îíëàðëà åëåêòðîí þíúÿ äÿ äåäèéèìèç êèìè, àòîìóí è÷èíäÿñîí äÿðÿúÿ ìöðÿêêÿá òðàéåêòîðèéàëàð éàðàäûðëàð. Àíúàã áó ìöðÿêêÿáëèêåéíè çàìàíäà, ÿí ñèñòåìëè øÿhÿðèí éîë-hÿðÿêÿò ãàéäàëàðûéëà ìöãàéèñÿ åäèë-ìÿéÿúÿê äÿðÿúÿäÿ äöçÿíëèäèð âÿåëåêòðîíëàð hå÷ âàõò áèð-áèðèëÿ òîã-ãóøìàçëàð. ×öíêè îíëàðûí hÿð áèðèíèíàéðûúà îðáèòè âàð âÿ áó îðáèòëÿð áèð-áèðëÿðèëÿ êÿñèøìèðëÿð.

Àòîì íöâÿñèíèí ÷åâðÿñèíäÿ 7 îð-áèò âàð. Ùå÷ âàõò äÿéèøìÿéÿí áó 7îðáèòäÿêè åëåêòðîíëàðûí ñàéû áåëÿ áèððèéàçè ôîðìóëëà ìöÿééÿíëÿøèð: 2n2.Àòîìëàðûí hÿð áèð îðáèòèíäÿêè åëåê-òðîíëàðûí ìàêñèìóì ñàéû äà áóôîðìóëëà áÿëèðëÿíèð (ôîðìóëäàêû "n"hÿðôè îðáèòèí íþìðÿñèíè ýþñòÿðèð).Êàèíàòû ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí ñîíñóç ñàéäààòîìëàðûí åëåêòðîí îðáèòëÿðèíèí hå÷áèð ÷àøãûíëûã éàðàòìàäàí 2n2 ôîðìó-ëóíà óéüóíëàøìàëàðû îðòàäà áèðäöçÿíèí îëäóüóíó ýþñòÿðèð. Åëåêòðîí-ëàðûí èíàíûëìàç ñöðÿòëÿ hÿðÿêÿòåòìÿëÿðèíÿ ðÿüìÿí, àòîìóí äàõèëèí-äÿ hå÷ áèð "ãÿçà"íûí áàø âåðìÿìÿñèäÿ hÿìèí äöçÿíèí íÿòèúÿñèäèð. Áóäöçÿí hå÷ áèð hàëäà òÿñàäöôëÿðëÿ èçàh

Åëåêòðîíëàð àòîìóí è÷èíäÿ ñîí äÿðÿúÿ ìö-ðÿêêÿá îðáèòëÿðëÿ hÿðÿêÿò åäèðëÿð. Áó êè÷èêìÿêàíäà áþéöê øÿhÿðèí éîëëàðûíäàêûíäàíãàò-ãàò ãÿëèç äóðóìóí éàðàíìàñûíà ðÿüìÿí,hå÷ âàõò òîããóøìà áàø âåðìèð.

56

ÃÓÐÀÍÄÀÍ ÈØÀÐßËßÐÅëåêòðîíëàðûí îðáèòëÿðè ìÿñÿëÿñèíè èíúÿëÿéÿðêÿí Ãóðàíäàêû áóíóíëà áàü-

ëû àéÿëÿðÿ äèããÿò éåòèðìÿê ýÿðÿêäèð. Àòîì íöâÿñèíèí ÿòðàôûíäà 7 îðáèò âàð,

îíëàðûí hÿð áèðèíäÿ èñÿ ìöÿééÿí ñàéäà åëåêòðîí ôûðëàíûð. Ãóðàíäà ýþéöí

âÿ éåðèí òÿáÿãÿëÿðèíèí ñàéûíû áèëäèðÿí 7 ðÿãÿìè "àòîìóí ýþéö" îëàí

åëåêòðîíëàðûí îðáèòëÿðèíèí ñàéûíà èøàðÿ äÿ ñàéûëà áèëÿð.

"Î, ýþéö áèðè äèýÿðèëÿ òàì óéüóí ýÿëÿí 7 òÿáÿãÿ

hàëûíäà éàðàäàíäûð. Àëëàhûí éàðàòäûãëàðûíäà hå÷ áèð

çèääèééÿò âÿ óéüóíñóçëóã ýþðìÿçñÿí. Î, ýþé öçöíö

hå÷ áèð ãöñóðó îëìàäàí éàðàòäû" ("Ìöëê" ñóðÿñè, 3).

Áó ñàé hå÷ áèð çàìàí äÿéèøìÿç, íÿ 6 îëàð, íÿ äÿ 8. Áóðàäà ìþúöçÿâè

úÿhÿò åëåêòðîíëàðûí îðáèòëÿðèíÿ èøàðÿ åäÿí ñàéûí àéÿ èëÿ òàì óéüóí ýÿëìÿ-

ñèäèð.

åäèëÿ áèëìÿç. Îíóí éåýàíÿ èçàhû Ãóðàíäà äåéèëäèéè êèìè, Àëëàhûí hÿð øå-éè þç ãöäðÿòèíèí áèð òÿúÿëëèñè îëàðàã äöçÿí âÿ èíòèçàì è÷èíäÿ éàðàòìàñûäûð.Àëëàhûí éàðàòäûüû áó äöçÿí Ãóðàíäà áåëÿ õÿáÿð âåðèëèá:

"...Àëëàh hÿð øåé ö÷öí áèð þë÷ö ìöÿééÿíëÿøäèðèá" ("Òàëàã" ñóðÿ-

ñè, 3).

"...Ùÿð øåéè éàðàäàðàã, áèð äöçÿí âåðèá, ìöÿééÿí þë÷öéëÿ òÿãäèð

åäèá" ("Ôóðãàí" ñóðÿñè, 2).

"...Îíóí äÿðýàhûíäà hÿð øåé áèð þë÷ö èëÿäèð. Î, ãåéáè äÿ, àøêàðû

äà áèëÿíäèð. Ùàìûäàí áþéöê âÿ óúàäûð" ("Ðÿä" ñóðÿñè, 8-9).

"Áèç éåð öçöíö äþøÿäèê, îðàäà ìþhêÿì äàéàíàí äàüëàð éåðëÿø-

äèðäèê, hÿð øåéäÿí ìöÿééÿí þë÷öäÿ éåòèøäèðäèê" ("Ùèúð" ñóðÿñè,

19).

"...Ýþéö Î óúàëòäû, ìèçàí-òÿðÿçèíè [ÿäàëÿò òÿðÿçèñèíè] Î ãîéäó"

("Ðÿhìàí" ñóðÿñè, 7).

"Ýöíÿø âÿ Àé ìöÿééÿí áèð þë÷ö èëÿ hÿðÿêÿò åäÿð" ("Ðÿhìàí" ñó-

ðÿñè, 5).

"...Øöáhÿñèç, Àëëàh hÿð øåéèí håñàáûíû áèëÿíäèð" ("Íèñà" ñóðÿñè, 86).

57

Àéÿëÿðäÿí äÿ àíëàøûëäûüû êèìè, àëÿìëÿðèí Ðÿááè îëàí Àëëàh hÿð øåéèãöñóðñóç áèð þë÷ö, håñàá âÿ äöçÿí è÷èíäÿ éàðàäàíäûð. Áó þë÷ö âÿ håñàáàòîìóí ÿí êè÷èê hèññÿúèêëÿðèíäÿí òóòìóø, êàèíàòäàêû ÿí íÿhÿíý ýþé úè-ñèìëÿðèíÿ ãÿäÿð hÿð éåðäÿ âÿ hÿð øåéäÿ êå÷ÿðëèäèð. Áó äà Àëëàhûí ñîíñóçýöúöíöí, åëìèíèí, ñÿíÿòèíèí âÿ hèêìÿòèíèí ñîíóúóäóð. Àëëàh éàðàòäûüû âàð-ëûãëàðäàêû âÿ ñèñòåìëÿðäÿêè ìöêÿììÿë þë÷ö, äöçÿí, äÿíýÿ âÿ håñàáëà áóñèôÿòëÿðèíè èíñàíëàðà òàíûäûð, ñîíñóç ãöäðÿòèíè ýþçëÿð þíöíÿ ñÿðèð. Áöòöíåëìè àðàøäûðìàëàð âÿ êÿøôëÿð ÿñëèíäÿ èíñàíû áó ýåð÷ÿéÿ ýÿòèðìÿëèäèð.

Äàëüà, éîõñà hèññÿúèê?Åëåêòðîíëàð èëê äÿôÿ êÿøô åäèëÿíäÿ îíëàðûí äà åéíÿí íöâÿíèí è÷èíäÿ-

êè ïðîòîí âÿ íåéòðîíëàð êèìè hèññÿúèêëÿð îëäóüóíó äöøöíöðäöëÿð. Àíúàãñîíðàäàí àïàðûëàí òÿúðöáÿëÿð åëåêòðîíëàðûí äà åéíÿí èøûã hèññÿúèêëÿðè - ôî-òîíëàð êèìè äàëüà õöñóñèééÿòèíÿ ìàëèê îëäóüóíó öçÿ ÷ûõàðäû.

58

Èøûüûí, ìÿñÿëÿí, ñóéà àòûëìûø áèð äàøûí éàðàòäûüû äàëüàëàð êèìè éàéûë-äûüû áÿëëèäèð. Àíúàã èøûã áÿçÿí þçöíö hÿì äÿ ìàääè hèññÿúèêëÿð êèìèàïàðûð, ïÿíúÿðÿéÿ äÿéÿí éàüûø äàìëàëàðû êèìè êÿñèê-êÿñèê, ãûðûëàí (äèñ-êðåò) ìàääè òÿñèð (èøûã òÿçéèãè) ýþñòÿðèð. Áóíà ýþðÿ äÿ äåéèðëÿð êè, èøûüûíèêèëè òÿáèÿòè âàð - î hÿì hèññÿúèê, hÿì äÿ äàëüà þçÿëëèéèíÿ ñàhèáäèð. Åé-íè èêèëè òÿáèÿò åëåêòðîíäà äà ìöøàhèäÿ îëóíóð.

Òÿáèè êè, áó ôàêò åëì àëÿìèíäÿ áþéöê ãàðûøûãëûã éàðàòäû. XX ÿñðèí ÿíöíëö ôèçèêëÿðèíäÿí áèðè îëàí ïðîôåññîð Ðè÷àðä Ôåéíìàí áóíó áåëÿ àíëà-äûð:

“Åëåêòðîíëàðûí âÿ èøûüûí íåúÿ äàâðàíäûãëàðû àðòûã áèçÿ áÿëëèäèð. Íåúÿäàâðàíûðëàð? Þçëÿðèíè ñûðô hèññÿúèê êèìè àïàðäûãëàðûíû äåñÿì, ñèçÿéàíëûø éîë ýþñòÿðìèø îëàðàì. Äàëüà êèìè äàâðàíäûãëàðûíû äåñÿì äÿ,hÿì÷èíèí. Îíëàð àíîëîãó îëìàéàí áèð øÿêèëäÿ hÿðÿêÿò åäèðëÿð. Òåõ-íèêè äèëäÿ áóíà "êâàíò ìåõàíèêàñûíà óéüóí hÿðÿêÿò òÿðçè" äåéÿáèëÿðèê. Áó, þíúÿ ýþðäöéöìöç hå÷ áèð øåéÿ áÿíçÿìÿéÿí áèð äàâðà-íûø òÿðçèäèð. Áèð àòîì éàéûí óúóíà áàüëàíìûø êöòëÿ êèìè hÿðÿêÿòåòìèð. Ùå÷ ïëàíåòëÿðèí îðáèòëÿð öçðÿ hÿðÿêÿò åòäèéè ìèíèàòöð ýöíÿøñèñòåìè êèìè äÿ äàâðàíìûð. Íöâÿíè ñàðàí áóëóä âÿ éà äóìàí òÿáÿ-ãÿñèíÿ äÿ áÿíçÿìèð. Áèç èíäèéÿ ãÿäÿð îíëàðûí äàâðàíûøûíà áÿíçÿéÿíhå÷ áèð øåé ýþðìÿìèøèê. Áèð ãÿäÿð ñàäÿëÿøäèðñÿê, åëåêòðîíëàðû ôîòîí-ëàðà áÿíçÿòìÿê îëàð. Îíëàðûí èêèñè äÿ ãÿðèáÿäèðëÿð, àììà åéíè úöðãÿðèáÿäèðëÿð. Íåúÿ äàâðàíäûãëàðûíû òÿñÿââöðÿ ýÿòèðìÿê ö÷öí ÷îõ ýöú-ëö ôàíòàçèéà ëàçûìäûð - ÷öíêè áó, áèçÿ ìÿëóì îëàí hÿð øåéäÿíôÿðãëèäèð”.21

Åëì àäàìëàðû åëåêòðîíëàðûí áåëÿ äàâðàíûøëàðûíû hå÷ úöð èçàh åäÿ áèë-ìÿäèêëÿðè ö÷öí ÷ûõûø éîëó êèìè áó hÿðÿêÿòÿ éåíè áèð àä ãîéäóëàð: "Êâàíòìåõàíèêàñû hÿðÿêÿòëÿðè". Áó ìÿãàìäàêû ÿñðàðÿíýèç ïðîñåñëÿðëÿ áàüëûhåéðÿòèíè ïðîôåññîð Ôåéíìàí "...àììà áóíóí íåúÿ îëäóüóíó ñîðìàéûí,÷öíêè îíñóç äà hå÷ êèì áèëìèð" ñþçëÿðèëÿ äèëÿ ýÿòèðèð.22

Àììà ìÿñÿëÿ hå÷ äÿ Ôåéíìàíûí äåäèéè ãÿäÿð ãÿëèç äåéèë. Áÿçèëÿ-ðèíèí þçëÿðèíè äàëàíà äèðÿìÿëÿðèíèí ñÿáÿáè îðòàäàêû à÷ûã äÿëèëëÿðÿ ðÿüìÿí,

59

áó ìþhòÿøÿì ñèñòåì âÿ äöçÿíèí óúà áèð Éàðàäûúû òÿðÿôèíäÿí ãóðóëäóüó-íó ãÿáóë åòìÿê èñòÿìÿìÿëÿðèäèð. Ùàëáóêè, hÿð øåé ñîí äÿðÿúÿ àøêàðäûð:Àëëàh êàèíàòû éîõäàí âàð åäèá, ãöñóðñóç âÿ hå÷ íÿéÿ áÿíçÿìÿéÿí øÿêèë-äÿ ãóðóá. Àëèìëÿðèí hå÷ áèð úàâàá òàïìàäûãëàðû âÿ hÿð äÿôÿ "...àõû áó, íåúÿîëóð" äåéÿ òÿÿúúöáëÿðèíè áèëäèðäèêëÿðè ñóàëëàðûí úàâàáû áóäóð êè, Áþéöê Éà-ðàäûúû ñàäÿúÿ "ÎË" äåìÿêëÿ hÿð øåéè éîõäàí âàð åäèá.

"Ýþéëÿðè âÿ éåðè éîõäàí éàðàäàí Îäóð. Áèð øåéèí éàðàíìàñûíûèñòÿäèéè çàìàí îíà éàëíûç "Îë!"- äåéÿð, î äà îëàð" ("Áÿãÿðÿ" ñó-ðÿñè, 117).

Åëåêòðîíëàðûí ãàïûñûíû à÷äûüû ðÿíýàðÿíý äöíéàÙå÷ äöøöíìöñöíçìö, ãàïãàðà áèð äöíéàäà éàøàìàã íåúÿ îëàðäû? Áèð

àíëûüà òÿñÿââöð åäèí êè, áÿäÿíèíèç, ÷åâðÿíèçäÿêè èíñàíëàð, äÿíèçëÿð, ýþéöçö, àüàúëàð, ÷è÷ÿêëÿð, ãûñàñû, hÿð øåé ãàïãàðàäûð. Áåëÿ áèð äöíéàäà éà-øàìàüû ÿñëà èñòÿìÿçäèíèç, åëÿ äåéèëìè?

Éàõøû, áÿñ Éåð öçöíö ðÿíýëè åäÿí íÿäèð? Äöíéàìûçû ñîí äÿðÿúÿ ýþ-çÿëëÿøäèðÿí ðÿíýëÿð íåúÿ éàðàíûð?

Ìàääÿíèí ãóðóëóøóíäàêû áÿçè þçÿëëèêëÿð áèçèì îíëàðû ðÿíýëè ýþðìÿ-éèìèçè òÿìèí åäèð. Êîíêðåò îëàðàã, ðÿíýëÿð åëåêòðîíëàðûí àòîì äàõèëèíäÿêè

60

áÿçè hÿðÿêÿòëÿðèíèí íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõûð. Áó éåðäÿ òÿáèè êè, "åëåê-òðîíëàðûí hÿðÿêÿòèëÿ ðÿíýëÿðèí íÿ ÿëàãÿñè îëà áèëÿð?" ñóàëû îðòàéà ÷ûõàúàã.Ùÿìèí ÿëàãÿíè ãûñàúà àíëàäàã.

Åëåêòðîíëàð éàëíûç ìöÿééÿí îðáèòëÿðäÿ hÿðÿêÿò åäèðëÿð. Áó îðáèòëÿðèí7 äÿíÿ îëäóüóíó àðòûã áèëèðèê. Ùÿð îðáèò ìöÿééÿí åíåðæè ñÿâèééÿñèíÿ ìà-ëèêäèð. Áó åíåðæè ñÿâèééÿëÿðè îðáèòëÿðèí íöâÿéÿ éàõûíëûüû-óçàãëûüûéëàìöÿééÿíëÿøèð. Îðáèò íöâÿéÿ íÿ ãÿäÿð éàõûíäûðñà, åëåêòðîíóí åíåðæèñè îãÿäÿð àç, íÿ ãÿäÿð óçàãäûðñà, î ãÿäÿð ÷îõ îëóð.

Åëåêòðîíëàðûí îðáèòëÿðèíèí hÿð áèðèíèí àøàüû ñÿâèééÿñèíäÿ "àëò îðáèòëÿð"äÿ âàð. Åëåêòðîíëàð ìöíòÿçÿì îëàðàã þç îðáèòëÿðèëÿ "àëò îðáèò"èí àðàñûí-äà hÿðÿêÿò åäèðëÿð. Àììà áó, þçáàøûíà îëìóð; åëåêòðîíëàðûí îðáèòëÿðàðàñûíäà "ñÿéàhÿò åòìÿñè" ö÷öí õàðèúäÿí åíåðæè àëìàëàðû ýÿðÿêäèð. Áó åíåð-æèíèí ãàéíàüû èñÿ ôîòîíëàðäûð.

Ôîòîí - ÿí ñàäÿ äèëëÿ äåñÿê, "èøûã hèññÿúèêëÿðè"äèð. Êàèíàòäàêû óëäóç-ëàðûí hàìûñû áèð íþâ ôîòîí ìÿíáÿëÿðèäèð. Äöíéàìûç ö÷öí ÿí þíÿìëèãàéíàã èñÿ òÿáèè êè, Ýöíÿøäèð. Ôîòîíëàð Ýöíÿøäÿí ÷ûõàðàã, ñàíèéÿäÿ300.000 km. ñöðÿòëÿ áöòöí ôÿçàéà éàéûëûðëàð.

Ýöíÿøäÿí ýÿëÿí hÿìèí ôîòîíëàð Éåð öçöíäÿêè ìàääÿëÿðèí àòîìëàðû-íà ÷àðïûëàíäà åëåêòðîíëàðûí áàéàã äåäèéèìèç "ñÿéàhÿòè" áàøëàéûð. Îíëàðýåðèéÿ - þç îðáèòëÿðèíÿ äþíÿíäÿ èñÿ ýþçöìöçÿ ýÿëÿí ðÿíýè ôîðìàëàøäûðà-úàã ôîòîíó òÿçÿäÿí õàðèúÿ ýþíäÿðèðëÿð.

Áèð íå÷ÿ úöìëÿäÿ ñàäÿ øÿêèëäÿ èçàh åòäèéèìèç áó ïðîñåñ èëê éàðàäû-ëûøäàí áó éàíà hå÷ áèð àõñàìà îëìàäàí äàâàì åäèð. Îíóí hÿð ìÿðhÿëÿñè÷îõ äÿãèã ïëàí âÿ äöçÿí è÷èíäÿ áàø âåðèð. Åëåêòðîíëàðëà ôîòîíëàð àðàñûí-äàêû áó ìåõàíèçìèí áèðúÿ áþëöìöíöí áåëÿ èøëÿìÿìÿñè ðÿíýñèç, hÿòòàãàðàíëûã áèð äöíéàíûí áÿðãÿðàð îëìàñûíà ýÿòèðá ÷ûõàðàðäû. Àììà èøûãëû âÿðÿíýëè êàèíàòû ýþðÿ áèëìÿéèìèçè òÿìèí åòìÿê ö÷öí äÿãèã ïëàí âÿ äöçÿíè÷èíäÿ èøëÿéÿí áó ìåõàíèçìèí ìÿðhÿëÿëÿðèíè áèð äÿ ñàäàëàéàã:

- Ýöíÿøäÿí Éåð öçöíÿ ýÿëÿí èøûã ôîòîí äÿíÿúèêëÿðè hàëûíäà éàéûëûð.Áó ôîòîí äÿíÿúèêëÿðè Éåðäÿêè ìàääÿëÿðèí àòîìëàðûíà ÷àðïûëûðëàð.

-Ôîòîíëàð àòîìóí è÷ÿðèëÿðèíÿ äîüðó ÷îõ äà èðÿëèëÿéÿ áèëìèð. Îðáèòäÿ-êè åëåêòðîíëàðëà òîããóøóð.

61

- Åëåêòðîíëàð îíëàðà ÷àðïûëàí áó ôîòîíëàðû óäóðëàð.- Åëåêòðîíëàð óääóãëàðû ôîòîíëàðûí äà åíåðæèñèíè àëäûãëàðû ö÷öí äàhà éöê-

ñÿê åíåðæè ñÿâèééÿñèíÿ óéüóí îðáèòÿ êå÷èðëÿð.- Äàhà ñîíðà áó åëåêòðîíëàð ÿââÿëêè äóðóìëàðûíà äþíìÿê èñòÿéèðëÿð.³ Þç îðáèòëÿðèíÿ ýåðè äþíÿðêÿí õàðèúÿ åíåðæè éöêëö áèð ôîòîí ýþíäÿ-

ðèðëÿð.- Áàõ, åëåêòðîíëàðäàí ÿêñ îëóíàí hÿìèí ôîòîíëàð äà åëÿ úèñìèí ðÿí-

ýèíè ìöÿééÿíëÿøäèðèð.Áöòöí áó ïðîñåñëÿðèí ñîíóúóíäà áèð úèñìäÿí ÿêñ îëóíàðàã, ýþçöìö-

çÿ ÷àòàí hÿìèí èøûã äÿíÿúèêëÿðè (ôîòîíëàð) hÿìèí úèñìèí ðÿíýèíè éàðàäûð.Þç èøûüû îëìàéàí âÿ Ýöíÿøäÿí àëäûüû èøûüû éàéàí úèñìèí ðÿíýè hÿì àë-äûüû èøûã, hÿì äÿ î èøûüû íåúÿ ÿêñ åòäèðìÿñèëÿ áàüëûäûð. Áÿéàç èøûãëààéäûíëàíàí úèñì ýþçöìöçÿ ãûðìûçû ýþðöíöðñÿ, áó, î äåìÿêäèð êè, hÿìèíúèñì Ýöíÿøäÿí ýÿëÿí èøûüûí ñïåêòðëÿðèíèí áþéöê áèð hèññÿñèíè óäóð, éàë-

Ýöíÿøäÿí äöíéàìûçà ýÿëÿí øöàëàðûí 70 ôàèçè Éåðäÿ hÿéàòûí âàð îëìàñû ö÷öí ÿí óéüóí øöà-ëàðäûð

62

íûç ãûðìûçûíû ÿêñ åòäèðèð. Èíäèñÿ ýÿëèí èçàh åäÿê êè, áóðà-äà "èøûüû óäìàã" èôàäÿñèíè íåúÿ áàøà äöøìÿê ëàçûìäûð.

Þíúÿ äåäèéèìèç êèìè, àòîìäàêû hÿð áèð îðáèòèí àëòûí-äà áèð "àëò îðáèò" (ñóáîðáèò) âàð âÿ åëåêòðîíëàð îíëàðûíàðàñûíäà ñÿéàhÿò åäèðëÿð. Ùÿð îðáèòèí áÿëëè áèð åíåðæè ñÿâèé-éÿñè âàð âÿ åëåêòðîíëàð éåðëÿøäèêëÿðè îðáèòèí åíåðæèñÿâèééÿñèíÿ óéüóí åíåðæè äàøûéûðëàð. Îðáèòëÿð íöâÿäÿíóçàãëàøäûãúà ñàhèá îëäóãëàðû åíåðæèíèí ìèãäàðû äà àðòûð.ßýÿð åëåêòðîíóí áóëóíäóüó ñóáîðáèòèí éóõàðûñûíäàêû áàø-ãà áèð ñóáîðáèòäÿ áîø éåð âàðñà, åëåêòðîí áèð àíëûüà éîõà÷ûõûð âÿ äÿðhàë öñò åíåðæè ñÿâèééÿëè hÿìèí éåðäÿ ïåéäàîëóð. Àíúàã åëåêòðîíóí áó hÿðÿêÿòè åäÿ áèëìÿñè ö÷öíåíåðæèñèíèí êå÷èä àëäûüû àëò îðáèòèí åíåðæè ñÿâèééÿñèíÿ óé-üóí ýÿëìÿñè ëàçûìäûð. Åëåêòðîí äà þç åíåðæèñèíè Ýöíÿøäÿíýÿëÿí ôîòîí hèññÿúèêëÿðèíè óäàðàã àðòûðûð.

Äàhà áèð íå÷ÿ þðíÿêëÿ ìÿñÿëÿíè ëàï àéäûí èçàh åäÿ áè-ëÿðèê. Áèð Ìîðôî (Morpho) êÿïÿíÿéè ýþòöðÿê. Êÿïÿíÿéèíâöúóäóíäàêû ïèãìåíòëÿð Ýöíÿø èøûüûíûí áöòöí ñïåêòðèíè ñî-ðàðàã, áèðúÿ ìàâè ðÿíýè áóðàõûð. Áó ðÿíýÿ óéüóí ôîòîíhèññÿúèêëÿðè ýþçöìöçÿ ÷àòàíäà îðàäàêû äóéüó ðåñåïòîðëà-ðû áåéíèìèçÿ ìàâè ðÿíýè êîäëàøäûðàí åëåêòðèê ñèãíàëëàðûýþíäÿðèð. Âÿ áåéèíäÿ ìàâè ðÿíý éàðàíûð.

Éÿíè áèð úèñìèí ðÿíýè èøûã ãàéíàüûíäàí ýÿëÿí èøûüûíþçÿëëèéè âÿ hÿìèí úèñìèí áó èøûüû íåúÿ ÿêñ åòäèðìÿñèëÿ ìö-ÿééÿíëÿøèð. Ìÿñÿëÿí, áèð ïàëòàðûí ðÿíýè Ýöíÿø èøûüûíäàâÿ ìàüàçàäà áàõàíäà åéíè úöð ýþðöíìöð. Áåéíèìèç ÿýÿðáèð úèñìèí ãàðà îëäóüóíó äÿðê åäèðñÿ, áó, î äåìÿêäèð êè,hÿìèí úèñì Ýöíÿøäÿí ýÿëÿí èøûüûí áöòöí ñïåêòðèíè óäóðõàðèúÿ hå÷ áèð hèññÿúèê (ôîòîí) áóðàõìûð. Åéíèëÿ, ÿýÿð

Ðàäèî-

äàëüàëàð

ì è ê ð î -äàëüàëàð

èíôðà-

ãûðìûç

û

øöàëàð

ýþðö-íÿíøöàëàð

óëòðàáÿ-

íþâøÿéè

øöàëàð

ðåíòýåí

øöàëàðû

ãàììà-øöàëàð

Ýöíÿøäÿí äöíéàìûçà ÷îõ ôÿðãëè øöàëàð ýÿëèð. Åëåê-òðîìàãíèò ñïåêòðèíäÿ äÿ ýþðöíäöéö êèìè, áèç áóøöàëàðûí éàëíûç ÷îõ êè÷èê áèð ãèñìèíè ñå÷ÿ áèëèðèê.

63

úèñì Ýöíÿøäÿí ýÿëÿí èøûüûí áöòöí ñïåêòðèíè ÿêñ åòäèðèðñÿ, hå÷ áèð ñïåê-òðè óäìóðñà, îíäà áåéíèìèç îíó áÿéàç êèìè äÿðê åäèð.

Áó éåðäÿ àøàüûäàêû ìÿãàìëàðà õöñóñèëÿ äèããÿò éåòèðìÿê ýÿðÿêäèð:1. Úèñìèí ðÿíýè èøûã ãàéíàüûíäàí ýÿëÿí èøûüûí þçÿëëèéèëÿ áàüëûäûð.2. Úèñìèí ðÿíýè þç àòîìëàðûíäàêû åëåêòðîíëàðûí hÿðÿêÿòèëÿ, áó åëåê-

òðîíëàðûí èøûüûí hàíñû ñïåêòðèíè óäóá, hàíñûíû ÿêñ åòäèðìÿñèëÿ áàüëûäûð.3. Úèñìèí ðÿíýè ýþçöìöçÿ éåòèøÿí ôîòîíó áåéíèìèçèí íåúÿ äÿðê åò-

ìÿñèëÿ áàüëûäûð.Èíäè èñÿ áèð äàhà äöøöíÿê. Ýþçëÿ ýþðöëìÿéÿúÿê ãÿäÿð êè÷èê áèð íÿñ-

íÿ îëàí àòîìóí íöâÿñèíèí ÿòðàôûíäà èíàíûëìàç ñöðÿòëÿ äþíÿí åëåêòðîíëàðþç îðáèòëÿðèíäÿí áèð àíäà ãåéá îëàðàã, "ñóáîðáèò" àäû âåðèëÿí áàøãà áèð ìÿ-êàíäà ìåéäàíà ÷ûõûðëàð. Áó êå÷èä ö÷öí ñóáîðáèòäÿ áîø éåðèí îëìàñû äàøÿðòäèð. Åëåêòðîíëàð êå÷èäèí áàø òóòìàñû ö÷öí ýÿðÿêÿí åíåðæèíè òÿìèí åò-ìÿê ìÿãñÿäèëÿ ôîòîíëàðû óäóðëàð. Ñîíðà èñÿ éåíèäÿí ÿââÿëêè îðáèòëÿðèíÿýåðè äþíöðëÿð. Áó hÿðÿêÿò ÿñíàñûíäà èíñàí ýþçöíöí àëäûüû ðÿíý ÿìÿëÿ ýÿ-ëèð. Ñàéëàðû ñîíñóçà éàõûí îëàí àòîìëàð hÿð àí hå÷ äóðìàäàí áó hÿðÿêÿòëÿðèòÿêðàðëàéûðëàð. Íÿòèúÿäÿ áèç ðÿíýëÿðè äàâàìëû îëàðàã ýþðÿ áèðèðèê.

Áó ìöähèø ìåõàíèçì èíñàíûí éàðàòäûüû hå÷ íÿéëÿ ìöãàéèñÿ åäèëÿáèëìÿç. Ìÿñÿëÿí, ñààò ÷îõ ìöðÿêêÿá ìåõàíèçìÿ ñàhèáäèð âÿ îíóí äöç-ýöí èøëÿéÿ áèëìÿñè ö÷öí áöòöí hèññÿëÿðè (÷àðõëàð, äèøëè þòöðöúöëÿð, âàëëàð,éàéëàð âÿ ñ.) ëàçûìëû øÿêèëäÿ ëàçûìëû éåðäÿ îëìàëûäûð. Áó ìåõàíèçìäÿ ÿí

Ðÿíýëÿðèí éàðàíìàñûíäàêû áóìöêÿììÿë ëàéèhÿëÿíäèðìÿ áè-çè òÿê áèð ýåð÷ÿéÿ ýþòöðöð:Êàèíàò ÿí êè÷èê hèññÿúèêëÿðèí-äÿí ÿí áþéöéöíÿ ãÿäÿðãöñóðñóç áèð óéüóíëóã âÿ äö-çÿí è÷èíäÿ éàðàäûëûá.Ðÿíýëÿðäÿêè ñÿíÿò Àëëàhûí ãö-ñóðñóç éàðàäûëûø äÿëèëëÿðèíäÿíñàäÿúÿ áèðèäèð.

64

êè÷èê áèð àõñàìà ñààòûí èøèíÿ çÿðÿð âåðÿð. Ôÿãÿò àòîìëàðûí ãóðóëóøóíó âÿåëåêòðîíëàðûí áàéàã àíëàòäûüûìûç ìåõàíèçìèíè äöøöíñÿê, îíóíëà ìöãà-éèñÿäÿ ñààòûí íÿ ãÿäÿð ñàäÿ âÿ áÿñèò îëäóüó à÷ûã-àøêàð ýþðöíÿð. Äåäèéèìèçêèìè, áó ìåõàíèçì èíñàí ÿëèëÿ éàïûëìûø hå÷ áèð ñèñòåìëÿ ìöãàéèñÿ åäèë-ìÿéÿúÿê ãÿäÿð ìöðÿêêÿá, ìöêÿììÿë âÿ åéíè çàìàíäà ãöñóðñóçäóð.Èíñàíû èñòÿð-èñòÿìÿç håéðÿòÿ ýÿòèðÿí áåëÿ áèð ñèñòåì ìàòåðèàëèñò àëèìëÿðèíäåäèéè êèìè, òÿñàäöôëÿð ñîíóúóíäà éàðàíà áèëÿðìè? ßëáÿòòÿ, éîõ âÿ áèð äÿéîõ!

Èíäè èñÿ áåëÿ áèð ñóàë âåðÿê: êèìñÿñèç ñÿhðàäà ýåäÿðêÿí éåðäÿ èøëÿ-éÿí áèð ñààò ýþðñÿíèç, îíóí òîç-òîðïàã, ãóì âÿ äàøëàðûí áèðëÿøìÿñèíÿòèúÿñèíäÿ òÿñàäöôÿí éàðàíäûüûíû äöøöíÿðñèíèçìè? Áóíó hå÷ êèì äöøöí-ìÿç, ÷öíêè ñààòûí àüûë, ëàéèhÿ âÿ áàúàðûã íÿòèúÿñèíäÿ äöçÿëäèëäèéè ýþçþíöíäÿäèð. Åëÿ èñÿ, òÿê áèðúÿ àòîìäàêû ëàéèhÿëÿíäèðìÿ âÿ àüûë áàéàãäåäèéèìèç êèìè, èíñàíûí äöçÿëäÿ áèëÿúÿéè áöòöí ìåõàíèçìëÿðäÿí ãàò-ãàò àðòûãäûð. Áó àüûë äà áþéöê åëì ñàhèáè, hÿð øåéè áèëÿí, ýþðÿí âÿ éàðàäàíÀëëàhäûð.

Ýöíÿøäÿí ýÿëÿí ôîòîíëàð Éåð öçöíäÿêè ìàääÿëÿðèí ãóðóøëàðûíà òÿñèð ýþñòÿðìÿêëÿ, ðÿíýëè áèðäöíéà ýþðìÿéèìèçè òÿìèí åäèð.

65

Àëëàh ýþðäöéöìöç âÿ ýþðìÿäèéèìèç hÿð øåéè ñîíñóç áèð ñÿíÿòëÿ éà-ðàäàðàã, õÿáÿðèìèç áåëÿ îëìàäàí áèçèì èõòèéàðûìûçà âåðèá. Þíúÿ hå÷áèëìÿäèéèìèç, áÿëêÿ þéðÿíìÿéè hå÷ àüëûìûçà äà ýÿòèðìÿäèéèìèç ðÿíýëÿðìÿñÿëÿñè åëì èíêèøàô åòäèêúÿ áöòöí èíúÿëèêëÿðèëÿ èíñàíëàðà áÿëëè îëóá.Åëì èíêèøàô åòäèêúÿ àüûë âÿ âèúäàí ñàhèáè îëàí hÿð áèð èíñàí Àëëàhûí âàð-ëûüûíû ãÿáóë åäèð âÿ Îíà èíàíûð. Áó ýåð÷ÿêëèéè ýþðìÿçëèéÿ âóðìàã ñàäÿúÿîëàðàã, ìöìêöíñöçäöð. ×öíêè åëìèí èíêèøàôû äà Îíóí âàðëûüûíû òÿñäèã-ëÿéèð.

Äè ýÿë êè, áöòöí áóíëàðà áàõìàéàðàã, êàèíàòûí hÿð íþãòÿñèíäÿ øàhèäîëäóüóìóç öñòöí ñÿíÿòè âÿ àüëû ýþðìÿê èñòÿìÿéÿíëÿð äÿ òàïûëûð. Öíëö åëìàäàìû Ëóè Ïàñòåðèí (Louis Pasteur) áóíóíëà áàüëû ìàðàãëû áèð ôèêðè âàð-äû: "Åëìèí àçû èíñàíû Àëëàhäàí óçàãëàøäûðûð, ÷îõó èñÿ Îíó äîüðó àïàðûð".23

Èíñàí, ÿòðàôûíäàêû éàðàäûëûø þðíÿêëÿðè hàããûíäà áèëèêëÿðè àðòûãúà äàhààéäûí äÿðê åäèð êè, Àëëàh hÿð éåðäÿ hÿð øåéè éþíÿëäèð, ýþéäÿ äÿ, éåðäÿäÿ áöòöí áàø âåðÿíëÿðè íÿçàðÿòäÿ ñàõëàéûð âÿ ýöí ýÿëÿúÿê, ìöòëÿã áèçèìäÿ úàíûìûç àëûíàúàã, áó äöíéàäà ýþðäöéöìöç èøëÿðëÿ áàüëû hàãã-håñàáà÷ÿêèëÿúÿéèê. ßòðàôûìûçäàêû ñàéñûç-håñàáñûç îëàéëàðëà áàüëû áèëýèìèç àðò-äûãúà, ýöíäÿí-ýöíÿ Àëëàhûí åëìèíÿ håéðàíëûüûìûç äà ÷îõàëûð. Áó håéðàíëûãèñÿ Àëëàhûí ñîíñóç ãöäðÿòèíè, ýöúöíö ìöìêöí îëäóãúà äÿðê åòìÿ âÿ äî-ëàéûñûéëà Îíäàí ýÿðÿêäèéè êèìè ãîðõóá-÷ÿêèíìÿ éîëóíäà ÷îõ þíÿìëè áèðàääûìäûð. Ãóðàíäà áóíóíëà áàüëû äåéèëèð:

"Ìÿýÿð Àëëàhûí ýþéäÿí áèð éàüìóð éàüäûðäûüûíû ýþðìöðñÿíìè?

Ñîíðà Áèç îíóíëà íþâáÿíþâ ìåéâÿëÿð éåòèøäèðäèê âÿ äàüëàðäà

ìöõòÿëèô ðÿíýëè - àü, ãûðìûçû, òöíä ãàðà éîëëàð ïåéäà åòäèê. Èí-

ñàíëàðûí, håéâàíëàðûí âÿ äàâàðëàðûí äà áó úöð ìöõòÿëèô ðÿíýëÿðè

âàðäûð. Àëëàhäàí þç áÿíäÿëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ àíúàã àëèìëÿð ãîðõàð. Ùÿ-

ãèãÿòÿí, Àëëàh hÿð øåéÿ ãàëèá îëàí âÿ áàüûøëàéàíäûð" ("Ôàòèð"

ñóðÿñè, 27-28).

Ùèññÿúèêëÿðèí ïðîãðàìëàíìûø hÿðÿêÿòèÁóðà ãÿäÿð àòîìó îëóøäóðàí hèññÿúèêëÿðèí þçÿëëèêëÿðèíè èíúÿëÿäèê.

Èíäè èñÿ áó hèññÿúèêëÿðèí þíúÿ áÿhñ åòìÿäèéèìèç îðòàã áèð úÿhÿòèíè þé-ðÿíÿúÿéèê. Áó, "ñïèí äþíöøö" àäëàíûð.

66

Àòîìó ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí hèññÿúèêëÿðèí þç îõëàðû ÿòðàôûíäà ôþâãÿëàäÿ áèðñöðÿòëÿ äþíìÿëÿðèíÿ ôèçèêëÿð "ñïèí" àäû âåðèáëÿð (Èíýèëèñúÿ spin - "ôûðëàí-ìà" äåìÿêäèð - òÿðú.). Ñïèí hÿðÿêÿòè êàèíàòäàêû áèð ÷îõ ñèñòåìëÿðäÿþíÿìëè ðîë îéíàéûð. Àòîìóí è÷èíäÿêè hèññÿúèêëÿðäÿí òóòìóø, ôÿçàäàêûóëäóçëàðà ãÿäÿð áöòöí ñèñòåìëÿð áó hÿðÿêÿò öçÿðèíäÿ ãóðóëóáëàð.

Ùèññÿúèêëÿðèí "ñïèí" hÿðÿêÿòè èëê äÿôÿ 1925-úè èëäÿ êÿøô åäèëèá. Âÿ áóçàìàí áÿëëè îëóá êè, èêè àéðû hèññÿúèê hå÷ âàõò åéíè äóðóìäà îëìóðëàð. Áèë-äèéèìèç êèìè, àòîì - ÷îõ êè÷èê áèð hèññÿúèêäèð âÿ îíóí äà è÷èíäÿ hÿìèøÿìöðÿêêÿá hÿðÿêÿò ìþâúóääóð. Áÿñ àòîìó îëóøäóðàí áöòöí hèññÿúèêëÿðåéíè úöð hÿðÿêÿò åòñÿéäèëÿð, íÿ îëàðäû? Ýÿëèí, äöøöíÿê. Þíúÿ ïðîòîíóÿìÿëÿ ýÿòèðÿí 3 êâàðêäàí áàøëàéàã. Îíëàð åéíè àíäà åéíè ñöðÿòëÿ åéíè èñ-òèãàìÿòäÿ hÿðÿêÿò åòñÿéäèëÿð, áèðëÿøèá áèð êâàðêà ÷åâðèëÿðäèëÿð. Áó çàìàíèñÿ ïðîòîíóí éàðàíìàñû áàø òóìàç âÿ äîëàéûñûéëà íÿ íöâÿ, íÿ äÿ àòîìîëàðäû. ×öíêè êâàðê åíåðæèäÿí èáàðÿòäèð, åéíè àíäà åéíè éþíäÿ åéíè ñöðÿò-ëÿ hÿðÿêÿò åäÿí 3 àéðû åíåðæèíèí îëìàñû èñÿ ìöìêöíñöçäöð. Îíëàðûí íÿéÿýþðÿñÿ áèð-áèðëÿðèíäÿí ôÿðãëÿíìÿëÿðè ýÿðÿêäèð. Áó äà þçöíö àíúàã hÿðÿ-êÿò ôÿðãèíäÿ ýþñòÿðÿ áèëÿð. Àíúàã áó hàëäà êâàðêëàð (êè÷èê åíåðæè òîïàëàðû)íåéòðîí âÿ ïðîòîíëàðû ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëÿðëÿð. ßýÿð êâàðêëàðûí hàìûñû åé-íè éþíäÿ åéíè ñöðÿòëÿ hÿðÿêÿò åòñÿéäèëÿð, äåäèéèìèç êèìè, íÿ ïðîòîíëàð,íÿ íåéòðîíëàð, íÿ àòîì, íÿ äÿ íöâÿ îëàðäû. Éÿíè öìóìèééÿòëÿ, ìàääÿ âàðîëìàçäû.

Ýþðöíäöéö êèìè, "ñïèí" hÿðÿêÿòè äÿ èíäèéÿ ãÿäÿð èíúÿëÿäèéèìèç áö-òöí áàøãà àìèëëÿð êèìè êàèíàòûí éàðàíìàñû ö÷öí áþéöê ðîë îéíàéûá. Öíëöåëì àäàìû Ñòèâåí Ùîóêèíã (Stephen Hawking) áó äóðóìó áåëÿ èçàh åäèð:

“...ßýÿð äöíéà áó hÿðÿêÿò îëìàäàí éàðàäûëñàéäû, êâàðêëàð hå÷ âàõòïðîòîí âÿ íåéòðîíëàðû ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëìÿçäèëÿð. Ïðîòîí âÿ íåéòðîíëàð äàåëåêòðîíëàðëà áèðýÿ àòîìëàðû îëóøäóðà áèëìÿçäè. Áóíëàðûí hàìûñû èëê ïèë-ëÿäÿí áèð-áèðëÿðèíÿ óéüóí éàðàäûëûáëàð”.24

×àüäàø åëì àòîìëàðûí àëò hèññÿúèêëÿðèíèí áó hÿðÿêÿòèíè êÿøô åòñÿ äÿ,áó ôþâãÿëàäÿ îëàéûí èçàhûíû âåðìÿêäÿ àúèçäèð. Áó øöóðñóç hèññÿúèêëÿðèí"ñïèí" øÿêëèíäÿ hÿðÿêÿò åäÿ áèëìÿëÿðè ö÷öí áèçèì øÿðh åòäèéèìèç áöòöíáó ïðîñåñëÿðè äöøöíöá, äÿðê åòìÿëÿðè ýÿðÿêèðäè. Äàhà ñîíðà èñÿ íåúÿ hÿ-

67

ðÿêÿò åòìÿê áàðÿäÿ ãÿðàð âåðìÿëè,éÿíè áèð ñòðàòåýèéà hàçûðëàìàëûéäûëàð.Ùàíñû hèññÿúèéèí ìÿhç hàíñû éþíäÿìÿhç hàíñû ñöðÿòëÿ hÿðÿêÿò åäÿúÿéèñîí äÿðÿúÿ äÿãèã øÿêèëäÿ áÿëèðëÿí-ìÿëèéäè. Äàhà ñîíðà èñÿ áó ñòðàòåýèéàêàèíàòäàêû ñîíñóç ñàéäà hèññÿúèêëÿ-ðèí hàìûñûíà ÷àòäûðûëìàëû, îíëàð äàãÿáóë åòìÿëèéäèëÿð...

Èíäè èñÿ áó ñóàëû úàâàáëàíäûðàã:íèéÿ áöòöí hèññÿúèêëÿð áó "ñòðàòåýè-éàéà" ÿìÿë åäèðëÿð? Íèéÿ îíëàðäàíhå÷ áèðè öìóìè ãàéäàíû ïîçìóð?Ìÿýÿð áó hèññÿúèêëÿðèí hàìûñûíûíàüûë, èðàäÿ âÿ çÿêàñû âàð? ßëáÿòòÿéîõ. Ùÿòòà êöòëÿñè áåëÿ îëìàéàí, ñà-äÿúÿ åíåðæèäÿí èáàðÿò áóhèññÿúèêëÿðèí þçëÿðè øöáhÿñèç êè, ìöñ-òÿãèë øÿêèëäÿ ïëàí ãóðóá, ãÿðàð ãÿáóëåäÿ áèëìÿçëÿð. Áóðàäà ãàðøûìûçà ÷û-õàí Àëëàhûí ñîíñóç àüëû, ñîíñóç ýöúöâÿ ñîíñóç åëìèäèð. Àëëàh áöòöí áóhèññÿúèêëÿðè þçöíÿ òàáå åòäèðèá âÿ áå-ëÿúÿ äÿ êàèíàòû éàðàäûá.

Áèð àéÿäÿ áó ýåð÷ÿê áèçÿ áåëÿ ÷àòäûðûëûð:

"...Áÿëè, ýþéëÿðäÿ âÿ éåðäÿ íÿ âàðñà, hàìûñû Îíà ìÿõñóñäóð, hà-

ìûñû Îíà áîéóí ÿéèð" ("Áÿãÿðÿ" ñóðÿñè, 116).

"Ñïèí hÿðÿêÿòè" ñàäÿ äèëäÿ íÿéèíñÿ þç îõóÿòðàôûíäà äþíìÿñè àíëàìûíà ýÿëèð. Áó hÿ-ðÿêÿò êàèíàòäàêû áöòöí ñèñòåìëÿðäÿ ÷îõþíÿìëè ðîë îéíàéûð. Àòîìóí äàõèëèíäÿêè hèñ-ñÿúèêëÿðäÿí ôÿçàäàêû óëäóçëàðà ãÿäÿð áöòöíñèñòåìëÿð áó hÿðÿêÿò öçÿðèíäÿ ãóðóëóá.Ìöàñèð òåõíîëîýèéàëàð êàèíàòûí áåëÿ hÿðÿêÿ-òèíèí øÿêëèíè ÷ÿêìÿéÿ èìêàí âåðñÿ äÿ, hÿëÿàòîìà ãÿäÿð ýåäèá ÷ûõà áèëìÿéèá.

3-úö ÁÞËÖÌ

ÌÀÄÄßÉß ÄÎÜÐÓ ÈÊÈÍÚÈÏÈËËß: ÌÎËÅÊÓËËÀÐ

69

Ñèçúÿ, ÿòðàôûíûçäà ýþðäöéöíöç øåéëÿðè áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëè åäÿí íÿ-äèð? Îíëàðûí ðÿíýëÿðè, þë÷öëÿðè, ãîõóëàðû, äàäëàðû íÿéÿ ýþðÿàéðû-àéðûäûð? Íÿäÿí áèð ìàääÿ éóìøàã èêÿí, äèýÿðè áÿðê, ö÷öíúö-

ñö èñÿ åëàñòèêäèð?Áóðà ãÿäÿð îõóäóãëàðûíûçäàí ÷ûõûø åäÿðÿê, "÷öíêè àòîìëàðû ôÿðãëèäèð"

äåéÿ áèëÿðñèíèç. Àíúàã áó úàâàá éåòÿðëè äåéèë. ×öíêè ÿýÿð áó ôÿðãëèëèéèíñÿáÿáè òÿêúÿ àòîìëàð îëñàéäû, îíäà áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëè þçÿëëèêëÿðÿ ñàhèáìèëéàðäëàðúà àòîìóí âàðëûüû ýÿðÿêèðäè. Àììà ýåð÷ÿêäÿ áåëÿ äåéèë àõû.ßêñÿð ìàääÿëÿðèí òÿðêèáèíäÿ åéíè àòîìëàðûí îëìàñûíà ðÿüìÿí, îíëàðôÿðãëè õöñóñèééÿòëÿðÿ ìàëèêäèðëÿð. Áóíóí äà ñÿáÿáè àòîìëàðûí ìîëåêóë éà-ðàòìàã ö÷öí þç àðàëàðûíäà ãóðäóãëàðû êèìéÿâè áàüëàðäàäûð.

Ìàääÿéÿ ýåäÿí èëê ïèëëÿ îëàí àòîìëàðäàí ñîíðà èêèíúè ïèëëÿ ìîëåêóë-ëàðäûð. Ìîëåêóëëàð ìàääÿíèí êèìéÿâè þçÿëëèêëÿðèíè áÿëèðëÿéÿí ÿí êè÷èêáèðëÿøìÿëÿðäèð. Îíëàð èêè âÿ éà äàhà ÷îõ àòîìäàí, áÿçèëÿðè èñÿ ìèíëÿðëÿàòîì ãðóïóíäàí èáàðÿò îëóðëàð. Àòîìëàð ìîëåêóëëàðûí äàõèëèíäÿ åëåêòðî-ìàãíèò úàçèáÿ ãöââÿñèíÿ äàéàíàí êèìéÿâè áàüëàðëà áèð àðàäà òóòóëóðëàð.Éÿíè áó áàüëàð àòîìëàðûí þçëÿðèíèí ñàhèá îëäóãëàðû åëåêòðèê éöêö ÿñàñûí-äà éàðàíûð. Àòîìëàðûí åëåêòðèê éöêö èñÿ, þíúÿ äåäèéèìèç êèìè, éóõàðûîðáèòëÿðÿ êå÷ÿí åëåêòðîíëàðûí ñàéÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëèð.

Ìîëåêóëëàðûí ìöõòÿëèô øÿêèëäÿ áèð àðàéà ýÿëìÿëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ äÿ ÿò-ðàôûìûçäà ýþðäöéöìöç ìàääÿëÿð éàðàíûð. Áó éåðäÿ ìàääÿëÿðèíìöõòÿëèôëèéèíè ÿñàñû îëàí êèìéÿâè áàüëàð (ÿëàãÿëÿð) hàããûíäà äàíûøàã.

Êèìéÿâè ÿëàãÿëÿðÉóõàðûäà äà äåéèëäèéè êèìè, êèìéÿâè áàüëàð (ÿëàãÿëÿð) àòîìëàðûí õà-

ðèúè îðáèòëÿðèíäÿêè åëåêòðîíëàðûí hÿðÿêÿòè íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíûð. Ùÿð áèðàòîì ÿëàâÿ åëåêòðîí àëìàã âÿ éà âåðìÿê éîëóéëà ÿí éóõàðû ñÿâèééÿäÿ-êè ñîíóíúó îðáèòèíäÿêè åëåêòðîíëàðûí ñàéûíû 8-ÿ òàìàìëàìàüà ÷àëûøûð.Àðòûã áèëèðèê êè, hÿìèí îðáèòäÿ ìàêñèìóì 8 åëåêòðîí îëóð. Áóíà ýþðÿ äÿ,àòîìëàð hÿìèí îðáèòè äîëäóðìàã ö÷öí éà áàøãà àòîìëàðäàí ÿëàâÿ åëåê-òðîí àëûð, éà äà ÿýÿð îðàäàêû åëåêòðîíëàðûí ñàéû àçäûðñà, áóíëàðû áàøãààòîìà âåðÿðÿê, hÿìèí îðáèòèí àëòûíäàêû "äîëó" ñÿâèééÿíè ÿí öñò ãàò hà-ëûíà ýÿòèðèðëÿð. Äåäèéèìèç êèìè, áóðàäà ìÿãñÿä îäóð êè, ÿí öñò ãàòäàêû

70

îðáèò hÿìèøÿ 8 åëåêòðîíëà äîëó îëñóí. Àòîìëàðûí àðàñûíäàêû áó åëåêòðîíàëûø-âåðèøè êèìéÿâè ÿëàãÿíèí ÿñàñûíû òÿøêèë åäèð.

Áó ïðîñåñèí íÿòèúÿñèíäÿ àòîìëàðûí àðàñûíäà 3 úöð ÿëàãÿ éàðàíûð. Áóí-ëàð èîí, êîâàëåíò âÿ ìåòàë ÿëàãÿëÿðèäèð. Ìîëåêóëëàð àðàñûíäà èñÿ "çÿèôÿëàãÿëÿð" àäû àëòûíäà õöñóñè áàüëàð ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèð. Îíëàðûí àòîìëàðûíàðàñûíäàêû ÿëàãÿëÿðäÿí çÿèôäèðëÿð. ×öíêè ìîëåêóëëàð ìàääÿíè ìåéäàíà ýÿ-òèðìÿê ö÷öí íèñáÿòÿí "åëàñòèê" îëìàëûäûðëàð. Èíäè èñÿ áàõàã ýþðÿê, áóÿëàãÿëÿð íÿäèð âÿ íåúÿ ãóðóëóðëàð?

Èîí ÿëàãÿñèÁó ÿëàãÿéëÿ áèðëÿøÿí àòîìëàð ñîí îðáèòëÿðèíäÿêè àòîìëàðûíûí ñàéûíû 8-

ÿ òàìàìëàìàã ö÷öí áèð-áèðèíäÿí åëåêòðîí àëûð âÿ éà âåðèðëÿð. Ñîíóíúóîðáèòäÿ 4-äÿí àç åëåêòðîíó îëàí àòîìëàð áóíëàðû áàøãàñûíà âåðèðëÿð, 4-äÿí÷îõ åëåêòðîíó îëàí àòîìëàð èñÿ áàøãàñûíäàí ÿëàâÿ åëåêòðîí àëûðëàð. Áó ÿëà-ãÿ íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíàí ìîëåêóëëàð êðèñòàë (êóáèê) ãóðóëóøà ñàhèá îëóðëàð.Ùàìûìûçûí éàõøû òàíûäûüûìûç ñöôðÿ äóçóíóí (NaCl) ìîëåêóëëàðû áó ðàáè-òÿíèí íÿòèúÿñèíäÿ ôîðìàëàøûá. Éàõøû, áÿñ àòîìëàð íèéÿ áåëÿ ìöíàñèáÿòëÿðÿýèðèðëÿð? Áó îëìàñàéäû, íÿ áàø âåðÿðäè?

Áèðèíúè ñóàëûí úàâàáû - éÿíè àòîìëàðûí íÿéÿ ýþðÿ áåëÿ äàâðàíäûãëàðû÷àüäàø åëìÿ áÿëëè äåéèë. Àòîìëàðûí ñîíóíúó îðáèòèíäÿ ìÿhç 8 åëåêòðîíóíîëìàñûíû êèì òÿñáèò åäèá? Àòîìëàðûí þçëÿðèìè? Òÿáèè êè, éîõ. Áó, î ãÿ-äÿð äÿãèã håñàáàòäûð êè, àüëû, øöóðó âÿ èðàäÿñè îëìàéàí âàðëûãëàð îíó hå÷âàõò áàúàðìàçëàð. Áó ðÿãÿì ìàääÿíèí âÿ äîëàéûñûéëà äà êàèíàòûí éàðàí-ìàñû ö÷öí èëê ïèëëÿ îëàí àòîìëàðûí áèðëÿøìÿñèíèí à÷àðûäûð. ßýÿð áó ÷îõâàúèá ïðèíñèï îëìàñàéäû âÿ àòîìëàð äà îíà ÿìÿë åòìÿñÿéäèëÿð, ìàääÿ éà-ðàíìàçäû. Ùàëáóêè, àòîìëàð âàð åäèëäèêëÿðè èëê àíäàí öçöáÿðè áó èøëÿðèýþðÿðÿê, ìàääÿíèí éàðàíìàñû ö÷öí ãöñóðñóç õèäìÿò ýþñòÿðèðëÿð.

Íàòðèóì àòîìó ñîíóíúó îð-áèòèíäÿêè åëåêòðîíó õëîðàòîìóíà âåðÿðÿê, ïîçèòèâéöêëÿíèð. Åëåêòðîíó àëàíõëîð èñÿ íåãàòèâ éöêÿ ñàhèáîëóð. Áó èêè éöêöí áèð-áèðèíè÷ÿêìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ äÿ àðà-ëàðûíäà èîí ðàáèòÿñè éàðàíûð.

Na Cl Na+ Cl-

Íàòðèóì Õëîðèä

ìîëåêóëó (NaCl)

Íàòðèóì àòîìó Õëîð àòîìó Íàòðèóì èîíó Õëîð èîíó

Ìåòàë àòîìëàðûàðàñûíäà èñÿ ôÿðãëèêèìéÿâè ðàáèòÿìþâúóääóð. Ùÿðáèð ìåòàë àòîìóþçöíöí ñîíóíúóåëåêòðîíó öìóìè"hîâóçà" áóðàõûð,íÿòèúÿäÿ éàðàíàí"åëåêòðîí äÿíèçè"ìåòàëëàðûí åëåêòðèêêå÷èðèúèëèéè þçÿëëè-éèíè òÿìèí åäèð.27

åëåêòðîí

Àëöìèíèóì èîíó

Ãöââÿ

Êîâàëåíò ÿëàãÿ Àòîìëàðûí àðàñûíäàêû áàüëà-

ðû èíúÿëÿéÿðêÿí åëì àäàìëàðûèëýèíú áèð äóðóìëà ãàðøûëàøûáëàð.Áåëÿ êè, áÿçè àòîìëàð ðàáèòÿ ãóð-ìàã ö÷öí àðòûã èçàh åòäèéèìèçêèìè, åëåêòðîí àëûø-âåðèøèíÿ ýèð-ñÿëÿð äÿ, áÿçèëÿðè ñîíóíúóîðáèòëÿðèíäÿêè åëåêòðîíëàðäàí îð-òàã èñòèôàäÿ åòìÿéÿ "ãÿðàðâåðèðëÿð". Àðàøäûðìàëàð ýþñòÿðèá êè, hÿéàòûí ìþâúóäëóüó ö÷öí âàúèá îëàíÿêñÿð ìàääÿëÿðèí ìîëåêóëëàðû ìÿhç áó ÿëàãÿíèí ñàéÿñèíäÿ éàðàíûð. Áóðàáèòÿéÿ àëèìëÿð "êîâàëåíò ÿëàãÿ" àäû âåðèáëÿð.

Êîâàëåíò ÿëàãÿíèí äàhà éàõøû àíëàøûëìàñû ö÷öí áåëÿ áèð þðíÿê ýþñ-òÿðÿê. Þíúÿ äÿ äåäèéèìèç êèìè, àòîìëàðûí ñîíóíúó îðáèòèíÿ ìàêñèìóì2 åëåêòðîí êå÷èðèëÿ áèëèð. Ùèäðîýåí àòîìó èñÿ òÿêúÿ áèð åëåêòðîíà ñàhèá-äèð, àììà äàéàíûãëû ÿëàãÿ ãóðà áèëìÿê ö÷öí åëåêòðîíëàðûíûí ñàéûíû 2-éÿãàëäûðìàüà ÷àëûøûð. Áó ñÿáÿáäÿí, þçö êèìè èêèíúè áèð hèäðîýåí àòîìóéëàêîâàëåíò ðàáèòÿ éàðàäûð. Éÿíè áó çàìàí hÿð èêè hèäðîýåí àòîìó áèð-áèð-ëÿðèíèí åëåêòðîíëàðûíäàí þçëÿðèíèí èêèíúè åëåêòðîíó êèìè éàðàðëàíûðëàð.Áåëÿúÿ, H2 ìîëåêóëó ôîðìàëàøûð.26

71

Áÿçè àòîìëàð ñîíóíúó îðáèòëÿðèíäÿêè åëåêòðîí-ëàðû îðòàã "èøëÿäÿðÿê", êîâàëåíò ÿëàãÿéëÿ éåíèìîëåêóëëàð ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëèðëÿð.

Ôëöîð àòîìó Ôëöîð ìîëåêóëó (F2)

Ùèäðîýåíàòîìó

Îêñèýåí

àòîìó

Ñó ìîëåêóëó (H2O)

72

ßýÿð ÷îõëó àòîì áèð-áèðëÿðèíèí åëåêòðîíëàðûíà îðòàã îëàðñà, áó äÿôÿ"ìåòàë ÿëàãÿñè" éàðàíûð. Ýöíäÿëèê hÿéàòûìûçäà ÿòðàôûìûçäà ýþðäöéöìöçäÿìèð, ìèñ, ñèíê, àëöìèíèóì âÿ ñ. ìåòàëëàð ìÿhç hÿìèí "ìåòàë ÿëàãÿñè"íèíhåñàáûíà ôîðìàëàøûð, ýþçëÿ ýþðöëöð, ÿëëÿ òóòóëóð...

Àòîìëàðûí îðáèòëÿðèíäÿêè åëåêòðîíëàðûí íÿéÿ ýþðÿ áåëÿ äàâðàíäûãëàðû-íû åëì àäàìëàðû hå÷ úöð èçàh åäÿ áèëìèðëÿð. Ùàëáóêè, áöòöí àëÿì ñÿáÿáèíèáèëìÿäèéèìèç áó ïðîñåñèí ñàéÿñèíäÿ âàð îëóð. Ýþðÿñÿí, áöòöí áó ÿëàãÿ-ëÿðèí ñàéÿñèíäÿ íå÷ÿ úöð ôÿðãëè áèðëÿøìÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿ áèëÿð? Ùÿð ýöíëàáàðîòîðèéàëàðäà éåíè áèðëÿøìÿëÿð éàðàäûëûð. Ùàçûðäà åëìÿ 2 ìèëéîí áèð-ëÿøìÿ áÿëëèäèð. ßí áÿñèò êèìéÿâè áèðëÿøìÿ hèäðîýåí ìîëåêóëó ãÿäÿðêè÷èê îëäóüó hàëäà, ìèëéîíëàðëà àòîìäàí ôîðìàëàøàí áèðëÿøìÿëÿðäÿ ìþâúóääóð.28

Áÿñ áèð åëåìåíò ìàêñèìóì íå÷ÿ úöð ôÿðãëè áèðëÿøìÿÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëÿð? Ñóàëûí úàâàáû îëäóãúà ìàðàãëûäûð.×öíêè áèð òÿðÿôäÿí, åëÿ åëåìåíòëÿð âàð êè, hå÷ áèð êèì-éÿâè åëåìåíòëÿðëÿ áèðëÿøìèðëÿð (òÿñèðñèç ãàçëàð).Äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ, 1700000 áèðëÿøìÿ ÿìÿëÿýÿòèðÿ áèëÿí êàðáîí àòîìó âàð. ßýÿð åëìÿáÿëëè áèðëÿøìÿëÿðèí òîïëàì ñàéûíûí 2 ìèë-éîíà éàõûí îëäóüó õàòûðëàòñàã, áÿëëè îëàðêè, 109 åëåìåíòèí 108-è 300.000 áèð-ëÿøìÿ éàðàäûð. Àíúàã áèðúÿêàðáîí ôþâãÿëàäÿ øÿêèëäÿ1700000 áèðëÿøìÿ ôîðìà-ëàøäûðûð.

Êàèíàòûí "õàììàë"ëàðû âÿ äþâðèúÿäâÿë: Òÿáèÿòÿäÿ òàïûëàí 92âÿ ëàáàðîòîðèéàëàðäà àëûíàí17 ôÿðãëè åëåìåíò ïðîòîí-ëàðûíûí ñàéëàðûíà óéüóíîëàðàã áó úÿäâÿëäÿ éåðëÿøäèðèëèáëÿð. Èëêáàõûøäà áó òàáëî ÷åøèäëè hÿðô âÿ ðÿãÿìëÿðèíéàçûëäûüû ÷ÿð÷èâÿëÿð òîïëóñóíó õàòûðëàòñà äà,hàçûðäà ÿòðàôûìûçäà íÿ âàðñà hàìûñû, î úöìëÿ-äÿí äÿ áöòöí êàèíàò îíóí è÷èíäÿ ñûüûð.

73

Úàíëû hÿéàòûí òÿìÿë äàøû - êàðáîí àòîìóÊàðáîí úàíëûëàð ö÷öí ÿí hÿéàòè åëåìåíòäèð. ×öíêè

áöòöí úàíëû ìàääÿëÿð êàðáîíóí ÷åøèäëè áèðëÿøìÿëÿðèíäÿíéàðàíûáëàð. Áèçëÿðèí âàðëûüû ö÷öí ñîí äÿðÿúÿ þíÿìëè îëàíêàðáîí àòîìóíóí þçÿëëèêëÿðè hàããûíäà úèëä-úèëä êèòàáëàðéàçñàã áåëÿ, îíëàðûí hàìûñûíû ÿhàòÿ åòìÿê ìöìêöí äå-éèë. Ùàëáóêè, êèìéà åëìè hÿëÿ äÿ îíóí þçÿëëèêëÿðèíè òàìêÿøô åäÿ áèëìÿéèá. Áèç áóðàäà ñàäÿúÿ êàðáîíóí áèð íå÷ÿ ÷îõþíÿìëè úÿhÿòëÿðèíäÿí äàíûøàúàüûã.

Ùöúåéðÿ ìåìáðàíûíäàí àüàú ãàáûüûíà, ýþç áöëëóðóíäàí ìàðàëûí áóé-íóçëàðûíà, éóìóðòàíûí àüûíäàí èëàí çÿhÿðèíÿ ãÿäÿð ñîí äÿðÿúÿ ôÿðãëè

îëàí öçâè ìàääÿëÿðèí hàìûñû êàðáîí ÿñàñëû áèðëÿøìÿëÿðäÿí éàðàíûð.Êàðáîí hèäðîýåí âÿ îêñèýåí àòîìëàðûéëà ìöõòÿëèô hÿíäÿñè ôîð-

ìàëàðäà áèðëÿøÿðÿê, ñîí äÿðÿúÿ ôÿðãëè ìàääÿëÿð ÿìÿëÿ ýÿòèðèð.Àììà áóíóíëà áåëÿ, êàðáîíóí òÿõìèíÿí 1,7 ìèëéîí áèðëÿø-

ìÿ éàðàäà áèëìÿñèíèí ñÿáÿáè íÿäÿäèð?Êàðáîí àòîìëàðûíûí ÿí þíÿìëè þçÿëëèêëÿðèí-

äÿí áèðè äÿ ÷îõ àñàí øÿêèëäÿ çÿíúèð éàðàäàáèëìÿëÿðèäèð. ßí ãûñà êàðáîí àòîìó çÿíèúè 2

àòîìäàí èáàðÿò îëóð. ßí óçóí çÿíúèðÿ ýÿëèí-úÿ èñÿ, áó áàðÿäÿ êîíêðåò áèð ðÿãÿì

äåéèëìÿñÿ äÿ, îíóí hàëãàëàðûíûí ñàéûíûíòÿõìèíÿí 70-ÿ áÿðàáÿð îëäóüó áèëäè-

ðèëèð. Êàðáîí àòîìëàðûíäàí ñîíðàèêèíúè ÿí óçóí çÿíúèð éàðàäà áè-

ëÿí àòîìëàðûí úÿìèñè 6 hàëãàäöçÿëäÿí ñèëèñèóì îëäóüó-

íó íÿçÿðÿ àëñàã,êàðáîíóí ãåéðè-àäè

õöñóñèééÿòëÿðè áèðäàhà àéäûíëà-

øàð.29

Êàðáîíóí áó ãÿäÿð÷îõ hàëãàëû çÿíúèð éà-

Êàðáîíàòîìó

74

Ö× ÎÕØÀÐ ÌÎËÅÊÓË

ÍßÒÈÚß: Ö× ×ÎÕ ÔßÐÃËÈ ÌÀÄÄß

Ìîëåêóëëàð àðàñûíäàêû áèð íå÷ÿ àòîìëóã ôÿðã ÷îõ áþéöê íÿòèúÿëÿð âåðÿ áèëÿð. Ìÿñÿëÿí,àøàüûäàêû èêè ìîëåêóëóí ãóðóëóøóíà äèããÿò áàõûí. Áèð-áèðëÿðèíÿ ÷îõ áÿíçÿñÿëÿð äÿ, êàð-áîí âÿ hèäðîýåí àòîìëàðûíûí ñàéëàðûíäà êè÷èê áèð ôÿðã âàð. Áóíà ýþðÿ äÿ áèð-áèðëÿðèíÿòàìàì çèää îëàí èêè ìàääÿ ÿìÿëÿ ýÿëèð:

C18H24O2 âÿ Ñ19H28O2

Áó ìîëåêóëëàðûí íÿ îëäóüóíó òÿõìèí åäÿ áèëèðñèíèçìè? Áèðèíúèñè Îñòðîýåí, èêèíúèñè èñÿ Òåñ-òîñòåðîíäóð; éÿíè áèðèíúèñè ãàäûíëûã, äèýÿðè êèøèëèê hîðìîíóäóð. Ýþðöíäöéö êèìè, áèðíå÷ÿ àòîìëóã ôÿðã äÿ íÿòèúÿäÿ ñîí äÿðÿúÿ úèääè äÿéèøèêëèêëÿðÿ ñÿáÿá îëà áèëèð.Èíäè èñÿ áó ôîðìóëà äèããÿòëÿ áàõûí:

C6H12O2

Ñèçúÿ, áó, íÿ îëà áèëÿð? Áàøãà áèð hîðìîíìó? Õåéð, áó, øÿêÿð ìîëåêóëóäóð.Áó þðíÿêëÿð à÷ûã-àøêàð ýþñòÿðèð êè, åéíè åëåìåíòëÿðäÿí éàðàíàí ìàääÿëÿð ñàäÿúÿ, àòîì-ëàðûí ñàéûíà ýþðÿ íÿ ãÿðÿð ôÿðãëè îëà áèëÿðëÿð! Áèð òÿðÿôäÿ úèíñèééÿòè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿíhîðìîíëàð, äèýÿð òÿðÿôäÿ èñÿ ÿñàñ ãèäà ìàääÿñè îëàí øÿêÿð!..

ðàäà áèëìÿñèíèí ñÿáÿáè hàëãàëàðûí ñàäÿúÿ äöç õÿòëÿ ñûðàëàíìàìàñûíäàäûð.Îíóí çÿíúèðëÿðè áóäàãëàíà âÿ éà ÷îõáóúàãëû ôèãóðëàð ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëÿð-ëÿð. Àéäûíäûð êè, çÿíúèðèí ìÿhç hàíñû øÿêèëäÿ îëìàñû ÷îõ úèääè âÿ þíÿìëèìÿñÿëÿäèð. Ìÿhç îíëàðûí íåúÿ áèðëÿøìÿñèíäÿí àñûëû îëàðàã, êàðáîí àòîì-ëàðû èêè òàìàìèëÿ àéðû-àéðû ìàääÿ éàðàäà áèëèðëÿð. Áåëÿúÿ, êàðáîí àòîìóíóíéóõàðûäà ñàéäûüûìûç þçÿëëèêëÿðèëÿ úàíëû hÿéàò ö÷öí ÷îõ âàúèá îëàí ìîëå-êóëëàð ÿìÿëÿ ýÿëèð.

Äåäèéèìèç êèìè, êàðáîíóí áÿçè áèðëÿøìÿëÿðè ñàäÿúÿ áèð íå÷ÿ àòîì-äàí îëóøäóüó hàëäà, áÿçèëÿðè ìèëéîíëàðúà àòîìäàí ìåéäàíà ýÿëèð. Áöòöíåëåìåíòëÿðèí àðàñûíäà éàëíûç êàðáîí àòîìëàðû áó úöð èðè hÿúìëè âÿ äàéà-íûãëû áèðëÿøìÿëÿð éàðàäà áèëèðëÿð. Öíëö êèìéà÷û Äåâèä Áþðíè (DavidBernie) "Life" (Ùÿéàò) àäëû êèòàáûíäà áóíóíëà áàüëû éàçûð:

"Êàðáîí ÷îõ ôþâãÿëàäÿ áèð åëåìåíòäèð... ßýÿð êàðáîí âÿ îíóí áóôþâãÿëàäÿ þçÿëëèêëÿðè îëìàñàéäû, äöíéàäà hÿéàò ìöìêöí îëìàçäû".30

75

Èíýèëèñ êèìéà÷ûñû Íåâèë Ñèäóèê(Nevil Sidgwick) äÿ "ChemicalElements and Their Comðounds"(Êèìéÿâè åëåìåíòëÿð âÿ îíëàðûí áèð-ëÿøìÿëÿðè) àäëû ÿñÿðèíäÿ êàðáîíóíúàíëûëàð ö÷öí ñîí äÿðÿúÿ þíÿìëè îë-äóüóíó âóðüóëàéûð:

“Êàðáîí éàðàäà áèëäèéè áèðëÿøìÿ-ëÿðèí ñàéû âÿ ÷åøèäëÿðè áàõûìûíäàíäèýÿð åëåìåíòëÿðäÿí òàìàìèëÿ ôÿðã-ëèäèð. Èíäèéÿ ãÿäÿð êàðáîíóí ìèëéîíéàðûìäàí ÷îõ ôÿðãëè áèðëÿøìÿ éàðàòäû-üû áÿëèðëÿíèá. Àììà áó äà êàðáîíóíýöúö hàããûíäà ÷îõ éåòÿðñèç áèëýè âåðèð, ÷öíêè êàðáîí áöòöí úàíëû ìàä-äÿëÿðèí òÿìÿëèäèð”.31

Êàðáîíóí ñàäÿúÿ hèäðîýåíëÿ ãóðäóüó ìöõòÿëèô áàüëàð "hèäðîêàðáî-íàòëàð" àäëàíàí áþéöê áèð àèëÿíè ÿìÿëÿ ýÿòèðèð. Áó àèëÿéÿ òÿáèè ãàç, íåôò,íåôòèí ìöõòÿëèô ôðàêñèéàëàðû âÿ ñ. äàõèëäèð. Åòèëåí âÿ ïðîïèëåí êèìè òàíû-íàí hèäðîêàðáîíàòëàð èñÿ íåôò-êèìéà ñÿíàéåñèíèí òÿìÿëèäèð. Áó ñûðàéàáåíçèí, òîëóåí âÿ ñ. êèìè áèðëÿøìÿëÿð äÿ äàõèëäèð. Ïàë-ïàëòàðûìûçû ýöâÿ-äÿí ãîðóìàã ö÷öí øêàôëàðà ãîéäóüóìóç íàôòàëèí èñÿ áèð áàøãà úöðhèäðîêàðáîíàòäûð. Õëîð âÿ éà ôëöîðëà áèðëÿøÿí hèäðîêàðáîíàòëàð àíåñòåçè-éà ìàääÿëÿðè, éàíüûí ñþíäöðöúöëÿðè âÿ ñîéóäóúóëàðäà èøëÿäèëÿí ôðåîíêèìè ôÿðãëè ìàääÿëÿð ÿìÿëÿ ýÿòèðèð. Êèìéà÷û Ñèäóèêèí äÿ äåäèéè êèìè, ñà-äÿúÿ 6 ïðîòîí, 6 íåéòðîí âÿ 6 åëåêòðîíäàí èáÿðÿò îëàí áó àòîìóí ýöúöíöâÿ èìêàíëàðûí òàì äÿðê åòìÿê ìöìêöíñöçäöð. Åéíè çàìàíäà, áó àòîìóíúàíëû àëÿì ö÷öí þíÿìëè îëàí hàíñûñà áèð þçÿëëèéè òÿñàäöôÿí ãàçàíäûüûíûèääèà åòìÿê äÿ àáñóðääóð. Ãûñàñû, áöòöí áàøãà âàðëûãëàð êèìè êàðáîí àòî-ìó äà Àëëàh òÿðÿôèíäÿí ãöñóðñóç âÿ úàíëû àëÿìÿ òàìàìèëÿ óéüóí øÿêèëäÿéàðàäûëûá.

"Ýþéëÿðäÿ âÿ éåðäÿ íÿ âàðñà, hàìûñû Àëëàhà ìÿõñóñäóð. Àëëàhhÿð øåéè åhòèâà åäèð" ("Íèñà" ñóðÿñè, 126).

×îõ äÿéÿðëè ìàääÿîëàí àëìàç àäè hàë-äà òÿáèÿòäÿ ãðàôèòêèìè òàïûëàí êàðáî-íóí áèð íþâöäöð.

Éàíàøû äóðàí àòîìëàð äÿðhàë ðåàêñèéàéà ýèðñÿéäèëÿð, íÿ îëàðäû?

Àç þíúÿ áöòöí êàèíàòûí 109 ôÿðãëè åëåìåíòèí àòîìëàðûíûí áèð-áèðëÿ-ðèëÿ ðåàêñèéàéà ýèðìÿëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíäûüûíû äåìèøäèê. Àììà

áóðàäà äèãÿò éåòèðèëìÿñè ýÿðÿêÿí ÷îõ èíúÿ âÿ ñîí äÿðÿúÿ úèääè áèð ìÿãàìâàð êè, î äà ðåàêñèéàíûí áàø òóòìàñû ö÷öí óéüóí øÿðàèòèí òÿëÿá îëóíìàñûäûð.

Ìÿñÿëÿí, hÿð äÿôÿ îêñèýåíëÿ hèäðîýåí áèð àðàéà ýÿëÿíäÿ ñó éàðàíìàç. Éà äà äÿ-ìèð hàâàéëà òîõóíàí êèìè ïàñëàíìàç. ßýÿð áåëÿ îëñàéäû, áÿðê âÿ ïàðëàã ìåòàë îëàí

äÿìèð áèð íå÷ÿ ñàíèéÿ è÷èíäÿ äÿìèð-îêñèä òîçóíà äþíÿðäè. ßýÿð áèð-áèðëÿðèëÿ ðàñòëàøàí àòîìëàð èñòÿíèëÿí øÿðàèòäÿ äÿðhàë ðåàêñèéàéàýèðñÿéäèëÿð, hÿòòà ñòóëà îòóðìàüûìûç áåëÿ ìöìêöí îëìàçäû, ÷öí-êè âöúóäóìóçó éàðàäàí àòîìëàðëà ñòóëó éàðàäàí àòîìëàð

áèð-áèðëÿðèëÿ ðåàêñèéàéà ýèðÿð âÿ éàðû èíñàí-éàðû ñòóë áèð âàðëûã (!) ÿìÿ-ëÿ ýÿëÿðäè. Øöáhÿñèç êè, áåëÿ áèð äöíéàäà úàíëû hÿéàò hå÷ âàõò ìþâúóä îëìàçäû. Áÿñáöòöí áóíëàðûí áàø âåðìÿñè íåúÿ ÿíýÿëëÿíèð?Ìÿñÿëÿí, hèäðîýåíëÿ îêñèýåí íîðìàë îòàã òåìïåðàòóðóíäà îëäóãúà ëÿíý ðåàêñèéà-éà ýèðèðëÿð, éÿíè îòàã òåìïåðàòóðóíäà ñó îëäóãúà ëÿíý éàðàíûð. Àììà òåìïåðàòóðàðòäûãúà ìîëåêóëëàðûí âÿ äîëàéûñûéëà, ðåàêñèéàíûí äà ñöðÿòè àðòûð, éÿíè ñó äàhà òåçÿìÿëÿ ýÿëèð. Öìóìèééÿòëÿ, àòîìëàðûí ðåàêñèéàéà ýèðìÿëÿðè ö÷öí ýÿðÿêÿí åíåðæè-íèí ìèãäàðû "àêòèâëÿøìÿ hÿääè" äåéèëÿí hÿääÿí éóõàðû îëìàëûäûð. Ñó ìèñàëûíäàíäà ýþðöíäöéö êèìè, åíåðæè éàëíûç ìöÿééÿí ýþñòÿðèúèíè êå÷äèêäÿí ñîíðà ðåàêñèéàáàøëàéûð.Òÿñÿââöð åäèí êè, Éåð öçöíäÿêè òåìïåðàòóð áèð àç äàhà éöêñÿê îëñàéäû, àòîìëàðàñàíëûãëà ðåàêñèéàéà ýèðÿð âÿ òÿáèÿòäÿêè òàðàçëûã ïîçóëàðäû. Òåìïåðàòóð àç îëñàé-äû, éåíÿ äÿ òàðàçëûã ãîðóíìàçäû, ÷öíêè àòîìëàð ðåàêñèéàéà ýèðìÿçäèëÿð. Äåìÿê,Éåðèí Ýöíÿøäÿí ìÿñàôÿñè òàìàìèëÿ úàíëûëàðûí éàøàìàñûíà óéüóí þë÷öäÿäèð.Àììà ìÿñÿëÿ áóíóíëà éåêóíëàøìûð - Éåð îõóíóí ìåéëëèéè, ïëàíåòèí êöòëÿñè, ñÿò-

hèíèí ñàhÿñè, àòìîñôåðèíäÿêè ãàçëàðûí íèñáÿòè, òÿáèè ïåéêè Àé èëÿ îëàí ìÿñàôÿ,-áóíëàðûí hàìûñû ìÿhç Éåð öçöíäÿêè hÿéàòûí äàâàì åòìÿñè ö÷öí ÿí óéüóí

øÿêèëäÿ håñàáëàíûá. ßëáÿòòÿ êè, áöòöí áó ôàêòîðëàð ãÿòèééÿí òÿñàäöô íÿòè-úÿñèíäÿ éàðàíà áèëìÿçäè, îíëàðû úàíëû àëÿìèí õöñóñèééÿòëÿðèíè, hÿéàòè

åhòèéàúëàðûíû ýþçÿë áèëÿí âÿ öñòöí áèð ãöäðÿò ñàhèáè îëàí Àëëàh éàðàäûá.Áóíó äàíìàã ñàäÿúÿ îëàðàã, ìöìêöí äåéèë.

ßí ÿââÿëäÿ äÿ áèëäèðäèéèìèç êèìè, áó ìÿñÿëÿëÿðäÿ "íèéÿ", "íåúÿ", "íÿö÷öí" êèìè ñóàëëàðûí hå÷ áèð àíëàìû éîõäóð. ßñëèíäÿ, áóðàäà éàë-íûç áèðúÿ ñóàë ãîéóëìàëûäûð: "Êèì åäèá?" Áó ñóàëûí úàâàáû

ìàòåðèàëèñò åëì àäàìëàðû ö÷öí äÿðèí áèð ìöÿììà îëñà äà,èìàíëû èíñàíëàð ö÷öí òàìàìèëÿ àéäûíäûð - Áþéöê Ãöäðÿò âÿ

Ãöââÿò ñàhèáè îëàí Àëëàh! "Øöáhÿñèç, Àëëàh hÿð øåéèí håñà-áûíû äÿãèã éàðàäàíäûð" ("Íèñà" ñóðÿñè, 86) àéÿñèíäÿ äÿ

áèëäèðèëäèéè êèìè, Àëëàh hÿð øåéè ÷îõ hÿññàñ áèð äöçÿí, òà-ðàçëûã âÿ håñàáëà ãóðóá.

77

Ìîëåêóëëàð àðàñûíäàêû ÿëàãÿÀòîìëàðû áèð-áèðèíÿ áàüëàéàí áàüëàð

ìîëåêóëëàð àðàñûíäàêû ÿëàãÿéÿ íèñáÿòÿí÷îõ ýöúëöäöð. Áóíóíëà áåëÿ, hÿìèí ÿëàãÿ-íèí ñàéÿñèíäÿ ìèëéîíëà ìöõòÿëèô ìàääÿëÿðéàðàíûð. Áÿñ ìîëåêóëëàð ìàääÿíè ÿìÿëÿýÿòèðìÿê ö÷öí íåúÿ áèðëÿøèðëÿð?

Ìîëåêóëëàð ôîðìàëàøäàí ñîíðà òàðàç-ëûã ïîçóëìàñûí äåéÿ, àòîìëàð àðàñûíäàêûåëåêòðîí àëûø-âåðèøè êÿñèëèð. Áÿñ îíëàðû áèðàðàäà òóòàí íÿäèð? Áó ñóàëû úàâàáëàíäûðìà-üà ÷àëûøàí êèìéà÷ûëàð ìöõòÿëèôíÿçÿðèééÿëÿð èðÿëè ñöðöáëÿð. Àðàøäûðìàëàð ýþñòÿðèá êè, ìîëåêóëëàð îíëàðûéàðàäàí àòîìëàðûí õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí àñûëû îëàðàã, ìöõòÿëèô úöð áèðëÿøÿáèëèðëÿð. "Úàíëûëàðûí êèìéàñû" àäëàíàí öçâè êèìéà ö÷öí áó áàüëàð äàhàþíÿìëèäèð. ×öíêè öçâè ìàääÿëÿðè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí ÿí þíÿìëè ìîëåêóëàðîíóí ñàéÿñèíäÿ îðòàéà ÷ûõûðëàð. Ìÿñÿëÿí, çöëàëëàðà áàõàã. Úàíëû îðãàíèçì-ëÿðèí ÿñàñëàðûíäàí áèðè îëàí çöëàëëàðûí ìöðÿêêÿá ö÷þë÷öëö ôîðìàëàðû ìÿhçáó áàüëàðûí ñàéÿñèíäÿ ìåéäàíà ýÿëèð. Éÿíè úàíëûëàðûí îëóøìàñû ö÷öíàòîìëàð àðàñûíäàêû ýöúëö êèìéÿâè ÿëàãÿéëÿ éàíàøû, ìîëåêóëëàð àðàñûíäàçÿèô êèìéÿâè ÿëàãÿíèí îëìàñû äà âàúèáäèð. ßëáÿòòÿ êè, áó ÿëàãÿíèí ýöúöäÿ ìöÿééÿí þë÷öäÿ îëìàëûäûð.

Çöëàëëàð "àìèíòóðøóëàð" àäû âåðèëÿí ìîëåêóëëàðûí áèðëÿøìÿñèíäÿí éà-ðàíàí äàhà èðè ìîëåêóëëàðäûð. Àìèíòóðøóëàðû ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí àòîìëàðêîâàëåíò ÿëàãÿëÿðëÿ áèðëÿøèðëÿð. Çÿèô ìîëåêóëéàð ÿëàãÿ èñÿ áó àìèíòóðøó-ëàðû ö÷þë÷öëö ôîðìàéà ñàhèá îëàúàã øÿêèëäÿ áèð-áèðèíÿ áàüëàéûð. Çöëàëëàðàíúàã ìöÿééÿí ö÷öþë÷öëö ôîðìàäà ìþâúóä îëäóãëàðû hàëäà úàíëû îðãàí-çèìëÿðäÿ ýÿðÿêÿí ôóíêñèéàëàðû éåðèíÿ éåòèðÿ áèëèðëÿð. Äåìÿê, ÿýÿð çÿèôìîëåêóéëàð ÿëàãÿ îëìàñàéäû, íÿ çöëàëëàð, íÿ äÿ äîëàéûñûéëà, úàíëû àëÿìéàðàíàðäû.

Áó úöð çÿèô ÿëàãÿëÿðäÿí îëàí hèäðîýåí ðàáèòÿñè äÿ hÿéàòûìûçäà ÷îõáþéöê ðîë îéíàéûð. Ìÿñÿëÿí, éàøàìûí òÿìÿëè îëàí ñó ìÿhç hèäðîýåí ðà-áèòÿñè íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëèá.

Çöëàëëàð âöúóäóìóçäà ÷îõ þíÿìëèáèð ôóíêñèéàíû éåðèíÿ éåòèðìÿê ö÷öíö÷ þë÷öëö ãóðóëóøà ñàhèáäèðëÿð. Áóãóðóëóø ìîëåêóëëàð àðàñûíäàêû çÿèôðàáèòÿ íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ýÿëèð.

“Ìÿýÿð Àëëàùûí ýþéäÿí éàüìóð åíäèðäèéèíè âÿ éåð öçöíöí éàìéà-

øûë îëäóüóíó ýþðìöðñÿíìè? Ùÿãèãÿòÿí, Àëëàù ëöòôêàðäûð,

õÿáÿðäàðäûð” ("Ùÿúú" ñóðÿñè, 63).

78

ÌÞÚÖÇßËÈ ÌÎËÅÊÓË: ÑÓÄöíéàìûçûí ö÷äÿ èêèñè hÿéàò ö÷öí þçÿë îëàðàã ñå÷èëìèø áèð ìàéå - ñó

èëÿ þðòöëöäöð. Éåð öçöíäÿ éàøàéàí áöòöí úàíëûëàðûí áÿäÿíëÿðè 50%-95%íèñáÿòèíäÿ ñóäàí èáàðÿòäèð. Ñóéóí ãàéíàìà íþãòÿñèíÿ éàõûí èñòèëèéÿ ìà-ëèê áóëàãëàðäà éàøàéàí áàêòåðèéàëàðäàí òóòìóø, ÿðèìÿêäÿ îëàí áóçëàðûíöçÿðèíäÿêè áÿçè éîñóíëàðà ãÿäÿð ñóéóí îëäóüó hÿð éåðäÿ âÿ hÿð òåìïå-ðàòóðäà hÿéàò âàð. Éàüûøäàí ñîíðà éàðïàãëàðûí öçÿðèíäÿ ãàëàí ñóäàìúûëàðûíäà äà ìèíëÿðëÿ ìèêðîñêîïèê úàíëû éàøàéûð, ÷îõàëûð âÿ þëöð.

ßýÿð ñó îëìàñàéäû, Éåð öçö íåúÿ ýþðöíÿðäè? Øöáhÿñèç, hÿð éàí ñÿh-ðàëàðäàí èáàðÿò îëàðäû, äÿíèçëÿðèí éåðèíäÿ äèáñèç âÿ öðïÿäèúè ÷óõóðëàðãàëàðäû. Ýþé èñÿ áóëóäñóç âÿ ÷îõ ÿúàèá øÿêèëäÿ ýþðöíÿðäè.

Éåð öçöíäÿêè hÿéàòûí òÿìÿëè îëàí ñóéóí éàðàíìàñû ÿñëèíäÿ, ÷îõ ÷ÿ-òèí áèð ïðîñåñäèð. Ýÿëèí, ñóéó éàðàäàí ìàääÿëÿðè - hèäðîýåí âÿ îêñèýåíáèð ãàáûí è÷èíÿ äîëäóðóá, óçóí ìöääÿò îðàäà ñàõëàéàã. Áó ãàçëàð éöç èë-ëÿðëÿ ãàáûí è÷èíäÿ ãàëñàëàð äà, áèðëÿøèá ñó ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿéÿúÿêëÿð. Éà äà,áó ïðîñåñ ÷îõ éàâàø ýåäÿúÿê - ìÿñÿëÿí, ìèíëÿðëÿ èëäÿí ñîíðà ãàáûí äè-áèíäÿ áèð àç ñó éûüûëà áèëÿð. Áóíóí ñÿáÿáè òåìïåðàòóðëà áàüëûäûð - íîðìàëîòàã òåìïåðàòóðóíäà hèäðîýåíëÿ îêñèýåí ÷îõ ëÿíý ðåàêñèéàéà ýèðèðëÿð.

Îêñèýåí âÿ hèäðîýåí ñÿðáÿñò hàëäà H2 âÿ O2 ìîëåêóëëàðû hàëûíäàìþâúóä îëóðëàð. Îíëàðûí ñó ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿê ö÷öí áèð-áèðëÿðèëÿ ðåàêñèéà-éà ýèðìÿëÿðè ýÿðÿêäèð. Ðåàêñèéà íÿòèúÿñèíäÿ hèäðîýåí âÿ îêñèýåí

ìîëåêóëëàðûíû ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí áàüëàð çÿèôëÿéèð âÿ îíëàðûí àòîìëàðûíûí ÿëà-ãÿéÿ ýèðìÿñèíÿ ÿíýÿë ãàëìûð. Èñòèëèê áó ìîëåêóëëàðûí åíåðæèñèíè âÿäîëàéûñûéëà äà ñöðÿòëÿðèíè éöêñÿëòäèéèíäÿí, îíëàðûí áèð-áèðëÿðèëÿ òîããóøà-ðàã ðåàêñèéàéà ýèðìÿëÿðè õåéëè òåçëÿøèð. Àíúàã hàçûðäà Éåð öçöíäÿ ñóéóíéàðàíìàñûíû òÿìèí åäÿúÿê ãÿäÿð éöêñÿê òåìïåðàòóð éîõäóð. Áåëÿ áèð èñ-òèëèê Éåð êöðÿñè éàðàíàðêÿí îëóá âÿ ïëàíåòèí äþðääÿ ö÷öíö ÿhàòÿ åäÿí ñóäà åëÿ î çàìàí îðòàéà ÷ûõûá. Èíäè ïëàíåòäÿ ìþâúóä îëàí ñó áóõàðëàíà-ðàã àòìîñôåðÿ éöêñÿëìÿêäÿ, îðàäàí äà éàüûíòû hàëûíäà éåíèäÿí éåðÿãàéûòìàãäàäûð. Éÿíè îíóí ìèãäàðû äÿéèøìèð, ñàäÿúÿ, äþâð åäèð.

Ñóéóí ìþúöçÿëè úÿhÿòëÿðèÑó áèð ÷îõ ãåéðè-àäè þçÿëëèêëÿðÿ ñàhèáäèð. Ùÿð áèð ñó ìîëåêóëó hèä-

ðîýåí âÿ îêñèýåí àòîìëàðûíûí áèðëÿøìÿñèíäÿí éàðàíûá. Áèðè éàíäûðûúû,äèýÿðè èñÿ éàíûúû îëàí èêè ãàçûí áèðëÿøÿðÿê ñóéó éàðàòìàñû äîüðóäàí äà,ìþúöçÿâèäèð.

Èíäè èñÿ ãûñàúà îëàðàã, êèìéÿâè úÿhÿòäÿí ñóéóí íåúÿ éàðàíìàñûíà áà-õàã. Ñóéóí åëåêòðèê éöêö ñûôûðäûð, éÿíè íåéòðàëäûð. Àíúàã hèäðîýåí âÿîêñèýåí àòîìëàðûíûí íèñáè êöòëÿëÿðèíäÿí àñûëû îëàðàã, ñó ìîëåêóëëàðûíûí îê-ñèýåí òÿðÿôè àçúà ìÿíôè, hèäðîýåí òÿðÿôè èñÿ àçúàìöñáÿò éöêëöäöð. Áèðäÿí ÷îõ ñó ìîëåêóëó åé-íè àðàéà ýÿëÿíäÿ hÿìèí úöçè ìöñáÿò âÿìÿíôè éöêëÿð áèð-áèðëÿðèíè úÿçá åäÿðÿê,"hèäðîýåí ðàáèòÿñè" àäëàíàí ÷îõ þçÿë áèðÿëàãÿ ÿìÿëÿ ýÿòèðèðëÿð. Ùèäðîýåí ðàáèòÿ-ñè ÷îõ çÿèô áèð ÿëàãÿäèð âÿ þìðö äÿ ñîíäÿðÿúÿ ãûñàäûð - òÿõìèíÿí éöç ìèëéàðääàáèð ñàíèéÿ! Àììà hÿìèí ÿëàãÿëÿðèí áèðèãûðûëàíäà äÿðhàë äèýÿðè éàðàíûð. Áåëÿúÿ, ñó

ñó ìîëåêóëó

hèäðîýåí hèäðîýåíîêñèýåí

H2O

79

80

ìîëåêóëëàðû áèð-áèðèëÿ áàüëàíûðëàð, àììà åéíè çàìàíäà, hÿìèí áàüëàð÷îõ çÿèô îëäóüóíäàí, ñó àõûúû øÿêèë àëûð.

Ùèäðîýåí ðàáèòÿñèíèí ñóéà ãàçàíäûðäûüû áàøãà áèð þçÿëëèê èñÿ áó ìà-éåíèí òåìïåðàòóð äÿéèøìÿëÿðèíÿ ðåàêñèéàñûäûð. Ùàâàíûí òåìïåðàòóðóäÿðhàë àðòñà äà, ñó éàâàø-éàâàø èñèíèð âÿ ýåú äÿ ñîéóéóð. Ñóéóí áó õàñ-ñÿñè úàíëû àëÿì ö÷öí ñîí äÿðÿúÿ þíÿìëèäèð. Ìÿñÿëÿí, åëÿ áèçèì þçâöúóäóìóçäà õåéëè ñó âàð. ßýÿð î, hàâàíûí òåìïåðàòóðóíóí äÿéèøìÿñè-íÿ àíè ðåàêñèéà âåðñÿéäè, áèçèì áÿäÿíèìèçèí hÿðàðÿòè äÿ òåç-òåç âÿ ÷îõñöðÿòëÿ ýàh åíÿð, ýàh äà ãàëõàðäû. Òÿñÿââöð åäèðñèíèçìè, áó çàìàí íÿ-ëÿð áàø âåðÿðäè?

Áàøãà òÿðÿôäÿí, ñóéóí áóõàðëàíìàñû ö÷öí áþéöê èñòèëèê åíåðæèñèíÿåhòèéàú âàð. Íÿòèúÿäÿ, ñó áóõàðëàíàðêÿí, õåéëè ìèãäàðäà åíåðæè ñÿðô åò-äèéèíÿ ýþðÿ, òåìïåðàòóðó àøàüû äöøöð. Áó, èíñàí îðãàíèçìè ö÷öí ÷îõáþéöê þíÿìÿ ìàëèê îëàí áèð õàññÿäèð. Áåëÿ êè, áÿäÿíèìèçèí íîðìàë òåì-ïåðàòóðó 36,60C-äèð âÿ áèç ìàêñèìóì 420C-éÿ äþçÿ áèëÿðèê.Öìóìèééÿòëÿ, èíñàí îðãàíèçìè úÿìèñè 60C-ëèê áèð äèàïàçîíäà éàøàéàáèëèð êè, áó äà ÷îõ àçäûð. Ìÿñÿëÿí, Ýöíÿøèí àëòûíäà áèð íå÷ÿ ñààò èøëÿìÿêèíñàí îðãàíèçìèíèí òåìïåðàòóðóíó êðèòèê hÿääÿ ÷àòäûðà áèëÿð. Àììà áÿ-äÿíèìèç òÿðëÿéÿðÿê, éÿíè äàõèëèíäÿêè ñóéó áóõàðëàíäûðàðàã, åíåðæèñèíèíáþéöê áèð hèññÿñèíè õÿðúëÿéèð âÿ áó éîëëà äà òåìïåðàòóðóíó àøàüû ñàëûð.Âöúóäóìóç àâòîìàòèê îëàðàã hÿðàðÿòèíè òÿíçèìëÿéÿí áåëÿ áèð ìåõàíèç-ìÿ ñàhèá îëìàñàéäû, Ýöíÿøèí àëòûíäà áèð íå÷ÿ ñààò èøëÿìÿê hÿòòà áèçèþëäöðÿ áèëÿðäè!

Ùèäðîýåí ÿëàãÿñèíèí ñóéà ãàçàíäûðäûüû áèð áàøãà þçÿëëèê èñÿ, îíóí ìà-éå hàëûíäà îëàðêÿí áÿðê hàëà íèñáÿòÿí äàhà ñûõ îëìàñûäûð. Ùàëáóêè, Éåðöçöíäÿêè ìàääÿëÿðèí ÿêñÿðèééÿòè áÿðê îëàðêÿí ñûõëûüû ìàéå hàëà íèñáÿ-òÿí äàhà éöêñÿê îëóð. Áó áàõûìäàí ñó îíëàðûí hàìûñûíäàí ôÿðãëÿíèð.Îíà ýþðÿ êè, hèäðîýåí ðàáèòÿñè ñó ìîëåêóëëàðûíû áèð-áèðëÿðèíÿ òàì ñûõ áàü-ëàìûð âÿ àðàäà ìöÿééÿí áîøëóãëàð ãàëûð. Ñó ìàéå hàëûíäà îëàíäà hèäðîýåíáàüëàðû ãûðûëäûüûíäàí, îêñèýåí àòîìëàðû áèð-áèðëÿðèíÿ éàõûíëàøûð âÿ íÿòèúÿ-äÿ ñûõëûã äàhà äà àðòûð. Áó äóðóì, åéíè çàìàíäà, áóçóí ñóäàí äàhàéöíýöë îëìàñûíà ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. Íîðìàë hàëäà hàíñûñà áèð ìåòàëû ÿðèäèá,è÷èíÿ åéíè ìåòàëûí ïàð÷àëàðûíû àòñàíûç, îíëàð äÿðhàë äèáÿ ÷þêÿúÿê. Ñóéóí

ßýÿð ñóéóí éóõàðûäàí äîíìàã þçÿëëèéè îëìàñàéäû, äÿíèçëÿ-ðèí áþéöê áèð hèññÿñè èë ÿðçèíäÿ äîíìóø ãàëàúàã âÿ îðàäàêûúàíëûëàðûí hÿéàòû òÿhëöêÿéÿ äöøÿúÿêäè.

82

äóðóìó èñÿ ôÿðãëèäèð. Îí ìèíëÿðëÿ òîí àüûð-ëûüûíäà îëàí íÿhÿíý àéñáåðãëÿð ìàíòàð êèìèñóéóí ñÿòhèíäÿ öçöðëÿð. Áÿñ ñóéóí áó õàñ-ñÿñèíèí íÿ ôàéäàñû âàð?

Ñóàëû úàâàáëàíäûðìàã ö÷öí ÷àéëàðû éà-äà ñàëàã. Ùàâàëàð ÷îõ ñîéóã îëàíäà ÷àéëàðûíáöòöíö éîõ, éàëíûç ñÿòhè äîíóð.

Ñó +40 Ú-äÿ ÿí àüûð ùàëûíäàäûð. Áóäÿðÿúÿéÿ ýÿëèá ÷àòàí ñó òåç äèáÿ ÷þêöð.Ñóéóí öñò òÿáÿãÿñèíäÿ èñÿ áóç òÿáÿãÿñèÿìÿëÿ ýÿëèð. Áó òÿáÿãÿíèí àëòûíäà ãàëàíñó àõìàüà äàâàì åäèð. +40 Ú úàíëûëàðûíéàøàéà áèëÿúÿéè èñòèëèê îëäóüó ö÷öí àøàüûãàòäàêû úàíëûëàð èñÿ hÿéàòëàðûíû íîðìàë øÿ-êèëäÿ ñöðäöðöðëÿð.

Àëëàhûí ñóéà âåðäèéè áó áÿíçÿðñèç þçÿëëèêëÿð Éåð öçöíäÿ úàíëû hÿéà-òûí ìþâúóäëóüóíó òÿìèí åäèð. Áó áþéöê íåìÿòèí þíÿìè Ãóðàíäà áåëÿà÷ûãëàíûá:

"Ñèçèí ö÷öí ýþéäÿí ñó åíäèðÿí Îäóð. Î ñóäàí ñèç äÿ, è÷èíäÿ îòàð-äûüûíûç àüàúëàð âÿ îòëàð äà è÷ÿð. Àëëàh î ñó èëÿ ñèçèí ö÷öí ÿêèí,çåéòóí, õóðìà àüàúëàðû âÿ áöòöí ìåéâÿëÿðäÿí éåòèøäèðèð. Äöøöíöá-äàøûíàíëàð ö÷öí áóíäà äÿëèëëÿð âàðäûð!" ("Íÿhë" ñóðÿñè, 10-11).

Ñóéóí ãÿðèáÿ þçÿëëèéèÙàìûìûçûí áèëäèéè êèìè, ñó 1000 C èñòèëèêäÿ ãàéíàéûð âÿ 00 C ñîéóã-

äà äîíóð. Àíúàã íîðìàë hàëäà ñóéóí 1000 C äåéèë, 1800 C-äÿ ãàéíàìàñûýÿðÿêèðäè. Íèéÿ? Èçàh åäÿê.

Êèìéÿâè åëåìåíòëÿðèí äþâðè úÿäâÿëèíäÿ åëåìåíòëÿð éöíýöëäÿí àüûðàäîüðó äöçöëöáëÿð. Áó äöçÿí þçöíö hèäðîýåíèí áèðëÿøìÿëÿðèíäÿ äàhà ãà-áàðûã ýþñòÿðèð. Äþâðè úÿäâÿëäÿ îêñèýåíèí ãðóïóíäà éåðëÿøÿí åëåìåíòëÿðèíhèäðîýåíëÿ áèðëÿøìÿëÿðè "hèäðèä" àäëàíäûðûëûð. Ñóéóí àäû ÿñëèíäÿ "îêñèýåíhèäðèäè"äèð. Áó ãðóïäàêû äèýÿð åëåìåíòëÿðèí hèäðèäëÿðè äÿ ñóéëà åéíè ìî-ëåêóë ãóðóëóøóíà ìàëèêäèðëÿð. Áó áèðëÿøìÿëÿðèí ãàéíàìà íþãòÿëÿðè

Äîíìóø ñóéóí ñûõëûüû ìàéå hàëûíäà-êûíäàí àç îëäóüó ö÷öí, áóçëàð ñóéóíñÿòhèíäÿ öçöðëÿð.

83

Ìàéåíèí ñÿòhèíäÿêè ìîëåêóëëàð è÷ÿðèéÿ äîüðó ýÿðèëÿí òîð êèìèäèðëÿð. Áó äà ìàéåëÿðèí ñÿòhèýÿðèëìÿñèíè òÿìèí åäèð. Ùÿìèí ýÿðèëìÿíèí ñàéÿñèíäÿ ìîëåêóëëàð áèð-áèðëÿðèíÿ éàõûíëàøûðëàðêè, áóíóí äà íÿòèúÿñèíäÿ øÿêèëäÿ ýþðäöéöíöç àüúàãàíàäûí àéàãëàðû ñóéóí è÷èíÿ áàòìûð. Öó-ìèééÿòëÿ, ñóéóí ñÿòh ýÿðèëìÿñè þçÿëëèéè áèð ÷îõ ñèñòåìëÿð ö÷öí hÿéàòè ÿhÿìèééÿòÿ ìàëèêäèð.

êöêöðääÿí áàøëàéàðàã, äàhà àüûð îëàíëàðà äîüðó ãàíóíàóéüóí øÿêèëäÿäöçöëöðëÿð. Àììà hå÷ ýþçëÿíèëìÿéÿí hàëäà, ñóéóí ãàéíàìà íþãòÿñè èñ-òèñíà òÿøêèë åäèð. Ñó (îêñèýåí hèäðèäè) ãàíóíàóéüóí øÿêèëäÿ îëìàñû ýÿðÿêÿíòåìïåðàòóðäàí 80 äÿðÿúÿ àøàüûäà ãàéíàéûð.

Äèýÿð ãÿðèáÿ áèð ìÿãàì èñÿ ñóéóí äîíìà íþãòÿñèëÿ áàüëûäûð. Éåíÿäÿ äþâðè ñèñòåìäÿêè äöçÿíÿ ýþðÿ, ñóéóí 1000 C èñòèëèêäÿ ãàòûëàøìàñû ýÿ-ðÿêèðäè. Àíúàã ñó áó ãàéäàíû äà ïîçóð âÿ äöç 1000 C äÿðÿúÿ àøàüûíþãòÿäÿ ãàòûëàøûð, éÿíè áóç hàëûíà ýÿëèð. Ñóàë îëóíóð: íèéÿ áàøãà hèäðèäéîõ, ìÿhç ñó áó õàññÿéÿ ñàhèáäèð?

Èñòÿð ôèçèêà, èñòÿð êèìéà ãàíóíëàðû, èñòÿðñÿ äÿ "ãàíóí" àäû âåðäèéèìèçäèýÿð íÿëÿð âàðñà, hàìûñû èíñàíëàðûí êàèíàòäàêû ôþâãÿëàäÿ éàðàäûëûøûí äå-òàëëàðûíû à÷ûãëàìàã úÿhäëÿðèíäÿí áàøãà áèð øåé äåéèëëÿð. Õöñóñèëÿ äÿ XXÿñðäÿ áó éþíäÿ àïàðûëàí àðàøäûðìàëàð êàèíàòäàêû áöòöí ýþñòÿðèúèëÿðèí èí-ñàíëàðûí éàøàìûíà ÿí óéüóí øÿêèëäÿ håñàáëàíäûüûíû îðòàéà ãîéóá.Àðàøäûðìàëàð êàèíàòäàêû áöòöí ôèçèêè, áèîëîæè, êèìéÿâè âÿ ñ. ãàíóíëàðûí,àòìîñôåðèí, Ýöíÿøèí, àòîìëàðûí, ìîëåêóëëàðûí ìÿhç èíñàíûí éàøàìû ö÷öíóéüóíëàøäûðûëäûüûíû ýþñòÿðèá. Ñó äà hÿì÷èíèí hå÷ áèð áàøãà ìàéåéëÿ ìö-ãàéèñÿ îëóíìàéàúàã ãÿäÿð èíñàí éàøàìûíà óéüóíäóð âÿ äöíéàíûí áþéöêáèð hèññÿñè hÿéàò ö÷öí ëàçûì îëàí ìèãäàðäà ñóéëà äîëäóðóëóá. Áöòöí áóí-ëàðûí ÿñëà òÿñàäöô îëà áèëìÿéÿúÿéè âÿ îðòàäà ìþhòÿøÿì áèðïëàíëàøäûðìàíûí âàðëûüû ýþç þíöíäÿäèð.

84

Ñóéóí èíñàíû håéðÿòÿ ñàëàí ôèçèêè-êèìéÿâè þçÿëëèêëÿðè áó ìàéåíèíìÿhç áÿøÿðèééÿò ö÷öí éàðàäûëäûüûíû ýþñòÿðèð. Àëëàh ñó èëÿ èíñàíëàðà hÿ-éàò âåðèá âÿ îíëàðûí éàøàìàëàðû ö÷öí ëàçûì îëàí hÿð øåéè ñó èëÿ òîðïàãäàíáèòèðèá. Âÿ óúà Ðÿááèìèç Ãóðàíäà èíñàíëàðû áóíóí öçÿðèíäÿ äöøöíìÿéÿ÷àüûðûð:

"Ýþéäÿí ñó åíäèðÿí Îäóð. Áèç î ñó èëÿ hÿð áèð áèòêèíè éåòèøäèðäèê,éàøûë ôèäàíëàð ýþéÿðòäèê, îíëàðäàí áèð-áèðèíÿ ñàðìàøìûø äÿíÿëÿð÷ûõàðòäûã. Áèç õóðìà àüàúûíäàí, îíóí òóìóðúóüóíäàí áèð-áèðèíÿñàðìàøìûø ñàëõûìëàð éåòèøäèðäèê. Öçöì áàüëàðû, áèð-áèðèíÿ áÿíçÿ-éÿí âÿ áÿíçÿìÿéÿí çåéòóí âÿ íàð éåòèøäèðäèê. Áàð âåðäèéè âàõòìåéâÿñèíÿ âÿ îíóí éåòèøìÿñèíÿ áàõûí. Øöáhÿñèç êè, áóíäà èìàí ýÿ-òèðÿí áèð úàìààò ö÷öí äÿëèëëÿð âàðäûð" ("ßíàì" ñóðÿñè, 99).

Ãîðóéóúó òàâàí: ÎçîíÍÿôÿñ àëäûüûìûç hàâà, éÿíè àòìîñôåðèí àøàüû òÿáÿãÿñè ÿñàñÿí îêñèýåí

ãàçûíäàí (O2) èáàðÿòäèð. Ôîðìóëóíäàí äà ýþðöíäöéö êèìè, îêñèýåí ãàçû-íûí ìîëåêóëëàðû 2 àòîìäàí éàðàíûá. Àíúàã îêñèýåí ìîëåêóëëàðû áÿçÿí ö÷àòîìäàí äà (O3) èáàðÿò îëà áèëèð. Áó çàìàí hÿìèí ìîëåêóë àðòûã îêñèýåíäåéèë, "îçîí" àäëàíûð. Åéíè àòîìëàðäàí îëóøñàëàð äà, îêñèýåíëÿ îçîíóí àðà-ñûíäà ÷îõ áþéöê ôÿðãëÿð âàð.

Áó éåðäÿ âàúèá áèð ìÿãàìà äèããÿò éåòèðÿê: ÿýÿð èêè îêñèýåí àòîìóáèðëÿøÿðÿê, îêñèýåí ãàçû ÿìÿëÿ ýÿòèðèðñÿ, îíäà ö÷ îêñèýåí àòîì áèðëÿøÿí-äÿ íèéÿ òàìàì ôÿðãëè áèð ãàç - îçîí éàðàíûð? Ñàé ôÿðãëè îëñà äà, áèðëÿøÿíëÿð

“Ýþéëÿðè âÿ éåðè éàðàäàí, ýþéäÿí éàüìóð åíäèðÿí, î éàüìóðëà ñè-

çèí ö÷öí ðóçè îëàðàã (úöðáÿúöð) ìåéâÿëÿð éåòèøäèðÿí, ÿìðè èëÿ

äÿíèçäÿ öçìÿê ö÷öí ýÿìèëÿðè ñèçÿ òàáå âÿ ÷àéëàðû ñèçÿ ðàì åäÿí

Àëëàùäûð! Ñåéð åäÿí Ýöíÿøè âÿ Àéû, ùÿì÷èíèí ýåúÿíè âÿ ýöíäöçö

ñèçèí èõòèéàðûíûçà âåðÿí Îäóð. Ñèçÿ èñòÿäèéèíèç øåéëÿðèí ùàìûñûíäàí

âåðìèøäèð. ßýÿð Àëëàùûí íåìÿòëÿðèíè ñàéàúàã îëñàíûç, ñàéûá ãóðòà-

ðà áèëìÿçñèíèç. Ùÿãèãÿòÿí, èíñàí ÷îõ çàëèì, ùÿì äÿ ÷îõ íàíêîðäóð

("Èáðàhèì" ñóðÿñè, 32-34).

85

O3

O2

õëîð

Õëîð îçîíà íåúÿ çÿðÿð âåðèð?Õëîð 3 îêñèýåí àòîìóíäàí ÿìÿëÿ ýÿëÿí Îçîí ìîëåêóëóíó ïàð÷àëàéûð. Àéðûëàí èêè îêñèýåíàòîìó îêñèýåí ìîëåêóëóíó (Î2) ÿìÿëÿ ýÿòèðèð, òÿê ãàëàí îêñèýåí àòîìó èñÿ õëîðëà áèðëÿøèðâÿ hèïîõëîðèä éàðàíûð. Ùèïîõëîðèä ñÿðáÿñò ãàëàí áèð îêñèýåí àòîìóéëà áèðëÿøèá, éåíèäÿí îê-ñèýåí ìîëåêóëó ÿìÿëÿ ýÿòèðèð. Âÿ õëîð àòîìó éåíÿ äÿ ñÿðáÿñò ãàëûð. Áó ÷åâðèëìÿëÿð íÿòèúÿñèíäÿÎçîíóí (O3) ãóðóëóøó òàìàìèëÿ ïîçóëóð.33

hÿð áèð hàëäà, îêñèýåí àòîìëàðûäûð àõû. Áÿñ íèéÿ ìåéäàíà èêè àéðû-àéðû ãàç÷ûõûð?

Ñóàëû úàâàáëàíäûðìàçäàí þíúÿ, áó èêè ãàçûí àðàñûíäà hàíñû ôÿðãëÿðèíîëäóüóíó äÿãèãëÿøäèðÿê. Îêñèýåí ãàçû (O2) àòìîñôåðèí àøàüû òÿáÿãÿëÿ-ðèíäÿ áóëóíóð âÿ Éåð öçöíäÿêè áöòöí úàíëûëàð îíóíëà íÿôÿñ àëûðëàð. Îçîí(O3) èñÿ çÿhÿðëè âÿ ÷îõ ïèñ èéëè áèð ãàçäûð, àòìîñôåðèí ÿí öñò òÿáÿãÿëÿ-ðèíäÿ îëóð. ßýÿð îêñèýåíëÿ éîõ, îçîíëà íÿôÿñ àëñàéäûã, èíäè hå÷ áèðèìèçéàøàéà áèëìÿçäèê.

86

Àììà àòìîñôåðèí éóõàðû ãàòëàðûíäà éåðëÿøÿí Îçîí äà äöíéàäàêû úàí-ëûëàðûí hÿéàòûíäà ñîí äÿðÿúÿ þíÿìëè áèð ðîë îéíàéûð. Áó ãàç òÿõìèíÿí 20êì. ãàëûíëûüû îëàí áèð òÿáÿãÿ øÿêëèíäÿ áöòöí Éåð Êöðÿñèíè ÿhàòÿ åäèð. Áå-ëÿúÿ, Ýöíÿøäÿí ýÿëÿí èøûüûí úàíëû îðãàíèçìëÿð ö÷öí çÿðÿðëè ñïåêòðëÿðèíèíÉåðÿ ÷àòìàñûíû ÿíýÿëëÿéèð. Ýöíÿø èøûüûíûí ãûðìûçûäàí î òÿðÿôäÿ éåðëÿøÿíñïåêòðèíäÿêè øöàëàíìà ÿýÿð îëäóüó êèìè Éåðÿ ÷àòàðñà, ïëàíåòäÿêè hÿéà-òû hÿòòà éîõ îëìàã òÿhëöêÿñèëÿ öç-öçÿ ãîéà áèëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ, Îçîíòÿáÿãÿñè Éåð ö÷öí áèð íþâ ãîðóéóúó çèðåh ôóíêñèéàñûíû éåðèíÿ éåòèðèð.

Éåð öçöíäÿ hÿéàòûí äàâàì åòìÿñè ö÷öí áöòöí úàíëûëàðûí íÿôÿñ àëìà-ëàðû âÿ Ýöíÿøèí çÿðÿðëè øöàëàðûíäàí ãîðóíìàëàðû ëàçûìäûð. Áó ñèñòåìèãóðàí èñÿ àíúàã âÿ àíúàã hÿð àòîìà, hÿð ìîëåêóëà hàêèì îëàí Àëëàhäûð.Àëëàhûí èçíè îëìàäàí hå÷ áèð ýöú áó àòîìëàðû îêñèýåí âÿ éà îçîí ìîëå-êóëëàðû éàðàòñûíëàð äåéÿ, áèð àðàéà ýÿòèðÿ áèëìÿçäè.

Äàääûüûìûç âÿ èéëÿäèéèìèç ìîëåêóëëàðÄàä âÿ èé áèëìÿ èíñàíûí äöíéàñûíû ýþçÿëëÿøäèðÿí äóéüóëàðäûð. Áó

äóéüóëàðäàí àëûíàí çþâã hÿëÿ ëàï ãÿäèì çàìàíëàðäàí èíñàíûí ìàðàüûíûâÿ äèããÿòèíè ÷ÿêñÿ äÿ, îíëàðûí ÿñëèíäÿ ìîëåêóëëàðûí òÿñèðèëÿ éàðàíäûüûëàï áó éàõûíëàðäà áÿëëè îëóá.

"Äàä" âÿ "ãîõó" äåäèéèìèç àíëàéûøëàð ÿñëèíäÿ áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëè ìî-ëåêóëëàðûí äóéüó îðãàíëàðûìûçà òÿñèðèíäÿí áàøãà áèð øåé äåéèëëÿð. Ìÿñÿëÿí,éåìÿêëÿðèí, è÷êèëÿðèí, ÿòðàôäà ýþðäöéöìöç ìöõòÿëèô ìåéâÿ âÿ ÷è÷ÿêëÿ-ðèí ãîõóëàðû ÿñëèíäÿ, ó÷óúó ìîëåêóëëàðäàí èáàðÿòäèð. Àòîìëàð úàíëû âÿúàíñûç âàðëûãëàðû éàðàòìàãëà éàíàøû, ìàääÿéÿ ëÿççÿò âÿ ýþçÿëëèê äÿ ãà-òûðëàð. Áÿñ áó, íåúÿ áàø âåðèð?

Âàíèë ãîõóñó, ýöë ÿòðè êèìè ó÷óúó ìîëåêóëëàð áóðíóí "åïèòåëè" àäëàí-äûðûëàí hèññÿñèíäÿêè òèòðÿê òöêúöêëÿðäÿ éåðëÿøÿí ðåñåïòîðëàðà ÷àòûð âÿîíëàðà òÿñèð ýþñòÿðèðëÿð. Áåéíèìèç áó òÿñèðè ãîõó êèìè ãàâðàéûð. 2-3 cm2-ëèê ñàhÿñè îëàí ãîõó ðåñåïòîðëàðûíûí áó ýöíÿ ãÿäÿð 7 úöð ôÿðãëè íþâöàøêàðëàíûá. Îíëàðûí hÿðÿñè áèð ÿñàñ ãîõó íþâöíö òóòà áèëèð.

Åéíè øÿêèëäÿ, èíñàí äèëèíèí þí òÿðÿôèíäÿ äÿ äþðä úöð ôÿðãëè êèìéÿâèðåñåïòîð âàð. Îíëàð øîð, øèðèí, òóðø âÿ àúû äàäëàðû äóéà áèëèðëÿð. Áåéíèìèçèñÿ ðåñåïòîðëàðûí óéüóí ñèãíàëëàðûíû äàä âÿ ãîõó êèìè äÿðê åäèð.

PiperinÁó, òðîïèê Piperin nigrum-óí ("ãàðà áèáÿð") àêòèâ åëå-ìåíòèäèð. Ãàðà áèáÿð õàì ìåéâÿíèí ôåðìåíòàñèéàîëóíàíäàí ñîíðà ãóðóäóëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ ÿëäÿ åäèëèð.Àü áèáÿð èñÿ éåòèøìèø ìåéâÿíèí ãàáûüûíûí âÿ ëÿòèíèí àé-ðûëìàñû, òîõóìëàðûíûí ãóðóäóëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ àëûíûð.34

Para-HYDROXYPHENOL-2-BUTANON âÿ IONONÁó èêè ìîëåêóë áèð éåðäÿ ÷îõ õîø áèð ÿòðèí éàðàíìàñûíà ñÿ-áÿá îëóðëàð. Ìÿñÿëÿí, ÷èéÿëÿê ÿòðèíèí "ñÿáÿáêàðû"áóòàíîí-äóð. Òÿçÿúÿ äÿðèëÿí ìåéâÿíèí, hÿì÷èíèí ÷ÿìÿíëè-éèí ÿòðè èñÿ èîíîí-äàí ýÿëèð.35

ÊàðîòèíÊàðîòèí èïÿê ãóðäëàðû âÿ hþðöì-÷ÿêëÿð òÿðÿôèíäÿí áóðàõûëàí ÷îõäÿéÿðëè, ãàòû áèð ìàéåäèð. Áèð-áèðè-íÿ èïÿê ïîëèïåïòèä çÿíúèðèëÿáàüëàíìûø àìèíòóðøóëàðûíäàí èáà-ðÿòäèð. Çÿíúèðëÿð áèð-áèðèíÿhèäðîýåí áàüëàðûéëà áàüëûäûðëàð âÿåéíèëÿ hþðöì÷ÿê òîðóíó õàòûðëà-äûðëàð.37

ÔåðèëìåòàíåòèîëÁó ìîëåêóë ãÿhâÿ ÿòðèíèéàðàäûð. Ãÿhâÿíèí ÿñàñòÿðêèá hèññÿñè êîôåèíäÿíèáàðÿòäèð. Ãÿhâÿíèí ðÿíýèòÿðêèáèíÿ àçîò äàõèë îëàíöçâè ìàääÿëÿðèí òÿñèðè íÿ-òèúÿñèíäÿ ìåéäàíà ÷ûõûð.Äàä âÿ ÿòèð äÿ åëÿ îíëàð-äàí ýÿëèð.36

89

Ùàçûðäà äàä âÿ ãîõóíóí íåúÿ ìåéäàíà ÷ûõìàñû áÿëëè îëñà äà, åëìàäàìëàðû íèéÿ áÿçè ìàääÿëÿðèí ÷îõ, áÿçèëÿðèíèíñÿ àç ãîõóäóüó, áÿçèëÿ-ðèíèí éàõøû, áÿçèëÿðèíèíñÿ ïèñ äàääûüûíû äÿãèã èçàh åäÿ áèëìèðëÿð. Ýÿëèíäöøöíÿê: áèç hå÷ áèð ãîõóíóí âÿ äàäûí ìþâúóä îëìàäûüû äöíéàäà äà éà-øàéà áèëÿðäèê. Ùàëáóêè, ãÿhâÿéè ðÿíýëè âÿ þçöíÿõàñ ãîõóñó îëàí òîðïàãäàíìèíëÿðëÿ õîø ÿòèðëè âÿ ëÿççÿòè ìåéâÿ, ÷åøèäëè ðÿíýëÿðäÿ, ôîðìà âÿ ÿòèðëÿð-äÿ ÷è÷ÿêëÿð ÷ûõûð. ßýÿð ëÿççÿò âÿ ãîõóíóí íÿ îëäóüóíó áèëìÿñÿéäèê,áöòöí áó ýþçÿëëèêëÿðÿ ñàhèá îëìàã âÿ îíëàðäàí çþâã àëìàã hå÷ àüëûìû-çà äà ýÿëìÿçäè. Åëÿ èñÿ, àòîìëàð áèð éàíäàí ìàääÿíè îëóøäóðìàã ö÷öíôþâãÿëàäÿ øÿêèëäÿ áèð àðàéà ýÿëÿðêÿí, íÿéÿ ýþðÿ äèýÿð éàíäàí äà äàä âÿãîõó éàðàòìàüûí ãåéäèíÿ ãàëûðëàð? Àõû äàä âÿ ãîõóíóí îëìàñû èíñàíëàðö÷öí ëàï âàúèá äåéèë. Àììà áóíà áàõìàéàðàã, ìþhòÿøÿì áèð ñÿíÿò ÿñÿ-ðè îëàí äöíéàìûç ÷îõ ýþçÿë éàðàäûëûá.

ßýÿð ìöãàéèñÿ àïàðñàã, Éåð öçöíäÿêè áÿçè úàíëûëàð ñàäÿúÿ îò éåéèð,áÿçèëÿðè èñÿ ìöõòÿëèô ìàääÿëÿðëÿ ãèäàëàíûðëàð. Øöáhÿñèç êè, hÿìèí ãèäà-ëàðûí íÿ õîø ÿòèðëÿðè, íÿ äÿ ëÿççÿòëÿðè âàð; hÿòòà îëñàéäû áåëÿ, øöóðñóçúàíëûëàð îíñóç äà ôÿðãèíÿ âàðìàéàúàãäûëàð. Áèçëÿð äÿ òÿáèè îëàðàã, îíëàðêèìè ãèäàëà áèëÿðäèê. Àììà þìðöìöçöí ñîíóíà ãÿäÿð òÿêúÿ áèð íþâ éå-

Éóõàðûäàêû øÿêèëäÿ ïèñ, ñîëäà-êû øÿêèëäÿ èñÿ éàõøû áèð ãîõóíóíìîëåêóëó ýþðöíöð. Ýþðöíäöéöêèìè, ýþçÿë ãîõóéëà ïèñ ãîõóáèð-áèðèíäÿí ýþçëÿ ýþðöíìÿéÿíàëÿìäÿêè êè÷èê áèð ôÿðãëÿ àéðû-ëûð.

90

ìÿê éåéÿðÿê âÿ éàëíûç ñó è÷ÿðÿê éàøàéàúàüûìûç hÿéàò íÿ ãÿäÿð áÿñèò âÿëÿççÿòñèç îëàðäû, åëÿ äåéèëìè? Áóíà ýþðÿ, ñîíñóç ëöòô âÿ èêðàì ñàhèáèîëàí Àëëàh áöòöí áàøãà íåìÿòëÿðëÿ éàíàøû, áèçÿ ðÿíý âÿ ÿòèð êèìè ýþçÿë-ëèêëÿðè äÿ áÿõø åäèá. Ñàäÿúÿ áó èêè äóéüóíóí îëìàìàñû èíñàí hÿéàòûíûõåéëè äÿðÿúÿäÿ ìàðàãñûçëàøäûðàð âÿ áàéàüûëàøäûðàðäû. Áöòöí áó ãÿäÿð ýþ-çÿë íåìÿòëÿðèí ÿâÿçèíäÿ èñÿ èíñàí éàëíûç Ðÿááèíÿ îíóí èñòÿäèéè êèìè áèðãóë îëìàüà ÷àëûøìàëûäûð. ßýÿð áåëÿ åäÿðñÿ, Ðÿááè îíà ÿáÿäè ýþçÿë áèð hÿ-éàò âÿ áó äöíéàäàêûíäàí ãàò-ãàò öñòöí íåìÿòëÿð áÿõø åäÿúÿê. Éîõ, ÿýÿðÿêñè îëàðñà, éÿíè èíñàí Àëëàhûí áó ãÿäÿð íåìÿòëÿðèíÿ ãàðøû íàíêîðëóã åäÿð-ñÿ, øöáhÿñèç êè, áó äàâðàíûøûíà ëàéèã úÿçà àëàúàã. Ðÿááèìèç áåëÿ áóéóðóá:

"Éàäûíûçà ñàëûí êè, î çàìàí Ðÿááèíèç áóíó áèëäèðìèøäè: "ßýÿðøöêð åòñÿíèç, ñèçÿ îëàí íåìÿòèìè àðòûðàúàüàì. Éîõ ÿýÿð íàíêîð-ëóã åòñÿíèç, Ìÿíèì ÿçàáûì hÿãèãÿòÿí, øèääÿòëèäèð" ("Èáðàhèì"ñóðÿñè, 7).

Ìàääÿíè íåúÿ äóéóðóã?Áóðà ãÿäÿð îõóäóãëàðûìûç "ìàääÿ" àäëàíäûðäûüûìûç øåéèí hå÷ äÿ

çÿíí åòäèéèìèç êèìè ìöÿééÿí áèð ðÿíýÿ, ãîõóéà, øÿêëÿ ñàhèá áèð áöòöíîëìàäûüûíû îðòàéà ãîéäó. Ìàääÿ ñàéäûìûç øåéëÿð - éÿíè þç áÿäÿíèìèç,îòàüûìûç, åâèìèç, hÿòòà äöíéà âÿ áöòöí êàèíàò ýåð÷ÿêäÿ áèð åíåðæè éóìà-üûíäàí áàøãà áèð øåé äåéèëëÿð. Åëÿ èñÿ, ÿòðàôûìûçäàêû áó ãÿäÿð øåéè ýþçëÿýþðöëöá, ÿëëÿ òóòóëàí hàëà ñàëàí íÿäèð?

ßòðàôûìûçäàêûëàðû ìàääÿ îëàðàã äóéìàüûìûçûí ñÿáÿáè àòîìëàðûí îð-áèòëÿðèíäÿêè åëåêòðîíëàðûí ôîòîíëàðëà òîããóøìàëàðû, àòîìëàðûí áèð-áèðëÿðèíèèòÿëÿìÿëÿðè âÿ éà úÿçá åòìÿëèðèäèð. Áó àíäà ÿëèíèçäÿ òóòäóüóíóçó ñàíäû-üûíûç êèòàáà ÿñëèíäÿ hå÷ òîõóíìóðñóíóç äà... ßñëèíäÿ, ÿëèíèçèí àòîìëàðûêèòàáûí àòîìëàðûíû èòÿëÿéèð âÿ áó èòÿëÿìÿíèí èíòåíñèâëèéèíÿ ýþðÿ äÿ ñèç-äÿ òîõóíìà hèññè éàðàíûð. ×öíêè àòîìëàðûí ãóðóëóøóíäàí áÿhñ åäÿðêÿíäåäèéèìèç êèìè, àòîìëàð áèð-áèðëÿðèíÿ ìàêñèìóì àðàäà áèð àòîì áîéäà ìÿ-ñàôÿ ãàëàíà ãÿäÿð éàõûíëàøà áèëèðëÿð. Öñòÿëèê, áèð-áèðëÿðèíÿ áó ãÿäÿðéàõûíëàøà áèëÿíëÿð äÿ àíúàã ðåàêñèéàéà ýèðÿí àòîìëàðäûð. Äåìÿê, hÿòòàåéíè ìàääÿíèí àòîìëàðû äà áèð-áèðëÿðèíÿ òîõóíà áèëìèðëÿðñÿ, áèç ÿëèìèç-

91

äÿ òóòäóüóìóç ìàääÿéÿ hå÷ éåðëè-äèáëè òîõóíà áèëìÿðèê. Ùÿòòà îíà ìàê-ñèìóì éàõûíëàøìàüûìûç ìöìêöí îëñàéäû áåëÿ, î çàìàí hÿìèí ìàääÿéëÿêèìéÿâè ðåàêñèéàéà ýèðÿðäèê. Áó ñèòóàñèéàäà äà èíñàíûí âÿ éà áàøãà úàí-ëûëàðûí þç hÿéàòëàðûíû ñöðäöðìÿëÿðè ìöìêöíñöç îëàðäû. ßýÿð úàíëûëàðòîõóíäóüó, àéàã áàñäûüû, öçÿðèíäÿ îòóðäóüó ìàääÿëÿðëÿ ðåàêñèéàéà ýèð-ñÿéäèëÿð, ÷îõ ÿúàèá áèð âàðëûüà äþíÿðäèëÿð...

Èíäè èñÿ äöøöíÿê: äåìÿê, ÿñëèíäÿ áèç 99,95%-è áîøëóãäàí èáàðÿò îëàíâÿ hàðàäàñà áèð åíåðæè òîïàñûíû õàòûðëàäàí àòîìëàðäàí èáàðÿò äöíéàäà éà-øàéûðûã.38 "Òîõóíóðóã âÿ òóòóðóã" äåäèéèìèç øåéëÿðÿ äÿ hå÷ âàõòòîõóíìóðóã áåëÿ. Áÿñ ýþðäöéöìöç, äóéäóüóìóç âÿ éà ãîõóëàäûüûìûçìàääÿëÿðè íÿ äÿðÿúÿäÿ äÿðê åäèðèê? Îíëàð, äîüðóäàíìû áèçèì ýþðäöéö-ìöç, äóéäóüóìóç êèìèäèðëÿð? Éîõ âÿ ãÿòèééÿí éîõ! Åëåêòðîíëàðäàí âÿìîëåêóëëàðäàí áÿhñ åäÿðêÿí áó ìÿñÿëÿíè àéäûíëàøäûðìûøäûã. Áèð äÿ éà-äà ñàëàã: "âàð" äåäèéèìèç âÿ ýþðäöéöìöç ìàääÿíè ÿñëèíäÿ, äîüðóäàíýþðìÿéèìèç ìöìêöí äåéèë. ×öíêè "ýþðöðöê" äåäèéèìèç ïðîñåñ ÿñëèíäÿÝöíÿøäÿí âÿ éà áàøãà áèð èøûã ãàéíàüûíäàí ýÿëÿí èøûã hèññÿúèêëÿðèíèí (ôî-òîíëàðûí) ìàääÿéÿ ÷àðïìàñû, áó ìàääÿíèí äÿ hÿìèí èøûüûí áèð ãèñìèíèóäìàñû, ãàëàíûíû äà ýåðè ãàéòàðìàñû íÿòèúÿñèíäÿ ÿêñ îëóíàðàã, ýþçöìö-çÿ ÷àòàí ôîòîíëàðûí áåéíèìèçäÿ ìöÿééÿí îáðàçëàð éàðàòìàñûäûð. Éÿíèýþðäöéöìöç ìàääÿ, ÿñëèíäÿ éàëíûç ÿêñ îëóíàðàã, áèçèì ýþçöìöçÿ ÷àòàíôîòîíëàðûí äàøûäûüû èíôîðìàñèéàäàí áàøãà áèð øåé äåéèë. Áÿñ áó ôîòîíëàðìàääÿéëÿ áàüëû èíôîðìàñèéàíûí íÿ ãÿäÿðèíè áèçÿ ÷àòäûðûð? Áóíó hå÷ êèìáèëìèð...

4-úö ÁÞËÖÌÚÀÍËÀÍÀÍ ÀÒÎÌËÀÐ

93

Áóðà ãÿäÿð ìàääÿíèí íåúÿ éîõäàí âàð îëìàñûíäàí âÿ îíó ÿìÿëÿ

ýÿòèðÿí àòîìëàðäàí äàíûøäûã. Âÿ äåäèê êè, úàíëû-úàíñûç íÿ âàðñà,

hàìûñû àòîìëàðäàí èáàðÿòäèð. Àòîìëàð þçëÿðè úàíñûç âàðëûã îëäóã-

ëàðû ö÷öí, úàíëûëàðû ìåéäàíà ýÿòèðìÿëÿðè ñîí äÿðÿúÿ håéðÿòàìèçäèð.

Òÿêàìöë òÿëèìèíè ãÿáóë åäÿí àëèìëÿð áóíó èçàh åòìÿêäÿ hÿìèøÿ àúèç ãà-

ëûðëàð. Áèð àðàéà ýÿëÿí äàø ïàð÷àëàðûíûí úàíëû âàðëûã ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿëÿðè

àáñóðä îëäóüó êèìè, úàíñûç àòîìëàðûí áèðëÿøÿðÿê, þç-þçöíÿ úàíëû âàðëûã-

ëàð éàðàòìàëàðû äà ìöìêöíñöçäöð. Áèð äàø ïàð÷àñûíû âÿ êÿïÿíÿéè ýþçöíöç

þíöíäÿ úàíëàíäûðûí. Áèðè úàíñûçäûð, äèýÿðè úàíëû. Àììà ãóðóëóøóíà, òÿ-

ìÿëèíÿ áàõàíäà, hÿð èêèñè "àòîì" àäëàíàí åéíè hèññÿúèêëÿðäÿí éàðàíûá.

Úàíñûç ìàääÿíèí þç-þçöíÿ úàíëûéà äþíìÿéÿúÿéèëÿ áàüëû áåëÿ áèð

ìèñàë äà ÷ÿêìÿê îëàð. Àëöìèíóì ó÷à áèëÿðìè? Òÿáèè êè, õåéð. Áÿñ àëö-

ìèíóìó ïëàñòèê ìàääÿ âÿ áåíçèíëÿ ãàðûøäûðñàã íåúÿ, ó÷àðìû? Éåíÿ äÿ

éîõ. Àíúàã ÿýÿð áó ìàääÿëÿðäÿí áèð òÿééàðÿ äöçÿëòñÿê, î çàìàí ó÷à áè-

ëÿð. Áÿñ hÿìèí òÿééàðÿíèí ó÷ìàñû íÿéèí ñàéÿñèíäÿ ìöìêöí îëäó?

Ãàíàäëàðûíìû? Ìöhÿððèêèíìè? Ïèëîòóíìó? Õåéð, ÷öíêè îíëàðûí hå÷ áèðè

þçáàøûíà ó÷à áèëìÿçëÿð. Òÿééàðÿ ó÷ìàã ãàáèëèééÿòè îëìàéàí àéðû-àéðû hèñ-

ñÿëÿðèí ìöÿééÿí ïëàí âÿ ëàéèhÿ èëÿ õöñóñè ôîðìàäà áèðëÿøäèðèëìÿñèíèí

íÿòèúÿñèíäÿ ó÷óð! Ó÷ìàã ãàáèëèééÿòè íÿ àëöìèíèóìäàí, íÿ ïëàñòèêäÿí, íÿ

äÿ áåíçèíäÿí ýÿëèð. Äöçäöð, áó ìàääÿëÿðèí õöñóñèééÿòëÿðè âàúèáäèð, àí-

úàã ìÿhç ó÷ìàã ãàáèëèééÿòè îíëàðûí õöñóñè ëàéèhÿ íÿòèúÿñèíäÿ áèð àðàéà

ýÿòèðèëìÿñè ñàéÿñèíäÿ ãàçàíûëûð.

Úàíëû ñèñòåìëÿð äÿ åéíÿí áó úöðäöðëÿð. Áèð úàíëû höúåéðÿñè äÿ úàíñûç

àòîìëàðûí õöñóñè øÿêèëäÿ áèð àðàéà ýÿòèðèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíûð. Úàí-

ëû höúåéðÿëÿðèí áþéöìÿ, ÷îõàëìà âÿ áóíà áÿíçÿð äèýÿð þçÿëëèêëÿðè

ìîëåêóëëàðûí õöñóñèééÿòèíäÿí äåéèë, îíëàðûí ìöêÿììÿë øÿêèëäÿ áèðëÿø-

äèðèëìÿñèíäÿí èðÿëè ýÿëèð. Áó èñÿ Àëëàhûí þëöäÿí äèðèíè éàðàòìàñûíäàí

áàøãà áèð øåé äåéèë:

"Øöáhÿñèç êè, òîõóìó äà, ÷ÿéèðäÿéè äÿ úöúÿðäèá ÷àòëàäàí, þëöäÿí

äèðè, äèðèäÿí äÿ þëö ÷ûõàðäàí Àëëàhäûð. Áóäóð Àëëàh! Àõû Ñèç îí-

äàí íÿ úöð öç äþíäÿðèðñèíèç?" ("ßíàì" ñóðÿñè, 95).

94

Úàíñûç áèð ìàääÿ úàíëû âàðëûüà àíúàã öñòöí ýöú âÿ àüûë ñàhèáè îëàíÀëëàh òÿðÿôèíäÿí äþíäÿðèëÿ áèëÿð; éÿíè áèð úàíëû àíúàã éàðàäûëà áèëÿð.Úàíëû ñèñòåìëÿð åëÿ êîìïëåêñ ãóðóëóøà ñàhèáäèðëÿð êè, áó ýöíöí òåõíîëî-æè èìêàíëàðûíà ðÿüìÿí, hÿëÿ äÿ íåúÿ èøëÿäèêëÿðè òàì àíëàøûëìàéûá. ÔÿãÿòXX ÿñðäÿ áàøýèúÿëëÿíäèðèúè ñöðÿòëÿ èíêèøàô åäÿí åëì âÿ òåõíîëîýèéà áèðýåð÷ÿéè àøêàðà ÷ûõàðûá: úàíëûëàð ñîí äÿðÿúÿ êîìïëåêñ ãóðóëóøà ñàhèáäèð-ëÿð. XIX ÿñðèí îðòàëàðûíäà Òÿêàìöë òÿëèìè îðòàéà àòûëàíäà èáòèäàèìèêðîñêîïëàðëà àïàðûëàí àðàøäûðìàëàð höúåéðÿíèí ñàäÿúÿ áÿñèò áèð ëÿêÿ-äÿí èáàðÿò îëäóüóíó ýþñòÿðèðäè. XX ÿñðèí ìöêÿììÿë òåõíîëîæè âàñèòÿëÿðè,åëåêòðîí ìèêðîñêîïëàð èñÿ ñöáóò åòäè êè, úàíëû âàðëûãëàðû ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí hö-

Éóõàðûäà ýþðäöéöíöç ïëàñòèê, àëöìèíèóì, ïîëàä êèìè ìàääÿëÿð ó÷à áèëÿðëÿðìè? Õåéð. Îí-ëàðû áèð àðàéà ýÿòèðñÿíèç, éåíÿ äÿ ó÷à áèëìÿçëÿð. Òÿééàðÿ èñÿ áó ìÿääÿëÿðèí õöñóñè øÿêèëäÿ,åëìëè áèð ëàéèhÿ âÿ ïëàí ÿñàñûíäà áèðëÿøäèðèëìÿñèíäÿí éàðàäûëûá. Ó÷ìàã ãàáèëèééÿòè íÿ ïëàñ-òèêäÿí, íÿ àëöìèíèóìäàí, íÿ äÿ ïîëàääàí ýÿëèð. Îíëàðûí õöñóñèééÿòëÿðèíèí hÿð áèðè þçëöéöíäÿ÷îõ þíÿìëèäèðëÿð, àììà ìÿhç ó÷ìàã ö÷öí îíëàð åëìëè áèð ëàéèhÿ âÿ ïëàí ÿñàñûíäà áèðëÿø-äèðèëìÿëèäèðëÿð. Úàíëû ñèñòåìëÿð äÿ åéíÿí áåëÿäèð - úàíëû höúåéðÿ úàíñûç àòîìëàðûí åëìëèøÿêèëäÿ âÿ õöñóñè áèð ëàéèhÿéëÿ áèðëÿøäèðèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíûá.

95

úåéðÿëÿð õåéëè ìöðÿêêÿá, êîìïëåêñ áèð îðãàíèçìäèðëÿð âÿ àíúàã ìö-êÿììÿë ëàéèhÿ ÿñàñûíäà éàðàäûëà áèëÿðëÿð. ßí ÿñàñû, áó àðàøäûðìàëàðúàíñûç ìàääÿëÿðèí ãÿòèééÿí þç-þçöíÿ úàíëû âàðëûã éàðàäà áèëìÿéÿúÿéè-íè îðòàéà ãîéäó. Úàíëû àíúàã úàíëûäàí éàðàíà áèëÿð. Áó, òÿúðöáÿ éîëóéëàäà èñáàòëàíûá.39 Òÿêàìöë òÿëèìèíè ãÿáóë åäÿíëÿðèí áó ñóàëëàðûí ãàðøûñûí-äà òÿñëèì îëìàãäàí áàøãà éîëëàðû éîõäóð. Áóíà ýþðÿ hÿìèí äÿñòÿäÿí îëàíìÿøhóð àëèìëÿð åëìè ôèêèð éöðöòìÿê ÿâÿçèíÿ, áîø-áîø íàüûëëàðëà ýþçäÿíïÿðäÿ àñìàüà ÷àëûøûðëàð. Ìÿñÿëÿí, ìàääÿíèí þçöíöí øöóðó, ãàáèëèééÿòè,èðàäÿñè îëìàñû hàãäà ãåéðè-åëìè âÿ ãåéðè-úèääè èääèàëàð èðÿëè ñöðöðëÿð.ßñëèíäÿ èñÿ áó ñÿôåhëÿìÿëÿðÿ hå÷ þçëÿðè äÿ èíàíìûð âÿ úàâàá âåðèëìÿñèýÿðÿêÿí åëìè ñóàëëàðûí ãàðøûñûíäà àúèç ãàëäûãëàðûíû åòèðàô åäèðëÿð:

“Ùÿéàò éàðàíìàìûøäàí þíúÿ Éåð êöðÿñè áîø âÿ êèìñÿñèç èäè. ÈíäèñÿÉåðäÿ hÿéàò ãàéíàøûð. Áó, íåúÿ îëäó? Êàðáîí ÿñàñûíäà éàðàíàí öçâèìîëåêóëëàð íåúÿ úàíëàíäûëàð? Èëê úàíëû îðãàíèçìëÿð íåúÿ éàðàíäûëàð? Ùÿ-éàò íåúÿ òÿêàìöë êå÷äè êè, ÷àüäàø èíñàíëàð êèìè ìöðÿêêÿá âÿ ìöêÿììÿëúàíëûëàð ìåéäàíà ÷ûõäû?”40

“Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ÷þçÿ áèëìÿäèéè ÷îõ úèääè ìÿñÿëÿëÿð âàð:ìàääÿ hàðàäàí éàðàíäû? Êàèíàò âÿ äöíéà èíäèêè øÿêëèíè íåúÿ ãàçàíäû?Úàíñûç ìàääÿ þç-þçöíÿ êîìïëåêñ úàíëû ìîëåêóëëàðà íåúÿ ÷åâðèëäè?”41

Ñèòàòëàðû ýÿòèðèëÿí òÿêàìöë÷ö àëèìëÿðèí äÿ åòèðàô åòäèêëÿðè êèìè, Òÿêà-ìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ÿñàñ âÿ éåýàíÿ ìÿãñÿäè úàíëûëàðûí Àëëàh òÿðÿôèíäÿíéàðàäûëäûüûíû äàíìàãäûð. Àíúàã êàèíàòûí hÿð íþãòÿñèíäÿ Éàðàäûëûø Ýåð-÷ÿéè ñîí äÿðÿúÿ à÷ûã áèð øÿêèëäÿ ýþðöíäöéö ö÷öí, îíóí hÿð áèð äåòàëûãÿòèééÿí òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿéàðàíà áèëìÿéÿúÿê ãÿäÿðìöêÿììÿë îëäóüó ö÷öí òÿ-êàìöë÷öëÿð áîø-áîøèääèàëàðäàí áàøãà îðòàéà hå÷íÿ ãîéà áèëìèðëÿð.

Ýöíöìöçöí ÿí ÷ûëüûí òÿ-

êàìöë÷ö àëèìëÿðèíäÿí áèðè

îëàí Ðè÷àðä Äîóêèíñ (Richard

“Àëëàùû íåúÿ èíêàð åäèðñèíèç êè, ñèç

þëö èäèíèç, Î ñèçè äèðèëòäè. Î ñèçè éåíÿ

þëäöðÿúÿê, ñîíðà éåíÿ äÿ äèðèëäÿúÿê

âÿ äàùà ñîíðà ñèç Îíà òÿðÿô

ãàéòàðûëàúàãñûíûç.”

("Áÿãÿðÿ" ñóðÿñè, 28).

96

Dawkins) èñÿ áó ñþçëÿðèëÿ ìÿãñÿäñèç òÿñàäöôëÿðèí íÿéèñÿ éàðàäà áèëÿúÿ-

éèíèí ìöìêöíñöçëöéöíö âÿ áó ìöìêöíñöçëöéÿ ãàðøû éåýàíÿ àëòåðíàòèâèí

òÿáèÿòäÿí öñòöí áèð ãöââÿ îëäóüóíó åòèðàô åäèá: "Áèð øåéèí éàðàäûëûøûíûí

ìöðÿêêÿáëèéè âÿ êîìïëåêñëèéè îðòàéà ÷ûõäûãúà, îíóí òÿñàäöô íÿòèúÿñèí-

äÿ éàðàíìàñûíà èíàì äà àçàëûð. Âÿ ÿýÿð òÿñàäöô éîõäóðñà, îíóí éåýàíÿ

àëòåðíàòèâè Àüûëëû áèð Ãóðóúóíóí âàðëûüûäûð".42

Àììà òÿêàìöë÷ö àëèìëÿð áó ýåð÷ÿéè ãÿáóë åòìÿêäÿíñÿ, úàíñûç ìàä-

äÿíèí þç-þçöíö úàíà ýÿòèðäèéèíè äåìÿêëÿ ýöëöíú âÿçèééÿòÿ äöøöðëÿð.

Àòîìëàðûí þçáàøûíà áèðëÿøÿðÿê, úàíëû âàðëûã éàðàòìàëàðû hàãäà áöòöí ôè-

êèðëÿðèí òÿáèè êè, hå÷ áèð åëìè ÿñàñû éîõäóð âÿ îëà äà áèëìÿç. Áó íàüûëëàðûí

íÿ ãÿäÿð ìÿíàñûç îëäóüóíó ÿéàíè øÿêèëäÿ ýþñòÿðìÿê ö÷öí áèð ìèñàë ÷ÿ-

êÿê. Äåìÿê, òÿêàìöë÷öëÿð úàíëû àëÿìèí éàðàíìàñûíû áåëÿ èçàh åäèðëÿð:

Áþéöê Ïàðòëàìäàí ñîíðà íåúÿ îëóáñà, àòîìëàð éàðàíûáëàð. Þçö äÿ ÷îõ èí-

úÿ håñàáëà, ÷îõ hÿññàñ òàðàçëûãëàðû ýþçëÿìÿêëÿ... Ñîíðà îíëàðûí áèð ãèñìè

ôÿçàäàêû óëäóçëàðû, ãàëàêòèêàëàðû, áèð ãèñìè äÿ Éåðè ÿìÿëÿ ýÿòèðèá. Éåðè

ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí àòîìëàðûí áèð ãèñìè äàøû, òîðïàüû ôîðìàëàøäûðàðêÿí, áèðäÿí-

áèðÿ úàíëû âàðëûã éàðàòìàüà ãÿðàð âåðèáëÿð. Þíúÿ îíëàð ñîí äÿðÿúÿ

êîìïëåêñ ãóðóëóøó îëàí höúåéðÿëÿðè ãóðóáëàð, ñîíðà äà îíëàðû èêèéÿ áþ-

ëÿðÿê ÷îõàëäûáëàð. Ëàï àõûðäà èñÿ åøèòìÿéÿ, äàíûøìàüà áàøëàéûáëàð. Âàõò

Áó øÿêèëèí íÿ ãÿäÿð àíëàìñûç îëäóüó ýþç þíöíäÿäèð. Ýöíöìöçäÿ hÿð êÿñ òÿáèÿòäÿêè äàøïàð÷àëàðûíûí ãóðáàüà âÿ éà áàëûüà äþíìÿñèíèí ìöìêöíñöçëöéöíö áèëèð. ßëáÿòòÿ êè, úàí-ñûç ìàääÿäÿí úàíëûíûí éàðàíìàñû ìöìêöí äåéèë. Úàíëû àíúàã úàíëûäàí òþðÿéèð. Áó èñÿ úàíëûâàðëûãëàðûí ýóéà úàíñûç ìàääÿëÿðäÿí éàðàíäûüûíû èääèà åäÿí òÿêàìöë òÿëèìèíè äàðìàäà-üûí åäèð.

97

ýÿëèá, áó àòîìëàð óíèâåðñèòåò ïðîôåññîðóíà äþíÿðÿê, þçëÿðè-þçëÿðèíè ìèê-

ðîñêîï àëòûíäà àðàøäûðûá, òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíäûãëàðûíû èääèà åäèáëÿð.

Àòîìëàðûí áÿçèëÿðè êþðïöëÿð, ýþéäÿëÿíëÿð èíøà åäÿí ìöhÿíäèñëÿðè, áÿçè-

ëÿðè òÿééàðÿëÿðè, ñöíè ïåéêëÿðè ãóðàí êîíñòðóêòîðëàðû éàðàäûáëàð, áèð hèññÿñè

äÿ êèìéà âÿ ôèçèêà öçðÿ èõòèñàñëàøûá. Êàðáîí, ìàãíåçèóì, ôîñôîð, äÿìèð

âÿ ñ. êèìè àòîìëàð èñÿ áèð àðàéà ýÿëÿðÿê, ôþâãÿëàäÿ âÿ hÿëÿ äÿ ñîíàäÿê

êÿøô åäèëìÿìèø áèð îðãàíû - åéíè ôîðìàëàøäûðûáëàð. Áó áåéèíëÿð hÿòòà ÷àü-

äàø òåõíèêà ö÷öí äÿ ÿë÷àòìàç îëàí þçÿëëèêëÿðÿ, ö÷ þë÷öëö ýþðìÿ

ãàáèëèééÿòèíÿ ñàhèá îëóáëàð. Àòîìëàðûí áèð hèññÿñè àêòéîðëàðû, áèð hèññÿñè

áÿñòÿêàðëàðû âÿ äèýÿð ñÿíÿò÷èëÿðè éàðàäûáëàð. Áó ìèñàëëàðû áèð àç äà óçàò-

Òÿêàìöë÷öëÿðèí èääèàëàðûíà ýþðÿ, òÿñàäöôÿí éàðàíàí àòîìëàð òÿñàäöôÿí óíèâåðñèòåò ïðîôåñ-ñîðóíó éàðàäûáëàð âÿ èíäè äÿ åëåêòðîí ìèêðîñêîïó àëòûíäà þçëÿðèíè àðàøäûðàðàã, òÿñàäöôÿíéàðàíäûãëàðûíû áÿéàí åäèáëÿð. Øöáhÿñèç êè, áåëÿ íàüûëëàðëà hå÷ óøàãëàðûí äà áàøûíû ãàòìàãîëìàç.

Àòîìëàð àòîìëàðû àðàøäûðûð

98

ìàã îëàð, àììà áåëÿ áèð øåéèí hå÷ âàõò áàø òóòìàéàúàüûíû äàhà àøêàð ýþñ-

òÿðìÿê ö÷öí õöñóñè òÿúðöáÿ êå÷èðÿê: úàíëû îðãàíèçìè éàðàòìàã ö÷öí

ýÿðÿêÿí áöòöí ìàääÿëÿðèí àòîìëàðûíû áèð ôèíúàíûí è÷èíÿ éûüàã. Òÿêà-

99

ìöë÷öëÿð áó àòîìëàðûí áèðëÿøÿðÿê úàíëû ìàääÿëÿð éàðàòìàñû ö÷öí íÿéè âà-

úèá ñàéûðëàðñà, îíëàðû äà ÿëàâÿ åäÿê. Ëàï 100 èë, 1000 èë, 1000000 èë äÿ

ýþçëÿíèëñÿ, ýöíëÿðèí áèðèíäÿ áó ôèíúàíäàí ïðîôåññîð ÷ûõà áèëÿðìè? ßëáÿò-

100

òÿ, éîõ! Îðàäàí íÿèíêè ïðîôåññîð, öìóìèééÿòëÿ, hå÷ áèð úàíëû âàðëûã ÷ûõ-

ìàç. Íÿèíêè ãóøëàð, áàëûãëàð, êÿïÿíÿêëÿð, àëìàëàð, ôèëëÿð, ýöëëÿð, àüàúëàð,

ãàðûøãàëàð, ÷èéÿëÿêëÿð, ïîðòàüàëëàð, hå÷ áèð ìèë÷ÿê áåëÿ ÷ûõìàç. ×öíêè úàí-

ñûç ìàääÿëÿðèí ìèëéîíó äà áèð àðàéà ýÿëñÿ, úàíëû éàðàäà áèëìÿç. Ýÿëèí

ýþðÿê, øöóðñóç àòîìëàð hÿéàòûí þçöëö îëàí ÄÍÒ ìîëåêóëóíó âÿ çöëëàë-

ëàðû íåúÿ éàðàäà áèëÿðäèëÿð? ÄÍÒ (Äåçîêñèðèáîíóêëåèí òóðøóñó) höúåéðÿíèí

íöâÿñèíäÿ éåðëÿøÿðÿê, èíñàí îðãàíèçìèíÿ àèä áöòöí èíôîðìàñèéàíû þçöí-

äÿ ñàõëàéûð. Áó èíôîðìàñèéà î ãÿäÿð ìöðÿêêÿá øÿêèëäÿ øèôðÿëÿíèá êè,

àíúàã 1940-úû èëëÿðäÿí ñîíðà åëì àäàìëàðû îíäàí ìöÿééÿí ãÿäÿð áàø ÷û-

õàðà áèëèáëÿð. ÄÍÒ àèä îëäóüó úàíëûéà äàèð áöòöí èíôîðìàñèéàëàðû äàøûìàãëà

éàíàøû, þçö-þçöíö ÷îõàëäà áèëèð. ßýÿð àòîìëàð ñàäÿúÿ áèð àðàéà ýÿëÿðÿê

ìîëåêóëëàðû éàðàäûáëàðñà, îíäà ÄÍÒ ìîëåêóëó áó áèëýèëÿðè hàðàäàí þéðÿ-

íèá âÿ íåúÿ äàøûéûð, öñòÿëèê, hÿëÿ ÷îõàëäûð äà? Áó ñóàëà úàâàá âåðÿí

éîõäóð.

Çöëàëëàð èñÿ úàíëûëàðûí éàðàíäû-

üû ÿñàñ "ìàòåðèàë" îëìàãëà éàíàøû,

îðãàíèçìèí hÿéàòè ôóíêñèéàëàðûíûí

÷îõóíäà àïàðûúû ðîë îéíàéûðëàð.

Ìÿñÿëÿí, ãàíûí òÿðêèáèíäÿêè hå-

ìîãëîáèí çöëàëû îðãàíèçìèí hÿð

éåðèíÿ îêñèýåí äàøûéûð, èììóí ñèñ-

òåìèìèçäÿêè çöëëàëëàð îðãàíèçìÿ

Úàíëû höúåéðÿëÿðÿ àèä áöòöí áèëýèëÿðè ãö-ñóðñóç áèð øèôðÿ ñèñòåìèëÿ þçöíäÿ äàøûéàíÄÍÒ ìîëåêóëó ñîí äÿðÿúÿ êîìïëåêñ ãóðó-ëóøà ñàhèáäèð. Áó ìîëåêóëóí ìöêÿììÿëéàðàäûëûøû îíóí òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëìÿ-ñè hàããûíäà èääèàëàðû ïó÷à ÷ûõàðûð.

101

ýèðÿí ìèêðîáëàðû çÿðÿðñèçëÿøäè-

ðèð, áèð áàøãà íþâ çöëàëëàð èñÿ

éåäèêëÿðèìèçèí hÿçì îëóíìàñûíû

òÿìèí åäèð... ÄÍÒ-ìèçäÿ òÿõìè-

íÿí 50 ìèí ôÿðãëè çöëàëûí íåúÿ

éàðàäûëìàñûíà äàèð ïðîãðàìëàðû

âàð. Çöëàëëàð, äåäèéèìèç êèìè,

úàíëûëàðûí éàøàìàñû ö÷öí ÷îõ áþ-

éöê þíÿìÿ ñàhèáäèðëÿð âÿ

îíëàðäàí òÿêúÿ áèðèíèí îëìàìà-

ñû îðãàíèçìèí éàøàìàñûíû

ìöìêöíñöç åäÿð. Èðè ìîëåêóëëàð îëàí ÄÍÒ-íèí þç-þçöíÿ, òÿñàäöô íÿòè-

úÿñèíäÿ éàðàíìàñû èñÿ, åëì äÿ ýþñòÿðèð êè, áàø òóòà áèëìÿç. ÄÍÒ õöñóñè

øÿêèëäÿ áèðëÿøÿí íóêëåîòèäëÿð, öìóìèëèêäÿ çöëàëëàð èñÿ éåíÿ äÿ õöñóñè øÿ-

êèëäÿ áèðëÿøÿí àìèíòóðøóëàð ñèëñèëÿñèäèðëÿð. Ùÿð øåé áèð ãûðàüà, àììà

úàíëûëàðûí éàøàìûíûí òÿìÿë äàøû îëàí ÄÍÒ âÿ çöëàëëàðûí òÿñàäöô íÿòèúÿ-

ñèíäÿ áåëÿ äöçÿíëÿíìÿëÿðè ðèéàçè îëàðàã ìöìêöí äåéèë. Ùåñàáëàìàëàð

ýþñòÿðèð êè, hÿòòà ÿí áÿñèò çöëàë ìîëåêóëóíóí äà òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ éà-

ðàíìàñû åhòèìàëû ñûôûðà áÿðàáÿðäèð (áó áàðÿäÿ äàhà ýåíèø áèëýè ö÷öí Ùàðóí

Éÿhéàíûí "Òÿêàìöë éàëàíû" êèòàáûíà áàõûí). Áó ðèéàçè èìêàíñûçëûãëà éà-

íàøû, hÿìèí ìîëåêóëëàðûí òÿñàäöôÿí éàðàíìàñû êèìéÿâè úÿhÿòäÿí äÿ áàø

òóòà áèëìÿç: ÿýÿð ÄÍÒ âÿ çöëàëëàðûí éàðàíìàñû ïðîñåñè çàìàí âÿ òÿáèè øÿ-

ðàèò áàõûìûíäàí òÿíçèìëÿíìÿñÿéäè, îíëàð ñàäÿúÿ îëàðàã áèð-áèðëÿðèëÿ

ðåàêñèéàéà ýèðÿð (÷öíêè áó èêè ìàääÿ þç àðàëàðûíäà ðåàêñèéàéà ýèðìÿéÿ

÷îõ ìåéèëëèäèðëÿð) âÿ hå÷ áèðè èíäèêè øÿêëèíäÿ ìþâúóä îëìàçäû. Íÿòèúÿ-

äÿ ÄÍÒ âÿ çöëàëëàð úàíëû âàðëûãëàðû ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿê éåðèíÿ ìöõòÿëèô

ìàääÿëÿð îðòàéà ÷ûõàðàðäûëàð. Éÿíè áó èêèñèíèí ýèðÿ áèëÿúÿéè ÁÖÒÖÍ ðå-

àêñèéàëàð úàíëû àëÿìè îðòàéà ÷ûõàðìàéàí, ÉÀÍËÛØ ðåàêñèéàëàðäûð. ßýÿð

çàìàíà âÿ òÿñàäöôÿ ãàëñàéäû, úàíëû àëÿìè éàðàòìàã hÿëÿ áèð éàíà äóðñóí,

ÄÍÒ èëÿ çöëàëëàð îíó éîõ åäÿúÿê áèð ðåàêñèéàéà ýèðÿ áèëÿðäèëÿð.43

“Ýþéëÿðäÿ âÿ éåðäÿ íÿ âàðñà,

Àëëàùû òÿãäèñ åäèá øÿíèíÿ òÿðèô-

ëÿð äåìÿêäÿäèð. Î, éåíèëìÿç

ãöââÿò, ùèêìÿò ñàùèáèäèð! Ýþé-

ëÿðèí âÿ éåðèí ùþêìö Îíóí

ÿëèíäÿäèð. Äèðèëäÿí äÿ, þëäöðÿí

äÿ Îäóð. Î, ùÿð øåéÿ

ãàäèðäèð!”

("Ùÿäèä" ñóðÿñè, 1-2).

102

Ýþðöíäöéö êèìè, íÿ ÄÍÒ-

íèí âÿ çöëàëëàðûí éàðàíìàñû, íÿ

äÿ îíëàðûí úàíëû àëÿìè éàðàòìàã

ö÷öí ãàòûëäûãëàðûí ïðîñåñëÿðèí

ñîíðàêû èíêèøàôû òÿñàäöô íÿòèúÿ-

ñèíäÿ hå÷ âàõò óüóðëó ýåäÿ

áèëìÿçäè. Ýöíöìöçöí öíëö àëèì-

ëÿðèíäÿí îëàí Æàí Ãóòòîí (Éean

Guitton) "Òàíðû âÿ Åëì" àäëû êè-

òàáûíäà áó ìÿñÿëÿíèí

ìöìêöíñöçëöéöíö áåëÿ âóðüó-

ëàéûð:

“Ùàíñû òÿñàäöô ñîíóúóíäà áÿçè àòîìëàð áèð-áèðëÿðèëÿ ðàñòëàøàðàã, àìèí

òóðøóëàðûíûí ìîëåêóëëàðûíû éàðàäà áèëÿðäèëÿð? Ùàíñû òÿñàäöô hÿìèí ìîëå-

êóëëàðû áèð àðàéà ýÿòèðèá, ÄÍÒ êèìè ìöðÿêêÿá ñèñòåìè îðòàéà ÷ûõàðà

áèëÿðäè? Áèîëîýèéà àëèìè Ôðàíñóà Éàêîáóí (Francois Éacob) âåðäèéè ñóà-

ëû ìÿí äÿ òÿêðàðëàéûðàì: èëê úàíëû höúåéðÿíèí éàðàíìàñûíû òÿìèí åäÿúÿê

èëê èíôîðìàñèéàíû âåðÿí èëê ÄÍÒ ìîëåêóëóíóí ïëàíûíû êèì hàçûðëàéûá?

ßýÿð òÿñàäöôëÿðÿ äàéàíñàã, íÿ áó, íÿ äÿ áàøãà ñóàëëàðû úàâàáëàíäûðìàã

ìöìêöí îëàúàã. Áóíà ýþðÿ äÿ, ñîí èëëÿð áèîëîýèéà áèëýèíëÿðè ôèêèðëÿðèíè

äÿéèøìÿéÿ áàøëàéûáëàð. ×îõëàðû Äàðâèíèí äåäèêëÿðèíèí ìÿíàñûç îëäóüó-

íó à÷ûã-àøêàð àíëàìàüà áàøëàéûá. Âÿ áàøà äöøöáëÿð êè, ìÿñÿëÿéÿ

ìàääÿäÿí öñòöí, îíó äöçÿíëÿéÿí áèð ãöââÿ ãàðûøìàñàéäû, èø êå÷ìÿçäè".44

Æàí Ãóòòîíóí äà äåäèéè êèìè, XX ÿñðäÿ àïàðûëàí àðàøäûðìàëàð âÿ åë-

ìè êÿøôëÿðèí èøûüûíäà àëèìëÿð Äàðâèíèí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí hå÷ áèð

êÿñÿðèíèí îëìàäûüûíû ãÿòè øÿêèëäÿ éÿãèíëÿøäèðèáäÿð. Àìåðèêàëû áèîëîã

Ìàéêë Áåé (Michael Behe) "Äàðâèíèí ãàðà ãóòóñó" àäëû êèòàáûíäà áóíóí-

ëà áàüëû éàçûð:

“Åëì hÿéàòûí êèìéàñûíûí íåúÿ ôîðìàëàøäûüûíû àíëàìàã ö÷öí ÷îõ

úÿhäëÿð åäèá. Ôÿãÿò áèîëîæè ñèñòåìëÿðèí ìîëåêóëëàð ñÿâèééÿñèíäÿêè hÿñ-

“Ýþéëÿðäÿ âÿ éåðäÿ îëàí úàíëû-

ëàð, ùÿòòà ìÿëÿêëÿð áåëÿ ùå÷ áèð

òÿêÿááöð ýþñòÿðìÿäÿí Àëëàùà

ñÿúäÿ åäÿðëÿð! Îíëàð þç öñòöíäÿ

îëàí Ðÿááèíäÿí ãîðõàð âÿ þçëÿ-

ðèíÿ áóéóðóëàíëàðû åäÿðëÿð!”

("Íÿhë" ñóðÿñè, 49-50).

103

ñàñ äöçÿí âÿ ìöðÿêêÿáëèéèíèí êþêëÿðèíè à÷ûãëàìàã ìÿãàìû éåòèøÿíäÿ åëì

èôëèú îëóð. Áóíà ýþðÿ äÿ, áèîìîëåêóëéàð ñèñòåìëÿðèí hàíñûñà áèðèíèí áàø-

ëàíüûúûíû àðàøäûðìàãëà áàüëû hå÷ áèð úÿhä ýþñòÿðèëìÿéèá. Áÿçè àëèìëÿð

þçëÿðèíÿ ýöâÿíÿðÿê, áóíóí ñÿáÿáèíè ýóéà ÷îõäàí áèëäèêëÿðèíè äåéèáëÿð.

Ôÿãÿò áó ñþçëÿð ïðîôåññèîíàë åëìè ÿäÿáèééàòäà hå÷ âàõò úèääè ãàðøûëàí-

ìàéûá. ßí ÿñàñû, áó ñèñòåìëÿðèí ãóðóëóøóíó èíúÿëÿéÿíäÿ, áÿëëè îëóð êè,

îíëàðûí éàøàì ìåõàíèçìëÿðè äàðâèí÷è éàíàøìàíûí hå÷ éàíûíäàí äà êå÷-

ìèð”45.

Áöòöí êàèíàò êèìè, úàíëû âàðëûãëàð äà éîõäàí éàðàäûëûáëàð. Ùå÷ áèð

øåé îëìàéàíäà òÿñàäöôëÿð äÿ éîõ èäè âÿ áóíà ýþðÿ, þëö ìàääÿëÿð "òÿñà-

äöôÿí" áèðëÿøèá, úàíëû âàðëûã ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëìÿçäèëÿð. Áóíà àíúàã âÿ

àíúàã ñîíñóç ãöäðÿò, ñîíñóç àüûë âÿ ñîíñóç åëè ñàhèáè îëàí Àëëàh ãàäèð-

äèð:

5-úè áþëöìÀÒÎÌÓÍ ÝÖÚÖ

105

Áöòöí êàèíàòûí, úàíëû-úàíñûç hÿð øåéèí ÿñàñû îëàí àòîìëàðûí ìàä-

äÿíè íåúÿ ôþâãÿëàäÿ áèð øÿêèëäÿ ÿìÿëÿ ýÿòèðäèêëÿðèíè àðòûã áèëèðèê.

Ñîí äÿðÿúÿ êè÷èê îëàí áó hèññÿúèêëÿð áóðà ãÿäÿð ýþðäöéöìöç êè-

ìè, þç äàõèëëÿðèíäÿ ÷îõ ìöêÿììÿë áèð ãóðóëóøà ñàhèáäèðëÿð. Àíúàã

àòîìóí ìþúöçÿâè úÿhÿòëÿðè áóíóíëà áèòìèð; àòîì åéíè çàìàíäà, è÷èíäÿ

÷îõ ìþhòÿøÿì áèð åíåðæèíè äÿ ñàõëàéûð. Àòîìóí äàõèëèíäÿ ýèçëÿíÿí áó ýöú

î ãÿäÿð áþéöêäöð êè, îíóí êÿøôèëÿ áÿøÿðèééÿò îêåàíëàðû áèðëÿøäèðÿí íÿ-

hÿíý êàíàëëàð à÷à, äàüëàðû äÿëÿ, ñöíè èãëèìëÿð éàðàäà âÿ äàhà íÿëÿð-íÿëÿð

åäÿ áèëèð. Àíúàã îíó äà âóðüóëàìàã ëàçûìäûð êè, àòîìóí è÷èíäÿ ýèçëÿíÿí

áó ýöú áèð éàíäàí èíñàíëàðà õèäìÿò åòñÿ äÿ, äèýÿð éàíäàí áÿøÿðèééÿò ö÷öí

÷îõ áþéöê òÿhëöêÿ äàøûéûð. Ìÿñÿëÿí, áó ýöúöí ïèñ ìÿãñÿäëÿ èøëÿäèëìÿ-

ñè íÿòèúÿñèíäÿ II Úàhàí Ñàâàøû çàìàíû Ùèðîñèìà âÿ Íàãàñàêèäÿ îí

ìèíëÿðëÿ èíñàí áèð íå÷ÿ ñàíèéÿäÿ ìÿhâ îëäó. Âÿ éà, 1986-úû èëäÿ êå÷ìèø

ÑÑÐÈ-íèí ×åðíîáûë Àòîì Åëåêòðèê Ñòàíñèéàñûíäà áàø âåðÿí ãÿçà ÷îõëó èí-

ñàíûí þëöìö âÿ øèêÿñò îëìàñûéëà ñîíóúëàíäû. Àììà áó ìÿñÿëÿëÿðèí

òÿôÿððöàòûíà êå÷ìÿçäÿí þíúÿ, ýÿëèí, àòîìóí ýöúöíöí íÿäÿí èáàðÿò îëäó-

üóíó âÿ íåúÿ îðòàéà ÷ûõäûüûíû þéðÿíÿê.

Íöâÿäÿ ýèçëÿíÿí ýöúÊàèíàòäàêû òÿìÿë ãöââÿëÿðäÿí áÿhñ åäÿðêÿí àòîì íöâÿñèíèí è÷èíäÿ-

êè ïðîòîíëàðëà íåéòðîíëàðû áèð-áèðèíÿ áàüëàéàí "Ýöúëö Íöâÿ Ãöââÿñè"íäÿí

äàíûøìûøäûã. "Íöâÿ åíåðæèñè" äåéèëÿí ìþhòÿøÿì ýöú íöâÿäÿêè áó ãöâ-

âÿíèí à÷ûüà ÷ûõìàñû íÿòèúÿñèíäÿ éàðàíûð. Áó åíåðæèíèí áþéöêëöéö êèìéÿâè

åëåìåíòèí íþâöíÿ ýþðÿ äÿéèøèð. ×öíêè åëåìåíòëÿðèí íöâÿñèíäÿêè ïðîòîí

âÿ íåéòðîíëàðûí ñàéû ôÿðãëèäèð. Íöâÿ áþéöäöêúÿ âÿ îíäàêû ïðîòîíëàðëà íåé-

òðîíëàðûí ñàéû àðòäûãúà áó hèññÿúèêëÿðè áèð-áèðèíÿ áàüëàéàí ãöââÿ äÿ

øèääÿòëÿíèð. Áþéöê áèð íöâÿäÿêè ïðîòîíëàðëà íåéòðîíëàðû áèð-áèðèíÿ áàü-

ëàéàí áó ãöââÿíè à÷ûüà ÷ûõàðìàã ñîí äÿðÿúÿ ÷ÿòèíäèð. ×öíêè hèññÿúèêëÿðè

áèð-áèðèíäÿí àéûðäûãúà, îíëàð ýÿðèëìèø éàé êèìè äàhà äà áþéöê ãöââÿòëÿ

éàõûíëàøìàüà ÷àëûøûðëàð.

nötron

106

Áó

ãöââÿíèí

òÿôÿððöàòëàðûíû

è í úÿ ë ÿìÿçäÿí

þíúÿ áèð ìÿãàìûí

öçÿðèíäÿ õöñóñèëÿ äàéàí-

ìàã ëàçûìäûð: íåúÿ îëóð êè, î

ãÿäÿð áþéöê áèð ãöââÿ ñîí äÿ-

ðÿúÿ êè÷èê ìÿêàíà ñûüûøûð? Áó, åëÿ

áèð ãöââÿäèð êè, ìèíëÿðëÿ àëèì èëëÿðëÿ

óçóí-óçàäû àðàøäûðìàëàð àïàðàíäàí ñîíðà

îíó òàïà áèëèáëÿð. Îíó "îéàòìàéàíäà" áó ãöâ-

âÿíèí êèìñÿéÿ çÿðÿðè éîõäóð, àììà èíñàíûí

ìöäàõèëÿñè çàìàíû ìèëéîíëàðû ìÿhâ åäÿí áèð ýöúÿ

÷åâèðèëÿð.

Àòîìóí íöâÿñèäÿ éåðëÿøÿí âÿ ìèëéîíëàðëà èíñàíûí hÿéà-

òûíû òÿhëöêÿ àëòûíà àëà áèëÿúÿê áó ãöââÿ "ôèñèîí" (íöâÿ

ïàð÷àëàíìàñû) âÿ "ôóçèîí" (íöâÿ áèðëÿøìÿñè) àäëàíäûðûëàí èêè òåõíè-

êè öñóëëà à÷ûüà ÷ûõàðûëà áèëèð. Èëê áàõûøäà îíëàðûí ñàäÿúÿ àòîìóí íöâÿñèíÿ

òÿñèð åòäèêëÿðè àüëà ýÿëñÿ äÿ, ÿñëèíäÿ áó ïðîñåñäÿ àòîìóí áöòöí hèññÿúèê-

ëÿðè ðîë îéíàéûð. Áèðèíúè ðåàêñèéàäà àòîìóí íöâÿñè ïàð÷àëàíûð, èêèíúèäÿ èñÿ

èêè íöâÿ áèðëÿøäèðèëèð; hÿð èêè ðåàêñèéà çàìàíû ÷îõ íÿhÿíý ìèãäàðäà åíåð-

æè àéðûëûð.

Íöâÿ ïàð÷àëàíìàñû (Ôèñèîí)Áó ðåàêñèéà êàèíàòäàêû ÿí øèääÿòëè ãöââÿ îëàí "Ýöúëö Íöâÿ Ãöââÿ-

ñè"íèí áöòþâ ñàõëàäûüû àòîì íöâÿñèíè ïàð÷àëàìàã ö÷öí ýåð÷ÿêëÿøäèðèëèð.

Áó çàìàí àäÿòÿí óðàíäàí èñòèôàäÿ åäèðëÿð, ÷öíêè óðàí àòîìó ÿí àüûð

àòîìëàðäàí áèðèäèð, áàøãà ñþçëÿ, íöâÿñèíäÿ áþéöê ìèãäàðäà ïðîòîí âÿ íåé-

òðîí îëóð.

óðàí 235

Òÿúðöáÿëÿð çàìàíû àëèìëÿð óðàí íöâÿñèíèí öçÿðèíÿ ÷îõ áþéöê ñöðÿò-

ëÿ íåéòðîí ýþíäÿðèáëÿð âÿ îðòàéà îëäóãúà ìàðàãëû íÿòèúÿëÿð ÷ûõûá. Óðàíûí

íöâÿñè Ùÿìèí íåéòðîíó óääóãäàí ñîíðà ÷îõ äàéàíûãñûç hàëà äöøöá. Áå-

ëÿ êè, íöâÿäÿêè íåéòðîíëàðëà ïðîòîíëàðûí ñàéëàðûíäà ôÿðã éàðàíäûüûíäàí,

îíóí äàõèëè òàðàçëûüû ïîçóëóá. Íÿòèúÿäÿ íöâÿ òàðàçëûüû áÿðïà åòìÿê ö÷öí

ìöÿééÿí ìèãäàðäà åíåðæè áóðàõàðàã, hèññÿëÿðÿ àéðûëìàüà áàøëàéûð. Ùÿ-

ìèí åíåðæèíèí òÿñèðèëÿ è÷èíäÿêè hèññÿúèêëÿðè áþéöê ñöðÿòëÿ ÿòðàôà "òóëëàéûð".

nötron

nötron

êðèïòîí 91

Ôèçèîí - àòîì íöâÿñèíèí ïàð÷à-ëàíìàñûäûð.Øÿêèëäÿ äÿ ýþ-ðöíäöéö êèìè,áèð íåéòðîíëàòîããóøäóðóëàíóðàí 235 àòîìóïàð÷àëàíàðàã,êðèïòîí 91 âÿ áî-ðèóì 142àòîìëàðûíû ÿìÿëÿýÿòèðèð. Áó ÷àð-ïûøìàíÿòèúÿñèíäÿ åíåð-æè êèìèãàììà-øöàëàðàéðûëûð.

áîðèóì 14

107

108

Òÿúðöáÿ çàìàíû ÿëäÿ åäèëÿí áó íÿòèúÿëÿðäÿí ñîíðà "ðåàêòîð" àäëàí-

äûðûëàí õöñóñè ãóðüóëàðäà íåéòðîíëàð ñöðÿòëÿíäèðèëÿðÿê óðàíûí öçÿðèíÿ

ýþíäÿðèëèð. Þçö äÿ òÿáèè êè, íåúÿ ýÿëäè éîõ, ÷îõ èíúÿ håñàáëàðëà, þë÷öëö-

áè÷èëè øÿêèëäÿ. ×öíêè hÿìèí íåéòðîíóí óðàíà ëàçûìû íþãòÿäÿí âÿ òÿëÿá

îëóíàí øÿðòëÿð äàõèëèíäÿ òîõóíìàñû ýÿðÿêäèð. Óðàíûí êöòëÿñè, îíóí öçÿ-

ðèíÿ ýþíäÿðèëÿí íåéòðîí òîïàñûíûí hÿúìè, áó íåéòðîíëàðûí óðàíû hàíñû

ñöðÿòëÿ âÿ íÿ ãÿäÿð "áîìáàðäìàí" åäÿúÿêëÿðè êèìè ìÿñÿëÿëÿð ñîí äÿ-

ðÿúÿ äÿãèã håñàáëàíûð. Áöòöí áó èøëÿð ýþðöëÿíäÿí âÿ óéüóí ìöhèò

hàçûðëàíàíäàí ñîíðà hÿðÿêÿò åäÿí íåéòðîíëàð íöâÿéÿ äöøÿúÿê øÿêèëäÿ óðà-

íûí öçÿðèíÿ ýþíäÿðèëèð; îíëàðûí úÿìèñè áèð àòîìóí íöâÿñèíè èêèéÿ áþëìÿëÿðè

êèôàéÿòäèð. ×öíêè áþëöíìÿ çàìàíû íöâÿäÿí èêè âÿ éà ö÷ íåéòðîí ÷ûõûð,

îíëàð èñÿ ÿòðàôäàêû äèýÿð àòîìëàðûí íöâÿëÿðèíÿ ÷àðïûëûðëàð, hÿð éåíè áþëö-

íÿí íöâÿ äÿ áèðèíúè íöâÿ êèìè äàâðàíûð âÿ áåëÿúÿ, çÿíúèðâàðè ðåàêñèéà

áàøëàéûð. Íÿòèúÿäÿ ÷îõëó óðàí íöâÿñè ïàð÷àëàíäûüû ö÷öí îðòàéà ôþâãÿëà-

äÿ äÿðÿúÿäÿ áþéöê åíåðæè ÷ûõûð.

Áàõ, îí ìèíëÿðëÿ èíñàíûí þëöìöíÿ éîë à÷àí Ùèðîñèìà âÿ Íàãàñàêè ôÿ-

ëàêÿòëÿðèíÿ áó íöâÿ áþëöíìÿñè ñÿáÿá îëìóøäó. II Úàhàí Ñàâàøûíûí

ýåäèøèíäÿ, 1945-úè èëäÿ Àìåðèêàíûí Ùèðîñèìàéà àòäûüû àòîì áîìáàñûíûí

ïàðòëàìàñû âÿ ñîíðàêû ôÿñàäëàðû íÿòèúÿñèíäÿ òÿõìèíÿí 40000 èíñàí ìÿhâ

îëóá. Àììà íöâÿäÿí àéðûëàí áó åíåðæè òÿêúÿ èíñàíûí þëöìöíÿ ñÿáÿá îë-

ìóð, î, hÿì áþéöê áèð ÿðàçèíè õàðàáà ãîéóð, hÿì äÿ ñîí äÿðÿúÿ çÿðÿðëè

ðàäèàñèéà éàéûð; áó ðàäèñàñèéàíûí ôÿñàäëàðû èñÿ íÿñèëäÿí-íÿñëÿ êå÷ÿðÿê, ýå-

íåòèê âÿ ôèçèîëîæè õÿñòÿëèêëÿð, ñàïûíòûëàð ìåéäàíà ÷ûõàðûð.

Áÿñ áöòöí äöíéàìûç, áöòöí àòìîñôåð, ÿòðàôûìûçäàêû úàíëû-úàíñûç hÿð

íÿ âàðñà, hàìûñû àòîìëàðäàí èáàðÿòäèðëÿðñÿ, áó úöð íöâÿ ðåàêñèéàëàðû íè-

éÿ áàø âåðìèð? ×öíêè íåéòðîíëàð åëÿ éàðàäûëûáëàð êè, ÿýÿð òÿáèÿòäÿ ñÿðáÿñò

øÿêèëäÿ - éÿíè hå÷ áèð àòîìóí íöâÿñèíÿ áàüëû îëìàäàí,- äîëàøàíäà "áå-

òà ïîçóëìàñû" àäëàíàí ïðîñåñ íÿòèúÿñèíäÿ ìÿhâ îëóðëàð, áóíà ýþðÿ äÿ,

òÿáèÿòäÿ ñÿðáÿñò íåéòðîíëàðà ðàñò ýÿëèíìèð. Íöâÿ ðåàêñèéàñû éàðàòìàã

ö÷öí ýÿðÿêÿí íåéòðîíëàð èñÿ õöñóñè òÿúðöáÿëÿð éîëóéëà ÿëäÿ åäèëèð. Âÿ áó-

109

ðàäàí äà áèð äàhà ýþðöíöð êè, áöòöí êàèíàòûí Éàðàäûúû îëàí Àëëàh hÿð øå-

éè ÷îõ èíúÿ áèð håñàáëà âàð åäèá. ×öíêè ÿýÿð íåéòðîíëàð ñÿðáÿñò ãàëàí êèìè

ìÿhâ îëìàñàéäûëàð, äöíéàìûç áàøäàí-áàøà íöâÿ ðåàêñèéàëàðûíûí ýåòäèéè

áèð êöðÿäÿí èáàðÿò îëàðäû. Àëëàh àòîìó è÷èíäÿêè áó àçìàí ýöúëÿ áèðýÿ éà-

ðàòìàãëà éàíàøû, hÿìèí ýöúö äÿ ñîí äÿðÿúÿ ôþâãÿëàäÿ øÿêèëäÿ íÿçàðÿòäÿ

ñàõëàéûð.

Íöâÿ áèðëÿøìÿñè (Ôèçèîí)Áó ðåàêñèéà èñÿ ïàð÷àëàíìàíûí ÿêñèíÿ îëàðàã, èêè éöíýöë íöâÿíèí

áèðëÿøÿðÿê äàhà àüûð íöâÿ éàðàòìàñûíäàí âÿ áó çàìàí áþéöê ìèãäàðäà

åíåðæèíèí àéðûëìàñûíäàí èáàðÿòäèð. Àíúàã áó åêñïåðèìåíòè êå÷èðìÿê ñîí

äÿðÿúÿ ÷ÿòèíäèð. ×öíêè íöâÿëÿð ìöñáÿò åëåêòðèê éöêö äàøûäûüûíäàí, áèð-

áèðëÿðèíè øèääÿòëè øÿêèëäÿ èòÿëÿéèðëÿð. Îíëàðûí áèðëÿøìÿñèíè òÿìèí åòìÿê

ö÷öí hÿìèí èòÿëÿìÿíè öñòÿëÿéÿúÿê áèð ãöââÿéëÿ éàõûíëàøäûðìàã ëàçûì-

äûð. Áó çàìàí òÿëÿá îëóíàí êèíåòèê åíåðæè (hÿðÿêÿò åíåðæèñè) 20-30 ìèëéîí

äÿðÿúÿëèê èñòèëèéÿ áÿðàáÿð äÿéÿðäÿäèð.46 Áó, î ãÿäÿð ãåéðè-àäè áèð òåì-

ïåðàòóðäóð êè, áèðëÿøìÿ ðåàêñèéàñûíà ýèðÿí hå÷ áèð ìàääÿ îíà äþçÿ áèëìÿç.

Àììà hÿìèí ðåàêñèéà Ýöíÿøäÿ hÿð àí òÿáèè øÿêèëäÿ áàø âåðèð. Ýöíÿø-

äÿí ýÿëÿí èñòè âÿ èøûã hèäðîýåí íöâÿëÿðèíèí áèðëÿøÿðÿê håëèóìà äþíìÿñè

çàìàíû àéðûëàí åíåðæèíèí ñàéÿñèíäÿ éàðàíûð. Áåëÿ êè, áèðëÿøìÿ ÿñíàñûíäà

éîõà ÷ûõàí ìàääÿíèí éåðèíÿ åíåðæè ÿìÿëÿ ýÿëèð. Ýöíÿø ñàíèéÿäÿ 564

ìèëéîí òîí hèäðîýåíè 560 ìèëéîí òîí håëèóìà ÷åâèðèð. Ãàëàí 4 ìèëéîí òîí

ãàç èñÿ åíåðæèéÿ äþíöð. Äöíéàäà úàíëû àëÿìèí âàðëûüû ö÷öí ñîí äÿðÿúÿ áþ-

éöê þíÿìÿ ñàhèá îëàí Ýöíÿø åíåðæèñè ìèëéîíëàðëà èëäèð êè, áó úöð ìåéäàíà

ýÿëèð.

Áó éåðäÿ îðòàéà áåëÿ áèð ñóàë ÷ûõûð: ÿýÿð Ýöíÿø ñàíèéÿäÿ 4 ìèëéîí

òîíà ãÿäÿð áþéöê ìèãäàðäà ìàääÿíè èòèðèðñÿ, î, íÿ çàìàí ÿðèéèá ãóðòà-

ðàúàã? Äÿãèãÿäÿ 240 ìèëéîí òîí "àðûãëàéàí" Ýöíÿøèí 3 ìèëéàðä èëäÿí áÿðè

áó ñöðÿòëÿ ÿðèäèéèíè íÿçÿðÿ àëñàã, îíóí èíäèéÿúÿí èòèðäèéè ìàääÿíèí ìèã-

äàðû 400000 äÿôÿ ìèëéîí òîí îëàúàã êè, áó äà Ýöíÿøèí èíäèêè êöòëÿñèíèí

110

Íöâÿ áèðëÿøìÿñè èñÿ, ïàð÷àëàíìàíûí ÿêñèíÿ, èêè éöíýöë àòîì íöâÿñèíè áèðëÿøäèðÿðÿê, äàhà àüûðáèð àòîì íöâÿñè éàðàòìàüû âÿ áó çàìàí àéðûëàí åíåðæèäÿí èñòèôàäÿ åòìÿéè íÿçÿðäÿ òóòóð. Óë-äóçëàðûí äàõèëèíäÿ ìÿhç áó ïðîñåñ ýåäèð. Áåëÿúÿ, éåíè íöâÿëÿð ÿìÿëÿ ýÿëèð âÿ îðòàéà åíåðæèøÿêèëèíäÿ íåéòðèíî, ïîçèòðîí, íåéòðîí, ïðîòîí âÿ äèýÿð hèññÿúèêëÿð ÷ûõûð. Óëäóçëàðûí åíåðæè ãàé-íàüû ìÿhç áó íöâÿ ðåàêñèéàëàðûäûð.

111

âóð-òóò 5000-äÿ áèðè ãÿäÿðäèð. Áó, 5 êã.-ëûã

áèð äàøûí 3 ìèëéàðä èëäÿ 1 ãðàì àçàëìàñû

êèìèäèð. Äåìÿê, Ýöíÿøèí êöòëÿñè î ãÿäÿð

áþéöêäöð êè, îíóí òöêÿíìÿñè ö÷öí îë-

äóãúà ÷îõ çàìàí ýÿðÿêäèð.

Èíñàíëàð Ýöíÿøèí ãóðóëóøóíó âÿ è÷èíäÿ ýåäÿí

ïðîñåñëÿðè àíúàã XX ÿñðäÿ áàøà äöøÿ áèëèáëÿð.

Áóíäàí þíúÿ êèìñÿíèí íöâÿ ïàðòëàéûøû,

íöâÿ åíåðæèñè êèìè ïðîñåñëÿð hàããûíäà àí-

ëàéûøû éîõ èäè. Ýöíÿøèí åíåðæèíè íåúÿ

éàðàòäûüûíû êèìñÿ áèëìèðäè. Àíúàã áÿøÿðèééÿò áöòöí áóíëàð-

äàí õÿáÿñèç îëàíäà äà Ýöíÿø ìèëéîíëàðëà èë ÿðçèíäÿ Éåð

öçöíÿ èøûã âÿ èñòèëèê ýþíäÿðìÿêäÿ äàâàì åäèðäè.

Áó éåðäÿ áåëÿ áèð ýåð÷ÿéÿ äèããÿò ÷ÿêÿê: Äöíéàìûç íÿhÿíý áèð

åíåðæè ãàéíàüû îëàí Ýöíÿøäÿí ìÿhç åëÿ óçàãëûãäà éåðëÿøäèðèëèá êè,

íÿ îíóí éàíäûðûúû âÿ çÿðÿðëè òÿñèðèíÿ ìÿðóç ãàëûð, íÿ äÿ ôàéäàëû úÿ-

hÿòëÿðèíè èòèðèð. Åéíè øÿêèëäÿ, áó äÿðÿúÿäÿ ãîðõóíú áèð ýöúÿ âÿ åíåðæèéÿ

ñàhèá îëàí Ýöíÿø äÿ áàøäà èíñàí îëìàãëà éåð öçöíäÿêè áöòöí úàíëûëàð-

äàí îíëàð ö÷öí ôàéäàëû îëàúàã ìÿñàôÿäÿ, ýöú âÿ áþéöêëöêäÿ éàðàäûëûá.

Îíà ýþðÿ äÿ Ýöíÿøèí è÷èíäÿ ýåð÷ÿêëÿøÿí àüûë àëìàç íöâÿ ðåàêñèéàëàðû ìèë-

éîíëàðëà èëäèð Éåð öçöíäÿ hÿéàòûí äàâàìûíû ÿí óéüóí øÿêèëäÿ òÿìèí åäèð.

Áóíóí íÿ ãÿäÿð ãåéðè-àäè, íèçàìëû âÿ òàðàç áèð ñèñòåì îëäóüóíó àíëàìàã

ö÷öí ôèêèðëÿøèí êè, èíñàí ãóðäóüó áÿñèò áèð Àòîì Åëåêòðèê Ñòàíñèéàñûíà äà

òàìàìèëÿ íÿçàðÿò åòìÿéè áàúàðìûð. Ìÿñÿëÿí, 1986-úû èëäÿ êå÷ìèø ÑÑÐÈ-

Øÿêèëäÿ ýþñòÿðèëÿí ö÷ ôÿðãëèíöâÿ ðåàêñèéàñû åíåðæè âÿhèññÿúèêëÿðèí éàðàíìàñûéëàñîíóúëàíûð.

112

äÿêè ×åðíîáûë íöâÿ ðåàêòîðóíäà ìåéäàíà ýÿëÿí ãÿçàíû hå÷ áèð àëèì, hå÷

áèð òåõíîëîæè ãóðüó ÿíýÿëëÿéÿ áèëìÿìèøäè. Ùÿìèí ãÿçàíûí òÿñèðèíèí hÿ-

ëÿ 30-40 èë äÿ äàâàì åäÿúÿéè áèëäèðèëèð. Òåõíîëîãëàð áóíó ÿíýÿëëÿìÿê

ö÷öí ãÿçà ÿðàçèñèíè íÿhÿíý áåòîí äèâàðëàðëà ÿhàòÿéÿ àëñàëàð äà, hå÷ áèð

õåéðè îëìàìûø, ðàäèàñèéà áåòîí äèâàðëàðäàí ñûçàðàã, î òàéà êå÷ìèøäè. Íÿ-

èíêè íöâÿ ïàðòëàéûøû, hÿòòà ðàäèàñèéà ñûçûíòûñû äà èíñàí éàøàìû ö÷öí ñîí

äÿðÿúÿ òÿhëöêÿëèäèð âÿ åëì áó òÿhëöêÿíèí ãàðøûñûíäà àúèçäèð. Áó éåðäÿ Àë-

ëàhûí ñîíñóç ýöúö âÿ êàèíàòäàêû hÿð áèð çÿððÿ (àòîì), hÿì÷èíèí áó

çÿððÿíèí è÷èíäÿêè hèññÿúèêëÿð (ïðîòîí, íåéòðîí...) öçÿðèíäÿêè hàêèìèééÿ-

òèëÿ ãàðøûëàøûðûã. Àëëàhûí éàðàòäûãëàðû öçÿðèíäÿêè hàêèìèééÿòè Ãóðàíäà

áåëÿ òÿñâèð îëóíóð:

Àòîìóí íöâÿñèíäÿ ýèçëÿíÿí áó àçìàí ýöúöí îðòàéà ÷ûõìàñûéëà áèð íå÷ÿ ñàíèéÿäÿ éöçìèíëÿðëÿ èíñàí ìÿhâ îëóá

113

"Ñÿí íÿ èø ýþðñÿí, Ãóðàíäàí íÿ îõóñàí, [öììÿòèíëÿ áèðëèêäÿ] íÿ

èø ýþðñÿíèç, îíëàðà äàëäûüûíûç [îíëàðû åòäèéèíèç] çàìàí Áèç ñèçÿ øà-

hèä îëàðûã. Éåðäÿ âÿ ýþéäÿ çÿððÿ ãÿäÿð áèð øåé Àëëàhäàí ýèçëè

ãàëìàç. Îíäàí äàhà áþéöê âÿ äàhà êè÷èê åëÿ áèð øåé äÿ éîõäóð

êè, à÷ûã-àéäûí êèòàáäà îëìàñûí". (“Éóíóñ” ñóðÿñè, / 61)

Àòîì áîìáàñûíûí òÿñèðè: Ùèðîñèìà âÿ ÍàãàñàêèII Úàhàí Ñàâàøûíûí ñîíóíúó èëèíäÿ äöíéà àòîì áîìáàñûíû òàíûéàðàã,

àòîìóí è÷èíäÿ íÿ ãÿäÿð áþéöê áèð ýöú îëäóüóíó ÿéàíè øÿêèëäÿ ýþðäö. Áó

øÿhÿðëÿðÿ àòûëàí hÿð èêè áîìáà éöç ìèíëÿðëÿ èíñàíûí ìÿhâèíÿ âÿ þìöð-

ëÿðè áîéóíúà ñàüàëìàéàúàã õÿñòÿëèìêëÿðÿ òóòóëìàñûíà éîë à÷äû. Ýÿëèí,

áóíóí àíáààí íåúÿ áàø âåðäèéèíè èçëÿéÿê:

- Ïàðòëàìà àíû...Ùåñàá åäÿê êè, áèð àòîì áîìáàñû åéíÿí Ùèðîñèìà âÿ Íàãàñàêèäÿ îë-

äóüó êèìè, 2000 ì. éöêñÿêëèêäÿ ïàðòëàäû. Ïàðòëàéûúû êöòëÿíèí öçÿðèíÿ

ýþíäÿðèëÿí âÿ îðàäà èëê íöâÿíè ïàð÷àëàéàí åëåêòðîí, þíúÿ äÿ èçàh åòäè-

éèìèç êèìè, çÿíúèâàðè ðåàêñèéàíûí áàøëàìàñûíà ñÿáÿá îëóð. Éÿíè èëê

ïàð÷àëàíàí íöâÿäÿí õàðèúÿ äàüûëàí íåéòðîíëàð äèýÿð íöâÿëÿðÿ ÷àðïûëàðàã,

Ïàðòëàéûø þçöí-äÿí ñîíðà ãàëûúûèçëÿð áóðàõûð.

1986-úû èëäÿ êå÷ìèø ÑÑÐÈ-äÿêè ×åðíîáûë Àòîì Åëåêòðèê Ñòàíñèéàñûíäà áàø âåðÿí ãÿçà òÿêúÿèíñàíëàðà éîõ, hÿì äÿ áöòöí äèýÿð úàíëûëàðà âÿ áèòêèëÿðÿ úèääè, åéíè çàìàíäà óçóíìöääÿò-ëè òÿñèð ýþñòÿðèá. Àëèìëÿð áó òÿñèðèí hÿëÿ 30-40 èë äÿ ÷ÿêÿúÿéèíè äåéèðëÿð. Ðàäèàñèéà ñûçûíòûñûíûíÿíýÿëëÿíìÿñè ö÷öí ýþðöëÿí òÿäáèðëÿð hå÷ áèð ôàéäà âåðìÿéèá âÿ hÿëÿ èíäè äÿ îíóí ìÿíôè íÿ-òèúÿëÿðèíè àðàäàí ãàëäûðûëìàñû öçÿðèíäÿ ÷àëûøìàëàð äàâàì åäèð.

îíëàðû äà ïàð÷àëàéûð-

ëàð. Áåëÿúÿ, áöòöí íöâÿëÿð ÷îõ

ñöðÿòëÿ ïàð÷àëàíûð âÿ ïàðòëàìà áàø âåðèð.

Íåéòðîíëàð î ãÿäÿð ñöðÿòëÿ hÿðÿêÿò åäèðëÿð êè, áîì-

áà ñàíèéÿíèí ìèëéîíäà áèðè ÿðçèíäÿ òÿõìèíÿí 1000

ìèëéàðä êèëîòîíëóã åíåðæè áóðàõûð. Áîìáàíûí ÷åâðèëäèéè ãàç

êöòëÿñèíèí òåìïåðàòóðó áèð íå÷ÿ ìèëéîí äÿðÿúÿéÿ, ãàçûí òÿçéèãè èñÿ áèð

ìèëéîí àòìîñôåðÿ ÷àòûð.

- Ïàðòëàìàäàí ñàíèéÿíèí ìèíäÿ áèðè ãÿäÿð ñîíðà...Éàðàíàí ãàç êöòëÿñèíèí hÿúìè ñöðÿòëÿ áþéöéöð âÿ ÿòðàôà ìöõòÿëèô

øöàëàð éàéûëûð. Áó øöàëàð ïàðòëàìàíûí "èëêèí ïàðûëòû"ñûíû ÿìÿëÿ ýÿòèðèð.

Ùÿìèí ïàðûëòû îíëàðëà êèëîìåòð ÿòðàôäà éåðëÿøÿí hÿð êÿñè òàìàìèëÿ êîð åäÿ

áèëÿð. Áåëÿ êè, éàðàíàí èøûüûí ýöúö Ýöíÿøèí ñÿòhèíäÿí ýÿëÿí èøûãäàí éöç

äÿôÿëÿðëÿ áþéöêäöð. Ïàðòëàìàéëà èøûüûí éàðàíìàñû àðàñûíäà î ãÿäÿð àç âàõò

êå÷èð êè, éàõûíëûãäà éåðëÿøÿí àäàìëàð hå÷ ýþçëÿðèíè äÿ éóììàüà ìàúàë

òàïà áèëìèðëÿð. Ïàðòëàìà äàëüàñû áöòöí àüûð ãàïûëàðû âÿ hàñàðëàðû àøûá êå-

÷èð. Ïàðòëàìàíûí éàõûíëûüûíäàêû áþéöê áèð ñàhÿäÿ íÿ âàðñà, hàìûñû òîçà

÷åâðèëèð.

- Ïàðòëàìàäàí 2 ñàíèéÿ ñîíðà...Ïàðòëàéàí êöòëÿ âÿ ÿòðàôûíäàêû hàâà áèð àëîâ òîïàñûíà ÷åâðèëèð. Ñÿòhè

ñîí äÿðÿúÿ èñòè âÿ Ýöíÿøèíêè ãÿäÿð, hÿòòà äàhà àðòûã ïàðëàã îëàí áó òî-

ïàäàí éàéûëàí øöà âÿ èñòèëèê 4-5 êì. ÿòðàôäà éàíà áèëÿí íÿ âàðñà, hàìûñûíû

éàíäûðìàüà ãàäèðäèð. Îíóí ïàðëàãëûüû èñÿ àäàìû äÿðhàë êîð åäÿð. Àëîâ òî-

114

Ùèðîñèìàéà àòûëàí áîìáàäàí ñîíðà úàíëû àëÿìòàìàìèëÿ ìÿhâ îëìóø, éåðèíäÿ áþéöêáèð õàðàáàëûã ãàëìûøäû.

ïàñûíûí ÿòðàôûíäà

øîê (çÿðáÿ) äàëüàñû éàéûë-

ìàãäà äàâàì åäèð.

- Ïàðòëàìàäàí 6 ñàíèéÿ ñîíðà...Áó àíäà øîê äàëüàñû Éåð ñÿòhèíÿ ÷àðïûëûð âÿ èëê ìåõàíè-

êè çÿðÿðëÿðÿ ñÿáÿá îëóð. Äàëüà øèääÿòëè áèð òÿçéèã éàðàäûð; ïàðòëàéûø

ìÿðêÿçèíäÿí óçàãëàøäûãúà òÿçéèãèí øèääÿòè àçàëûð. Ùÿìèí íþãòÿäÿí òÿõ-

ìèíÿí 1,5 êì. óçàãäà òÿçéèã íîðìàë àòìîñôåð òÿçéèãèíèí òÿõìèíÿí èêè ãàòû

ãÿäÿð îëóð. Áó òÿçéèãäÿ èíñàíëàðûí ñàü ãàëìà øàíñû úÿìèñè 1%-ÿ áÿðàáÿð-

äèð.

- Ïàðòëàìàäàí 13 ñàíèéÿ ñîíðà...Øîê äàëüàñû Éåðèí ñÿòhèíÿ éàéûëûð, àðäûíúà èñÿ hàâà òÿçéèãèíèí éàðàò-

äûüû äàëüà ýÿëèð. Ïàðòëàéûø ñàíèéÿäÿ 300-400 êì/ñààò ñöðÿòëÿ éàéûëûð. Áó

çàìàí àëîâ òîïàñû íèñáÿòÿí ñîéóéóá âÿ hÿúìè êè÷èëèá. Ùàâàäàí éöíýöë

îëäóüóíà ýþðÿ éóõàðû ãàëõìàüà áàøëàéûð. Íÿòèúÿäÿ êöëÿéèí ñÿìòè äÿéè-

øèð - þíúÿ ïàðòàéûøûí ìÿðêÿçèíäÿí õàðèúÿ äîüðó ÿñÿí øèääÿòëè êöëÿê èíäè

òÿðñèíÿ - éÿíè ïàðòëàéûø ìÿðêÿçèíÿ äîüðó éþí àëûð.

- Ïàðòëàìàäàí 30 ñàíèéÿ ñîíðà...Àëîâ òîïàñû éöêñÿëäèêúÿ êöðÿ ôîðìàñûíû èòèðèð âÿ íÿhÿíý ýþáÿëÿê

øÿêëè àëûð.

115

Ïàðòëàéûøäàí ñîíðà éàðàíàí íöâÿ êöëÿéè ðàäèàñèéàíûhÿð éàíà éàéàðàã, ÿòðàôû êöë òÿáÿãÿñèíèí

àëòûíäà ãîéóá.

116

- Ïàðòëàìàäàí 2 äÿãèãÿ ñîíðà...Ýþáÿëÿê øÿêèëëè áóëóä 12000 ìåòð

höíäöðÿ, éÿíè àòìîñôåðèí ñòðàòîñôåð ãàòûíûíàëò òÿáÿãÿñèíÿ ÷àòûð. Áó höíäöðëöêäÿ ÿñÿíêöëÿêëÿð ýþáÿëÿê øÿêèëëè áóëóäó éàâàø-éà-âàø äàüûäûð âÿ îíóí èáàðÿò îëäóüó ÷îõçÿðÿðëè ðàäèîàêòèâ ìàääÿëÿð àòìîñôåðÿ éà-éûëûð. Îíëàð ÷îõ êè÷èê äÿíÿúèêëÿð øÿêëèíäÿîëäóãëàðûíäàí, àòîìîñôåðèí äàhà éöêñÿêãàòëàðûíà äà ãàëõà áèëÿðëÿð. Ùÿìèí ìàääÿ-ëÿð Éåð öçöíÿ äöøìÿçäÿí þíúÿ êöëÿêëÿäöíéàíûí ÿòðàôûíäà áèð íå÷ÿ äþâðÿ âóðìà-ëàðû ìöìêöíäöð. Áåëÿúÿ, ðàäèàñèéàãàëûãëàðû ïëàíåòèí hÿð òÿðÿôèíÿ éàéûëà áèëÿð.

Àòîìäàí ÷ûõàí ðàäèàñèéà

Ðàäèàñèéà ôÿçàäà ñàíèéÿäÿ 200000 êì. êèìè ÷îõ éöêñÿê ñöðÿòëÿ hÿ-ðÿêÿò åäÿí ãàììà-øöàëàð, íåéòðîíëàð, åëåêòðîíëàð âÿ áèð íå÷ÿ äèýÿð àòîìhèññÿúèêëÿðèíäÿí ÿìÿëÿ ýÿëèð. Áó hèññÿúèêëÿð èíñàí âöúóäóíà ÷îõ àñàí-ëûãëà òÿñèð åäèð âÿ höúåéðÿëÿðÿ áþéöê çÿðÿð âåðèðëÿð. Áó çèéàí þëöìúöëõÿð÷ÿíý õÿñòÿëèéèíèí îðòàéà ÷ûõìàñûíà âÿ éà ÷îõ ïèñ ýåíåòèê ïîçóíòóëà-ðà ñÿáÿá îëà áèëÿð. Áó ñÿáÿáäÿí, ðàäèàñèéà èíñàí îðãàíèçìè ö÷öí ñîíäÿðÿúÿ ãîðõóëóäóð.

Àòîì áîìáàñû ïàðòëàéàðêÿí îðòàéà ÷ûõàí øöàëàð úàíëûëàðà éà áèðáàøà,éà äà äîëàéû éîëëà òÿñèð ýþñòÿðèðëÿð. Áåëÿ êè, éóõàðûäà ñàäàëàäûüûìûç hèñ-ñÿúèê âÿ éà øöàëàð ñöðÿòëÿ ìàääÿíèí è÷èíÿ äîüðó éþíÿëÿðêÿí ãàðøûëàðûíà÷ûõàí àòîì âÿ éà ìîëåêóëëàðëà ÷îõ øèääÿòëÿ ÷àðïûøûðëàð. Áó ÷àðïûøìà hö-úåéðÿíèí hÿññàñ ãóðóëóøó ö÷öí ÿñë ôÿëàêÿòäèð. Îíóí íÿòèúÿñèíäÿ höúåéðÿéà äÿðhàë þëöð, éà äà ñàü ãàëñà áåëÿ, "õÿð÷ÿíý" àäû âåðèëÿí áÿäõàññÿëè øèø-ëÿðÿ ÷åâðèëèð.

Ðàäèàñèéà åëåêòðîíó èòèðèð, ìöñáÿòèîí ìÿíôè èîí åëåêòðîíó ãàçàíûð Ðàäèàñèéà àòîìóí õàðèúè îðáèòèíäÿ-êè åëåêòðîíëàðëà ÷àðïûøàðàã, ìöñáÿòèîíëàð ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿêëÿ úèääè çÿðÿðâåðÿ áèëÿð. Åëåêòðîíëàð äèýÿðíåéòðàë àòîìëàðà áàüëàíàðàã, ìÿíôèèîíëàð éàðàäûðëàð.

117

Ìÿðêÿçè ïàðòëàìà íþãòÿñèíèí 1000 ìåòð ÿòðàôûíäàêû ÿðàçèäÿ ðàäèàñè-éà ÷îõ ñûõ îëóð. Áó çàìàí äèýÿð þëäöðöúö òÿñèðëÿðäÿí ãóðòàðàíëàð îëñà áåëÿ,ãàí úèñìëÿðèíèí àç ãàëà hàìûñû ìÿhâ îëóð, äÿðèëÿðèíäÿ éàðàëàð ÿìÿëÿ ýÿ-ëèð âÿ óçàüû áèð íå÷ÿ ýöíäÿí èêè hÿôòÿéÿ ãÿäÿð éàøàéûðëàð. Ïàðòëàìàíþãòÿñèíäÿí íèñáÿòÿí óçàãäà îëàíëàðà èñÿ ðàäèàñèéà ìöõòÿëèô úöð òÿñèðýþñòÿðèð. Àëîâ òîïàñûíäàí éàéûëàí áó çÿðÿðëè øöàëàðëà ãàðøû-ãàðøûéà ãàëàíèíñàíëàð îíäàí 13, 16 âÿ 22 êì. óçàãäà éåðëÿøìÿëÿðèíäÿí àñûëû îëàðàã,áèðèíúè, èêèíúè âÿ ö÷öíúö äÿðÿúÿëè éàíûã õÿñòÿëèêëÿðèíÿ òóòóëóðëàð. Þíúÿhÿçì ïîçóíòóëàðû âÿ ãàíàõìàëàð éàðàíñà äà, ñîíðàäàí äàhà àüûð ôÿñàä-ëàð þçöíö ýþñòÿðèð. Ñà÷ òþêöëìÿëÿðè, äÿðè éàíûãëàðû, ãàíñûçëûã, ãûñûðëûã,øèêÿñò óøàãëàðûí äöíéàéà ýÿëìÿñè... Áöòöí áóíëàðû hÿìèí ôÿñàäëàðûí ñûðà-ñûíà àèä åòìÿê îëàð. Þçö äÿ áöòöí áó hàëëàð çàìàíû îí ýöíäÿí ö÷ àéàãÿäÿð îëàí çàìàí ÿðçèíäÿ þëöì áàø âåðèð. Èëëÿð êå÷ñÿ áåëÿ, ýþç õÿñòÿëèê-ëÿðè, ãàí õÿð÷ÿíýè âÿ øöà õÿð÷ÿíýè hÿð àí ìåéäàíà ýÿëÿ áèëÿð.

Ùèäðîýåí áîìáàñû ïàðòëàéàíäà ÿí áþéöê òÿhëöêÿëÿðäÿí áèðè ðàäèîàê-òèâ òîçëàðûí íÿôÿñ, hÿçì âÿ äÿðè êàíàëëàðûéëà îðãàíèçìÿ êå÷ìÿñèäèð. Áóòîçëàð äà hÿì÷èíèí éóõàðûäà ñàäàëàäûüûìûç ôÿñàäëàðà ñÿáÿá îëà áèëÿðëÿð.Áöòöí áóíëàðûí ñÿáÿáè èñÿ ýþçëÿ ýþðÿ áèëìÿäèéèìèç àòîìëàðäàäûð. Ëàçûìîëàíäà hÿéàòû éàðàäàí àòîìëàð ëàçûì îëàíäà îíó éîõ äà åäÿ áèëÿðëÿð.Àòîìóí áó þçÿëëèéè áèçëÿðÿ íÿ ãÿäÿð àúèç îëäóüóìóçó âÿ Àëëàhûí áþéöêöñòöíëöéöíö à÷ûã øÿêèëäÿ ýþñòÿðèð.

“Èíêàð åäÿíëÿð: "Ãèéàìÿò áèçÿ ýÿëìÿéÿúÿêäèð!" -äåäèëÿð. Äå:

"Õåéð, ãåéáè áèëÿí Ðÿááèìÿ àíä îëñóí êè, ãèéàìÿò ñèçÿ ýÿëÿúÿê-

äèð. Íÿ ýþéëÿðäÿ, íÿ äÿ éåðäÿ çÿððÿ ãÿäÿð áèð øåé Îíäàí ýèçëè

ãàëìàç. Áóíäàí êè÷èê, éàõóä áþéöê åëÿ áèð øåé äÿ éîõäóð êè,

à÷ûã-àéäûí êèòàáäà (ëþâùè-ìÿùôóçäà) îëìàñûí!"”

("Ñÿáà" ñóðÿñè, 3).

118

Áèçëÿð àòîìëàðäàí ÿìÿëÿ ýÿëÿí áèð âöúóäëà éàøàéûð, hàâàäàêû àòîì-

ëàðëà íÿôÿñ àëûð, ãèäàäàêû àòîìëàðû éåéèð, ñó àòîìëàðûíû è÷èðèê.

Ýþðäöêëÿðèìèç èñÿ ýþçöìöçäÿêè àòîìëàðûí åëåêòðîíëàðûíûí ôîòîíëàðëà ÷àð-

ïûøìàñûíäàí áàøãà áèð øåé äåéèë. Òîõóíàðàã hèññ åòäèéèìèç íÿ âàðñà,

îíëàð äà þç íþâáÿñèíäÿ, äÿðèìèçäÿêè àòîìëàðûí ÿøéàëàðûí àòîìëàðûíû èòÿ-

ëÿìÿñèíäÿí èáàðÿòäèð...

ßëáÿòòÿ, áó ýöí èíñàíëàðûí ÷îõó áÿäÿíëÿðèíèí, äöíéàíûí, ãûñàñû, hÿð

øåéèí àòîìëàðäàí èáàðÿò îëäóüóíó áèëèðëÿð. Àììà áÿëêÿ äÿ áó ýöíÿ ãÿ-

äÿð "àòîì" àäëàíäûðäûüûìûç íÿñíÿíèí íåúÿ áèð ñèñòåìÿ âÿ ãóðóëóøà ñàhèá

îëäóüóíó äöøöíìÿéèáëÿð. Äöøöíÿíäÿ èñÿ áó ôþâãÿëàäÿ ñèñòåìèí èíúÿëèê-

ëÿðèíÿ ýåòìÿéèáëÿð, ôèêèðëÿøèáëÿð êè, áó, ôèçèêëÿðèí èøèäèð. Ùàëáóêè, èíñàí

hÿéàòû áîéóíúà áó ãöñóðñóç ñèñòåìëÿ è÷-è÷ÿ éàøàéûð. Þçö äÿ áó, åëÿ áèð

ñèñòåìäèð êè, òÿêúÿ îòóðäóüóíóç ñòóëó ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí òðèëéîíëàðëà àòîìóí

hÿð áèðè hàããûíäà êèòàá éàçûëúàã ãÿäÿð ìöðÿêêÿá ãóðóëóøà ñàhèáäèð. Òÿê-

úÿ áèð àòîìóí éàðàíìàñûíû, ñèñòåìèíè, ýöúöíö èçàh åòìÿê ö÷öí

áþéöê-áþéöê êèòàáëàð éàçûëìàëûäûð. Òåõíîëîýèéà èíêèøàô åòäèêúÿ âÿ êàè-

íàò hàããûíäàêû áèëýèëÿðèìèç àðòäûãúà, áó êèòàáëàðûí ñàéû äàhà äà ÷îõàëûð...

Éàõøû, áÿñ áöòöí áó ñèñòåìëÿð íåúÿ éàðàíûá? Áþéöê Ïàðòëàìàíûí àð-

äûíúà ÿòðàôà ñÿïÿëÿíÿí hèññÿúèêëÿð àòîì éàðàäà, ñîíðà äà òÿñàäöôÿí

óéüóí øÿðàèò éàðàíà âÿ áó àòîìëàð ìàääÿéÿ äþíÿ áèëìÿçäèëÿð. Áó äÿðÿ-

úÿäÿ ìöêÿììÿë ñèñòåìè øöáhÿñèç êè, hå÷ âàõò òÿñàäöôëÿðëÿ èçàh åòìÿê

îëìàç. ×öíêè ÿòðàôûìûçäà ýþðäöéöìöç âÿ ýþðìÿäèéèìèç íÿëÿð âàðñà, hà-

ìûñû àòîìëàðäàí èáàðÿòäèð âÿ áó àòîìëàð ñîí äÿðÿúÿ ìöðÿêêÿá øÿêèëäÿ

hÿðÿêÿò åäèðëÿð. Áÿñ áó hÿðÿêÿòè êèì éþíÿëäèð? Âöúóäóìóçóí ñàäÿúÿ

àòîìëàðäàí èáàðÿò îëäóüóíó äöøöíñÿê, îíëàðäàí hàíñû hàíñûíû èäàðÿ åäèð?

Äèýÿð àòîìëàðäàí ôÿðãëÿíìÿéÿí áåéíèíèçèí àòîìëàðûìû? ßýÿð áåéèí

ÍßÒÈÚß

119

àòîìëàðûíûí äèýÿðëÿðèíè èäàðÿ åòäèéèíè äåñÿê, îíäà áó ñóàëëàðû úàâàáëàí-

äûðìàã ýÿðÿêäèð:

- ßýÿð áåéèí àòîìëàðûíûí hàìûñû èäàðÿåäèúèäèðñÿ, þç àðàëàðûíäà íåúÿ

âÿ íÿéÿ ÿñàñÿí ãÿðàð âåðèðëÿð?

- Áåéíè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí òðèëéîíëàðëà àòîì þç àðàëàðûíäà íåúÿ èøáèðëèéè

ãóðóðëàð?

- Íÿéÿ ýþðÿ òðèëéîíëàðëà àòîìäàí hå÷ áèðè áó ãÿðàðà åòèðàç åòìèð?

- Àòîìëàð àðàñûíäà ðàáèòÿ íåúÿ éàðàíûð?

Áó ñóàëëàðûí ãàðøûëûüûíäà áåéíè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿí òðèëéîíëàðëà àòîìóí

hàìûñûíûí áèðäÿí èäàðÿåäèúè îëäóüóíó ñþéëÿìÿéèí íÿ ãÿäÿð ìÿíòèãñèç ýþ-

ðöíÿúÿéè àéäûíäûð. Éàõøû, áÿñ áó òðèëéîíëà àòîìóí ñàäÿúÿ áèðèíèí áàø÷û

îëìàñû, ãàëàíëàðûíûí èñÿ îíóí ÿìðëÿðèíÿ óéüóí hÿðÿêÿò åòìÿëÿðè íåúÿ

àüëà áàòûðìû? Áó çàìàí èñÿ îðòàéà äàhà ãÿëèç ñóàëëàð ÷ûõûð:

- Ìÿhç hàíñû àòîì èäàðÿ÷èäèð âÿ îíó êèì, íÿéÿ ýþðÿ áó âÿçèôÿéÿ ñå-

÷èá?

- Áó àòîì áåéíèí hàðàñûíäà éåðëÿøèð?

- Îíóí äèýÿðëÿðèíäÿí ôÿðãè íÿäèð?

- Íÿéÿ ýþðÿ ãàëàí àòîìëàð øÿðòñèç-ôèëàíñûç îíóí ÿìðëÿðèíÿ óéüóí hÿ-

ðÿêÿò åäèðëÿð?

Áó ñóàëëàðûí úàâàáûíà êå÷ìÿçäÿí þíúÿ, ãåéä åäÿê êè, hàããûíäà äà-

íûøäûüûìûç "èäàðÿ÷è" àòîì äà áàøãàëàðû êèìè, åéíè hèññÿúèêëÿðäÿí éàðàíûá.

Áó hèññÿúèêëÿð íÿ ö÷öí âÿ íÿéÿ ýþðÿ "èäàðÿ÷è" àòîìó éàðàòìàã ìÿãñÿ-

äèëÿ áèð àðàéà ýÿëèáëÿð? Ùÿìèí hèññÿúèêëÿðèí þçöíö êèì èäàðÿ åäèð? Âÿ

ÿýÿð îíëàðû áàøãà áèð ãöââÿ éþíÿëäèðñÿ, éàðàòäûãëàðû àòîìóí "èäàðÿåäèúè"

îëäóüóíó äåìÿê íÿ äÿðÿúÿäÿ äöçäöð?

Áàõ, áó ñóàëëàð à÷ûã-àøêàð ýþñòÿðèð êè, áåéíèìèçäÿêè àòîìëàðûí hàí-

ñûíûícà èäàðÿåäèúè îëäóüóíó äåìÿê àáñóðääóð. Èíñàíëàð, håéâàíëàð,

áèòêèëÿð, äàø-òîðïàã, hàâà, ñó, ÿøéàëàð, ïëàíåòëÿð - hÿð øåé àòîìäàí éàðà-

íûáñà, êàèíàòäàêû áó ñîíñóç ñàéäàêû àòîìëàð áèð-áèðèëÿ íåúÿ óéüóíëàøûð âÿ

ñàáèò ñèñòåìëÿð éàðàäûðëàð? Îíëàðûí hàìûñû åéíè hèññÿúèêëÿðäÿí èáàðÿòäèð-

ëÿðñÿ, è÷ëÿðèíäÿí áèðè íåúÿ "èäàðÿåäèúè" îëà áèëÿð? Áóíó èääèà åòìÿê éà

120

èøè òÿñàäöôëÿðÿ áàüëàìàã, éà äà àëÿìëÿðè éàðàäàí Àëëàhûí âàðëûüûíû äàí-

ìàã, Ãóðàíäà äà äåéèëäèéè êèìè, "âèúäàíëàðû ãÿáóë åòäèéè hàëäà, çöëì

âÿ ëîâüàëûãäàí Ðÿááèíè èíêàð åòìÿê"äèð ("Íÿìë" ñóðÿñè, 14).

Äöøöíöí êè, àòîìëàðûí ìöõòÿëèô áè÷èìëÿðäÿ áèð àðàéà ýÿëìÿñèëÿ ôîð-

ìàëàøàí èíñàí äöíéàéà ýÿëèð, àòîìëàðëà áÿñëÿíèð, áþéöéöð. Ñîíðà

àòîìëàðäàí èáàðÿò áèíàäà àòîìëàðäàí èáàðÿò êèòàáëàðû îõóéóð. Ñîíðà îíà

àòîìëàðäàí îëóøàí âÿ öçÿðèíäÿ "àòîì ìöhÿíäèñè" éàçûëàí áèð äèïëîì âå-

ðèðèëÿð. Àììà î, äóðóá "áó àòîìëàð øöóðñóçäóð, îíëàðûí ìþhòÿøÿì äöçÿíè

äÿ òÿñàäöôÿí éàðàíûá" êèìè ñþçëÿð äàíûøûð. ßýÿð áåëÿäèðñÿ, îíóí þçö

áóíëàðû äåìÿê ö÷öí òÿëÿá îëóíàí øöóð, èðàäÿ âÿ çÿêàíû hàðäàí àëûð?

ßëèíèçäÿêè áó êèòàáûí hÿð ñÿhèôÿñèíäÿ êàèíàòäà úàíëû-úàíñûç íÿ âàð-

ñà, hàìûñûíû éàðàäàí àòîìëàðûí þç-þçöíÿ âÿ éà òÿñàäöôÿí ìåéäàíà

ýÿëìÿñèíèí èìêàíñûçëûüûíà äþíÿ-äþíÿ ÿìèí îëäóã. Áöòöí áó äåéèëÿíëÿ-

ðÿ ðÿüìÿí, hÿëÿ äÿ êàèíàòûí òÿñàäöôÿí âÿ éà "åêñïåðèìåíòëÿð" éîëóéëà

éàðàíàðàã, áó ýöíêö hàëà ýÿëäèéèíè äöøöíÿíëÿðÿ ñþéëÿäèéèìèç Ùÿçðÿòè Èá-

ðàhèìèí èíêàð÷ûëàðà äåäèéèíäÿí àðòûã îëìàéàúàã:

"Àëëàhûí âåðäèéè hþêìðàíëûã öçöíäÿí Èáðàhèìëÿ Ðÿááè áàðÿñèí-

äÿ ìöáàhèñÿ àïàðàí øÿõñè ýþðìÿäèíìè? Èáðàhèì "Ìÿíèì Òàíðûì

hÿì þëäöðöð, hÿì äÿ äèðèëäèð", - äåäèéè çàìàí î, "ìÿí äÿ hÿì

äèðèëäèð, hÿì äÿ þëäöðöðÿì", - äåìèøäè. Èáðàhèì îíà: "Àëëàh Ýö-

íÿøè øÿðãäÿí äîüäóðóð, áàúàðûðñàíñà, ñÿí îíó ãÿðáäÿí äîüäóð",

- äåäèêäÿ, î êàôèð äþíöá ãàëìûøäû. Ùÿãèãÿòÿí, Àëëàh þçöíÿ çöëì

åäÿíëÿðè äöç éîëà éþíÿëòìÿç!" ("Áÿãÿðÿ" ñóðÿñè, 258).

ÒßÊÀÌÖË ÉÀËÀÍÛ

123

Äàðâèíèçì, éÿíè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè éàðàäûëûø hÿãèãÿòèíè èíêàðåòìÿê ìÿãñÿäèëÿ îðòàéà àòûëìûø, àíúàã hå÷ áèð ìöâÿôôÿãèééÿòãàçàíà áèëìÿìèø åëìäÿí óçàã áèð ñàéûãëàìàäàí áàøãà áèð øåé

äåéèë. Úàíëû àëÿìèí úàíñûç ìàääÿëÿðäÿí òÿñàäöôÿí ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè èääèàåäÿí áó íÿçÿðèééÿ åëìèí êàèíàòäà âÿ úàíëûëàðäà ÷îõ à÷ûã áèð “íèçàì”îëìàñûíû ñöáóò åòìÿñè èëÿ ÷öðöìöøäöð. Áåëÿëèêëÿ, áöòöí êàèíàòûí âÿúàíëûëàðûí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàñû hÿãèãÿòè åëì òÿðÿôèíäÿí äÿ ñöáóòîëóíìóøäóð. Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè àéàãäà ñàõëàéà áèëìÿê ö÷öí áó ýöíáöòöí äöíéàäà àïàðûëàí òÿáëèüàò éàëíûç åëìè hÿãèãÿòëÿðèí òÿhðèô åäèëìÿñèíÿ,áó hÿãèãÿòëÿðèí áèðòÿðÿôëè øÿêèëäÿ èçàh îëóíìàñûíà, åëì ýþðöíòöñö àëòûíäàñþéëÿíÿí éàëàíëàðà âÿ éîë âåðèëÿí ñàõòàêàðëûãëàðà ÿñàñëàíûð.

Àíúàã áó òÿáëèüàò äà hÿãèãÿòè þðò-áàñäûð åäèá ýèçëÿäÿ áèëìèð. Òÿêàìöëíÿçÿðèééÿñèíèí åëì òàðèõèíäÿêè ÿí áþéöê éàëàí îëìàñû ôàêòû ñîí 20-30 èëäÿåëì äöíéàñûíäà ýåòäèêúÿ äàhà éöêñÿê ñÿñëÿ äèëÿ ýÿòèðèëèð. Õöñóñèëÿ 1980-úè èëëÿðäÿí ñîíðà àïàðûëàí òÿäãèãàòëàð äàðâèíèñòëÿðèí èääèàëàðûíûí òàìàìèëÿéàíëûø îëäóüóíó îðòàéà ãîéìóø âÿ áó hÿãèãÿò áèð õåéëè àëèì òÿðÿôèíäÿíãåéä åäèëìèøäèð. ßëÿëõöñóñ äà ÀÁØ-äà áèîëîýèéà, áèîêèìéà,ïàëåîíòîëîýèéà êèìè ìöõòÿëèô åëì ñàhÿëÿðèíäÿ ÷àëûøàí àëèìëÿð äàðâèíèçìèíàðòûã þç ãöââÿñèíè èòèðäèéèíè ýþðöð, úàíëûëàðûí ìÿíøÿéèíè àðòûã “èäðàêèíèçàì” (intelligent design) ãàâðàìû ÿñàñûíäà à÷ûãëàéûðëàð. Áÿhñ åäèëÿí“èäðàêè íèçàì” áöòöí úàíëûëàðûí Àëëàhòÿðÿôèíäÿí éàðàäûëìàñûíûí åëìèúÿhÿòäÿí ñöáóò îëóíìóø áèð äÿëèëèäèð.

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí ñöãóòóíóâÿ éàðàäûëûøûí äÿëèëëÿðèíè áàøãà ÿêñÿð÷àëûøìàëàðûìûçäà áöòöí åëìèòÿôÿððöàòëàðû èëÿ ãåéä åòäèê âÿ ãåéäåòìÿéÿ äàâàì åäèðèê. Àíúàã áó ìÿñÿëÿ÷îõ ÿhÿìèééÿòëè îëäóüó ö÷öí áóðàäàäà áèð ÷îõ ìÿñÿëÿëÿðè õöëàñÿ åòìÿêçÿðóðè âÿ ôàéäàëûäûð.

×àðëç Äàðâèí

124

Äàðâèíè éûõàí ÷ÿòèíëèêëÿðÒÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè òàðèõè êþêëÿðè ãÿäèì Éóíàíûñòàíà ãÿäÿð ýåäèá

÷ûõàí áèð òÿëèì îëñà äà î, éàëíûç XIX ÿñðäÿ ÿhàòÿëè øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõäû.

Íÿçÿðèééÿíè åëì äöíéàñûíûí ýöíäÿìèíÿ ñàëàí ÿí ìöhöì hàäèñÿ ×àðëç

Äàðâèíèí 1859-úó èëäÿ íÿøð åäèëÿí “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè” àäëû êèòàáû îëäó.

Äàðâèí áó êèòàáäà úàíëûëàðûí ìöõòÿëèô íþâëÿðèíèí Àëëàh òÿðÿôèíäÿí àéðû-

àéðûëûãäà éàðàäûëìàñû ýåð÷ÿéèíÿ ãàðøû ÷ûõûðäû. Äàðâèíÿ ýþðÿ, áöòöí úèíñëÿð

ìöøòÿðÿê áèð àòàäàí ýÿëèðäè âÿ îíëàð çàìàí þòäöêúÿ êè÷èê äÿéèøèêëèêëÿð

ñàéÿñèíäÿ áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëÿíìèøäèëÿð.

Äàðâèíèí íÿçÿðèééÿñèíèí hå÷ áèð ìàääè äÿëèëè éîõ èäè. Î, þçö äÿ áóíó

ãÿáóë åäèðäè êè, áó íÿçÿðèééÿ éàëíûç “îðòàéà àòûëàí ìÿíòèã ôèêèð” èäè.

Ùÿòòà Äàðâèíèí þç êèòàáûíäàêû “Íÿçÿðèééÿíèí ÷ÿòèíëèêëÿðè” áàøëûãëû ýåíèø

hèññÿäÿ äÿ åòèðàô åòäèéè êèìè, áó íÿçÿðèééÿ áèð ÷îõ ìöhöì ñóàë ãàðøûñûíäà

àúèç ãàëûðäû.

Äàðâèí áåëÿ çÿíí åäèðäè êè, îíóí íÿçÿðèééÿñèíèí ãàðøûñûíäà äàéàíàí

÷ÿòèíëèêëÿð åëìèí èíêèøàôû èëÿ àðàäàí ãàëäûðûëàúàã, éÿíè åëìè êÿøôëÿð áó

íÿçÿðèééÿíèí åëìè ÿñàñëàðûíû ýöúëÿíäèðÿúÿê. Î, áóíó êèòàáûíûí ÷îõ éåðèíäÿ

áèëäèðìèøäè. Àíúàã äóðìàäàí èíêèøàô åäÿí åëì Äàðâèíèí áó öìèäëÿðèíèí

òàì ÿêñèíÿ îëàðàã hÿìèí íÿçÿðèééÿíèí áàøëûúà ìöääÿàëàðûíû áèð-áèðèíèí

àðäûíúà ñàðñûäûðäû.

Äàðâèíèçìèí åëì ãàðøûñûíäàêû ìÿüëóáèééÿòè ö÷ ÿñàñ áàøëûãäà èíúÿëÿíÿ

áèëÿð:

1. Áó íÿçÿðèééÿ hÿéàòûí Éåð öçöíäÿ èëê äÿôÿ íåúÿ îðòàéà ÷ûõäûüûíû

hå÷ úöð à÷ûãëàéà áèëìèð.

2. Äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíèí îðòàéà àòäûüû “òÿêàìöë ìåõàíèçìëÿðè”íèí

hÿãèãÿòäÿ òÿêìèëëÿøäèðèúè òÿñèðÿ ìàëèê îëäóüóíó ýþñòÿðÿí hå÷ áèð åëìè

ñöáóò éîõäóð.

3. Äàøëàøìûø áèòêè ãàëûãëàðû âÿ òîðô ãàòëàðû òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí èðÿëè

ñöðäöéö ïðîãíîçëàðûí òàì ÿêñèíè îðòàéà ÷ûõàðûð.

Áó áþëöìäÿ áó ÿñàñ ìöääÿàëàðû îíëàðûí ìàhèééÿòè áàõûìûíäàí

èíúÿëÿéÿúÿéèê.

125

Êå÷èëÿ áèëìÿéÿí èëê ïèëëÿ: hÿéàòûí ìÿíøÿéèÒÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè áöòöí úàíëû íþâëÿðèíèí èáòèäàè äöíéàäà òÿõìèíÿí

3,8 ìèëéàðä èë ÿââÿë ìåéäàíà ÷ûõàí éåýàíÿ áèð úàíëû höúåéðÿäÿí ÿìÿëÿýÿëäèéèíè èääèà åäèð. Òÿê höúåéðÿíèí ìèëéîíëàðëà êîìïëåêñ úàíëû íþâöíöíåúÿ ìåéäàíà ýÿòèðìÿñè âÿ áåëÿ áèð òÿêàìöë ÿýÿð hÿãèãÿòÿí äÿ îëóáñà,áóíóí èçëÿðèíèí äàøëàøìûø áèòêè ãàëûãëàðûíäà, òîðô ãàòëàðûíäà íèéÿòàïûëìàìàñû äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíèí úàâàáëàíäûðà áèëìÿäèéè ñóàëëàðäûð.Àíúàã áöòöí áóíëàðäàí ÿââÿë èääèà åäèëÿí òÿêàìöë ìÿðhÿëÿñèíèí èëêïèëëÿñèíäÿ äàéàíìàã ëàçûìäûð: áÿhñ åäèëÿí î “èëê höúåéðÿ” íåúÿ îðòàéà÷ûõìûøäûð?

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè éàðàäûëûøû ðÿää åòäèéè âÿ hå÷ áèð ôþâãÿëòÿáèèìöäàõèëÿíè ãÿáóë åòìÿäèéè ö÷öí “èëê höúåéðÿ”íèí hå÷ áèð ïëàí âÿ íèçàì-èíòèçàì îëìàäàí, òÿáèÿò ãàíóíëàðû ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ òÿñàäöôÿí ìåéäàíàýÿëäèéèíè èääèà åäèð. Éÿíè áó íÿçÿðèééÿéÿ ýþðÿ, úàíñûç ìàääÿ òÿñàäöôëÿðíÿòèúÿñèíäÿ îðòàéà úàíëû áèð höúåéðÿ ÷ûõàðìàëûäûð. Àíúàã áó, ìÿëóì îëàíÿí ÿñàñ áèîëîæè ãàíóíëàðà çèää èääèàäûð.

“Ùÿéàò hÿéàòäàí ýÿëèð”Äàðâèí þç êèòàáûíäà hÿéàòûí ìÿíáÿéè áàðÿäÿ hå÷ íÿ ãåéä åòìÿéèá.

×öíêè îíóí äþâðöíäÿêè èáòèäàè åëì úàíëûëàðûí ÷îõ ñàäÿ áèð ãóðóëóøà ìàëèêîëäóüóíó ýöìàí âÿ èääèàåäèðäè. Îðòà ÿñðëÿðäÿí áÿðèáþéöê åòèìàä áÿñëÿíÿí âÿ“ñïîíòàí ýåíåðàñèéà” àäëàíàííÿçÿðèééÿíèí òÿðÿôäàðëàðûúàíñûç ìàääÿëÿðèí òÿñàäöôÿíáèð éåðÿ éûüûøûá úàíëû áèð âàðëûãìåéäàíà ýÿòèðìÿñèíÿ èíàíûðäû.Áó äþâðäÿ áþúÿêëÿðèí éåìÿêãàëûãëàðûíäàí, ñè÷àíëàðûí èñÿáóüäàäàí ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíÿøöáhÿ åòìèðäèëÿð. Áóíó èñáàò

Ôðàíñûç áèîëîã Ëóèñ Ïàñòåð

åòìÿê ö÷öí hÿòòà ãÿðèáÿ òÿúðöáÿëÿð äÿ àïàðìûøäûëàð. ×èðêëè áèð ïàð÷àíûíöñòöíÿ áèð àç áóüäà ãîéóëìóø, áèð ãÿäÿð ýþçëÿéÿðëÿðñÿ, áó ÷óëüàøìàäàíñè÷àíëàðûí ìåéäàíà ýÿëÿúÿéè çÿíí åäèëìèøäè.

×èé ÿòèí ãóðä ñàëìàñû äà hÿéàòûí úàíñûç ìàääÿëÿðäÿí ìåéäàíàýÿëìÿñèíÿ äÿëèë ñàéûëûðäû. Ùàëáóêè äàhà ñîíðàëàð ìÿëóì îëàúàãäû êè, ÿòèíöñòöíäÿ éàðàíàí ãóðäëàð þç-þçöíÿ ìåéäàíà ýÿëìèð, ìèë÷ÿêëÿðèí ýÿòèðèáîðà ãîéäóüó ýþçëÿ ýþðöíìÿéÿí ñöðôÿëÿðäÿí ÷ûõûðëàð.

Äàðâèí þçöíöí “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè” àäëû êèòàáûíû éàçäûüû äþâðäÿ èñÿåëì äöíéàñû áåëÿ håñàá åäèðäè êè, áàêòåðèéàëàð úàíñûç ìàääÿäÿí ìåéäàíàýÿëèð. Ùàëáóêè ìÿøhóð ôðàíñûç áèîëîãó Ëóèñ Ïàñòåð òÿêàìöëöí ÿñàñû îëàíáó èíàíúû Äàðâèíèí êèòàáûíûí íÿøð åäèëìÿñèíäÿí áåø èë ñîíðà ãÿòè îëàðàãðÿää åòäè. Ïàñòåð àïàðäûüû ÷àëûøìà âÿ òÿúðöáÿëÿðäÿí ñîíðà ýÿëäèéè íÿòèúÿíèáåëÿ õöëàñÿ åäèðäè: “Úàíñûç ìàääÿëÿðèí hÿéàò ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿñèíÿ äàèð èääèàäàhà ãÿòè îëàðàã òàðèõèí àðõèâèíÿ âåðèëìèøäèð” (Sidney Fox, Klaus Dose,Molecular Evolution and The Origin of Life, Marcel Dekker, New York,1977, s. 2.).

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí òÿðÿôäàðëàðû Ïàñòåðèí ýÿëäèéè íÿòèúÿëÿðÿ ãàðøûóçóí ìöääÿò ìöáàðèçÿ àïàðäûëàð. Àíúàã èíêèøàô åäÿí åëì úàíëû höúåéðÿíèíìöðÿêêÿá ãóðóëóøóíó îðòàéà ÷ûõàðàíäàí ñîíðà hÿéàòûí þç-þçöíÿ ìåéäàíàýÿëìÿñè èääèàñûíûí ÷öðöêëöéö áèð äàhà âÿ ãÿòè øÿêèëäÿ àéäûí îëäó.

XX ÿñðäÿêè íÿòèúÿñèç ñÿéëÿðXX ÿñðäÿ hÿéàòûí ìÿíøÿéè ìþâçóñó èëÿ áàüëû

ïðîñåñëÿðèí þíöíäÿ ýåäÿí èëê òÿêàìöë÷ö ìÿøhóð ðóñáèîëîãó Àëåêñàíäð Îïàðèí îëäó. Îïàðèí 1930-úó èëëÿðäÿ

îðòàéà àòäûüû áÿçè òåçèñëÿðëÿ úàíëû höúåéðÿíèíòÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëÿ áèëÿúÿéèíè èñáàò åòìÿéÿ÷àëûøäû. Àíúàã îíóí áó àõòàðûøëàðûí íÿòèúÿñèç ãàëäû.

Îïàðèí áóíó åòèðàô åòìÿéÿ ìÿúáóð îëäó: “Òÿÿññöôêè, höúåéðÿíèí ìÿíøÿéè ïðîáëåìè òÿêàìöëíÿçÿðèééÿñèíè áöòþâëöêäÿ ÿhàòÿ åäÿí ÿí ãàðàíëûãìÿñÿëÿíè òÿøêèë åäèð” (Alexander I. Oparin, Origin of

Ðóñ áèîëîãÀëåêñàíäð Îïàðèí

126

127

Life, Dover Publications, New York, (1936), 1953 (reprint), s. 196.).Îïàðèíèí àðõàñûíúà ýåäÿí òÿêàìöë÷öëÿð hÿéàòûí ìÿíøÿéè ìþâçóñóíó

áèð éåðÿ ÷ûõàðà áèëìÿê ö÷öí òÿúðöáÿëÿð àïàðìàüà ñÿé ýþñòÿðäèëÿð. Áóòÿúðöáÿëÿðèí ÿí ìÿøhóðó àìåðèêàëû êèìéàýÿð Ñòåíëè Ìèëëåð òÿðÿôèíäÿí1953-úö èëäÿ àïàðûëäû. Ñ.Ìèëëåð èáòèäàè äöíéàíûí àòìîñôåðèíäÿ îëäóüóíóèääèà åòäèéè ãàçëàðû áèð òÿúðöáÿ âàñèòÿñèëÿ áèðëÿøäèðÿðÿê âÿ áó ðåàêñèéàéàåíåðæè ÿëàâÿ åäÿðÿê ïðîòåèíëÿðèí òÿðêèáèíäÿêè áèð íå÷ÿ öçâè ìîëåêóëó(àìèíîàñèò) ñèíòåç åòäè. Ùÿìèí èëëÿðäÿ ÿhÿìèééÿòëè áèð ìÿðhÿëÿ êèìèòÿãäèì îëóíàí áó òÿúðöáÿíèí íÿòèúÿñèç ãàëìàñû âÿ òÿúðöáÿäÿ èòèôàäÿåäèëÿí àòìîñôåðèí ýåð÷ÿê äöíéà àòìîñôåðèíäÿí ÷îõ ôÿðãëè îëìàñû ýÿëÿúÿêèëëÿðäÿ îðòàéà ÷ûõàúàãäû ("New Evidence on Evolution of EarlyAtmosphere and Life", Bulletin of the American Meteorological Society,c. 63, Kasým 1982, s. 1328-1330).

Óçóí ìöääÿò äàâàì åäÿí áó ñÿññèçëèêäÿí ñîíðà Ìèëëåðèí þçö äÿèñòèôàäÿ åëÿäèéè àòìîñôåðèí hÿãèãè îëìàäûüûíû åòèðàô åòäè (Stanley Miller,Molecular Evolution of Life: Current Status of the Prebiotic Synthesis ofSmall Molecules, 1986, s. 7.).

Ùÿéàòûí ìÿíøÿéè ìÿñÿëÿñèíè à÷ûãëàìàã ö÷öí òÿêàìöë÷öëÿðèí XXÿñðäÿ àïàðäûüû áöòöí ñÿéëÿð íÿòèúÿñèç ãàëäû. Ñàí Äèåãî ÑêðèïïñÈíñòèòóòóíäàí îëàí òàíûíìûø ýåîêèìéà÷û Úåôôðè Áàäà òÿêàìöë÷ö “Eàrth”æóðíàëûíäà 1998-úè èëäÿ íÿøð åäèëÿí áèð ìÿãàëÿäÿ áó hÿãèãÿòè áåëÿ ãÿáóëåäèð: “Áó ýöí XX ÿñðè àðõàäà ãîéàðêÿí hÿëÿ XX ÿñðÿ äàõèë îëàíäà ìàëèêîëäóüóìóç ÿí áþéöê hÿëëèíè òàïìàìûø ïðîáëåìëÿ ãàðøû-ãàðøûéàéûã: hÿéàòÉåð öçöíäÿ íåúÿ áàøëàäû?” (Jeffrey Bada, Earth, Þubat 1998, s. 40.).

Ùÿéàòûí êîìïëåêñ ãóðóëóøóÒÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí hÿéàòûí ìÿíøÿéè ìþâçóñóíäà ÷îõ úèääè

÷ÿòèíëèéÿ äöøìÿñèíèí ÿñàñ ñÿáÿáè ÿí ñàäÿ håñàá åäèëÿí úàíëû îðãàíèçìëÿðèíèíàíûëìàéàúàã äÿðÿúÿäÿ ãàðìàãàðûøûã ãóðóëóøà ìàëèê îëìàñûäûð. Úàíëûâàðëûüûí höúåéðÿñè èíñàí þâëàäûíûí äöçÿëòäèéè òåõíèêè ìÿhñóëëàðäàí äàhàìöðÿêêÿáäèð. Áåëÿ êè, áó ýöí äöíéàíûí ÿí èíêèøàô åòìèøëàáîðàòîðèéàëàðûíäà äà úàíñûç ìàääÿëÿðè áèð éåðÿ éûüàðàã úàíëû höúåéðÿÿëäÿ åòìÿê ìöìêöí äåéèë.

128

Áèð höúåéðÿíèí ìåéäàíà ýÿëìÿñè ö÷öí ëàçûì îëàí øÿðòëÿð hå÷ âàõòòÿñàäöôëÿðëÿ èçàh åäèëìÿéÿúÿê ãÿäÿð ÷îõäóð. Ùöúåéðÿíèí ÿñàñëàðûíäàí áèðèîëàí ïðîòåèíëÿðèí òÿñàäöôè îëàðàã ñèíòåçëÿøìÿ åhòèìàëû èñÿ 500 àìèíîàñèòëèêéóâàðëàã áèð ïðîòåèí ö÷öí 10.950-äÿ 1-äèð. Àíúàã ðèéàçèééàòäà 10.50-äÿ1-äÿí àøàüû îëàíëàð “èìêàíñûç” ñàéûëûð. Ùöúåéðÿíèí íöâÿñèíäÿ éåðëÿøÿíâÿ þçöíäÿ ýåíåòèê áèëýèíè ýèçëÿäÿí ÄÍÒ ìîëåêóëó èñÿ èíàíûëìàç áèðìÿëóìàò áàíêûäûð. Èíñàí ÄÍÒ-ñèíèí åhòèâà åòäèéè ìÿëóìàòûí ÿýÿð êàüûçàêþ÷öðöëìÿéÿ ÷àëûøûëñà, 500 ñÿhèôÿäÿí èáàðÿò îëàí 900 úèëäëèê áèðêèòàáõàíàíûí ìåéäàíà ýÿëÿúÿéè håñàáëàíûð. Áó íþãòÿäÿ ÷îõ ìàðàãëû áèðäèëåììà äà âàð: ÄÍÒ àíúàã áÿçè õöñóñèëÿøìèø ïðîòåèíëÿðèí êþìÿéè èëÿúöòëÿøÿ áèëèð. Àíúàã áó ïðîòåèíëÿðèí ñèíòåçè äÿ àíúàã ÄÍÒ-äÿêèìÿëóìàòëàðà óéüóí îëàðàã hÿéàòà êå÷èð. Áèð-áèðèíÿ áàüëû îëäóãëàðûíà ýþðÿúöòëÿøìÿíèí ìåéäàíà ýÿëÿ áèëìÿñè ö÷öí îíëàðûí èêèñèíèí äÿ åéíè àíäàìþâúóä îëìàñû ëàçûìäûð. Áó èñÿ hÿéàòûí þçö-þçöíäÿí ìåéäàíà ýÿëìÿñèáàðÿäÿêè ññåíàðèíè ÷ÿòèíëèéÿ ñàëûð. Ñàí Äèåãî Êàëèôîðíèéà Óíèâåðñèòåòèíäÿíìÿøhóð òÿêàìöë÷ö àëèì, ïðîôåññîð Ëåñëè Îðýåë (Leslie Orgel) “ScientificAmerican” æóðíàëûíûí 1994-úö èëèí îêòéàáð àéûíäàêû ñàéûíäà áó hÿãèãÿòèáåëÿ åòèðàô åäèð:

“Ñîí äÿðÿúÿ êîìïëåêñ ãóðóëóøëàðà ñàhèá îëàí ïðîòåèíëÿðèí âÿ íóêëåèíòóðøóëàðûíûí (ÐÍT âÿ ÄÍT) åéíè éåðäÿ âÿ åéíè âàõòäà òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿÿìÿëÿ ýÿëìÿñè hÿòòà åhòèìàëäàí äà hÿääèíäÿí àðòûã óçàãäûð. Àíúàãáóíëàðûí áèðè îëìàäàí äèýÿðèíè ÿëäÿ åòìÿê äÿ ìöìêöí äåéèë. Äîëàéûñû èëÿèíñàí hÿéàòûí êèìéÿâè éîëëàðëà îðòàéà ÷ûõìàñûíûí hå÷ âàõò ìöìêöíîëìàìàñû íÿòèúÿñèíÿ ýÿëìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëûð” (Leslie E. Orgel,"The Origin of Life on Earth", Scientific American, c. 271, Ekim 1994,s. 78.).

Øöáhÿñèç êè, ÿýÿð hÿéàòûí òÿñàäöôëÿðëÿ îðòàéà ÷ûõìàñûíûí ãåéðè-ìöìêöíëöéö òÿñäèãëÿíèðñÿ, áó âÿçèééÿòäÿ îíóí ôþâãÿëòÿáèè øÿêèëäÿéàðàäûëäûüûíû ãÿáóë åòìÿê ëàçûìäûð. Áó hÿãèãÿò èñÿ ÿñàñ ìÿãñÿäè éàðàäûëûøûðÿää åòìÿê îëàí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí à÷ûã-àøêàð ìÿíàñûçëûüûíû îðòàéà÷ûõàðûð.

129

Òÿêàìöë÷öëÿðèí ÿí áþéöê ñÿùâëÿðèíäÿí áèðè äÿ éóõàðûäàêû òÿìñèëè øÿêèëäÿ ýþðöíÿí âÿ èáòèäàèäöíéà îëàðàã àäëàíäûðäûãëàðû øÿðàèòäÿ ùÿéàòûí þç-þçöíÿ ìåéäàíà ýÿëäèéèíè ôèêèðëÿøìÿëÿðèäèð.«Ìöëëåð òÿúðöáÿñè» êèìè ÷àëûøìàëàðëà áó èääèàëàðûíû ñöáóò åòìÿéÿ ÷àëûøìûøäûëàð. Àíúàã åëìèêÿøôëÿð ãàðøûñûíäà éåíÿ ìÿüëóá îëìóøëàð. ×öíêè 1970-úè èëëÿðäÿ ÿëäÿ åäèëÿí íÿòèúÿëÿð «èáòèäàèäöíéà» àäëàíäûðûëàí äþâðäÿêè àòìîñôåðèí ùÿéàòûí ìåéäàíà ýÿëìÿñè ö÷öí ùå÷ úöðÿ óéüóíîëìàäûüûíû ñöáóò åòìèøäèð.

130

Òÿêàìöëöí õÿéàëè ìåõàíèçìëÿðèÄàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíè ïó÷ åäÿí áàøãà èêèíúè áþéöê ìÿñÿëÿ áó

íÿçÿðèééÿíèí “òÿêàìöë ìåõàíèçìëÿðè” êèìè îðòàéà àòäûüû èêè àíëàéûøûí äàÿñë hÿãèãÿòäÿ hå÷ áèð òÿêìèëëÿøäèðèúè ýöúÿ ìàëèê îëìàìàñûíûí ñöáóòàéåòèðèëìÿñèäèð. Äàðâèí îðòàéà àòäûüû òÿêàìöë èääèàñûíû òàì øÿêèëäÿ “òÿáèèñåëåêñèéà” ìåõàíèçìèíÿ áàüëàìûøäû. Îíóí áó ìåõàíèçìÿ âåðäèéèÿhÿìèééÿò êèòàáûíûí àäûíäàí äà ýþðöíöðäö: “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè òÿáèèñåëåêñèéà éîëó èëÿ”.

Òÿáèè ñåëåêñèéà òÿáèè ñå÷ìÿ äåìÿêäèð âÿ òÿáèÿòäÿêè hÿéàòìöáàðèçÿñèíäÿ òÿáèè øÿðòëÿðÿ óéüóí îëàí ýöúëö úàíëûëàðûí hÿéàòäà ãàëàúàüûäöøöíúÿñèíÿ ÿñàñëàíûð. Ìÿñÿëÿí, éûðòûúû håéâàíëàð òÿðÿôèíäÿí höðêöäöëÿíáèð ìàðàë ñöðöñöíäÿ äàhà ñöðÿòëè ãà÷à áèëÿíëÿð hÿéàòäà ãàëàúàãëàð.Áåëÿëèêëÿ, ìàðàë ñöðöñö ñöðÿòëèëÿðäÿí âÿ ýöúëöëÿðäÿí ìåéäàíà ýÿëìÿëèäèð.Àíúàã áó ìåõàíèçì ìàðàëëëàðû ÿëáÿòòÿ, òÿêìèëëÿøäèðìÿç, îíëàðû áàøãà áèðúàíëû íþâöíÿ, ìÿñÿëÿí, àòëàðà ÷åâèðìÿç.

Äîëàéûñû èëÿ òÿáèè ñåëåêñèéà ìåõàíèçìèhå÷ áèð òÿêìèëëÿøäèðèúè ýöúÿ ìàëèê äåéèë.Äàðâèí äÿ áó hÿãèãÿòèí ôÿðãèíäÿ èäè âÿ“Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè” êèòàáûíäà “ôàéäàëûäÿéèøèêëèêëÿð ìåéäàíà ýÿëìÿäèéè âàõòäàòÿáèè ñåëåêñèéà hå÷ íÿ åäÿ áèëìÿç” äåìÿêìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëìûøäû (Charles Darwin,The Origin of Species: A Facsimile of theFirst Edition, Harvard University Press, 1964,s. 189).

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè ïó÷ åäÿí ôàêòëàðäàí áèðè äÿúàíëûëûüûí èíàíûëìàéàúàã ñÿâèééÿäÿêè ìöõòÿëèô ãóðóëóøóäóð.Úàíëû ùöúåéðÿëÿðèí íöâÿñèíäÿ ìþâúóä îëàí ÄÍÒ ìîëåêóëóáóíóí áèð ìèñàëûäûð. ÄÍÒ äþðä ìöõòÿëèô ìîëåêóëóí ôÿðãëèäöçöëöøöíäÿí ìåéäàíà ýÿëÿí áèð íþâ ìÿëóìàò áàíêûäûð.Áó ìÿëóìàò áàíêûíäà úàíëû èëÿ áàüëû áöòöí ôèçèêèõöñóñèééÿòëÿðèí øèôðÿëÿðè âàð. Èíñàíûí ÄÍÒ-ñè êàüûçà éàçûëàñûîëñà, îðòàéà òÿõìèíÿí 900 úèëäëèê áèð åíñèêëîïåäèéàíûí÷ûõàúàüû ùåñàáëàíûð. ßëáÿòòÿ, áåëÿ ôþâãÿëàäÿ áèð ìÿëóìàòòÿñàäöô èôàäÿñèíèí ãÿòè îëàðàã ïó÷ åäèð.

131

Ëàìàðêûí òÿñèðèÉàõøû, áÿñ áó “ôàéäàëû äÿéèøèêëèêëÿð” íåúÿ ìåéäàíà ýÿëäè? Äàðâèí þç

äþâðöíöí èáòèäàè åëì àíëàéûøû äàõèëèíäÿ áó ñóàëà Ëàìàðêà ÿñàñëàíàðàãúàâàá âåðìÿéÿ ÷àëûøìûøäû. Äàðâèíäÿí ÿââÿë éàøàìûø ôðàíñûç áèîëîãóËàìàðêà ýþðÿ, úàíëûëàð hÿéàòëàðû áîéó ìÿðóç ãàëäûãëàðû ôèçèêè äÿéèøèêëèêëÿðèñîíðàêû íÿñëÿ þòöðöðëÿð, íÿñèëäÿí-íÿñëÿ þòöðöëÿðÿê éûüûëàí áó õöñóñèééÿòëÿðíÿòèúÿñèíäÿ èñÿ éåíè úèíñëÿð ìåéäàíà ÷ûõûð. Ìÿñÿëÿí, Ëàìàðê äåéèðäèêè, çöðàôÿëÿð úåéðàíëàðäàí ÿìÿëÿ ýÿëèáëÿð. Áåëÿ êè, höíäöð àüàúëàðûíéàðïàãëàðûíû éåìÿê ö÷öí ñÿé ýþñòÿðÿðêÿí îíëàðûí íÿñèëäÿí-íÿñëÿ áîéëàðûóçàíûá.

Äàðâèí äÿ áóíà îõøàð ìèñàëëàð ýÿòèðìèø, ìÿñÿëÿí, “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè”êèòàáûíäà ãèäà òàïìàã ö÷öí ñóéà ýèðÿí áÿçè àéûëàðûí áèð ìöääÿò ñîíðàáàëèíàëàðà ÷åâðèëäèéèíè èääèà åòìèøäè (Charles Darwin, The Origin of Spe-cies: A Facsimile of the First Edition, Harvard University Press, 1964,s. 184).

Àììà Ìåíäåë òÿðÿôèíäÿí êÿøô îëóíìóø âÿ XX ÿñðäÿ èíêèøàô åäÿíýåíåòèêà åëìè èëÿ þç ãÿòè òÿñäèãèíè òàïìûø àòàâèçì

ãàíóíëàðû ãàçàíûëìûø õöñóñèééÿòëÿðèí ñîíðàêûíÿñèëëÿðÿ þòöðöëìÿñè ÿôñàíÿñèíè ãÿòè îëàðàãäàðìàäàüûí åòäè. Áåëÿëèêëÿ, òÿáèè ñåëåêñèéàáöòöíëöêëÿ òÿñèðñèç áèð ìåõàíèçì îëàðàã ãàëäû.

Ëàìàðê çöðàôÿëÿðèí úåéðàíà îõøàéàíùåéâàíëàðäàí òþðÿäèêëÿðèíÿ èíàíûðäû. Îíóíôèêðèíúÿ, éàðïàãëàðû ãîïàðòìàüà ÷àëûøàí âÿáîéóíëàðûíû óçàäàí áó úàíëûëàðûí çàìàíêå÷ÿíäÿí ñîíðà áîéóíëàðû óçàíìûø âÿ çöðàôÿëÿðÿ÷åâðèëìèøëÿð. Ìåíäåëèí 1865-úè èëäÿ êÿøô åòäèéèãàëûòûì ãàíóíëàðû ùÿéàòû ÿñíàñûíäà ãàçàíûëàíõöñöñèééÿòëÿðèí ñîíðàêû íÿñèëëÿðÿ þòöðöëìÿñèíèíìöìêöí îëìàäûüûíû ñöáóò åòìèøäèð. Áóíóíëà äàËàìàðêûí çöðàôÿ íàüûëû äà òàðèõÿ ãàðûøìûøäûð.

Íåîäàðâèíèçì âÿ ìóòàñèéàëàðÄàðâèíèñòëÿð èñÿ áó âÿçèééÿòÿ áèð

÷þçöì òàïà áèëìÿê ö÷öí 1930-úó èëëÿðèíàõûðëàðûíäà “Ìöàñèð ñèíòåòèê íÿçÿðèééÿ”íè,äàhà ìÿøhóð àäû èëÿ äåñÿê, íåîäàðâèíèçìèîðòàéà àòäûëàð. Íåîäàðâèíèçì òÿáèèñåëåêñèéà êîíñåïñèéàñûíà “ôàéäàëûäÿéèøèêëèêëÿðèí ñÿáÿáè” êèìèìóòàñèéàëàðû,éÿíè úàíëûëàðûí ýåíëÿðèíÿðàäèàñèéà êèìè õàðèúè òÿñèðëÿðèí, éà äàêþ÷öðìÿ ñÿhâëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíàýÿëÿí ïîçóíòóëàðû ÿëàâÿ åòäè.

Áó ýöí äöíéàäà òÿêàìöë àäûíà hÿëÿäÿ ãÿáóë åäèëÿí ìîäåë íåîäàðâèíèçìäèð.Íÿçÿðèééÿ Éåð öçöíäÿ îëàí ìèëéîíëàðëàúàíëû íþâöíöí, áó úàíëûëàðûí ãóëàã, ýþç,àüúèéÿð, ãàíàä êèìè ñàéñûç êîìïëåêñ

îðãàíëàðûíûí “ìóòàñèéàëàðà”, éÿíè ýåíåòèê ïîçóíòóëàðà ÿñàñëàíàí áèð ìÿð-hÿëÿ íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëäèéèíè èääèà åäèð. Àíúàã íÿçÿðèééÿíè êÿñÿðñèçåäÿí à÷ûã áèð åëìè hÿãèãÿò âàð: ìóòàñèéàëàð úàíëûëàðû èíêèøàô åòäèðìÿç,ÿêñèíÿ, îíëàðà hÿìèøÿ çÿðÿð âåðÿðëÿð.

Áóíóí ñÿáÿáè ÷àõ ñàäÿäèð: ÄÍÒ ÷îõ êîìïëåêñ áèð ãóðóëóøà ìàëèêäèð.Áó ìîëåêóë öçÿðèíäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí hÿð hàíñû òÿñàäöôè òÿñèð àíúàã çÿðÿðâåðèð. Àìåðèêàëû ýåíåòèê Á.Ý.Ðàíýàíàòhàí áóíó áåëÿ à÷ûãëàéûð:

“Ìóòàñèéàëàð êè÷èê, òÿñàäöôè âÿ çÿðÿðëèäèðëÿð. ×îõ íàäèð hàëëàðäàìåéäàíà ýÿëèðëÿð âÿ ÿí éàõøû åhòèìàëëà òÿñèðñèçäèðëÿð. Áó ö÷ õöñóñèééÿòìóòàñèéàëàðûí òÿêàìöë÷ö áèð èíêèøàôà ñÿáÿá îëà áèëìÿéÿúÿéèíè ýþñòÿðèð.Îíñóç äà éöêñÿê äÿðÿúÿäÿ ÿëàhèääÿëÿøìèø áèð îðãàíèçìäÿ ìåéäàíàýÿëÿí òÿñàäöôè áèð hàë éà òÿñèðñèç îëàúàã, éà äà çÿðÿðëè. Áèð ãîë ñààòûíäàìåéäàíà ýÿëÿúÿê òÿñàäöôè äÿéèøèêëèê îíó èíêèøàô åòäèðìÿéÿúÿêäèð. Áþéöêåhòèìàëëà îíà çÿðÿð âåðÿúÿê âÿ éà ÿí éàõøû åhòèìàëëà òÿñèðñèç ãàëàúàã. Áèðçÿëçÿëÿ áèð øÿhÿðè èíêèøàô åòäèðìÿç, ÿêñèíÿ, îíó äàüûäàð” (B. G.

132

Êèìéÿâè ñèëàùëàðäàí èñòèôàäÿåäèëìÿñèíäÿí ñîíðà îðòàéà ÷ûõàíðàäèàñèéà ìóòàñèéàëàðà ñÿáÿá îëóð.Øÿêèëäÿ êèìéÿâè ñèëàùûí èñòèôàäÿåäèëìÿñèíäÿí ñîíðà ìóòàñèéàéàìÿðóç ãàëàí âéåòíàìëû óøàã ýþðñÿíèð.

133

Ranganathan, Origins?, The Banner Of Truth Trust, Pennsylvania, 1988.).Áó ýöíÿ ãÿäÿð hå÷ áèð ôàéäàëû ìóòàñèéà íöìóíÿñè îëìàéûá. Áöòöí

ìóòàñèéàëàðûí çÿðÿðëè îëäóüó ìöÿééÿíëÿøäè. Àéäûí îëäó êè, òÿêàìöëíÿçÿðèééÿñèíèí “òÿêàìöë ìåõàíèçìè” êèìè ýþñòÿðäèéè ìóòàñèéàëàðhÿãèãÿòäÿ úàíëûëàðà àíúàã çèéàí âåðÿí, îíëàðû øèêÿñò åäÿí áèð ýåíåòèêhàäèñÿäèð. (Èíñàíëàðäà ìóòàñèéàíûí ÿí ÷îõ ýþðöíÿí òÿñèðè õÿð÷ÿíýõÿñòÿëèéèäèð). ßëáÿòòÿ, çÿðÿðâåðèúè áèð ìåõàíèçì “òÿêàìöë ìåõàíèçìè” îëàáèëìÿç. Òÿáèè ñåëåêñèéà èñÿ Äàðâèíèí äÿ ãÿáóë åòäèéè êèìè, “þçáàøûíà hå÷íÿ åäÿ áèëìÿç”. Áó hÿãèãÿò áèçëÿðÿ òÿáèÿòäÿ hå÷ áèð “òÿêàìöëìåõàíèçìè”íèí îëìàäûüûíû ýþñòÿðèð. Òÿêàìöë ìåõàíèçìè îëìàäûüûíàýþðÿ èñÿ òÿêàìöë äåéèëÿí õÿéàëè ìÿðhÿëÿ äÿ îëà áèëìÿç.

Äàøëàøìûø ãàëûãëàðäà êå÷èä ôîðìàëàðûíûí èçè éîõäóðÒÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí èääèà åòäèéè ññåíàðèíèí áàø âåðìÿìÿñèíèí

ÿí à÷ûã ñöáóòó èñÿ äàøëàøìûø áèòêè ãàëûüû ãàòëàðû, òîðô ëàéëàðûäûð. Òÿêàìöëíÿçÿðèééÿñèíÿ ýþðÿ, áöòöí úàíëûëàð áèð-áèðèíäÿí òþðÿìèøäèð. Èëê úàíëû íþâöâàõò êå÷ÿíäÿí ñîíðà áàøãà ôîðìàéà ÷åâðèëìèøè âÿ áöòöí úèíñëÿð áó øÿêèëäÿîðòàéà ÷ûõìûøäûð. Íÿçÿðèééÿéÿ ýþðÿ, áó äÿéèøèêëèê éöç ìèëéîí èëëÿð áîéóñöðÿðÿê ìÿðhÿëÿ-ìÿðhÿëÿ äàâàì åòìèøäèð.

Áó âÿçèééÿòäÿ èääèà åäèëÿí óçóí äÿéèøèêëèê ìöääÿòè áîéóíúà ñàéñûç-håñàáñûç “àðà úèíñëÿð”èí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè âÿ éàøàäûüûíû ãÿáóë åòìÿêëàçûìäûð. Ìÿñÿëÿí, êå÷ìèøäÿ þçöíäÿ áàëûã õöñóñèééÿòëÿðèíèí îëìàñûíàáàõìàéàðàã áèð éàíäàí äà áÿçè ñöðöíÿíëÿðèí õöñóñèééÿòëÿðèíè ãàçàíìûøéàðû áàëûã-éàðû ñöðöíÿí úàíëûëàð éàøàìûø îëìàëû èäè. Éàõóä äà ñöðöíÿíëÿðèíõöñóñèééÿòëÿðèíÿ ìàëèê îëàðêÿí áèð éàíäàí äà áÿçè ãóø õöñóñèééÿòëÿðèãàçàíìûø ñöðöíÿí-ãóøëàð îðòàéà ÷ûõìàëû èäè. Àíúàã îíëàð êå÷èäìÿðhÿëÿñèíäÿ îëäóãëàðû ö÷öí øèêÿñò, íþãñàíëû âÿ ãöñóðëó úàíëûëàð îëìàëûèäèëÿð. Òÿêàìöë÷öëÿð êå÷ìèøäÿ éàøàäûãëàðûíà èíàíäûãëàðû áó íÿçÿðèìÿõëóãëàðà “àðà êå÷èä ôîðìàñû” àäûíû âåðèðëÿð.

ßýÿð hÿãèãÿòÿí êå÷ìèøäÿ áó úöð úàíëûëàð éàøàéûáñà, îíäà îíëàðûíñàéëàðû âÿ íþâëÿðè ìèëéîíëàðëà, hÿòòà ìèëéàðäëàðëà îëìàëû èäè. Âÿ áó ãÿðèáÿúàíëûëàðûí ãàëûãëàðûíà ìöòëÿã äàøëàøìûø ãàëûãëàðäà, òîðô ëàéëàðûíäà ðàñò

134

ýÿëèíìÿëè èäè. Äàðâèí “Úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè”íäÿ áóíó áåëÿ à÷ûãëàìûøäûð:“ßýÿð íÿçÿðèééÿ äöçäöðñÿ, úèíñëÿðè áèð-áèðèíÿ áàüëàéàí ñàéñûç àðà êå÷èäíþâëÿðè ìöòëÿã éàøàìàëûäûð... Áóíëàðûí éàøàìàñûíà äàèð ñöáóòëàð äà òÿêúÿäàøëàøìûø áèòêè ãàëûãëàðû ãàòëàðû àðàñûíäà òàïûëà áèëÿð (Charles Darwin, TheOrigin of Species: A Facsimile of the First Edition, Harvard UniversityPress, 1964, s. 179).

Äàðâèíèí ïó÷ îëàí öìèäëÿðèÀíúàã XIX ÿñðèí îðòàëàðûíäàí áó éàíà äöíéàíûí äþðä áèð òÿðÿôèíäÿ

äàøëàøìûø ãàëûãëàð òÿäãèã åäèëñÿ äÿ hÿìèí ëàéëàðäà áó àðà êå÷èäôîðìàëàðûíà hå÷ âàõò ðàñò ýÿëèíìÿéèá. Àïàðûëìûø ãàçûíòû âÿ àðàøäûðìàëàðçàìàíû ÿëäÿ åäèëÿí áöòöí òàïûíòûëàð òÿêàìöë÷öëÿðèí ýþçëÿäèêëÿðèíèí ÿêñèíÿîëàðàã ýþñòÿðäè êè, úàíëûëàð Éåð öçöíäÿ áèðäÿí-áèðÿ, íþãñàíñûç âÿ ãöñóðñóçáèð øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõûáëàð.

Òàíûíìûø èíýèëèñ ïàëåîíòîëîãó Äåðåê Ó.Åýåð þçö òÿêàìöë÷ö îëñà äàáó ýåð÷ÿéè áåëÿ åòèðàô åäèð:

“Ïðîáëåìèìèç áóäóð êè, ýåîëîæè ëàéëàðû, äàøëàøìûø ãàòëàðû áöòöíòÿôÿððöàòû èëÿ àðàøäûðàíäà, èñòÿð úèíñëÿð, èñòÿðñÿ äÿ ñèíèôëÿð ñÿâèééÿñèíäÿîëñóí, äàâàìëû îëàðàã hÿìèøÿ åéíè hÿãèãÿòëÿ ãàðøûëàøûðûã: ìÿðhÿëÿëèòÿêàìöëëÿ èíêèøàô åäÿí éîõ, Éåð êöðÿñèíäÿ áèðäÿí-áèðÿ ìåéäàíà ýÿëÿíãðóïëàð ýþðöðöê (Derek A. Ager, "The Nature of the Fossil Record",Proceedings of the British Geological Association, c. 87, 1976, s. 133).

Éÿíè áöòöí úàíëû íþâëÿðè äàøëàøìûø ëàéëàðäà àðàëàðûíäà hå÷ áèð êå÷èä

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè úàíëû íþâëÿðèíèí éàâàøäÿéèøèêëèêëÿðëÿ áèð-áèðèëÿðèíäÿí òÿêàìöëåòäèéèíè èääèà åäèð. Ùàëáóêè äàøëàøìûøñöìöê ãàëûíòûëàðû áó èääèàíû òàìàìèëÿòÿêçèá åäèð. Ìÿñÿëÿí, 530 ìèëéîí èë ÿââÿëáàøëàéàí Êàìáðèåí äþâðöíäÿ áèð-áèðèíäÿí÷îõ ôÿðãëè îëàí îíëàðëà úàíëû íþâö áèð àíäàîðòàéà ÷ûõìûøäûð. Öñòäÿêè øÿêèëäÿ òÿñâèðåäèëÿí áó úàíëûëàð ÷îõ ìöõòÿëèô ãóðóëóøëàðàìàëèêäèð. Ýåîëîæè äèëäÿ äåñÿê, «Êàìáðèåíïàðòëàéûøû» êèìè èôàäÿ åäèëÿí áó ùÿãèãÿòéàðàäûëûøûí à÷ûã áèð äÿëèëèäèð.

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè úàíëû íþâëÿðèíèí éàâàø äÿéèøèêëèêëÿðëÿ áèð-áèðèëÿðèíäÿí òÿêàìöë åòäèéèíèèääèà åäèð. Ùàëáóêè äàøëàøìûø ñöìöê ãàëûíòûëàðû áó èääèàíû òàìàìèëÿ òÿêçèá åäèð. Ìÿñÿëÿí, 530ìèëéîí èë ÿââÿë áàøëàéàí Êàìáðèåí äþâðöíäÿ áèð-áèðèíäÿí ÷îõ ôÿðãëè îëàí îíëàðëà úàíëû íþâöáèð àíäà îðòàéà ÷ûõìûøäûð. Öñòäÿêè øÿêèëäÿ òÿñâèð åäèëÿí áó úàíëûëàð ÷îõ ìöõòÿëèô ãóðóëóøëàðàìàëèêäèð. Ýåîëîæè äèëäÿ äåñÿê, «Êàìáðèåí ïàðòëàéûøû» êèìè èôàäÿ åäèëÿí áó ùÿãèãÿò éàðàäûëûøûíà÷ûã áèð äÿëèëèäèð.

135

136

ôîðìàñû îëìàäàí, íþãñàíñûç øÿêèëäÿ àíè îëàðàã îðòàéà ÷ûõûðëàð. Áó èñÿÄàðâèíèí äöøöíúöëÿðèíèí òàì ÿêñè âÿ úàíëû íþâëÿðèíèí éàðàäûëäûüûíûýþñòÿðÿí ÷îõ ýöúëö äÿëèëäèð. ×öíêè áèð úàíëû íþâöíöí þçö-þçöíäÿíòÿêìèëëÿøìÿñèíèí, hå÷ áèð àòà îëìàäàí áèð àíäà âÿ ãöñóðñóç îëàðàã îðòàéà÷ûõìàñûíûí éåýàíÿ èçàhû î úèíñèí éàðàäûëìàñûäûð. Áó hÿãèãÿò ìÿøhóðòÿêàìöë÷ö áèîëîã Äóãëàñ Ôóòóéìà òÿðÿôèíäÿí äÿ ãÿáóë åäèëèð:

“Éàðàäûëûø âÿ òÿêàìöë hàçûðäà éàøàéàí úàíëûëàðûí ìÿíøÿéè hàããûíäàèêè ìöìêöí à÷ûãëàìàëàðäûð. Úàíëûëàð äöíéà öçÿðèíäÿ éà òàìàìèëÿìöêÿììÿë âÿ íþãñàíñûç áèð øÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõìûøäûð, éà äà áåëÿîëìàìûøäûð. ßýÿð áåëÿ îëìàéûáñà, îíäà áèð äÿéèøèêëèê ìÿðhÿëÿñè ñàéÿñèíäÿþçëÿðèíäÿí ÿââÿë ìþâúóä îëàí áÿçè úàíëû íþâëÿðèíèí òÿêàìöëö éîëó èëÿìåéäàíà ýÿëìÿëèäèðëÿð. Àììà îíëàð ÿýÿð ãöñóðñóç âÿ ìöêÿììÿë áèðøÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõûáëàðñà, î hàëäà ñîíñóç ýöú ñàhèáè áèð àüûë òÿðÿôèíäÿíéàðàäûëìàëûäûðëàð (Douglas J. Futuyma, Science on Trial, Pantheon Books,New York, 1983, s. 197).

Äàøëàøìûø ãàëûãëàð äà úàíëûëàðûí Éåð öçöíäÿ ãöñóðñóç âÿ ìöêÿììÿëøÿêèëäÿ îðòàéà ÷ûõäûüûíû ýþñòÿðèð. Éÿíè úèíñëÿðèí ìÿíøÿéè Äàðâèíèíèääèàñûíûí ÿêñèíÿ îëàðàã òÿêàìöë äåéèë, éàðàäûëûøäûð.

Èíñàíûí òÿêàìöëö íàüûëûÒÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè ìöäàôèÿ åäÿíëÿðèí ÿí ÷îõ ýöíäÿìÿ ýÿòèðäèéè

ìÿñÿëÿ èíñàíûí ìÿíøÿéè ìÿñÿëÿñèäèð. Áó ìÿñÿëÿäÿêè äàðâèíèñò èääèà áóýöí éàøàéàí ìöàñèð èíñàíûí ìåéìóíàáÿíçÿð áÿçè ìÿõëóãëàðäàí ÿìÿëÿýÿëäèéèíè áèëäèðèð. 4-5 ìèëéîí èë áóíäàí ÿââÿë áàøëàíäûüû ãÿáóë åäèëÿí áóìÿðhÿëÿäÿ ìöàñèð èíñàíëà îíóí ÿúäàäëàðû àðàñûíäà áÿçè “àðà ôîðìà”ëàðûíéàøàäûüû èääèà îëóíóð. Ùÿãèãÿòäÿ èñÿ áöòöíëöêëÿ õÿéàëè îëàí áó ññåíàðèäÿäþðä ÿñàñ “êàòåãîðèéà” ñàäàëàíûð:

1. Australoïithecus2. Ùîìî habilis3. Ùîìî erectus4. Ùîìî ñàïèåíñ.Òÿêàìöë÷öëÿð èíñàíëàðûí ýóéà èëê ìåéìóíàáÿíçÿð ÿúäàäëàðûíà “úÿíóá

ìåéìóíó” ìÿíàñûíà ýÿëÿí “australoïithecus” àäûíû âåðèðëÿð. Áó úàíëûëàð

137

hÿãèãÿòäÿ íÿñëè òöêÿíìèø áèð ìåéìóí úèíñèíäÿí áàøãà áèð øåé äåéèë.Èíýèëòÿðÿ âÿ ÀÁØ-äàí îëàí ëîðä Ñîëè Çàêåðìàí (Lord Solly Zuckerman)âÿ ïðîô. ×àðëç Îêñíåðä (Charles Oxnard) êèìè äöíéàíûí èêè ìÿøhóðàíàòîìèñòèíèí australoðithecus íöìóíÿëÿðè öçÿðèíäÿ àïàðäûãëàðû ÷îõ ÿhàòÿëè÷àëûøìàëàð áó úàíëûëàðûí éàëíûç íÿñëè êÿñèëìèø áèð ìåéìóí úèíñèíÿ àèäîëìàñûíû âÿ îíëàðûí èíñàíëàðëà hå÷ áèð îõøàðëûüà ìàëèê îëìàäûüûíûýþñòÿðìèøäèð (Solly Zuckerman, Beyond The Ivory Tower, ToplingerPublications, New York, 1970, ss. 75-94; Charles E. Oxnard, "The Placeof Australopithecines in Human Evolution: Grounds for Doubt", Nature,c. 258, s. 389).

Òÿêàìöë÷öëÿð èíñàí òÿêàìöëöíöí ñîíðàêû ìÿðhÿëÿñèíè äÿ “hîìî”,éÿíè èíñàí îëàðàã òÿñíèô åäèðëÿð. Èääèàëàðà ýþðÿ, hîìî ñûðàñûíäàêû úàíëûëàðaustraloðithecus-ëàðäàí äàhà ÷îõ èíêèøàô åòìèøäèëÿð. Òÿêàìöë÷öëÿð áóôÿðãëè úàíëûëàðà àèä ôÿñèëëÿðè àðä-àðäà äöçÿðÿê õÿéàëè áèð òÿêàìöë úÿäâÿëèòÿøêèë åäèðäè. Áó úÿäâÿë õÿéàëèäèð, ÷öíêè hÿãèãÿòäÿ áó ìöõòÿëèô ñèíèôëÿðàðàñûíäà òÿêàìöë ÿëàãÿñèíèí îëäóüó hå÷ âàõò ñöáóò åäèëìÿìèøäèð. Òÿêàìöë

Èíñàíûí òÿêàìöëö íàüûëûíûñöáóò åäÿí ùå÷ áèð äàøëàøìûøñöìöê ãàëûíòûëàðû éîõäóð.ßêñèíÿ, äàøëàøìûø ñöìöêãàëûíòûëàðû èíñàíëàðëàìåéìóíëàð àðàñûíäà êå÷èëÿáèëìÿéÿí áèð ñÿðùÿäîëäóüóíó ýþñòÿðèð. Áóùÿãèãÿò ãàðøûñûíäàòÿêàìöë÷öëÿð ùÿãèãÿòÿóéüóí îëìàéàí áÿçè øÿêèë âÿìàêåòëÿðÿ áåë áàüëàìûøäûëàð.Äàøëàøìûø ãàëûíûòûëàðà óéüóíýÿëÿí ìàñêàëàðû ùàçûðëàéûðâÿ õÿéàëè éàðû ìåéìóí-éàðûèíñàí öçëÿð ìåéäàíàýÿòèðèðëÿð.

138

íÿçÿðèééÿñèíèí XX ÿñðäÿêè ÿí ìöhöì ìöäàôèÿ÷èëÿðèíäÿí áèðè îëàí ÅðíñòÌåéð (Ernst Mayr) “Ùîìî ñàïèåíñÿ óçàíàí çÿíúèð hÿãèãÿòäÿ Èòêèíäèð”äåéÿðÿê áóíó ãÿáóë åäèð (J. Rennie, "Darwin's Current Bulldog: ErnstMayr", Scientific American, Aralýk 1992).

Òÿêàìöë÷öëÿð australoðithecus-homo habilis-homo erectus-homoñàïèåíñ ñûðàëàìàñûíû òÿðòèáëÿéÿðêÿí áóíëàðûí hÿð áèðèíèí îíäàí ñîíðàýÿëÿíèí àòàñû îëìàñû òÿñâèðèíè éàðàòìàüà ÷àëûøûðëàð. Ùàëáóêèïàëåîàíòðîïîëîãëàðûí ñîí òàïûíòûëàðû australoïithecus, homo habilis âÿhomo erectus-óí äöíéàíûí ìöõòÿëèô áþëýÿëÿðèíäÿ åéíè äþâðëÿðäÿéàøàäûãëàðûíû ñöáóò åòìèøäèð (Alan Walker, Science, c. 207, 1980, s.1103; A. J. Kelso, Physical Antropology, 1. baský, J. B. Lipincott Co.,New York, 1970, s. 221; M. D. Leakey, Olduvai Gorge, c. 3, CambridgeUniversity Press, Cambridge, 1971, s. 272).

Ùîìî erectus ñèíèôèíÿ äàõèë åäèëÿí èíñàíëàðûí áèð hèññÿñè ìöàñèðäþâðëÿðÿ ãÿäÿð, homo ñàïèåíñ íåàíäåðòàë âÿ homo ñàïèåíñ èñÿ ñàïèåíñ(ìöàñèð) èíñàíëà åéíè øÿðàèòäÿ éàí-éàíà éàøàìûøëàð (Time, äåêàáð 1996).

Áó èñÿ ÿëáÿòòÿ, áó ñèíèôëÿðèí áèð-áèðèíèí ÿúäàäû îëìàñû èääèàñûíûíãöââÿäÿ ãàëìàäûüûíû àéäûí øÿêèëäÿ îðòàéà ãîéóð. Ùàðâàðä Óíèâåðñèòåòè(ÀÁØ) ïàëåîíòîëîãëàðûíäàí Ñòåôàí Úåé Ãóëä (Steðhen Éay Gould) þçö áèðòÿêàìöë÷ö îëñà äà äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíèí áó ÷ÿòèíëèéèíè áåëÿ èçàhåäèð:

ßýÿð áèð-áèðè èëÿ ïàðàëåë îëàðàã éàøàéàí ö÷ ìöõòÿëèô hîìèíèä(èíñàíàáÿíçÿð) úèçýèñè âàðñà, åëÿ èñÿ áèçèì íÿñèë àüàúûìûçà íÿ îëäó?Àéäûíäûð êè, áóíëàðûí áèðè äèýÿðèíäÿí ìåéäàíà ÷ûõìûø îëà áèëìÿç. Áóíëàðûíáèðè äèýÿðè èëÿ ìöãàéèñÿ åäèëÿíäÿ òÿêàìöë íÿòèúÿñèíäÿ áèð èíêèøàô àðäûúûëëûüûýþñòÿðÿ áèëìèðëÿð (S. J. Gould, Natural History, c. 85, 1976, s. 30).

Ãûñàñû, ìÿòáóàòäà âÿ éà äÿðñ êèòàáëàðûíäà ãåéä åäèëÿí âÿ õÿéàëëàðûíìÿhñóëó îëàí áÿçè “éàðûìåéìóí, éàðûèíñàí” úàíëûëàðûí øÿêèëëÿðè èëÿ, éÿíèàíúàã òÿáëèüàò éîëó èëÿ ýöúëÿ ñàõëàíìàüà ÷àëûøûëàí èíñàíûí òÿêàìöëöññåíàðèñè hå÷ áèð åëìè ÿñàñû îëìàéàí íàüûëäàí èáàðÿòäèð.

Áó ìþâçóíó óçóí èëëÿð àðàøäûðàí, õöñóñèëÿ australoïithecus ôÿñèëëÿðèöçÿðèíäÿ 15 èë òÿäãèãàò àïàðàí Èíýèëòÿðÿíèí ÿí ìÿøhóð âÿ ìþòÿáÿð

139

àëèìëÿðèíäÿí áèðè ëîðä Ñîëè Çàêåðìàí þçö áèð òÿêàìöë÷ö èäè, àììà î äàîðòàäà ìåéìóíàáÿíçÿð úàíëûëàðäàí èíñàíà ýÿëèá ÷ûõàí hÿãèãè áèð íÿñèëàüàúûíûí îëìàäûüû íÿòèúÿñèíÿ ýÿëìèøäèð.

Ëîðä Ñ.Çàêåðìàí áèð äÿ ìàðàãëû áèð “åëì øêàëàñû” hàçûðëàìûøäû. Î,åëìè îëàðàã ãÿáóë åòäèéè åëì ñàhÿëÿðèíäÿí åëìäÿí óçàã îëàðàã ãÿáóëåòäèéè åëì ñàhÿëÿðèíÿ ãÿäÿð áèð úÿäâÿë òÿøêèë åòìèøäè. Ëîðä Ñ.Çàêåðìà-íûí áó úÿäâÿëèíÿ ýþðÿ, åëìè, éÿíè êîíêðåò ôàêòëàðà ÿñàñëàíàí åëì ñàhÿëÿðèêèìéà âÿ ôèçèêàäûð. Úÿäâÿëäÿ áóíëàðäàí ñîíðà áèîëîýèéà åëìëÿðè, ñîíðàäà ñîñèàë åëìëÿð éåðëÿøèð. Úÿäâÿëèí ñîíóíäà, éÿíè ÿí åëìäÿí êÿíàð håñàáåäèëÿí hèññÿäÿ èñÿ òåëåïàòèéà, “àëòûíúû hèññ” êèìè “hèññäÿíêÿíàð äÿðêåòìÿê” àíëàéûøû, áèð äÿ “èíñàíûí òÿêàìöëö” âàðäûð! Ëîðä Çàêåðìàíúÿäâÿëèí áó hèññÿñèíè áåëÿ èçàh åäèð:

Îáéåêòèâ ýåð÷ÿêëèéèí ñàhÿñèíäÿí ÷ûõûá äà áèîëîæè åëì îëàðàã ãÿáóëåäèëÿí áó ñàhÿëÿðÿ, éÿíè hèññäÿíêÿíàð èäðàêà âÿ èíñàíûí äàøëàøìûøòàðèõèíèí èçàh åäèëìÿñèíÿ äàõèë îëàíäà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ èíàíàí áèðàäàì ö÷öí hÿð øåéèí ìöìêöí îëäóüóíó ýþðöðöê. Áåëÿ êè, þçíÿçÿðèééÿëÿðèíÿ ãÿòè îëàðàã èíàíàí áó àäàìëàðûí hÿòòà áÿçè çèääèééÿòëèãÿðàðëàðû åéíè àíäà ãÿáóë åòìÿñè äÿ ìöìêöíäöð (Solly Zuckerman,Beyond The Ivory Tower, Toplinger Publications, New York, 1970, s. 19).

Èíñàíûí òÿêàìöëö íàüûëû äà þç íÿçÿðèééÿëÿðèíÿ êîð-êîðàíÿ èíàíàíáÿçè èíñàíëàðûí òàïäûãëàðû áÿçè äàøëàøìûø ãàëûãëàðû ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóëåòäèêëÿðè ôèêèðëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã èçàh åòìÿêäÿí èáàðÿòäèð.

Äàðâèí äöñòóðó!Áóðà ãÿäÿð ãåéä åòäèéèìèç áöòöí òåõíèêè ñöáóòëàðëà éàíàøû

òÿêàìöë÷öëÿðèí íåúÿ úÿôÿíý áèð èíàíúà ìàëèê îëìàñûíû áèð äÿ óøàãëàðûíäà áàøà äöøÿúÿéè ãÿäÿð àéäûí áèð ìèñàëëà õöëàñÿ åäÿê.

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè úàíëû àëÿìèí òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè èääèàåäèð. Äîëàéûñû èëÿ áó èääèàéà ýþðÿ, úàíñûç âÿ øöóðñóç àòîìëàð áèð éåðÿéûüûëàðàã ÿââÿëúÿ höúåéðÿíè, ñîíðà äà åéíè àòîìëàð hÿð hàíñûñà áèð øÿêèëäÿäèýÿð úàíëûëàðû âÿ èíñàíû ìåéäàíà ýÿòèðìèøäèð. Èíäè ôèêèðëÿøÿê. Úàíëûàëÿìèí ÿñàñëàðû îëàí êàðáîí, ôîñôîð, àçîò, ïîòàñèóì áèðúÿ úàíëû äà ìåé-

140

äàíà ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð. Èñòÿñÿíèç áó ìÿñÿëÿäÿ áèð “òÿúðöáÿ” àïàðàã âÿòÿêàìöë÷öëÿðèí ÿñëèíäÿ ìöäàôèÿ åòäèêëÿðè, àíúàã óúà ñÿñëÿ äåéÿáèëìÿäèêëÿðè èääèàíû îíëàðûí àäûíäàí “Äàðâèí äöñòóðó” èëÿ èíúÿëÿéÿê.

Òÿêàìöë÷öëÿð úàíëû àëÿìèí ÿñàñûíû òÿøêèë åäÿí ôîñôîð, àçîò, êàðáîí,îêñèýåí, äÿìèð, ìàãíåçèóì êèìè åëåìåíòëÿðäÿí ÷îõëó ñàéäà áþéöê ÷ÿíèíè÷èíÿ áîë ìèãäàðäà ãîéñóíëàð. Ùÿòòà àäè hàëëàðäà îëìàéàí, àíúàã áóãàðûøûüûí è÷èíäÿ îëìàëûäûð äåäèêëÿðè áÿçè ëÿâàçèìàòëàðû äà áó ÷ÿíÿ ÿëàâÿåòñèíëÿð. Ãàðûøûãëàðûí è÷èíÿ èñòÿäèêëÿðè ãÿäÿð (òÿáèè øÿðàèòäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèìöìêöí îëìàéàí) àìèíîñèò, èñòÿäèêëÿðè ìèãäàðäà äà (áèðèíèí äÿ òÿñàäöôÿíìåéäàíà ýÿëìÿ åhòèìàëû 10-950 îëàí) ïðîòåèí äîëäóðñóíëàð. Áó ãàðûøûüàèñòÿäèêëÿðè êèìè èñòèëèê âÿ ðöòóáÿò âåðñèíëÿð. Áóíëàðû èñòÿäèêëÿðè èíêèøàôåòìèø úèhàçëàðëà ãàðûøäûðñûíëàð. ×ÿíëÿðèí éàíûíà äà áó äöíéàíûí ÿí ìÿøhóðàëèìëÿðèíè äÿâÿò åòñèíëÿð. Áó ìöòÿõÿññèñëÿð àòàäàí îüóëà, íÿñèëäÿí-íÿñëÿþòöðöëÿðÿê íþâáÿ èëÿ ìèëéàðäëàðëà, hÿòòà òðèëéîíëàðëà èë äàâàìëû îëàðàã÷ÿíëÿðèí éàíûíäà ýþçëÿñèíëÿð. Áèð úàíëûíûí ìåéäàíà ýÿëìÿñè ö÷öí hàíñûøÿðòëÿðè ìþâúóä îëìàñûíà èíàíûðëàðñà, hàìûñûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿê ñÿðáÿñò

îëñóí. Àíúàã íÿ åäèðëÿðñÿ-åòñèíëÿð, î ÷ÿíëÿðäÿí ãÿòèééÿí áèð úàíëû ÷ûõàðàáèëìÿéÿúÿêëÿð. Çöðàôÿëÿðè, øèðëÿðè, àðûëàðû, áöëáöëëÿðè, òóòóãóøóëàðû, àòëàðû,äåëôèíëÿðè, ýöëëÿðè, çàíáàãëàðû, ãÿðÿíôèëëÿðè, áàíàíëàðû, ïîðòàüàëëàðû, àëìàëàðû,õóðìàëàðû, ïîìèäîðëàðû, éåìèøëÿðè, ãàðïûçëàðû, ÿíúèðëÿðè, çåéòóíëàðû,öçöìëÿðè, øàôòàëûëàðû, òîâóçãóøóëàðûíû, ãûðãîâóëëàðû, ìöõòÿëèô ðÿíýëèêÿïÿíÿêëÿðè âÿ áóíëàð êèìè ìèëéîíëàðëà úàíëû íþâöíäÿí hå÷ áèðèíè ÿìÿëÿýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð. Áóðàäà àäûíû ãåéä åòäèéèìèç áó úàíëû âàðëûãëàðûí òÿê áèðhöúåéðÿñèíè äÿ ÿëäÿ åäÿ áèëìÿçëÿð.

Ãûñàñû, øöóðñóç àòîìëàð áèð éåðÿ éûüûëàðàã höúåéðÿíè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿáèëìÿçëÿð. Ñîíðà éåíè áèð ãÿðàð âåðÿðÿê áèð höúåéðÿíè èêè éåðÿ àéûðàí, äàhàñîíðà áèð-áèðèíèí àðäûíúà ôÿðãëè ãÿðàðëàð âåðÿí, åëåêòðîí ìèêðîñêîïóíó êÿøôåäÿí, ñîíðà þç höúåéðÿ ãóðóëóøóíó áó ìèêðîñêîïóí àëòûíäà èíúÿëÿéÿíïðîôåññîðëàðû äà ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð.

Ìàääÿ àíúàã Àëëàhûí öñòöí éàðàòìàñû èëÿ úàíëû îëà, hÿéàò òàïàáèëÿð. Áóíóí ÿêñèíè èääèà åäÿí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè èñÿ òÿôÿêêöð âÿèäðàêà òàìàìèëÿ çèää îëàí áèð úÿôÿíýèééàòäûð. Òÿêàìöë÷öëÿðèí îðòàéààòäûüû èääèàëàð ÿòðàôûíäà áèð àç äöøöíìÿê hàããûíäà éóõàðûäà äàíûøûëàííöìóíÿäÿ îëäóüó êèìè áó hÿãèãÿòè äÿ àéäûí øÿêèëäÿ ýþñòÿðèð.

Ýþçäÿêè âÿ ãóëàãäàêû òåõíîëîýèéàÒÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí hå÷ âàõò èçàh åäÿ áèëìÿéÿúÿéè áàøãà áèð

ìÿñÿëÿ èñÿ ýþçäÿêè âÿ ãóëàãäàêûìöêÿììÿë hèññåòìÿ (ëàìèñÿ)êåéôèééÿòèäèð.

Ýþçëÿ áàüëû ìþâçóéàêå÷ìÿçäÿí ÿââÿë “íåúÿ ýþðö-ðöê?” ñóàëûíà ãûñà äà îëñà úàâàáâåðÿê. Áèð úèñèìäÿí ýÿëÿí øöà-ëàð ýþçÿ òÿðñ îëàðàã äöøöðëÿð. Áó

141

Ýþçö âÿ ãóëàüû êàìåðà âÿ ñÿñ ãåéä åäÿí úèùàçëàðëàìöãàéèñÿ åäÿíäÿ áó îðãàíëàðûìûçûí ãåéä åäèëÿíòåõíîëîýèéà àëÿòëÿðèíäÿí äàùà ìöêÿììÿë, äàùà ìöâÿôôÿãâÿ ãöñóðñóç íèçàìëàð îëäóüóíó ýþðÿðèê.

142

øöàëàð áóðàäàêû höúåéðÿëÿð òÿðÿôèíäÿí åëåêòðèê ñèãíàëëàðûíà ÷åâðèëèð âÿáåéèíèí àðõà òÿðÿôèíäÿêè ýþðìÿ ìÿðêÿçè äåéèëÿí êè÷èê áèð íþãòÿéÿþòöðöëöð. Áó åëåêòðèê ñèãíàëëàðû ñûðà èëÿ äàâàì åäÿí èúðààòëàðäàí ñîíðàáåéèíäÿêè áó ìÿðêÿçäÿ ýþðöíòö îëàðàã hèññ åäèëèð âÿ ýþðöëöð.

Áó ìÿëóìàòäàí ñîíðà èíäè áèð àç ôèêèðëÿøÿê. Áåéèí èøûã ö÷öí ãàïàëûäûð.Éÿíè áåéíèí è÷è ãàïãàðàíëûãäûð, èøûã áåéíèí îëäóüó éåðÿ ãÿäÿð ýåäèá ÷ûõàáèëìÿç. Ýþðöíòö ìÿðêÿçè äåéèëÿí éåð çöëìÿò ãàðàíëûã, èøûüûí hå÷ âàõò ÷àòàáèëìÿäèéè, áÿëêÿ äÿ hå÷ âàõò ðàñò ýÿëìÿäèéèíèç ãÿäÿð ãàðàíëûã áèð éåðäèð.Àíúàã ñèç áó çöëìÿò ãàðàíëûüûíäà èøûãëû, ïàðëàã áèð äöíéàíû ñåéð åäèðñèíèç.Ùÿì äÿ áó î ãÿäÿð àéäûí âÿ êåéôèééÿòëè áèð ýþðöíòöäöð êè, XXI ÿñðèíòåõíîëîýèéàñû äà hÿð úöð èìêàí ñàhèáè îëìàñûíà áàõìàéàðàã áó ýþðöíòöíöÿëäÿ åäÿ áèëìÿìèøäèð. Ìÿñÿëÿí, hàçûðäà îõóäóüóíóç êèòàáà, êèòàáû òóòàíÿëëÿðèíèçÿ áàõûí. Ñîíðà áàøûíûçû ãàëäûðûí âÿ ÿòðàôûíûçà íÿçÿð ñàëûí. Èíäèýþðäöéöíöç àéäûíëûã âÿ êåéôèééÿòäÿêè áó ýþðöíòöíö áàøãà áèð éåðäÿýþðìöñöíöçìö? Áó ãÿäÿð àéäûí áèð ýþðöíòöíö ñèçÿ äöíéàíûí áèð íþìðÿëèòåëåâèçîð øèðêÿòèíèí èñòåhñàë åòäèéè ÿí ìöêÿììÿë òåëåâèçîð åêðàíû äà âåðÿáèëìÿç. 100 èëäèð ìèíëÿðëÿ ìöhÿíäèñ áó àéäûíëûüû ÿëäÿ åòìÿéÿ ÷àëûøûð.Áóíóí ö÷öí ôàáðèêëÿð, íÿhÿíý òÿñèñàòëàð ãóðóëóð, òÿäãèãàòëàð àïàðûëûð,ïëàíëàð âÿ ëàéèhÿëÿð hàçûðëàíûð. Éåíÿ äÿ áèð òåëåâèçèéà åêðàíûíà áàõûí, áèðäÿ ÿëèíèçäÿ òóòäóüóíóç áó êèòàáà. Àðàäà áþéöê àéäûíëûã âÿ êåéôèééÿò ôÿðãèîëäóüóíó ýþðÿúÿêñèíèç. Ùÿì äÿ òåëåâèçîð åêðàíû ñèçÿ èêèþë÷öëö áèð ýþðöíòöýþñòÿðèð, hàëáóêè ñèç ö÷þë÷öëö, äÿðèí áèð ïåðñïåêòèâè ýþðöðñöíöç.

Óçóí èëëÿðäèð îí ìèíëÿðëÿ ìöhÿíäèñ ö÷þë÷öëö òåëåâèçîð hàçûðëàìàüà,ýþçöí ýþðìÿ êåéôèééÿòèíÿ éèéÿëÿíìÿéÿ ñÿé ýþñòÿðèð. Áÿëè, ö÷þë÷öëöòåëåâèçîð ñèñòåìèíè hàçûðëàéà áèëäèëÿð, àíúàã îíó äà åéíÿêñèç ýþðìÿêìöìêöí äåéèë. Áó åéíè çàìàíäà ñöíè áèð ö÷þë÷öëö ñèñòåìäèð. Àðõà òÿðÿôäàhà áóëàíûã, ãàðøû òÿðÿô èñÿ êàüûçäàí hàçûðëàíìûø äåêîðàñèéà êèìèýþðöíöð. Ùå÷ âàõò ýþçöí ýþðäöéö ãÿäÿð äÿãèã âÿ êåéôèééÿòëè áèð ýþðöíòöîëà áèëìÿç. Êàìåðàäà äà, òåëåâèçîðäà äà ìöòëÿã ýþðöíòö èòêèñè áàø âåðèð.

Òÿêàìöë÷öëÿð áó êåéôèééÿòëè âÿ äÿãèã ýþðöíòöíö òÿøêèë åäÿíìåõàíèçìèí òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëäèéèíè èääèà åäèðëÿð. Èíäè áèð àäàì ñèçÿîòàüûíûçûí áèð êöíúöíäÿêè òåëåâèçîðóí òÿñàäöôëÿð íÿòèúÿñèíäÿ ìåéäàíà

143

ýÿëäèéèíè, “àòîìëàð áèð éåðÿ òîïëàíäû âÿ áó ýþñòÿðÿí úèhàçû ìåéäàíàýÿòèðäè” äåñÿ, íÿ ôèêèðëÿøÿðñèíèç? Ìèíëÿðëÿ àäàìûí áèð éåðÿ éûüûøàðàãäöçÿëäÿ áèëìÿäèéèíè øöóðñóç àòîìëàð íåúÿ åäÿ áèëÿð?

Ýþçöí ýþðäöéöíäÿí äàhà èáòèäàè îëàí áó ýþðöíòöíö ìåéäàíà ýÿòèðÿíúèhàç òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëìèðñÿ, ýþçöí âÿ ýþçöí ýþðäöéö ýþðöíòöíöíäÿ òÿñàäöôÿí ìåéäàíà ýÿëìÿéÿúÿéè àéäûí ìÿñÿëÿäèð.

Áó ìÿñÿëÿ ãóëàã ö÷öí äÿ åéíèäèð. Õàðèúè ãóëàã ÿòðàôäàêû ñÿñëÿðèãóëàã ÷þì÷ÿñè âàñèòÿñèëÿ éûüûá îðòà ãóëàüà þòöðöð. Îðòà ãóëàã àëäûüû ñÿñòèðòÿéèøëÿðèíè ýöúëÿíäèðÿðÿê äàõèëè ãóëàüà þòöðöð. Äàõèëè ãóëàã äà áóòèòðÿéèøëÿðè åëåêòðèê ñèãíàëëàðûíà äþíäÿðÿðÿê áåéèíÿ ýþíäÿðèð. Åéíèëÿýþðìÿ ìÿñÿëÿñèíäÿ îëäóüó êèìè åøèòìÿê èúðààòëàðû äà áåéèíäÿêè åøèòìÿìÿðêÿçèíäÿ hÿéàòà êå÷èð.

Ýþçäÿêè âÿçèééÿò ãóëàã ö÷öí äÿ ãöââÿäÿ ãàëûð, éÿíè áåéèí èøûüàîëäóüó êèìè ñÿñÿ äÿ ãàïàëûäûð, ñÿñè êå÷èðìèð. Äîëàéûñû èëÿ ÿòðàô íÿ ãÿäÿðýóðóëòóëó äà îëñà áåéíèí è÷è òàìàìèëÿ ñÿññèçäèð. Áóíà áàõìàéàðàã ÿíäÿãèã ñÿñëÿð áåéèíäÿ hèññ åäèëèð. Ñÿñ êå÷èðìÿéÿí áåéíèìèçäÿ áèð îðêåñòðèíñèìôîíèéàëàðûíû åøèäÿðñèíèç, èçäèhàìëû áèð ìÿêàíûí áöòöí ýóðóëòóñóíóåøèäÿðñèíèç. Àíúàã hÿìèí àíäà hÿññàñ áèð úèhàçëà áåéíèìèçèí è÷èíäÿêè ñÿññÿâèééÿñè þë÷öëñÿ, áóðàäà ìöòëÿã áèð ñÿññèçëèéèí hàêèì îëäóüó ýþðöíÿúÿê.

Äÿãèã áèð ýþðöíòö ÿëäÿ åäÿ áèëìÿê ö÷öí èíäèéÿ ãÿäÿð òåõíîëîýèéàäàííåúÿ èñòèôàäÿ åäèëèðñÿ, ñÿñ ö÷öí äÿ åéíè ñÿéëÿð îíëàðëà èëäèð êè, äàâàì åäèð.Ñÿñè ãåéä åòìÿê úèhàçëàðû, ÷îõëó åëåêòðèê àëÿòè, ñÿñè ãåéä åäÿí ìóñèãèñèñòåìëÿðè áó ñÿéëÿðèí áÿçèëÿðèíèí íÿòèúÿëÿðèäèð. Àíúàã áöòöíòåõíîëîýèéàéà, áó òåõíîëîýèéàäà èøëÿéÿí ìèíëÿðëÿ ìöhÿíäèñÿ âÿìöòÿõÿññèñÿ áàõìàéàðàã ãóëàãäàêû äÿãèã âÿ êåéôèééÿòëè áèð ñÿñ ÿëäÿåäèëìÿìèøäèð. ßí áþéöê ìóñèãè ñèñòåìè øèðêÿòèíèí èñòåhñàë åòäèéè ÿíêåéôèééÿòëè ìóñèãè àëÿòèíè ôèêèðëÿøèí. Ñÿñè ãåéä åäÿíäÿ ìöòëÿã ñÿñèí áèðhèññÿñè èòèð âÿ éà àç äà îëñà ìöòëÿã õûøûëòû ÿìÿëÿ ýÿëèð. Ìóñèãè úèhàçûíûà÷àíäà ìóñèãè áàøëàìàìûøäàí ÿââÿë áèð õûðûëòûëû ñÿñè ìöòëÿã åøèäÿúÿêñèíèç.Àíúàã èíñàí áÿäÿíèíäÿêè òåõíîëîýèéàíûí ìÿhñóëó îëàí ñÿñëÿð ÷îõ äÿãèãâÿ ãöñóðñóçäóð. Áèð èíñàí ãóëàüû hå÷ âàõò ìóñèãè ìÿðêÿçèíäÿ îëäóüó êèìèõûðûëòûëû âÿ éà ïîçóíòóëó ñÿñ hèññ åòìÿç, ñÿñ íåúÿäèðñÿ, îíó òàì âÿ äÿãèã

144

îëàðàã åøèäèð. Áó âÿçèééÿò èíñàí éàðàäûëäûüû ýöíäÿí èíäèéÿ ãÿäÿð áóúöðäöð.

Áó ýöíÿ ãÿäÿð èíñàí îüëóíóí èñòåhñàë åòäèéè, hàçûðëàäûüû hå÷ áèðýþðöíòö âÿ ñÿñ úèhàçû ýþç âÿ ãóëàã ãÿäÿð hÿññàñ âÿ óüóðëó áèð ëàìèñÿñèñòåìè îëà áèëìÿìèøäèð.

Àíúàã ýþðìÿ âÿ åøèòìÿ hàäèñÿñèíäÿ áöòöí áóíëàðäàí áàøãà ÷îõáþéöê hÿãèãÿò âàð.

Áåéíèí è÷èíäÿêè ýþðÿí âÿ åøèäÿí øöóð êèìÿ àèääèð?Áåéíèí è÷èíäÿ úöðáÿúöð ðÿíýëè áèð äöíéàíû ñåéð åäÿí, ñèìôîíèéàëàðû,

ãóøëàðûí ñÿñèíè åøèäÿí, ÷è÷ÿêëÿðè èéëÿéÿí êèìäèð?

Èíñàíûí ýþçëÿðèíäÿí, ãóëàãëàðûíäàí, áóðíóíäàí ýÿëÿí õÿáÿðäàðëûãëàð

åëåêòðèê ñèãíàëû îëàðàã áåéèíÿ þòöðöëöð. Áèîëîýèéà, ôèçèîëîýèéà âÿ éà

áèîêèìéà êèòàáëàðûíäà áó ýþðöíòöíöí áåéèíäÿ íåúÿ ìåéäàíà ýÿëìÿñèíÿ

äàèð ÷îõëó òÿôÿððöàòëàð îõóéà áèëÿðñèíèç. Àíúàã áó ìÿñÿëÿ hàããûíäàêû

hÿãèãÿòÿ hå÷ áèð éåðäÿ ðàñò ýÿëÿ áèëìÿçñèíèç êè, áåéèíäÿ áó åëåêòðèê

ñèãíàëëàðûíû ýþðöíòö, ñÿñ, èé âÿ hèññ îëàðàã ãàâðàéàí êèìäèð? Áåéèíèí

è÷èíäÿ ýþçÿ, ãóëàüà, áóðóíà åhòèéàú hèññ åòìÿäÿí áöòöí áóíëàðû ãàâðàéàí

áèð øöóð âàð. Áó øöóð êèìÿ àèääèð?

ßëáÿòòÿ, áó øöóð áåéíè òÿøêèë åäÿí ñèíèðëÿðÿ, éàü òÿáÿãÿñèíÿ âÿ ñèíèð

höúåéðÿëÿðèíÿ àèä äåéèë. Áóíà ýþðÿ äÿ hÿð øåéèí ìàääÿäÿí èáàðÿò

îëäóüóíó çÿíí åäÿí äàðâèíèñò ìàòåðèàëèñòëÿð áó ñóàëëàðà hå÷ âàõò úàâàá

âåðÿ áèëìèð. ×öíêè áó øöóð Àëëàhûí éàðàòäûüû ðóhäóð. Ðóh ýþðöíòöíö ñåéð

åòìÿê ö÷öí ýþçÿ, ñÿñè åøèòìÿê ö÷öí ãóëàüà åhòèéàú hèññ åòìÿç. Áóíëàðäàí

äà áàøãà ôèêèðëÿøìÿê ö÷öí áåéèíÿ äÿ åhòèéàúû îëìàç.

Áó àéäûí âÿ åëìè hÿãèãÿòëÿðè îõóéàí hÿð áèð èíñàíûí áåéíèí

äàõèëèíäÿêè áèð íå÷ÿ ñàíòèìåòðëèê, ãàïãàðàíëûã ìÿêàíà áöòöí êàèíàòû

ö÷þë÷öëö, ðÿíýëè, êþëýÿëè âÿ èøûãëû îëàðàã ñûüûøäûðàí Àëëàhû ôèêèðëÿøèá,

Îíäàí ãîðõóá Îíà ñûüûíìàñû ëàçûìäûð.

145

Ìàòåðèàëèñò èíàíúÁóðà ãÿäÿð àðàøäûðäûãëàðûìûç òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí åëìè êÿøôëÿðëÿ

à÷ûã øÿêèëäÿ çèääèééÿò òÿøêèë åäÿí áèð èääèà îëäóüóíó ýþñòÿðèð.

Íÿçÿðèééÿíèí hÿéàòûí ìÿíøÿéè hàããûíäàêû èääèàñû åëìÿ çèääèð, îðòàéà

àòäûüû òÿêàìöë ìåõàíèçìëÿðèíèí hå÷ áèð òÿêìèëëÿøäèðèúè òÿñèðè éîõäóð âÿ

äöíéàíûí äàøëàøìûø ãàòëàðû äàðâèíèçì íÿçÿðèééÿñèíèí âàúèá ñàéäûüû êå÷èä

ôîðìàëàðûíûí éàøàìàäûãëàðûíû ýþñòÿðèð. Áåëÿ äÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí

ÿëáÿòòÿ êè, åëìÿ çèää áèð ôèêèð êèìè êÿíàðà àòûëìàñû ëàçûìäûð.

Òàðèõ áîéó òÿêàìöë ìîäåëè êèìè áèð ÷îõ äöøöíúÿ ñèñòåìè åëìèí

ýöíäÿìèíäÿí ÷ûõàðûëìûøäûð. Àììà òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè òÿêèäëÿ åëìè

ýöíäÿìÿ ýÿòèðìÿê èñòÿéèðëÿð. Ùÿòòà áÿçè àäàìëàð áó íÿçÿðèééÿíèí

òÿíãèäèíè “åëìÿ höúóì” êèìè ãÿëÿìÿ âåðìÿéÿ ÷àëûøûð. Ýþðÿñÿí íÿéÿ

ýþðÿ?

Áóíóí ñÿáÿáè òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí áÿçè ìöhèòëÿð ö÷öí hå÷ úöð

ÿëäÿí áóðàõûëìàéàúàã åhêàì÷û áèð èíàíú îëìàñûäûð. Áó àäàìëàð ìàòåðèàëèñò

ôÿëñÿôÿéÿ êîð-êîðàíÿ áàüëûäûðëàð âÿ äàðâèíèçìè äÿ òÿáèÿòÿ âåðèëÿ áèëÿúÿê

éåýàíÿ ìàòåðèàëèñò èçàh îëäóüó ö÷öí ìÿíèìñÿéèðëÿð.

Áÿçÿí áóíó à÷ûã øÿêèëäÿ åòèðàô äà åäèðëÿð. Ùàðâàðä Óíèâåðñèòåòèíäÿí

ìÿøhóð ýåíåòèê âÿ òàíûíìûø òÿêàìöë÷ö îëàí Ðè÷àðä Ëåâîíòèí “ÿââÿëúÿ

ìàòåðèàëèñò, ñîíðà àëèì” îëäóüóíó áåëÿ åòèðàô åäèð:

Áèçèì ìàòåðèàëèçìÿ áèð åòèãàäûìûç âàð, àïðèîð (ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë

åäèëìèø, äîüðó ñàéûëàí, òÿúðöáÿäÿí àñûëû îëìàéàí, òÿúðöáÿäÿí ãàáàã

ìþâúóä îëàí) áèð èíàíúäûð áó. Áèçè äöíéàéà ìàòåðèàëèñò áèð à÷ûãëàìà

ýÿòèðìÿéÿ ìÿúáóð åäÿí øåé åëìèí èñòèãàìÿò âÿ ãàéäàëàðû äåéèë. ßêñèíÿ,

ìàòåðèàëèçìÿ îëàí àïðèîð áàüëûëûüûìûç öçöíäÿí äöíéàéà ìàòåðèàëèñò

à÷ûãëàìà ýÿòèðÿí àðàøäûðìà öñóëëàðûíû âÿ ãàâðàìëàðû òÿãäèð åäèðèê.

Ìàòåðèàëèçì ìöòëÿã äîüðó îëäóüóíà ýþðÿ äÿ èëàhè áèð à÷ûãëàìàíûí ñÿhíÿéÿ

äàõèë îëìàñûíà èúàçÿ âåðÿ áèëìÿðèê (Richard Lewontin, "The Demon-

Haunted World", The New York Review of Books, 9 éàíâàð 1997, s. 28).

Áó ñþçëÿð äàðâèíèçìèí ìàòåðèàëèñò ôÿëñÿôÿéÿ áàüëûëûã óúáàòûíäàí

éàøàäûëàí áèð åhêàì îëìàñûíûí à÷ûã èôàäÿñèäèð. Áó åhêàì ìàääÿäÿí

146

áàøãà hå÷ áèð âàðëûã îëìàäûüûíû ãÿáóë åäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ úàíñûç, ìÿíòèãñèç

ìàääÿíèí hÿéàòû éàðàòäûüûíà èíàíûð. Ìèëéîíëàðëà ìöõòÿëèô úàíëû íþâöíöí,

ìÿñÿëÿí, ãóøëàðûí, áàëûãëàðûí, çöðàôÿëÿðèí, ãàïëàíëàðûí, áþúÿêëÿðèí,

àüàúëàðûí, ÷è÷ÿêëÿðèí, áàëèíàëàðûí âÿ èíñàíëàðûí úàíñûç ìàääÿíèí þç

è÷èíäÿêè äÿéèøèêëèêëÿðÿ, éÿíè éàüàí éàüûøëà, ÷àõàí øèìøÿêëÿ îíóí è÷èíäÿí

ìåéäàíà ýÿëäèéèíè ãÿáóë åäèð. Ùÿãèãÿòäÿ èñÿ áó, hÿì àüëà, hÿì äÿ åëìè

ýåð÷ÿêëèêëÿðÿ çèää ãÿíàÿòäèð. Àììà äàðâèíèñòëÿð “èëàhè áèð à÷ûãëàìàíûí

ñÿhíÿéÿ ýèðìÿìÿñè” ö÷öí áó ãÿíàÿòè ìöäàôèÿ åòìÿêäÿ äàâàì åäèðëÿð.

Úàíëûëàðûí ìÿíøÿéèíÿ ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë åäèëìèø ìàòåðèàëèñò äöøöíúÿ

èëÿ áàõìàéàí hÿð êÿñ èñÿ áó à÷ûã ýåð÷ÿéè ýþðÿúÿêäèð: “Áöòöí úàíëûëàð

öñòöí áèð ýöúÿ, ìÿëóìàòà âÿ àüëà ñàhèá îëàí áèð Éàðàäàíûí ÿñÿðëÿðèäèð.

Î Éàðàäàí áöòöí êàèíàòû éîõäàí âàð åäÿí, úàíëûëàðû äà éàðàäûá

øÿêèëëÿíäèðÿí Àëëàhäûð”.

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè áÿøÿðòàðèõèíèí ÿí òÿñèðëè ñåhðèäèðÁóðàäà áóíó äà áèëäèðìÿê ëàçûìäûð êè, ÿââÿëúÿäÿí ãÿáóë åäèëìèø

ìÿíôè ôèêèðëÿðè îëìàéàí, hå÷ áèð èäåîëîýèéàíûí òÿñèðè àëòûíäà ãàëìàéàí,

àíúàã àüëûíû âÿ ìÿíòèãèíè èøëÿäÿí hÿð áèð èíñàí åëìäÿí âÿ ìÿäÿíèééÿòäÿí

óçàã îëàí úÿìèééÿòëÿðèí õóðàôàòëàðûíû ÿêñ åòäèðÿí òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí

èíàíûëìàñû ìöìêöí îëìàéàí áèð èääèà îëäóüóíó àñàíëûãëà áàøà äöøÿúÿêäèð.

Éóõàðûäà äà ãåéä åòäèéèìèç êèìè, òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíÿ èíàíàíëàð

áþéöê áèð ÷ÿíèí è÷èíÿ ÷îõëó àòîìó, ìîëåêóëó, úàíñûç ìàääÿíè äîëäóðàí

âÿ áóíëàðûí ãàðûøìàñûíäàí âàõò ÿðçèíäÿ ôèêèðëÿøÿí, äÿðê åäÿí, êÿøôëÿð åäÿí

ïðîôåññîðëàðûí, òÿëÿáÿëÿðèí, Åéíøòåéí, Ùóááë êèìè åëì àäàìëàðûíûí, Ôðåíê

Ñèíàòðà, ×àðëòîí Ùåñòîí êèìè ñÿíÿò÷èëÿðèí, áóíóíëà éàíàøû úåéðàíëàðûí,

ëèìîí àüàúëàðûíûí, ãÿðÿíôèëëÿðèí ÷ûõàúàüûíà èíàíûðëàð. Ùÿì äÿ áó úÿôÿíý

èääèàéà èíàíàíëàð åëì àäàìëàðû, ïðîôåññîðëàð, ìÿäÿíè, òÿhñèëëè èíñàíëàðäûð.

Áóíà ýþðÿ äÿ òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñè ö÷öí “äöíéà òàðèõèíèí ÿí áþéöê âÿ ÿí

òÿñèðëè ñåhðè” èôàäÿñèíè èøëÿòìÿê äàhà ìöíàñèá îëàúàã. ×öíêè áÿøÿð

147

òàðèõèíäÿ èíñàíëàðûí àüëûíû áàøûíäàí áó äÿðÿúÿäÿ àëàí, àüûë âÿ ìÿíòèãëÿ

ôèêèðëÿøìÿñèíÿ èìêàí âåðìÿéÿí, ýþçëÿðèíèí ãàðøûñûíà ñàíêè áèð ïÿðäÿ

÷ÿêèá ÷îõ à÷ûã îëàí hÿãèãÿòëÿðè ýþðìÿëÿðèíÿ ìàíå îëàí áèð áàøãà èíàíú

âÿ éà èääèà äà éîõäóð. Áó, ãÿäèì ìèñèðëèëÿðèí ýöíÿø òàíðûñû Ðàéà, áÿçè

àôðèêàëû ãÿáèëÿëÿðèí òîòåìëÿðÿ, Ñÿáà õàëãûíûí ýöíÿøÿ ñèòàéèø åòìÿñèíäÿí,

Ùç. Èáðàhèìèí òàéôàñûíûí þç ÿëëÿðè èëÿ äöçÿëòäèéè áöòëÿðÿ, Ùç.Ìóñàíûí

õàëãûíûí ãûçûëäàí äöçÿëòäèéè áóçîâà ñèòàéèø åòìÿñèíäÿí äàhà äÿhøÿòëè âÿ

ãÿáóëåäèëìÿç áèð êîðëóãäóð. Ùÿãèãÿòäÿ áó âÿçèééÿò Àëëàhûí Ãóðàíäà

èøàðÿ åòäèéè áèð àüûëñûçëûãäûð. Àëëàh áÿçè èíñàíëàðûí èäðàê ãàáèëèééÿòèíèí

ãàïàíàúàüûíû âÿ hÿãèãÿòëÿðè ýþðìÿêäÿí àúèç âÿçèééÿòÿ äöøÿúÿéèíè ÿêñÿð

àéÿëÿðèíäÿ áèëäèðèð. Áó àéÿëÿðäÿí áÿçèëÿðè áóíëàðäûð:

“Ùÿãèãÿòÿí, èíêàð åäÿíëÿðè ÿçàáëà ãîðõóòñàí äà, ãîðõóòìàñàí

äà îíëàð ö÷öí áèðäèð, èìàí ýÿòèðìÿçëÿð. Àëëàh îíëàðûí öðÿéèíÿ âÿ

ãóëàüûíà ìþhöð âóðìóøäóð. Ýþçëÿðèíäÿ äÿ ïÿðäÿ âàðäûð. Îíëàðû

áþéöê áèð ÿçàá ýþçëÿéèð!” (“Áÿãÿðÿ”, 2/6-7).

“...Îíëàðûí ãÿëáëÿðè âàðäûð, ëàêèí îíóíëà àíëàìàçëàð. Îíëàðûí

ýþçëÿðè âàðäûð, ëàêèí îíóíëà åøèòìÿçëÿð. Îíëàð håéâàí êèìèäèðëÿð,

áÿëêÿ äÿ äàhà ÷îõ çÿëàëÿòäÿäèðëÿð. Ãàôèë îëàíëàð äà ìÿhç

îíëàðäûð!” (“ßðàô”, 7/179).

Àëëàh áàøãà àéÿëÿðäÿ èñÿ áó èíñàíëàðûí ìþúöçÿëÿð ýþðñÿëÿð äÿ

èíàíìàéàúàã ãÿäÿð ñåhðëÿíäèêëÿðèíè áåëÿ áèëäèðèð:

“ßýÿð îíëàðà ýþéäÿí áèð ãàïû à÷ñàã âÿ îíóíëà äóðìàäàí éóõàðû

äûðìàøñàëàð, éåíÿ äÿ “Ýþçöìöç áàüëàíìûø, áèç ñåhðëÿíìèøèê”

äåéÿðëÿð” (“Ùèúð”, 15/14-15).

Áó ãÿäÿð ýåíèø áèð êöòëÿíèí öçÿðèíäÿ áó ñåhðèí òÿñèðëè îëìàñû,

èíñàíëàðûí hÿãèãÿòëÿðäÿí áó ãÿäÿð óçàã ñàõëàíìàñû âÿ 150 èëäèð áó ñåhðèí

ïîçóëìàìàñû èñÿ ñþçëÿðëÿ äåéèëÿ áèëìÿéÿúÿê ãÿäÿð håéðÿòàìèç áèð

âÿçèééÿòäèð. ×öíêè áèð âÿ éà áèð íå÷ÿ èíñàíûí èìêàí õàðèúèíäÿ îëàí

ññåíàðèëÿðÿ, úÿôÿíýèééàò âÿ ìÿíòèãñèçëèêëÿðëÿ äîëó èääèàëàðà èíàíìàñû

àéäûí îëà áèëèð. Àíúàã äöíéàíûí äþðä áèð òÿðÿôèíäÿêè èíñàíëàðûí øöóðñóç

148

âÿ úàíñûç àòîìëàðûí àíè áèð ãÿðàðëà áèð éåðÿ éûüûëûá, ôþâãÿëàäÿ áèð

òÿøêèëàòëàíìà, íèçàì-èíòèçàì, àüûë âÿ øöóð ýþñòÿðèá ãöñóðñóç áèð ñèñòåìëÿ

èøëÿéÿí êàèíàòû, úàíëû àëÿì ö÷öí óéüóí îëàí hÿð úöð õöñóñèééÿòÿ ñàhèá îëàí

Éåð ïëàíåòèíè âÿ ñàéñûç êîìïëåêñ ñèñòåìëÿ òÿúhèç åäèëìèø úàíëûëàðû

ìåéäàíà ýÿòèðäèéèíÿ èíàíìàñûíûí ñåhðäÿí áàøãà áèð èçàhû âÿ àäû éîõäóð.

Ùÿì÷èíèí Àëëàh Ãóðàíäà èíêàð÷û ôÿëñÿôÿíèí òÿðÿôäàðû îëàí áÿçè

àäàìëàðûí åòäèéè ñåhðëÿðëÿ èíñàíëàðû òÿñèð àëòûíà àëäûãëàðûíû Ùç.Ìóñà âÿ

Ôèðîí àðàñûíäà áàø âåðÿí áèð hàäèñÿ èëÿ áèçÿ áèëäèðèð. Ùç.Ìóñà Ôèðîíà

hàãã äèíè áàøà ñàëàíäà Ôèðîí Ùç.Ìóñàéà þç “åëìëè ñåhðáàçëàðû” èëÿ

èíñàíëàðûí éûüûøäûãëàðû áèð éåðäÿ ãàðøûëàøìàëàðûíû èñòÿéèð. Ùç.Ìóñà

ñåhðáàçëàðëà ãàðøûëàøàíäà ÿââÿëúÿ ñåhðáàçëàðà îíëàðûí ìÿðèôÿòëÿðèíè

ýþñòÿðìÿñèíè ÿìð åäèð:

“(Ìóñà:) “Ñèç àòûí!” äåäè. Îíëàð (ÿëëÿðèíäÿêèíè éåðÿ) àòäûãäà

àäàìëàðûí ýþçëÿðèíè áàüëàéûá îíëàðû ãîðõóòäóëàð âÿ áþéöê áèð

ñåhð ýþñòÿðäèëÿð” (“ßðàô”, 7/116).

Ýþðöíäöéö êèìè, Ôèðîíóí ñåhðáàçëàðû ýþçáàüëàìàëàðëà - Ùç.Ìóñà âÿ

îíà èíàíàíëàð èñòèñíà îëìàãëà - èíñàíëàðûí hàìûñûíû ñåhðëÿéÿ áèëìèøäèëÿð.

Àíúàã îíëàðûí àòäûãëàðûíûí ÿâÿçèíäÿ Ùç.Ìóñàíûí ýþñòÿðäèéè äÿëèë îíëàðûí

áó ñåhðèíè, àéÿëÿðèí èôàäÿñè èëÿ äåñÿê, “óéäóðóá äöçÿëòäèêëÿðè áöòöí

øåéëÿðè óäìóø”, éÿíè òÿñèðñèç hàëà ýÿòèðìèøäèð:

“Áèç äÿ Ìóñàéà: “ßñàíû òóëëà!” äåéÿ âÿhé åòäèê. Áèð äÿ áàõûá

ýþðäöëÿð êè, ÿñà îíëàðûí óéäóðóá äöçÿëòäèêëÿðè áöòöí øåéëÿðè óäóð.

Àðòûã hàãã çàhèð, îíëàðûí óéäóðóá äöçÿëòäèêëÿðè éàëàíëàð èñÿ áàòèë

îëäó. Ñåhðáàçëàð îðàäà ìÿüëóá åäèëäèëÿð âÿ õàð îëàðàã ýåðè

äþíäöëÿð” (“ßðàô”, 7/117-119).

Àéÿäÿ äÿ áèëäèðèëäèéè êèìè, ÿââÿë èíñàíëàðû ñåhðëÿéÿðÿê þç òÿñèðè àëòûíà

áó àäàìëàðûí åòäèêëÿðèíèí áèð ñàõòàêàðëûã îëìàñûíûí öçÿ ÷ûõûá

òÿñäèãëÿíìÿñèíäÿí ñîíðà ãåéä åäèëÿí àäàìëàð ïèñ âÿçèééÿòÿ äöøìöøäöëÿð.

Ýöíöìöçäÿ äÿ áèð ñåhðèí òÿñèðè èëÿ åëì ïÿðäÿñè àëòûíäà ÷îõ úÿôÿíý

èääèàëàðà èíàíàíëàð âÿ áóíëàðû ìöäàôèÿ åòìÿéÿ hÿéàòëàðûíû hÿñð åäÿíëÿð

149

ÿýÿð áó èääèàëàðäàí ÿë ÷ÿêìÿñÿëÿð, hÿãèãÿòëÿð òàì ìÿíàñû èëÿ à÷ûüà

÷ûõàíäà âÿ “ñåhð ïîçóëàíäà” îíëàð äà ïèñ âÿçèééÿòÿ äöøÿúÿêëÿð.

Òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíè ìöäàôèÿ åäÿí âÿ àòåèñò áèð ôèëîñîô îëàí

Ìàëêîëì Ìàããðèú (Malcolm Muggeridge) áåëÿ áèð âÿçèééÿòäÿí

ãîðõäóüóíó áåëÿ åòèðàô åäèð:

Ìÿí þçöì òÿêàìöë íÿçÿðèééÿñèíèí õöñóñèëÿ òÿòáèã åäèëäèéè

ñàhÿëÿðèí ýÿëÿúÿéèí òàðèõ êèòàáëàðûíäàêû ÿí áþéöê ýöëöíú

âÿçèééÿòëÿðäÿí áèðè îëàúàüûíà èíàíäûì. Ýÿëÿúÿê íÿñèëëÿð áó ãÿäÿð

÷öðöê âÿ ãåéðè-ìöÿééÿí îëàí áèð hèïîòåçèí èíàíûëìàç áèð ñàäÿëþâhëöêëÿ

ãÿáóë åäèëìÿñèíè håéðÿò è÷èíäÿ ãàðøûëàéàúàãëàð (Malcolm Muggeridge, The

End of Christendom, Grand Rapids: Eerdmans, 1980, s. 43).

Áó ýÿëÿúÿê óçàãäà äåéèë, ÿêñèíÿ, ÷îõ éàõûí áèð ýÿëÿúÿêäÿ èíñàíëàð

“òÿñàäöôëÿð”èí òàíðû îëà áèëìÿéÿúÿéèíè áàøà äöøÿúÿêëÿð âÿ òÿêàìöë

íÿçÿðèééÿñè áÿøÿð òàðèõèíèí ÿí áþéöê éàëàíû âÿ ÿí øèääÿòëè ñåhðè îëàðàã

òàíûäûëàúàã. Áó øèääÿòëè ñåhð áþéöê ñöðÿòëÿ äöíéàíûí äþðä áèð òÿðÿôèíäÿ

þçöíöí èíñàíëàð öçÿðèíäÿêè òÿñèðèíè àçàëòìàüà áàøëàìûøäûð. Òÿêàìöë

éàëàíûíûí ñèððèíè þéðÿíÿí ÿêñÿð èíñàíëàð áó éàëàíà íåúÿ èíàíäûãëàðûíû

håéðÿò âÿ òÿÿúúöá è÷èíäÿ ýþòöð-ãîé åäèðëÿð.

“Ñÿí ïàê âÿ ìöãÿääÿññÿí!

Ñÿíèí áèçÿ þéðÿòäèêëÿðèíäÿí áàøãà áèç hå÷ áèð øåé áèëìèðèê.

Ùÿð øåéè áèëÿí, hþêì âÿ hèêìÿò ñàhèáè Ñÿíñÿí”

(“Áÿãÿðÿ”, 2/32).

150

1. Stephen Hawking’in Evreni, David Filkin,BBC Books, Aksoy Yayýncýlýk, Aralýk1998, s. 902. Stephen Hawking, Evreni Kucaklayan Karýnca,Alkým Kitapçýlýk ve Yayýncýlýk, 1993, s. 62-633. Henry Margenau, Roy AbrahamVargesse. Cosmos, Bios, Theos. La SallaIL: OpeN Court Publishing, 1992, s.2414. H. P. Lipson, "A Physicist Looks atEvolution", Physics Bulletin, vol. 138,1980, s. 1385. Taþkýn Tuna, Uzayýn Sýrlarý, Boðaziçi Yayýnlarý,s.1856. Colin A. Ronan, The UniverseExplained, The Earth-Dwellers's Guideto the mysteries of Space, HenryHoltand Company, s. 178, 1797. Taþkýn Tuna, Uzayýn Sýrlarý, Boðaziçi Yayýnlarý,s.1868. Steven Weinberg, Ýlk Üç Dakika, (The FirstThree Minutes), TÜBÝTAK Popüler BilimKitaplarý serisi, 1995, s. 849. Stephen Hawking, Zamanýn Kýsa Tarihi,Milliyet, s.910. Hugh Ross, The Creator and theCosmos, How Greatest ScientificDiscoveries of the Century Reveal God,Colorado: NavPress, revised edition,1995, s. 76 11. Michael Denton, Nature’sDestiny:How The Laws of BiologyReveal Purpose in the Universe, TheNew York: The Free Press,1998, s.12-1312. Paul Davies, The AccidentalUniverse, Cambridge: CambridgeUniversity Press, 1982, Önsöz.13. Jean Guitton, Tanrý ve Bilim, Simavi Yayýnlarý,1993, s. 6214. Jean Guitton, Tanrý ve Bilim, Simavi Yayýnlarý,1993, s. 6215. Jean Guitton, Tanrý ve Bilim, Simavi Yayýnlarý,

1993, s. 6216. Ümit Þimþek, Atom, Yeni Asya Yayýnlarý, s.717. Taþkýn Tuna, Uzayýn Ötesi, Boðaziçi Yayýnlarý,1995, s. 5318. Jean Guitton, Tanrý ve Bilim, SimaviYayýnlarý, 1993, s. 6219. Taþkýn Tuna, Uzayýn Ötesi, Boðaziçi Yayýnlarý,1995, s. 5220. Stephen Hawking'in Evreni, David Filkin,BBC Books, Aksoy Yayýncýlýk, s 142, 14321. Richard Feynman, Fizik Yasalarý Üzerine,TÜBÝTAK Yayýnlarý, s. 15022. Richard Feynman, Fizik Yasalarý Üzerine,TÜBÝTAK Yayýnlarý, s. 15123. Jean Guitton, Tanrý ve Bilim, Simavi Yayýnlarý,s. 5 24. Stephen Hawking, Zamanýn Kýsa Tarihi,Milliyet Yayýnlarý, s. 11725. Martin Sherwood & ChristineSulton, The Physical World, OxfordUniversity Press, 1988, s. 81 26. Martin Sherwood & ChristineSulton, The Physical World, OxfordUniversity Press, 1988, s. 8227. Martin Sherwood & ChristineSulton, The Physical World, OxfordUniversity Press, 1988, s. 7928. Vlasov Trifonov, 107 Kimya Öyküsü,TÜBÝTAK Yayýnlarý, s. 11729. Vlasov Trifonov, 107 Kimya Öyküsü,TÜBÝTAK Yayýnlarý, s. 11830. David Burnie, Life, EyewitnessScience, London: Dorling Kindersley,1996, s.831. Nevil V.Sidgwick, The ChemicalElements and Their Compounds, vol.1,Oxford: Oxford University Press, 1950,s.49032. Martin Sherwood & ChristineSulton, The Physical World, OxfordUniversity Press, 1988, s. 3033. Structure of Matter, The Time Inc.

ÈÃÒÈÁÀÑËÀÐ

151

Book Company, s. 70, 199234. Molecules, Scientific AmericanLibrary, P.W. Atkins, s. 11535. Molecules, Scientific AmericanLibrary, P.W. Atkins, s. 12836. Molecules, Scientific AmericanLibrary, P.W. Atkins, s. 13037. Molecules, Scientific AmericanLibrary, P.W. Atkins, s. 9338. Taþkýn Tuna, Uzayýn Ötesi, Boðaziçi Yayýnlarý,1995, s. 16639. Henry M. Morris, Impact No. 111,Eylül 198240. Prof.Dr. Carl Sagan, Cosmos, s.3741. Darlington C.D.,Evolution forNaturalists, (NY, John Wiley, 1980)s.1542. The Necessity of Darwinism, NewScientist, Vol 94, April 15, 1982, s. 13043. Dr. Gary Parker, Impact No: 62, Aðustos 197844. Jean Guitton, Tanrý ve Bilim, s.3845. Michael Behe, Darwin’s Black Box,s.846. Théma Larousse, TematikAnsiklopedi Bilim ve Teknoloji, Evrenve Dünya, Matematik, Fizik, Kimya,Teknoloji, s. 30047. Hugh Ross, The Fingerprint of God, s. 5048. Sidney Fox, Klaus Dose. Molecular Evolutionand The Origin of Life, New York: Marcel Dekker,1977. s. 249. Alexander I. Oparin, Origin of Life, (1936)NewYork, Dover Publications, 1953 (Reprint),s.19650. "New Evidence on Evolution of EarlyAtmosphere and Life", Bulletin of the AmericanMeteorological Society, cilt 63, Kasým 1982, s.1328-1330. 51. Stanley Miller, Molecular Evolution of Life:Current Status of the Prebiotic Synthesis of SmallMolecules, 1986, s. 752. Jeffrey Bada, Earth, Þubat 1998, s. 4053. Leslie E. Orgel, "The Origin of Life on Earth",

Scientific American, Cilt 271, Ekim 1994, s. 7854. Charles Darwin, The Origin of Species: AFacsimile of the First Edition, Harvard UniversityPress, 1964, s. 18955. Charles Darwin, The Origin of Species: AFacsimile of the First Edition, Harvard UniversityPress, 1964, s. 184.56. B. G. Ranganathan, Origins?, Pennsylvania:The Banner Of Truth Trust, 1988.57. Charles Darwin, The Origin of Species: AFacsimile of the First Edition, Harvard UniversityPress, 1964, s. 17958. Derek A. Ager, "The Nature of the FossilRecord", Proceedings of the British GeologicalAssociation, cilt 87, 1976, s. 13359. Douglas J. Futuyma, Science on Trial, NewYork: Pantheon Books, 1983. s. 19760. Solly Zuckerman, Beyond The Ivory Tower,New York: Toplinger Publications, 1970, ss. 75-94; Charles E. Oxnard, "The Place ofAustralopithecines in Human Evolution: Groundsfor Doubt", Nature, Cilt 258, s. 389 61. J. Rennie, "Darwin's Current Bulldog: ErnstMayr", Scientific American, Aralýk 199262. Alan Walker, Science, vol. 207, 1980, s. 1103;A. J. Kelso, Physical Antropology, 1st ed., NewYork: J. B. Lipincott Co., 1970, s. 221; M. D.Leakey, Olduvai Gorge, vol. 3, Cambridge:Cambridge University Press, 1971, s. 27263. Time, Kasým 1996 64. S. J. Gould, Natural History, vol. 85, 1976, s.3065. Solly Zuckerman, Beyond The Ivory Tower,New York: Toplinger Publications, 1970, s. 1966. Richard Lewontin, "The Demon-HauntedWorld", The New York Review of Books, 9 Ocak,1997, s. 28