çrémad-bhagavad-gétä

- - - - - -çriòhara svämi kåta subodhiné madhusudana sarasvaté- - - - - -viracita güòhärtha dépikä viçvanätha cakravarti kåta- - - - - -särärtha varñiëé baladeva vidyäbhüñaëa praëéta gétä

- |bhüñaëa caturbhiñ öikäbhiù saàvalitä

bhakti-yogo näma dvitéya-ñaökaà

’atha saptamo dhyäyaù

(7.1)

- —çré bhagavän uväcamayy äsakta-manäù pärtha yogaà yuïjan mad-äçrayaù

|asaàçayaà samagraà mäà yathä jïäsyasi tac chåëu ||

:çrédharaù |vijïeyam ätmanas tattvaà saàyogaà samudéritam

||bhajanéyam athedäném aiçvaraà rüpam éryate

pürvädhyäyänte - mad gatenäntarätmanä yo mäà bhajate sa me yuktatamo mataù | ity uktam atra kédåças tvaà yasya bhaktiù - - kartavyety apekñäyäà sva svarüpaà nirupayiñyan çré bhagavän uväca

— | | mayéti mayi parameçvara äsaktam abhiniviñöaà mano yasya saù- ’ | - | mad äçrayo ham eväçrayo yasya ananya çaraëaù san yogaà yuïjann

| -abhyasan asaàçayaà yathä bhavaty evam mäà samagraà vibhüti- balaiçvaryädi sahitaà yathä jïäsyasi tad idaà mayä vakñyamäëaà çåëu

||1||

:madhusüdanaù

- - |yad bhaktià na vinä muktir yaù sevyaù sarva yoginäm - - - || taà vande paramänanda ghanaà çré nanda nandanam

- - - - evaà karma saànyäsätmaka sädhana pradhänena prathama ñaökena - - - - -jïeyaà tvaà pada lakñyaà sa yogaà vyäkhyäyädhunä dhyeya brahma

- - pratipädana pradhänena madhyamena ñaökena tat padärtho | --vyäkhyätavyaù taträpi

|yoginäm api sarveñäà madgatenäntarätmanä ||çraddhävän bhajate yo mäà sa me yuktatamo mataù [ 6.47]gétä

- - ’ iti präg uktasya bhagavad bhajanasya vyäkhyänäya saptamo dhyäya | -ärabhyate tatra kédåçaà bhagavato rüpaà bhajanéyaà kathaà vä tad

’ - gato ntarätmä syäd ity etad dvayaà prañöavyam arjunenäpåñöam api- - —parama käruëikatayä svayam eva vivakñuù çré bhagavän uväca

|mayéti

- - - - mayi parameçvare sakala jagad äyatanatvädivividha vibhüti bhägini - äsaktaà viñayäntara parihäreëa sarvadä niviñöaà mano yasya tava sa

| - - - | -tvam ataeva mad äçrayo mad eka çaraëaù räjäçrayo bhäryädy- - - äsakta manäç ca räja bhåtyaù prasiddho mumukñus tu mad äçrayo

- - | - -mad äsakta manäç ca tvaà tvad vidho vä yogaà yuïjan manaù - | samädhänaà ñañöhokta prakäreëa kurvan asaàçayaà yathä bhavaty

- - - - evaà samagraà sarva vibhüti bala çaktyaiçvaryädi sampannaà mäà ||1||yathä yena prakäreëa jïäsyasi tac chåëücyamänaà mayä

viçvanäthaù— - - kadä sad änanda bhuvo mahäprabhoù

|kåpämåtäbdheç caraëau çrayämahe - - -yathä tathä projjhita mukti tat pathä

- - ||bhakty adhvanä prema sudhäm ayämahe

- |saptame bhajanéyasya çré kåñëaiçvaryam ucyate ||na bhajante bhajante ye te cäpy uktäç caturvidhäù

- - - - - prathamenädhyäya ñaökenäntaù karaëa çuddhy artha kaniñkäm- - - - | akarma säpekñau mokña phala sädhakau jïäna yogäv uktau idäném

- - - - anena dvitéyädhyäya ñaökena karma jïänädi vimiçra çravaëän- - -niñkämatva sakämatväbhyäà ca sälokyädi sädhakas tathä sarva

- - - -mukhyaù karma jïänädi nirapekña eva premavat pärñadatva lakñaëa- - mukti phala sädhakas tathä - yat karmabhir yat tapasä jïäna vairägyataç

ca yat , ity ädau - - - ’ , sarvaà mad bhakti yogena mad bhakto labhate ïjasä -svargäpavargaà mad dhäma [ . . 1.20.32-33] - bhä pu ity ädy ukter vinäpi

- - sädhanänantaraà svargäpavargädi nikhila sädhakaçca paramaù - ’ - - - svatantraù sarva sukaro pi sarva duñkaraù çrémad bhakti yoga ucyate

|

nanu tam eva viditvä atimåtyum eti [ . . 6.15] çve u iti çruteù | jïänaà vinä ? , kevalayä bhaktyaiva kathaà mokñaù brüñe maivaà tvam eva tat

, -padärthaà paramätmänam eva viditvä säkñäd anubhüya na tu tvaà - padärthaà ätmänaà näpi prakåtià näpi vastu mätraà viditvä måtyum

atyeti ity asyäù çruter | - - - arthaù tatra sita çarkarä rasa grahaëe yathä - rasanaiva käraëaà na tu cakñuù çroträdikaà tathaiva guëätétasya , - - brahmaëe grahaëaà sambhavet na tu dehädy atiriktätma jïänena | sättvikena bhaktyäham ekayä grähyaù [ . . 11.14.11] -bhä pu iti bhagavad

| ukter iti bhaktyä mäm abhijänäti yävän yaç cäsmi tattvataù [ gétä18.55] - | - -ity atra sa viçeñaà pratipädayiñyämaù jïäna yogayor mukti

- - - - - | sädhanatva prasiddhis tu tatrastha guëé bhüta bhakti prabhäväd eva | tayä vinä tayor akiïcitkaratvasya bahuçaù çravaëät

, kià ca asyäà çrutau - | viditvä ity anantaram eva kärasyäprayogäd eva- , yoga vyavacchedäbhäve jïäpite sati tasmäd eva paramätmano vidität

| - kvacid aviditäd api mokña ity artho labhyate tataç ca bhakty utthena - | - -nirguëena paramätma jïänena mokñaù kvacit tu bhakty utthaà taj

- | jïänaà vinäpi kevalena bhakti mätreëa mokña ity arthaù paryavasyati - - - yathä matsyaëòikä piëòäd rasanä doñeëälabdha svädäd api bhuktät

- - | tad eka näçyo vyädhir naçyaty evätra na sandehaù matsyaëòikäni te- khaëòa vikärä çarkaräsite ity amaraù | - —çrémad uddhavenoktam

’ ’ ’ nanv éçvaro nubhajato viduño pi säkñäc - chreyas tanoty agada räja ivopayuktaù [ . . 10.47.56] |bhä pu iti

’ — ekädaçe py uktaà - yat karmabhir yat tapasä jïäna vairägyataç ca yat ity ädau - - - ’sarvaà mad bhakti yogena mad bhakto labhate ïjasä [ . . bhä pu

11.20.31-32] | iti ataeva - - - ’ yan näma sakåc chravaëät pukkaso pi vimucyate saàsärät ity ädau bahuço väkyair bhaktyaiva mokñaù

|pratipädyata iti

| atha prakåtam anusarämaù

|yoginäm api sarveñäà madgatenäntarätmanä ||çraddhävän bhajate yo mäà sa me yuktatamo mataù [ 6.47]gétä

- - - - -iti tvad väkyena tvan manaskatve sati tvaj jana viñayaka - - - çraddhävattvam iti tvayä sva bhakta viçeña lakñaëam eva kåtam ity

| - - avagamyate kintu sa ca kédåço bhaktas tadéya jïäna vijïänayor adhikäré bhavatéty apekñäyäm äha mayy äsakteti dväbhyäm | yadyapi

—

bhaktiù pareçänubhavo viraktir - |anyatra caiña trika eka kälaù

prapadyamänasya yathäçnataù syus - ’ - || tuñöiù puñöiù kñud apäyo nu ghäsam [ . . 11.2.42]bhä pu

- - - ’ , ity ukter bhajan prakramata eva mad anubhava kramo pi bhavati tad - - - - , apy eka gräsa mätra bhojinas tathä tuñöi puñöé na spañöe bhavataù

- - | kintu bahutara gräsa bhojina eva tathaiva mayi çyämasundare - pétämbare äsaktam äsakti bhümikärüòhaà mano yasya tathäbhüta eva

| , tvaà mäà jïäsyasi yathä spañöam anubhaviñyasi tat çåëu kédåçaà -yogaà mayä saha saàyogaà yuïjan çanaiù çanaiù präpnuvan mad

| , - ’ - äçrayaù mäm eva na tu jïäna karmädikam äçrayamäëo nanya bhakta | ity arthaù

- - -aträsaàçayaà samagram iti padäbhyäà madéya nirviçeña brahma- svarüpa jïänaà

’ |kleço dhikataras teñäm avyaktäsaktacetasäm || avyaktä hi gatir duùkhaà dehavadbhir aväpyate [ 12.5]gétä

- | ity agrimokteù sa saàçayam eva tathä jïäninäm upäsyaà yad brahma- - | parama mahato mama mahima svarüpam eva yad uktaà mayaiva

- —satyavrataà prati matsya rüpeëa

|madéyaà mahimänaà ca paraà brahmeti çabditam || vetsyasy anugåhétaà me sampraçnair vivåtaà hådi [ . . 8.24.38] bhä pu

|iti

aträpi brahmaëo hi pratiñöhäham [ 14.27] | - gétä iti ato maj jïänam ||1||asamagram iti dyotitam

:baladevaù |saptame bhajanéyasya svasyaiçvaryaà prakértyate

||cäturvidhyaà ca bhajatäà tathaiväbhajatäm api

- - ädyena ñaökenopäsakasya jévasya svarüpaà tat präpti sädhanaà ca | prädhänyenoktam madhyena tüpäsyasya svasya tat tac ca tathocyate

| - , tatra ñañöhänta nirdiñöaà tava bhajanéyaà rüpaà kédåçaà kathaà vä’ - bhajato ntarätmä tad gataù syäd ity etat pärthenäpåñöam api

| -kåpälutvena svayam eva vivakñur bhagavän uväca mayéti vyäkhyäta - lakñaëe svopäsye mayy äsaktam atimätra nirataà mano yasya sa tvam

- - - - - anyo vä tädåço mad äçrayo mad däsya sakhy ädy ekatamena bhävena - - mäà çaraëaà gato yogaà mac charaëädi lakñaëaà yuïjan kartuà

| | pravåttaù asaàçayaà yathä syät tathä kåñëa eva paraà tattvam’ - - - | ato nyad veti sandeha çünyo mat päramya niçcayavän ity arthaù

samagraà sädhiñöhänaà savibhütià saparikaraà ca mäà sarveçvaraà - | yena jïänena jïäsyasi tan mayocyamänam avahita manäù çåëu he

! pärtha na ca samagram iti kärtsnyena sa jïänam ädiçatéti väcyam | anantasya tasya tathäjïänäsambhavät småtiç ca ’ kärtsnyena näjo py

abhidhätum éçaù | iti

(7.2)

jïänaà te’haà sa-vijïänam idaà vakñyämy açeñataù |yaj jïätvä neha bhüyo’nyaj jïätavyam avaçiñyate ||

:çrédharaù | vakñyamäëaà jïänaà stauti jïänam iti jïänaà çästréyaà | - - vijïänam anubhavaù tat sahitam idaà mad viñayam açeñataù

| - säkalyena vakñyämi yaj jïätveha çreyo märge vartamänasya punar | anyaj jïätavyam avaçiñöaà na bhavati tenaiva kåtärtho bhavatéty

||2||arthaù

:madhusüdanaù jïäsyaséty ukte parokñam eva taj jïänaà syäd iti çaìkäà vyävartayan stauti çrotur äbhimukhyäya jïänam iti | idaà mad-viñayaà svato’parokña-jïänam | asambhävanädi-pratibandhena phalam ajanayat parokñam ity upacaryate asambhävanädi-niräse tu vicära-paripäkänte tenaiva pramäëena janitaà jïänaà pratibandhäbhävät phalaà janayad-aparokñam ity ucyate | vicära-paripäka-niñpannatväc ca tad eva vijïänaà, tena vijïänena sahitam idam aparokñam eva jïänaà çästra-janyaà te tubhyam ahaà param äpto vakñyämy açeñataù sädhana-phalädi-sahitatvena niravaçeñaà kathayiñyämi | çrautém eka-vijïänena sarva-vijïäna-pratijïäm anusarann äha yaj-jïänaà nitya-caitanya-rüpaà jïätvä vedänta-janya-mano-våtti-viñayékåtyeha vyavahära-bhümau bhüyaù punar api anyat kiàcid api jïätavyaà nävaçiñyate | sarvädhiñöhäna-san-mätra-jïänena kalpitänäà sarveñäà bädhe san-mätra-pariçeñät tan-mätra-jïänenaiva tvaà kåtärtho bhaviñyaséty abhipräyaù ||2||

viçvanäthaù— tatra mad-bhakter äsakti-bhümikätaù pürvam api me jïänam aiçvarya-mayaà bhavet | tad-uttaraà vijïänaà mädhuryänubhava-mayaà bhavet | tad-ubhayam api tvaà çåëv ity äha jïänam iti | anyaj jïätavyaà näviçiñyate iti man-nirviçeña-brahma-jïäna-vijïäne’py etad-antarbhüta evety arthaù ||2||

baladevaù— | - -vakñyamäëaà jïänaà stauti jïänam iti idaà cid acic- - | - | chaktimat svarüpa viñayakaà jïänaà tac ca sa vijïänam vakñyämi

- - - - - tac chakti dvaya vivikta svarüpa viñayakaà jïänaà vijïänaà tena sahitaà | te tubhyaà prapannäyäçeñataù sämagryeëopadekñyäméty arthaù yat

- - svarüpaà sarva käraëaà yac ca dhyeyaà tad ubhaya viñayakaà jïänam - atra vaktuà pratijïätaà yaj jïänaà jïätveha çreyo vartmani niviñöasya

| - ||jijïäsos tavänyaj jïätavyaà nävaçiñyate sarvasya tad antarbhävät2||

(7.3)

manuñyäëäà sahasreñu kaçcid yatati siddhaye |yatatäm api siddhänäà kaçcin mäà vetti tattvataù ||

:çrédharaù - mad bhaktià vinä tu yaj jïänaà durlabham ity äha | -manuñyäëäm iti asaìkhyätänäà jévänäà madhye manuñya

vyatiriktänäà çreyasi pravåttir eva nästi | manuñyäëäà tu sahasreñu - - | madhye kaçcid eva puëya vaçät siddhaya ätma jïänäya prayatate

- - prayatnaà kurvatäm api sahasreñu kaçcid eva prakåñöa puëya vaçäd | - ätmänaà vetti tädåçänäà cätma jïänäà sahasreñu kaçcid eva mäà

- | paramätmänaà mat prasädena tattvato vetti tad evam atidurlabham ||3|| api yaj jïänaà tubhyam ahaà vakñyäméty arthaù

:madhusüdanaù atidurlabhaà caitan-mad-anugraham antareëa mahä-phalaà jïänam | yato manuñyäëäm iti | manuñyäëäà çästréya-jïäna-karma-yogyänäà sahasreñu madhye kaçcid eko’neka-janma-kåta-sukåta-samäsädita-nityänitya-vastu-vivekaù san yatati yatate siddhaye sattva-çuddhi-dvärä jïänotpattaye | yatatäà yatamänänäà jïänäya siddhänäà präg-arjita-sukåtänäà sädhakänäm api madhye kaçcid ekaù çravaëa-manana-nididhyäsana-paripäkänte mäm éçvaraà vetti säkñätkaroti tattvataù pratyag-abhedena tattvam aséty ädi-gurüpadiñöa-mahä-väkyebhyaù | anekeñu manuñyeñv ätma-jïäna-sädhanänuñöhäyé parama-durlabhaù | sädhanänuñöhäyiñv api madhye phala-bhägé parama-durlabha iti kià vaktavyam asya jïänasya mähätmyam ity abhipräyaù ||3||

viçvanäthaù— etac ca sa-vijïänaà maj-jïänaà pürvam adhyäya-ñaöke prokta-lakñaëair jïänibhir yogibhir api durlabham iti vadana prathamaà vijïänam äha | manuñyäëäm iti asaìkhyätänäà jévänäà madhye kaçcid

| eve manuñyo bhavati manuñyäëäà sahasreñu madhye kaçcid eva | çreyase yatate tädåçänäm api manuñyäëäà sahasreñu kaçcid eva

-mäà çyämasundaräkäraà tattvato vetti säkñäd anubhavatéti nirviçeña - - -brahmänubhavänandät sahasra guëädhikaà sa viçeña ||3||brahmänubhavänandaù syäd iti bhävaù

:baladevaù sva-jïänasya daurlabhyam äha manuñyäëäm iti | uccävaca-dheätma- asaìkhyätä jéväs teñu katicid eva manuñyäs teñäà

- - -çästrädhikära yogyänäà sahasreñu madhye kaçcid eva sat prasaìga - , | vaçät siddhaye sva parätmävalokanäya yatate na tu sarvaù

- -tädåçänäà yatatäà yatamänänäà siddhänäà labdha sva parätmävalokanänäà sahasreñu madhye kaçcid evaiko mäà kåñëaà

| — tattvato vetti ayam arthaù çästréyärthänuñöhäyino bahavo - - -manuñyäù paramäëu caitanyaà svätmänaà prädeça mätraà mat

sväàçaà paramätmänaà cänubhüya vimucyante | -mäà tu yaçodä - - -stanandhayaà kåñëam adhunä tvat särathià kaçcid eva tädåça sat- - | prasaìgäväpta mad bhaktis tattvato yäthätmyena vetti- - -avicintyänanta çaktikatvena nikhila käraëatvena särvajïya

- - - - - -särvaiçvarya svabhakta vätsalyädy asaìkhyeya kalyäëa guëa - | ratnäkaratvena pürëa brahmatvena cänubhavatéty arthaù vakñyati

ca sa mahätmä sudurlabhaù [ 7.19]gétä , mäà tu veda na kaçcana [ gétä7.26] ||3|| iti

(7.4)

bhümir äpo’nalo väyuù khaà mano buddhir eva ca |ahaàkära itéyaà me bhinnä prakåtir añöadhä ||

:çrédharaù - evaà çrotäram abhimukhékåtyedänéà prakåti dvärä- - - -såñöy ädi kartåtveneçvara tattvaà pratijïätaà nirüpayiñyan paräpara

- | - -bhedena prakåti dvayam äha bhümir iti dvyäbhyäm bhümy ädi - - - | - -çabdaiù païca gandhädi tan mäträëy ucyante manaù çabdena tat

- ’ | - - - käraëa bhüto haìkäraù buddhi çabdena tat käraëaà mahat tattvam- - | | ahaìkära çabdena tat käraëam avidyä ity evam añöadhä bhinnä yad

- - - - vä bhümy ädi çabdaiù païca mahä bhütäni sükñmaiù sahikékåtya | - - gåhyante ahaìkära çabdenaivähaìkäras tenaiva tat käryäëéndriyäëy

| - | - api gåhyante buddhir iti mahat tattvam manaù çabdena tu - | manasaivonneyam avyakta rüpaà pradhänam iti anena prakäreëa me

| pakåtir mäyäkhyä çaktir añöadhä bhinnä vibhägaà präptä- - - - caturviàçati bheda bhinnäpy añöa svaiväntarbhäva vivakñayäñöadhä

| bhinnety uktam tathä ca kñeträdhyäya imäm eva prakåtià- — caturviàçati tattvätmanä prapaïcayiñyati

| mahäbhütäny ahaìkäro buddhir avyaktam eva ca - || indriyäëi daçaikaà ca païca cendriya gocaräù [ 13.5] ||4||gétä iti

:madhusüdanaù evaà prarocanena çrotäram abhimukhékåtyätmanaù sarvätmakatvena paripürëatvam avatärayann ädäv aparäà prakåtim

| - upanyasyati bhümir iti säìkhyair hi païca tan mäträëy ahaìkäro mahän - avyaktam ity añöau prakåtayaù païca mahä bhütäni païca

- karmendriyäëi païca jïänendriyäëi ubhaya sädhäraëaà manaç ceti | | ñoòaça vikärä ucyante etäny eva caturviàçatis tattväni tatra bhümir

’ - - - - - -äpo nalo väyuù kham iti påthvy ap tejo väyv äkäçäkhya païca

- - - - - -mahäbhüta sükñmävasthä rüpäëi gandha rasa rüpa sparça - - | - - çabdätmakäni païca tan mäträëi lakñyante buddhy ahaìkära çabdau

| - tu svärthäv eva manaù çabdena ca pariçiñöam avyaktaà lakñyante- - - |prakåti çabda sämänädhikaraëyena svärtha häner ävaçyakatvät

- - - -manaù çabdena vä sva käraëam ahaìkäro lakñyate païca tanmätra | - - - -saànikarñät buddhi çabdas tv ahaìkära käraëe mahat tattve mukhya

| - - - våttir eva ahaìkära çabdena ca sarva väsanä väsitam avidyätmakam - - - | avyaktaà lakñyante pravartakatvädy asädhäraëa dharma yogäc ca iti

- - ukta prakäreëeyam aparokñä säkñi bhäsyatvät prakåtir mäyäkhyä - pärameçvaré çaktir anirvacanéya svabhävä triguëätmikäñöadhä

’ | ’ -bhinno ñöabhiù prakärair bhedam ägatä sarvo pi jaòa’ | - -vargo traiväntarbhavatéty arthaù sva siddhänte cekñaëa

- - | - -saìkalpätmakau mäyä pariëämäv eva buddhy ahaìkärau païca tan - - - ||4||mäträëi cäpaïcékåta païca mahä bhütänéty asakåd avocäm

viçvanäthaù—atha bhakti-mate jïänaà näma bhagavad-aiçvarya-jïänam eva, na tu dehädy-atiriktätma-jïänam eveti | ataù svéyaiçvarya-jïänaà nirüpayan paräpara-bhedena svéya-prakåti-dvayam äha bhümir iti dväbhyäm | bhümy-ädi-çabdaiù païca-mahä-bhütäni sükñma-bhütair gandhädibhiù sahaikékåtya saìgåhyante, ahaìkära-çabdena tat-kärya-bhütänéndriyäëi tat-käraëa-bhüta-mahat-tattvam api gåhyate | buddhi-manasoù påthag-uktis tattveñu tayoù prädhänyät ||4||

:baladevaù evaà çrotäraà pärtham abhimukhékåtya svasya käraëa-svarüpaà cid-acic-chaktimad vaktuà te çakté präha bhümir iti dväbhyäm | caturviàçatidhä prakåtir bhümy-ädy-ätmanäñöadhä bhinnä me madéyä bodhyä tan-mäträdénäà bhümy-ädiñv antarbhäväd ihäpi caturviàçatidhaivävaseyä | tatra bhümy-ädiñu païcasu bhüteñu tat-käraëänäà gandhänäà païcänäà tan-mäträëäm antar-bhävaù | ahaìkäre tat-käryäëäm ekädaçänäm indriyäëäm | buddhi-çabdo mahat-tattvam äha | manaù-çabdas tu mano-gamyam avyakta-rüpaà pradhänam iti | çrutiç caivam äha— - caturviàçati saìkhyänäm avyaktaà vyaktam ucyateiti | svayaà ca kñeträdhyäye vakñyati mahäbhütäny ahaìkäraù [ gétä13.5] ity-ädinä ||4||

(7.5)

apareyam itas tv anyäà prakåtià viddhi me paräm |jéva-bhütäà mahä-bäho yayedaà dhäryate jagat ||

:çrédharaù aparäm imäà prakåtim upasaàharan paräà prakåtim äha apareyam iti | añöadhä yä prakåtir ukteyam aparä nikåñöä jaòatvät

| - parärthatväc ca itaù sakäçät paräà prakåñöäm anyäà jéva bhütäà- | jéva svarüpäà me prakåtià viddhi jänéhi paratve hetuù yayä cetanayä

- - ||5||kñetrajïa rüpayä svakarma dväreëedaà jagad dhäryate

:madhusüdanaù evaà kñetra-lakñaëäyäù prakåter aparatvaà vadan kñetrajïa-lakñaëäà paräà prakåtim äha apareyam iti | yä präg añöadhoktä prakåtiù sarväcetana-varga-rüpä seyam aparä nikåñöä jaòatvät parärthatvät saàsära-bandha-rüpatväc ca | itas tv acetana-varga-rüpäyäù kñetra-lakñaëäyäù prakåter anyäà vilakñaëäà tu-çabdäd yathä-kathaàcid apy abhedäyogyäà jéva-bhütäà cetanätmikäà kñetrajïa-lakñaëäà me mamätma-bhütäà viçuddhäà paräà prakåñöäà prakåtià viddhi he mahäbäho, yayä kñetrajïa-lakñaëayä jéva-bhütayäntar-anupraviñöayä prakåtyedaà jagad-acetana-jätaà dhäryate svato viçérya uttamyate - anena jévenätmanänupraviça näma rüpe

vyäkaraväëi iti çruteù | na hi jéva-rahitaà dhärayituà çakyam ity abhipräyaù ||5||

viçvanäthaù— iyaà prakåtir variyaìgäkhyä çaktir aparänutkåñöä | ’ - jaòatvät ito nyäà prakåtià taöasthäà çaktià jéva bhütäà paräm

| utkåñöäà viddhi caitanyatvät asyä utkåñöatve hetuù yayä ||5||cetanayedaà jagad acetanaà svabhogärthaà gåhyate

:baladevaù eñä prakåtir aparä nikåñöä jaòatväd bhogyatväc ceto jaòäyäù prakåter anyäà paräà cetanatväd bhoktåtväc cotkåñöäà jéva-bhütäà me madéyäà prakåtià viddhi | he mahäbäho pärtha ! paratve hetuù yayeti | yayä cetanayä idaà jagat sva-karma-dvärä dhäryate çayyäsanädivat sva-bhogäya gåhyate | çrutiç ca harer eveyaà çaktis tvayéty äha - - pradhäna kñetrajïa patir guëeçaù [çve.u. 6.16] iti |

(7.6)

etad-yonéni bhütäni sarväëéty upadhäraya |ahaà kåtsnasya jagataù prabhavaù pralayas tathä ||

:çrédharaù - - -anayoù prakåtitvaà darçayan svasya tad dvärä såñöy ädi | - - käraëatvam äha etad iti ete kñetra kñetrajïa rüpe prakåté yoné

- - | - käraëa bhüte yeñäà täny etad yonéni sthävara jaìgamätmakäni | -sarväëi bhütänéty upadhäraya budhyasva tatra jaòä prakåtir deha | - - rüpeëa pariëamate cetanä tu mad aàça bhütä bhoktåtvena deheñu

| praviçya svakarmaëä täni dhärayati te ca madéye prakåté mattaù

sambhüte | ’ - ato ham eva kåtsnasya sa prakåtikasya jagataù prabhavaù| | prakarñeëa bhavaty asmäd iti prabhavaù paraà käraëam aham ity

| ’ | arthaù tathä praléyate neneti pralayaù saàhartäpy aham evety ||6||arthaù

:madhusüdanaù ukta-prakåti-dvaye kärya-liìgakam anumänaà pramäëayan svasya tad-dvärä jaga-såñöy-ädi-käraëatvaà darçayati etad-yonénéti | ete aparatvena paratvena ca präg-ukte kñetra-kñetrajïa-lakñaëe prakåté yonir yeñäà täny etad-yonéni bhütäni bhavana-dharmakäëi sarväëi cetanäcetanätmakäni janimanti nikhilänéty evam upadhäraya jänéhi | käryäëäà cid-acid-granthi-rüpatvät käraëam api cid-acid-granthi-rüpam anuminv ity arthaù | evaà kñetra-kñetrajïa-lakñaëe mamopädhi-bhüte yataù prakåté bhavatas tatas tad-dvärähaà sarvajïaù sarveçvaro’nanta-çakti-mäyopädhiù kåtsnasya caräcarätmakasya jagataù sarvasya kärya-vargasya prabhava utpatti-käraëaà pralayas tathä vinäça-käraëam | sväpnikasyeva prapaïcasya mäyikasya mäyäçarayatva-viñayatväbhyäà mäyävy aham evopädänaà drañöä cety arthaù ||6||

viçvanäthaù— etac chakti-dvaya-dväraiva svasya jagat-käraëatvam äha etad iti | ete mäyä-çakti-jéva-çakté kñetra-kñetrajïa-rüpe yoné käraëa-bhüte yeñäà täni sthävara-jaìgamätmakäni bhütäni jänéhi | ataù kåtsnasya sarvasyäsya jagataù prabhavo mac-chakti-dvaya-prabhütatväd aham eva srañöä | pralayas tac-chaktimati mayy eva praléna-bhävitväd aham eväsya saàhartä ||6||

baladevaù—etac chakti-dvaya-dväraiva sarva-jagat-käraëatäà svasyäha etad iti | sarväëi sthira-caräëi bhütäny etad-yonéni upadhäraya viddhi | ete’para-pare kñetra-kñetrajïa-çabda-väcye mac-chakté yoné käraëa-bhüte yeñäà tänéty arthaù | te ca prakåté madéye matta eva sambhüte | ataù kåtsnasya sa-prakåtikasya jagato’ham eva prabhava utpatti-hetuù | prabhavaty asmät iti vyutpatteù | tasya pralaya-saàhartäpy aham eva praléyate’nena iti vyutpatteù ||6||

(7.7)

mattaù parataraà nänyat kiïcid asti dhanaïjaya |mayi sarvam idaà protaà sütre maëi-gaëä iva ||

:çrédharaù | yasmäd evaà tasmät matta iti mattaù sakäçät parataraà - |çreñöhaà jagataù såñöi saàhärayoù svatantraà käraëaà kiïcid api nästi

- | sthiti hetur apy aham evety äha mayéti mayi sarvam idaà jagat protaà | ||7|| grathitam äçritam ity arthaù dåñöäntaù spañöaù

:madhusüdanaù yasmäd aham eva mäyayä sarvasya jagato janma-sthiti-bhaìga-hetus tasmät paramärthataù matta iti | nikhila-dåçyäkära-pariëata-mäyädhiñöhänät sarva-bhäsakän mattaù sad-rüpeëa sphuraëa-rüpeëa ca sarvänusyütän sva-prakäça-paramänanda-caitanya-ghanät paramärtha-satyät svapna-dåça iva sväpnikaà mäyävina iva mäyikaà çukti-çakalävacchinna-caitanyädivat-tad-ajïäna-kalpitaà rajataà parataraà paramärtha-satyam anyat kiàcid api nästi he dhanaïjaya | mayi kalpitaà paramärthato na matto bhidyata ity arthaù

- tad ananyatvam ärambhaëa çabdädibhyaù [ve.sü. 2.1.14] iti nyäyät | - - - vyavahära dåñöyä tu mayi sad rüpe sphuraëa rüpe ca sarvam idaà

- - - jaòa jätaà protaà grathitaà mat sattayä sad iva mat sphuraëena ca - | -sphurad iva vyavahäräya mäyä mayäya kalpate sarvasya caitanya

- — - | grathitatva mätre dåñöäntaù sütre maëi gaëä iveti athavä sütre - - - taijasätmani hiraëyagarbhe svapna dåçi svapna protä maëi gaëä iveti

|sarväàçe dåñöänto vyäkhyeyaù

anye tu - - - param ataù setün mäna sambandha bheda vyapadeçebhyaù[ve.sü. 3.2.31] iti sütroktasya pürva-pakñasyottaratvena çlokam imaà vyäcakñate | mattaù sarvajïät sarva-çakteù sarva-käraëät parataraà praçasyataraà sarvasya jagataù såñöi-saàhärayoù svatantraà käraëam anyan nästi he dhanaïjaya ! yasmäd evaà tasmän mayi sarva-käraëe sarvam idaà kärya-jätaà protaà grathitaà nänyan na | sütre maëi-gaëä iveti dåñöäntas tu grathitatva-mätre na tu käraëatve | kanake kuëòalädivad iti tu yogyo dåñöäntaù ||7||

viçvanäthaù— yasmäd evaà tasmäd aham eva sarvam ity äha mattaù | - -parataram anyat kiïcid apii nästi kärya käraëayor aikyät çakti | çaktimator aikyäc ca tathä ca çrutiù , ekam evädvitéyaà brahma neha

nänästi | kiïcana iti evaà svasya sarvätmakatvam uktvä | - sarväntaryämitvaà cäha mayéti sarvam idaà cij jaòätmakaà jagat

- - mat käryatvän mad ätmakam api punar mayy antaryämiëi protaà - | - -grathitaà yathä sütre maëi gaëäù protäù madhusüdana sarasvaté

- - , pädäs tu sütre maëi gaëä iveti dåñöäntas tu grathitatva mätre na tu ||7||käraëatve kanake kuëòalädivad iti tu yogyo dåñöänta ity ähuù

:baladevaù - - nanu sthira carayor apara parayoù prakåtyor api tvam eva

- - - , tac chaktimän yonir ity ukter nikhila jagad béjatvaà tava pratétaà na tu - | - ’ —sarva paratvam tac ca tad béjät tvatto nyasyaiva

|tato yad uttarataraà tad arüpam anämayam ya etad vidur amåtäs te bhavanti athetare

|| duùkham eväpi yanti [çve.u. 3.10] iti çravaëäd iti cet taträha |matta iti

- mattas tvat sakhät kåñëät parataraù çreñöham anyat kiïcid api nästy - aham eva sarva çreñöhaà vastv ity arthaù | nanu tato yad uttarataram

| ity ädäv anyathä çrutim iti cen mandam etat kñodäkñamatvät tathä hi

vedäham etaà puruñaà mahäntam- |ädity varëaà tamasaù parastät

tam eva vidvän amåta iha bhavati ’ || nänyaù panthä vidyate nayanäya iti [çve.u. 3.8]

çvetäçvataraiù - - - sarva jagad béjasya mahä puruñasya viñëor jïänam - amåtasya panthäs tato nästéty upadiçya tad upapädanäya

yasmät paraà näparam asti kiïcid ’ yasmän näëéyona jyäyo sti kiïcit

- - | iti tasyaiva paramatvaà tad itarasya tad asambhavaà ca pratipädya tato yad uttarotaraà - | ity ädinä pürvoktam eva nigamitam na tu’ - | tato nyac chreñöham astéti uktam tathä sati teñäà

| måñäväditväpatteù evam äha sütrakäraù— - tathänya pratiñedhät[ . . 3.2.36] | - ve sü iti mad anyasya kasyacid api çraiñöhyäbhäväd aham

- - | eva mad anya sarväçraya ity äha mayéti protaà grathitaà sphuöam | ||7||anyat etena viçvapälakatvaà svasyoktam

(7.8)

raso’ham apsu kaunteya prabhäsmi çaçi-süryayoù |praëavaù sarva-vedeñu çabdaù khe pauruñaà nåñu ||

:çrédharaù - ’ jagataù sthiti hetutvam eva prapaïcati raso ham iti | ’ - - - -païcabhiù apsu raso haà rasa tan mätra rüpayä vibhütyä tad

- ’ | - | äçrayatenäpsu sthito ham ity arthaù tathä çaçi süryayoù prabhäsmi - - ’ candre sürye ca prakäça rüpayä vibhütyä tad äçrayatvena sthito ham

| | -ity arthaù uttaräträpy evaà drañöavyam sarveñu vedeñu vaikharé - - ’ | - -rüpeñu tan müla bhütaù praëava oìkäro smi kha äkäçe çabda tan

- ’ | | mätra rüpo smi nåñu puruñeñu pauruñam udyamam asmi udyame hi puruñäs tiñöhanti ||8||

:madhusüdanaù avädénäà rasädiñu protatva-pratéteù kathaà tvayi sarvam idaà protam iti ca na çaìkyaà rasädi-rüpeëa mamaiva sthitatväd ity äha raso’ham iti païcabhiù | rasaù puëyo madhuras tan-mätra-rüpaù sarväsäm apäà säraù käraëa-bhüto yo’psu sarväsvanugataù so’haà he kaunteya tad-rüpe mayi sarvä äpaù protä ity arthaù | evaà sarveñu paryäyeñu vyäkhyätavyam | iyaà vibhütir ädhyänäyopadiçyata iti nätéväbhiniveñöavyam | tathä porabhä prakäçaù çaçi-süryayor aham asmi | prakäça-sämänya-rüpe mayi çaçi-süryau protäv ity arthaù | tathä praëaya oìkäraù sarva-vedeñv anusyüto’haà tad yathä çaìkunä sarväëi parëäni saàtåëëäny evam

oìkäreëa sarvä väk iti çruteù | saàtåëëäni grathitäni | sarvä väk sarvo veda ity arthaù | çabdaù puëyas tan-mätra-rüpaù kha äkäçe’nusyüto’ham | pauruñaà puruñatva-sämänyaà nåñu puruñeñu yad anusyütaà tad aham | sämänya-rüpe mayi sarve viçeñäù protäù çrautair dundubhy-ädi-dåñöäntair iti sarvatra drañöavyam ||8||

viçvanäthaù— sva-kärye jagaty atra yathäham antaryämi-rüpeëa praviñöo varte, tathä kvacit käraëa-rüpeëa kvacit käryeñu manuñyädiñu sära-rüpeëäpy ahaà varta ity äha raso’ham iti caturbhiù |

- - - | apsu rasa tat käraëa bhüto mad vibhütir ity arthaù evaà’ | - | - -sarvaträgre pi prabhä prabhä rüpaù praëava oìkäraù sarva veda

| - | -käraëam äkäçe çabdas tat käraëam nåñu pauruñam sakala udyama - ||8||viçeña eva manuñya säraù

:baladevaù tattvaà darçayati raso’ham iti païcabhiù | apsu raso’haà rasa-tan-mätrayä vibhütyä täù pälayan täsv ahaà vartate | täà vinä täsäm asthiteù | çaçini sürye cähaà prabhäsmi prabhayä vibhütyä tau pälayan tayor ahaà varte | evaà paratra drañöavyam | vaikharé-rüpeñu sarva-vedeñu tan-müla-bhütaù praëavo’ham | khe nabhasi çabdas tan-mätra-lakñaëo’ham | nåñu pauruñaà phalavän udyamo’ham | tenaiva teñäà sthiteù ||8||

(7.9)

puëyo gandhaù påthivyäà ca tejaç cäsmi vibhävasau |jévanaà sarva-bhüteñu tapaç cäsmi tapasviñu ||

:çrédharaù | ’ - -kià ca puëya iti puëyo vikåto gandho gandha tan mätram | - ’ | -påthivyä äçraya bhüto ham ity arthaù yad vä vibhüti

- rüpeëäçrayatvasya vivakñitatvät surabhi gandhasyaivotkåñöatayä | vibhütitvät puëyo gandha ity uktam tathä vibhävasägnau yat tejo

| - -duùsahä sahajä déptis tad aham sarva bhüteñu jévanaà präëa

- | -dhäraëa väyur aham ity arthaù tapasviñu vänaprasthädiñu dvandva- ’ ||9||sahana rüpaà tapo smi

:madhusüdanaù - -puëyaù surabhir avikåto gandhaù sarva påthivé- - ’ | - sämänya rüpas tan mäträkhyaù påthivyäm anusyüto ham ca käro

- | - - - -rasädénäm api puëyatva samuccayärthaù çabda sparça rüpa rasa gandhänäà hi svabhävata eva puëyatvam avikåtatvaà präëinäm

- adharma viçeñät tu teñäm apuëyatvaà na tu svabhävata iti | - -drañöavyam tathä vibhävasäv agnau yat tejaù sarva dahana

- - - - - prakäçana sämarthya rüpam uñëa sparça sahitaà sita bhäsvaraà rüpaà | - - puëyaà tad aham asmi ca kärädyo väyau puëya uñëa sparçäturäëäm

- ’ |âpyäyakaù çéta sparçaù so py aham iti drañöavyam

- - sarva bhüteñu sarveñu präëiñu jévanaà präëa dhäraëam äyur aham | - | asmi tad rüpe mayi sarve präëinaù protä ity arthaù tapasviñu nityaà- - - -tapo yukteñu vänaprasthädiñu yat tapaù çétoñëa kñut pipäsädi

- - - | - dvandva sahana sämarthya rüpaà tad aham asmi tad rüpe mayi | - tapasvinaù protä viçeñaëäbhäve viçiñöäbhävät tapaç ceti ca käreëa

- - cittaikägryam äntaraà jihvopasthädi nigraha lakñaëaà bähyaà ca ||9||sarvaà tapaù samuccéyate

viçvanäthaù— ’ puëyo vikåto gandhaù puëyas tu cärv api ity amaraù | - - | - -ca käro rasädénäm api puëyatva samuccayärthaù tejaù sarva vastu

- - - - - | päcana prakäçana çéta träëädi sämarthya rüpaù säraù jévanam äyur | - ||9||eva säraù tapo dvandva sahanädikam eva säraù

baladevaù— ’ puëyo vikåto gandhas - - | - tan mätra lakñaëaù ca käro

- | rasädénäm aham api puëyatva samuccäyakaù vibhävasau vahnau - - - - - tejaù sarva vastu pacana prakäçanädi sämarthya rüpaà ca çadäd - - ’ väyau yaù puëyaù sparça uñëa sparça vyäkulänäm äpäyakaù so ham iti

| -bodhyam jévanam äyus tapo dvandva sahanam ||9||

(7.10)

béjaà mäà sarva-bhütänäà viddhi pärtha sanätanam |buddhir buddhimatäm asmi tejas tejasvinäm aham ||

:çrédharaù | kià ca béjam iti sarveñäà caräcaräëäà bhütänäà béjaà sajätéya-käryotpädana-sämarthyam | sanätanaà nityam uttarottara-sarva-käryeñv anusyütam | tad eva béjaà mad-vibhütià viddhi | na tu

prativyakti vinaçyam | tathä buddhimatäà buddhiù prajïäham asmi | tejasvinäà pragalbhänäà tejaù pragalbhatäm ||10||

:madhusüdanaù sarväëi bhütäni sva-sva-béjeñu protäni na tu svayéti cen nety äha béjam iti | yat sarva-bhütänäà sthävara-jaìgamänäm ekaà béjaà käraëaà | sanätanaà nityaà béjäntaränapekñaà na tu prativyakti-bhinnam anityaà vä tad-avyäkåtäkhyaà sarva-béjaà mäm eva viddhi na tu mad-bhinnaà he pärtha | ato yuktam ekasminn eva mayi sarva-béje protatvaà sarveñäm ity arthaù | kià ca buddhis tattvätattva-viveka-sämarthyaà tädåça-buddhimatäm aham asmi | buddhi-rüpe mayi buddhimantaù protä viçeñaëäbhäve viçiñöäbhävasyoktatvät | tathä tejaù prägalbhyaà paräbhibhava-sämarthyaà pariç cänabhibhävyatvaà tejasvinäà tathävidha-prägalbhya-yuktänäà yat tad aham asmi, tejo-rüpe mayi tejasvinaù protä ity arthaù ||10||

viçvanäthaù— béjam avikåtaà käraëaà pradhänäkhyam ity arthaù | sanätanaà nityaà buddhimatäà buddhir eva säraù ||10||

:baladevaù sarva-bhütänäà caräcaräëäà yad eka-béjaà sanätanaà nityaà, na tu prativyakti-bhinnam anityaà vä tat pradhänäkhyaà sarva-béjaà mäm eva viddhi tad-rüpayä vibhütyä täny ahaà pälayämi tat-pareëa hi täni puñyante | buddhiù säräsära-vivekavaté | tejaù prägalbhyaà paräbhibhava-sämarthyaà parän abhibhävyatvaà ca ||10||

(7.11)

balaà balavatäà cähaà käma-räga-vivarjitam |dharmäviruddho bhüteñu kämo’smi bharatarñabha ||

:çrédharaù | kià ca balam iti kämo’präpte vastuny abhiläño räjasaù | rägaù punar abhilañite’rthe präpte’pi punar adhike’rthe citta-raïjanätmakas tåñëäpara-paryäyas tämasaù | täbhyäà vivarjitaà balavatäà balam aham asmi | sättvikaà sva-dharmänuñöhäna-sämarthyam aham ity arthaù | dharmeëäviruddhaù sva-däreñu putrotpädana-mätropayogé kämo’ham iti ||11||

:madhusüdanaù - ’ apräpto viñayaù präpti käraëäbhäve pi präpyatäm - - | - ity äkäraç citta våtti viçeñaù kämaù präpto viñayaù kñaya käraëe saty - - - api na kñéyatäm ity evam äkäraç citta våtti viçeño raïjanätmä rägas

- - - täbhyäà viçeñeëa varjitaà sarvathä tad akäraëaà rajas tamo virahitaà - - yat svadharmänuñöhänäya dehendriyädi dhäraëa sämarthyaà

- - - -sättvikaà balam balavatäà tädåça sättvika bala yuktänäà saàsära

| - paräìmukhänäà tad aham asmi tad rüpe mayi balavantaù protä ity | - - - | - -arthaù ca çabdas tu çabdärtho bhinna kramaù käma räga vivarjitam

- - -eva balaà mad rüpatvena dhyeyaà na tu saàsäriëäà käma räga käraëaà | - | balam ity arthaù krodhärtho vä räga çabdo vyäkhyeyaù

- ’ dharmo dharma çästraà tenäviruddho pratiñiddho dharmänukülo vä yo - - - -bhüteñu präëiñu kämaù çästränumata jäyä putra vittädi

’ ’ | ! -viñayo bhiläñaù so ham asmi he bharatarñabha çästräviruddha- - - käma bhüte mayi tathävidha käma yuktänäà bhütänäà protatvam ity ||11||arthaù

viçvanäthaù— kämaù sva-jévikädy-abhiläñaù | rägaù krodhas tad-vivarjitam | na tad-dvayotthitam ity arthaù | dharmäviruddhaù sva-bhäryäyäà putrotpatti-mätropayogé ||11||

baladevaù—kämaù sva-jévikädy-abhiläñaù | rägas tu präpte’py abhilañite’rthe punas tato’py adhike’rthe citta-raïjanätmako’titåñëäpara-nämä, täbhyäà vivarjitaà balaà sva-dharmänuñöhäna-sämarthyam ity arthaù | dharmäviruddhaù svapatnyäà putrotpatti-mätra-hetuù ||11||

(7.12)

ye caiva sättvikä bhävä räjasäs tämasäç ca ye |matta eveti tän viddhi na tv ahaà teñu te mayi ||

:çrédharaù | ’ kià ca ye caiveti ye cänye pi sättvika-bhäväù çama-damädayaù | räjasäç ca harña-darpädayaù | tämasäç ca çoka-mohädayaù | präëinäà sva-karma-vaçäj jäyante tän matta eva jätän iti viddhi | madéya-prakåti-guëa-käryatvät | evam api teñv ahaà na varte | jévavat tad-adhéno’haà na bhaväméty arthaù | te tu mad-adhénäù santo mayi vartanta ity arthaù ||12||

:madhusüdanaù kim evaà parigaëanena ye caiveti | ye cänye’pi bhäväç citta-pariëämäù sättvikäù çama-damädayaù | ye ca räjasä harña-darpädayaù | ye ca tämasäù çoka-mohädayaù präëinäm avidyä-karmädi-vaçäj jäyante tän matta eva jäyamänän iti ahaà kåtsnasya jagataù prabhava ity ädy-ukta-prakäreëa viddhi samastän eva | athavä sättvikä räjasäs tämasäç ca bhäväù sarve’pi jaòa-vargä vyäkhyeyä viçeña-hetv-abhävät | eva-käraç ca samastävadhäraëärthaù | evam api na tv ahaà teñu, matto jätatve’pi tad-vaças tad-vikära-rüñito rajju-khaëòa iva kalpita-sarva-vikära-rüñito’haà na bhavämi saàsäréva | te

tu bhävä mayi rajjväm iva sarpädayaù kalpitä mad-adhéna-sattä-sphürtikä mad-adhénä ity arthaù ||12||

viçvanäthaù— evaà vastu-käraëa-bhütä vastu-sära-bhütäç ca räkñasädyäç ca vibhütayaù käçcid uktäù | kintv alam ativistareëa | mad-adhénaà vastu-mätram eva mad-vibhütir ity äha ye caiveti | sättva-bhäväù çama-damädayo devädyäç ca | räjasä harña-darpädayo’surädyäç ca | tämasäù çoka-mohädayo räkñasädyäç ca | tän matta eveti madéya-prakåti-guëa-käryatvät | teñv ahaà na varte | jévavat tad-adhéno’haà na bhaväméty arthaù | te tu mayi mad-adhénäù santa eva vartante ||12||

baladevaù—evaà käàçcid vibhütir abhidhäya samäsena sarväs täù präha ye caiveti | ye mitho vilakñaëa-svabhäväù sättvikädayo bhäväù präëinäà çarérendriya-viñayätmanä ta-käraëatvena cävasthitäs tän sarvän tat-tac-chakty-upetän matta evopapannän viddhi | na tv ahaà teñu varte naivähaà tad-adhéna-sthitiù | te mayi mad-adhéna-sthitaya ity arthaù ||12||

(7.13)

tribhir guëa-mayair bhävair ebhiù sarvam idaà jagat |mohitaà näbhijänäti mäm ebhyaù param avyayam ||

:çrédharaù ?evambhütam éçvaraà tväm ayaà janaù kim iti na jänätéti | ata äha tribhir iti tribhis trividhair ebhiù pürvoktair guëa-mayaiù

käma-lobhädibhir guëa-vikärair bhävaiù svabhävair mohitam idaà jagat | ato mäma näbhijänäti | kathambhütam ? ebhyo bhävebhyaù param | ebhir aspåñöam eteñäà niyantäram | ataevävyayaà nirvikäram ity arthaù ||13||

:madhusüdanaù tava parameçvarasya svätantrye nitya-çuddha-buddham ukta-svabhävatve ca sati kuto jagatas tvad-ätmakasya saàsäritvam | evaàvidha-matsvarüpäparijïänäd iti cet, tad eva kuta ity ata äha tribhir iti | ebhiù präg-uktais tribhis trividhair guëa-mayaiù sattva-rajas-tamo-guëa-vikärair bhävaiù sarvair api bhavana-dharmabhir sarvam idaà jagat präëi-jätaà mohitam vivekäyogyatvam äpäditaà sad ebhyo guëamayebhyo bhävebhyaù param eñäà kalpanädhiñöhänam atyanta-vilakñaëam avyayaà sarva-vikriyä-çünyam aprapaïcam änanda-ghanam ätma-prakäçam avyavahitam api mäà näbhijänäti | tataç ca svarüpäparicayät saàsaratévety aho daurbhägyam aviveki-janasyety anukroçaà darçayati bhagavän ||13||

viçvanäthaù— nanv evambhütaà tvä parameçvaraà katham ayaà jano na jänätéty ata äha tribhir iti | guëamayaiù çama-damädi-harñädi-çokädyair bhävaiù sväbhävébhütair jagaj jagaj-jäta-jéva-våndaà mohitaà sat mäà nirguëatväd ebhyaù param avyayaà nirvikäram ||13||

:baladevaù atha çakti-dvaya-viviktaà svasya dhyeya-svarüpaà darçayan tasyäjïäne tad-äsaktim eva hetum äha tribhir iti | ebhiù pürvoditair guëamayair man-mäyä-guëa-käryais trividhaiù sättvikädibhir bhävair bhavana-dharmibhiù kñaëa-pariëämibhis tat-tat-karmänuguëa-çarérendriya-viñayätmanävasthitair mohitam avivekitäà nétaà sat sarvam idaà jagat suräsura-manuñyädy-ätmanävasthitaà jéva-våndaà kartå ebhyaù sättvikädibhyo bhävebhyaù paraà tair aspåñöam ananta-kalyäëa-guëa-ratnäkaraà vijïänänanda-ghanaà sarveçvaram avyayam apracyuta-svabhävaà mäà kåñëaà näbhijänäti pratyäsüyati ||13||

(7.14)

daivé hy eñä guëa-mayé mama mäyä duratyayä |mäm eva ye prapadyante mäyäm etäà taranti te ||

:çrédharaù ? | | ke tarhi tväà jänantéti ata äha daivéti daivy alaukiké | - - - | atyadbhutety arthaù guëa mayé sattvädi guëa vikärätmikä mama

| | parameçvarasya çaktir mäyä duratyayä dustarä hi prasiddhim etam - tathäpi mäm eva ity eva käreëävyabhicäriëyä bhaktyä ye prapadyante | bhajanti mäyäm etäà sudustaräm api te taranti tato mäà jänantéti

||14||bhävaù

:madhusüdanaù nanu yathoktänädi-siddha-mäyä-guëa-traya-baddhasya jagataù svätntryäbhävena tat-parivarjanäsämärthyän na kadäcid api mäyätikramaù syäd vastu-vivekäsämärthya-hetoù sadätanatvädityäçaìkya bhagavad-eka-çaraëatayä tattva-jïäna-dväreëa mäyätikramaù sambhavatéty äha | daivéti daivé -eko devo sarva

bhüteñu güòhaù [ . . 6.11] - - - çve u ity ädi çruti pratipädite svatodyotanavati - - - -deve sva prakäça caitanyänande nirvibhäge tad äçrayatayä tad

viñayatayä ca kalpitä - - - äçrayatva viñayatva bhäginé nirvibhäga citir eva kevalä [ . 1.319] | -Saà Çäré ity ukteù eñä säkñi

| - -pratyakñatvenäpaläpänarhä hi çabdäd bhramopädänatväd arthäpatti | - - - - - | -siddhä ca guëa mayé sattva rajas tamo guëa trayätmikä triguëa

- | rajjur ivätidådhatvena bandhana hetuù mama mäyävinaù - - - -parameçvarasya sarva jagat käraëasya sarvajïasya sarva çakteù sva

- - - | -bhütä svädhénatvena jagat såñöy ädi nirvähikä mäyä tattva- - - - -pratibhäsi pratibandhenätattva pratibhäsa hetur ävaraëa vikñepa

- - - çakti dvayavaty avidyä sarva prapaïca prakåtiù mäyäà tu prakåtià vidyän mäyinaà tu maheçvaram [ . . 4.19] çve u iti çruteù |

| - - - atraivaà prakriyä jéveçvara jagad vibhäga çünye’ - caitanye dhyastänädir avidyä sattva prädhänyena svacchä darpaëa iva

- - | - mukha bhäsaà cid äbhäsam ägåhëäti tataç ca bimba sthänéyaù - - parameçvara upädhi doñänäskanditaù pratibimba sthänéyaç ca jéva

- | - - upädhi doñäskanditaù éçvaräc ca jéva bhogäyäkäçädi krameëa- - çarérendriya saìghätas tad bhogyaç ca kåtsnaù prapaïco jäyata iti

kalpanä bhavati | - - - -bimba pratibimba mukhänugata mukhavac ceça | jévänugataà mäyopädhi caitanyaà säkñéti kalpyate tenaiva ca

- | -svädhyastä mäyä tat käryaà ca kåtsnaà prakäçyate ataù säkñy | abhipräyeëa daivéti bimbeçvaräbhipräyeëa tu memeti bhagavtoktam

- - yadyapy avidyä pratibimba eka eva jévas tathäpy avidyä gatänäm- - - - antaù karaëa saàskäräëäà bhinnatvät tad bhedenäntaù karaëopädhes

- tasyätra bheda vyapadeço mäm eva ye prapadyante duñkåtino müòhä , na prapadyante caturvidhä bhajante mäm | ity ädiù çrutau ca tad yo

devänäà pratyabudhyata sa eva tad abhavat tatha rñéëäà tathä manuñyäëäm [ . . . 1.4.10] |bå ä u ity ädiù

- - - antaù karaëopädhi bhedäparyälocane tu jévatva prayojakopädher | ekatväd ekatvenaivätra vyapadeçaù kñetrajïaà cäpi mäà viddhi -sarva kñetreñu [ 13.2], gétä prakåtià puruñaà caiva viddhy anädé ubhäv api

[ 13.19], gétä - - mamaiväàço jéva loke jéva bhütaù sanätanaù [ 15.7] gétä | ity ädi çrutau ca brahma vä idam agra äsét tad ätmänam evävedahaà

brahmäsméti tasmät tat sarvam abhavat [ . . . 1.4.10], bå ä u eko devaù- sarva bhüteñu güòhaù [ . . 6.11], çve u ’’ ’’ anena jévenä tmanä nupraviçya

[ . . 6.3.2]chä u

- - |bälägra çata bhägasya çatadhä kalpitasya ca || bhägo jévaù sa vijïeyaù sa cänantyäya kalpate [ . . 5.9] çve u ity

|ädiù

yadyapi darpaëa-gataç caitra-pratibimbaù svaà paraà ca na jänäty acetanäàçasyaiva tatra pratibimbitatvät tathäpi cit-pratibimbaç cittväd eva svaà paraà ca jänäti | pratibimba-pakñe bimba-caitanya evopädhisthatva-mätrasya kalpitatvät | äbhäsa-pakñe tasyänirvacanéyatve’pi jaòa-vilakñaëatvät | sa ca yävat sva-bimbaikyam ätmano na jänäti tävaj jala-sürya iva jala-gata-kampädikam upädhi-gataà vikära-sahasram anubhavati | tad etad äha duratyayeti | bimba-bhüteçvaraikya-säkñätkäram antareëätyetuà taritum açakyeti duratyayä | ataeva jévo’ntaùkaraëävacchinnatvät tat-

sambaddham eväkñyädi-dvärä bhäsayan kiàcij jïo bhavati | tataç ca jänämi karomi bhuïje cety anartha-çata-bhäjanaà bhavati | sa ced bimba-bhütaà bhagavantam ananta-çaktià mäyä-niyantäraà sarva-vidaà sarva-phala-dätäram aniçam änanda-ghana-mürtim anekaänavatärän bhaktänugrahäya vidadhatam ärädhayati samarpaëena tadä bimba-samarpitasya pratibimbe pratiphalanät sarvän api puruñärthän äsädayati | etad eväbhipretya prahlädenoktaà—

naivätmanaù prabhur ayaà nija-läbha-pürëomänaà janäd aviduñaù karuëo våëéte |yad yaj jano bhagavate vidadhéta mänaà

tac cätmane prati-mukhasya yathä mukha-çréù || [bhä.pu. 7.9.11] iti |

darpaëa-pratibimbitasya mukhasya tilakädi-çrér apekñitä ced bimba-bhüte mukhe samarpaëéyä | sä svayam eva tatra pratiphalati nänyaù kaçcit tat-präptäv upäyo’sti yathä tathä bimba-bhüteçvare samarpitam eva tat-pratibimba-bhüto jévo labhate nänyaù kaçcit tasya puruñärtha-läbhe’sty upäya iti dåñöänta-därñöänikayor arthaù |

tasya yadä bhagavantam anantam anavaratam ärädhayato’ntaùkaraëaà jïäna-pratibandhaka-päpena rahitaà jïänänuküla-puëyena copacitaà bhavati tadätinirmale mukura-maëòala iva mukham atisvacche’ntaùkaraëe sarva-karma-tyäga-çama-damädi-pürvaka-gurüpasadana-vedänta-väkya-çravaëa-manana-nididhyäsanaiù saàskåte tattvam aséti-gurüpadiñöa-vedännta-väkya-karaëikähaà brahmäsémty anätmäkära-çünyä nirupädhi-caitanyäkärä säkñätkärätmikä våttir udeti | tasyäà ca pratiphalaitaà caitanyaà sadya eva sva-viñayäçrayäm avidyäm unmülayati dépa iva tamaù | tatas tasyä näçät tayä våttyä sahäkhilasya kärya-prapaïcasya näçaù | upädäna-näçäd upädeya-näçasya sarva-tantra-siddhänta-siddhatvät | tad etad äha bhagavän mäm eva ye prapadyante mäyäm etäà taranti te iti | ätmety evopäséta [bå.ä.u. 1.4.7], tad ätmänam evävet [bå.ä.u. 1.4.10], tam eva dhéro vijïäya [bå.ä.u. 4.4.23], tam eva viditvätimåtyum eti [çve.u. 6.15] ity ädi-çrutiñv ivehäpi mäm evety eva-käro’py anuparaktatä-pratipatty-arthaù | mäm eva sarvopädhi-virahitaà vidänanda-sadätmänam akhaëòaà ye prapadyante vedänta-väkya-janyayä nirvikalpa-säkñätkära-rüpayä nirvacanänarha-çuddha-cid-äkäratva-dharma-viçiñöayä sarva-sukåta-phala-bhütayä nididhyäsana-paripäka-prasütayä ceto-våttyä sarväjïäna-tat-kärya-virodhinyä viñayékurvanti te ye kecid etäà duratikramaëéyäm api mäyäm akhilänartha-janma-bhuvam anäyäsenaiva taranti atikrämanti

tasya ha na deväç canäbhütyä éçata ätmä hy eñä sa bhavati [bå.ä.u. 1.4.10] iti çruteù | sarovädhi-nivåttyä saccidänanda-ghana-rüpeëaiva

tiñöhantéty artaù | bahu-vacana-prayogo dehendriyädi-saàghäta-bheda-nbandhanätma-bheda-bhränty-anuvädärthaù |

prapaçyantéti vaktavye prapadyanta ity ukte’rthe mad-eka-çaraëäù santo mäm eva bhagavantaà väsudevam édåçam ananta-saundarya-sära-sarvasvam akhila-kalä-kaläpa-nilayam abhinava-paìkaja-çobhädhika-caraëa-kamala-yugala-prabham anavarata-veëu-vädana-nirata-våndävana-kréòäsakta-mänasa-heloddhåta-govardhanäkhya-mahédharaà gopälaà niñüdita-çiçupäla-kaàsädi-duñöa-saìgham abhinava-jalada-çobhä-sarvasva-haraëa-caraëaà paramänanda-ghana-maya-mürtimati-vairiïca-prapaïcam anavaratam anucintayanto divasän ativähayanti te mat-prema-mahänanda-samudra-magna-manasas tathä samasta-mäyä-guëa-vikärair näbhibhüyante | kintu mad-viläsa-vinoda-kuçalä ete mad-unmülana-samarthä iti çaìkamäneva mäyä tebhyo’pasarati väraviläsinéva krodhanebhyas tapodhanebhyas tasmän mäyä-taraëärthé mäm édåçam eva santatam anucintayed ity apy abhipretaà bhagavataù | çrutayaù småtayaç cäträrthe pramäëékartavyäù ||14||

viçvanäthaù— - - nanu tarhi triguëa maya mohät katham uttérëä ? | bhavanti taträha daivéti daivé viñayänandena dévyantéti devä jéväs

| - -tadéyä teñäà mohayitréty arthaù guëa mayé çleñeëa triveñöana- - | mahä päça rüpä mama parameçvarasya mäyä bahiraìgä çaktir

| - , duratyayä duratikramä päça pakñe chettum udgranthayituà vä | - - kenäpy açaktyety arthaù kintu mad väci viçvasihi iti sva vakñaù

||14||spåñöväha mäà çyämasundaräkäram eva

baladevaù— - - - nanu triguëäyas tan mäyäyä nityatvät tad dhetukasya | mohasya vinivåttir durghaöeti cet taträha daivéti mama

- - | sarveçvarasyävitarkyätivicitränanta viçva srañöur eñä mäyä daivé | - | alaukiky atyadbhutety arthaù tädåk viçva sargopakaraëatvät çrutiç

— caivam äha mäyäà tu prakåtià vidyän mäyinaà tu maheçvaram [ . .çve u 4.10] | - - , ity ädyä guëamayé sattvädi guëa trayätmikä çleñeëa triguëitä

- - | rajjur iväti dåòhatayä jévänäà bandhu hetuù ato duratyayä teñäà | - duratikramä rajju pakñe chettum udgrathituà ca tair açaktyety arthaù

| - - yadyapy etädåçé tathäpi mad bhaktyä tad vinivåttiù syäd ity äha | - - - -mäm iti mäà sarveçvaraà mäyä niyantäraà sva prapanna vätsalya

- - néradhià kåñëaà ye tädåça sat prasaÌgät prapadyate çaraëaà gacchanti te etäm arëavam iväpäräà mäyäà goñpadodakäïjalim iväçrameëa

| - - taranti täà tértvänadaika rasaà prasädäbhimukhaà sva sväminaà mäà | - - - präpnuvantéti mäm evety eva käro mad anyeñäà vidhi rudrädénäà

prapattyä tasyäs taraëaà nety äha çrutiç caivam äha tam eva viditvety —ädyä mucukundaà prati deväç ca

|varaà våëéñva bhadraà te åte kaivalyam adya naù || eka eveçvaras tasya bhagavän viñëur avyayaù [ . . 10.51.20] | bhä pu iti

— ghaëöäkarëaà prati çivaç ca - mukti pradätä sarveñäà viñëur eva na saàçayaù iti ||14||

(7.15)

na mäà duñkåtino müòhäù prapadyante narädhamäù |mäyayäpahåta-jïänä äsuraà bhävam äçritäù ||

:çrédharaù ? yady evaà tarhi sarve tväm eva kim iti na bhajanti taträha na mäm iti | ’ nareñu ye dhamäs te mäà na prapadyante na | — - | ? bhajanti adhamatve hetuù müòhä viveka çünyäù tat kutaù

- | duñkåtinaù päpa çéläù ato mäyayäpahåtaà nirastaà | çästräcäryopadeçäbhyäà jätam api jïänaà yeñäà te tathä ataeva

’ dambho darpo bhimänaç ca krodhaù päruñyam eva cety ädinä vakñyamäëam äsuraà bhävam svabhävaà präptäù santo na mäà

||15||bhajanti

:madhusüdanaù yady evaà tarhi kim iti nikhilänartha-müla-mäyonmülanäya bhagavantaà bhavantam eva sarve na pratipadyante cira-saàcita-durita-pratibandhäd ity äha bhagavän na mäm iti | duñkåtino duñkåtena päpena saha nitya-yoginaù | ataeva nareñu madhye’dhamä iha sädhubhir garhaëéyäù paratra cänartha-sahasra-bhäjaù | kuto duñkåtam anartha-hetum eva sadä kurvanti yato müòhä idam artha-sädhanam idam anartha-sädhanam iti viveka-çünyäù | sati pramäëe kuto na viviïcanti yato mäyayäpahåta-jïänäù çarérendriya-saàghäta-tädämtya-bhränti-rüpeëa pariëatayä mäyayä pürvoktayäpahåtaà pratibaddhaà jïänaà viveka-sämarthyaà yeñäà te tathä | ataeva te ’ dambho darpo bhimänaç ca krodhaù päruñyam eva ca [gétä 16.4] ity-ädinägre vakñyamänam äsuraà bhävaà hiàsänåtädi-svabhävam äçritä mat-pratipatty-ayogyäù santo na mäà sarveçvaraà prapadyante na bhajante | aho daurbhägyaà teñäm ity abhipräyaù ||15||

viçvanäthaù— nanu tarhi paëòitä api kecit kim iti tväà na ? | -prapadyante tatra ye paëòitäs te mäà prapadyanta eva paëòita

mänina eva na mäà prapadyanta ity äha na mäm iti | duñkåtino duñöäç ca te kåtinaù paëòitäç ceti te kupaëòitä ity arthaù | | te ca caturvidhäù

- | —eke müòhäù paçu tulyäù karmiëaù yad uktaà

- - |nünaà daivena nihatä ye cäcyuta kathä sudhäm - - ||hitvä çåëvanty asad gäthäù puréñam iva viò bhujaù [ . . 3.32.19] bhä pu

|iti

mukundaà ko vai na seveta vinä naretaraù |iti ca

- apare narädhamäù kaïcit kälaà bhaktimattvena präpta naratvä apy - -ante phala präptau na sädhanopayoga iti matvä svecchayaiva bhakti

| - - - tyäginaù svakartåka bhakti tyäga lakñaëam eva teñäm adhamatvam | - ’ iti bhävaù apare çästrädhyäpanädi mattve pi mäyayäpahåtaà jïänam

- - - -eñäà te vaikuëöha viräjiné näräyaëa mürtir eva särvakäliké bhakti, - - | präpyä na tu kåñëa rämädi mürtir mänuñéti manyamänä ity arthaù

yad vakñyate avajänanti mäà müòhä mänuñéà tanum äçritam [ gétä9.11] | iti te khalu mäà prapadyamänä api na mäà prapadyanta iti

| | -bhävaù apare äsuraà bhävam äçritäù asurä jaräsandhädayo mad | - - -vigrahaà lakñékåtya çarair vidhyanti tathaiva dåçyatädi hetu mat - - | kutarkair mad vigrahaà vaikuëöha stham api khaëòayanty eva na tu

||15||prapadyanta ity arthaù

:baladevaù nanu cet tväm eva prapannä vimucyante tarhi paëòitä api kecit kim iti tväà na | prapadyante taträha na mäm iti duñöäç ca te

- kåtinaù çästrärtha kuçaläç ceti duñkåtinaù kupaëòitäs te mäà na | prapadyante çrutiç —caivam äha

avidyäyäm antare vartamänäù |svayaà dhéräù paëòitaàmanyamänäù

dandramyamäëäù pariyanti müòhä || andhenaiva néyamänä yathändhäù [ 1.2.5]KaöhU

- — - te catur vidhäù eke mäyayä müòhäù karma jaòä indrädivan mäm api | viñëuà karmäìgaà jévavat karmädhénaà manyamänäù apare mäyayä

- - narädhamä viprädi kula janmanä narottamatäà präpyäpy asat - | —kävyärthäsattyä pämaratä bhäjaù yad uktam

- - |nünaà daivena nihatä ye cäcyuta kathä sudhäm - - ||hitvä çåëvanty asad gäthä puréñam iva viò bhujaù [ . . bhä pu

3.32.19] | iti

- | - -anye mäyayäpahåta jïänäù säìkhyädayaù te hi särvajïa särvaiçvarya- - - - sarva srañöåtva muktidatvädi dharmaiù çruti sahasra prasiddham api

- - mäm éçvaram apalapantaù prakåtim eva sarva srañöréà mokña dätréà | - - - ca kalpayanti tatra tädåça kuöila kuyukti çatäny udbhävayanté

| -mäyayaiva hetuù kecit tu mäyayaiväsuraà bhävam äçritä nirviçeña- - | - - cin mätra vädinaù asurä yathä nikhilänanda karaà mad vigrahaà

- - çarair vidhyanti tathädåçyatvädi hetubhis te nitya caitanyätmatayä- - -çruti prasiddham api taà khaëòayantéti taträpi tädåça buddhy

||15||utpädané mäyaiva hetur iti

(7.16)

catur-vidhä bhajante mäà janäù sukåtino’rjuna |ärto jijïäsur arthärthé jïäné ca bharatarñabha ||

:çrédharaù | - sukåtinas tu mäà bhajanty eva te sukåti täratamyena- - | - - catur vidhä ity äha catur vidhä iti pürva janmasu ye kåta puëyäs te

| | - mäà bhajanti te caturvidhäù ärto vegädy abhibhütaù sa yadi pürvaà- | - - kåta puëyas tarhi mäà bhajati anyathä kñudra devatä bhajanena

| saàsarati evam uttaraträpi drañöavyam | - | jijïäsur ätma jïänecchuù - - ’ - | arthärthé atra vä paratra vä bhoga sädhana bhüto rtha lipsuù jïäné

- ||16||cätma vit

:madhusüdanaù ye tv äsura-bhäva-rahitäù puëya-karmäëo vivekinas te puëya-karma-täratamyena catur-vidhäù santo mäà bhajante

- - krameëa ca kämanä rähityena mat prasädän mäyäà tarantéty äha- | - - - - catur vidhä iti ye sukåtinaù pürva janma kåta puëya saàcayä janäù

- | ! saphala janmänas ta eva nänye te mäà bhajante sevante he arjuna - ’ | -te ca trayaù sa kämä eko käma ity evaà caturvidhäù ärta ärtyä çatru

- - - | - vyädhy ädy äpadä grastas tan nivåttim icchan yathä makha bhaìgena - | -kupita indre varñati vraja väsé janaù yathä vä jaräsandha

- | - kärägäravarté räja nicayaù dyüta sabhäyäà vasträkarñaëe draupadé | - | - | ca gräha grasto gajendraç ca jijïäsur ätma jïänärthé mumukñuù

, , yathä mucukundaù yathä vä maithilo janakaù çrutadevaç ca nivåtte | mausale yathä coddhavaù arthärthé iha vä paratra vä yad

- | , bhogopakaraëaà tal lipsuù tatreha yathä sugrévo vibhéñaëaç ca | ’ -yathä copamanyuù paratra yathä dhruvaù ete trayo pi bhagavad

| bhajanena mäyäà taranti tatra jijïäsur jïänotpattyä säkñäd eva mäyäà ’ | tarati ärto rthärthé ca jijïäsutvaà präpyeti viçeñaù ärtasyärthärthinaç

- - -ca jijïäsutva sambhaväj jijïäsoç cärtatva jïänopakaraëärthärthitva sambhaväd ubhayor madhye jijïäsur uddiñöaù |

- tad ete trayaù sa kämä vyäkhyätäù niñkämaç caturtha idäném ucyate | - - - jïäné ca jïänaà bhagavat tattva säkñätkäras tena nitya yukto jïäné- - - | - -térëa mäyo nivåtta sarva kämaù ca käro yasya kasyäpi niñkäma

- - - | prema bhaktasya jïäniny antar bhävärthaù he bharatarñabha tvam ’ | api jijïäsur vä jïäné veti katamo haà bhakta iti mä çaìkiñöhä ity arthaù

- tatra niñkäma bhakto jïäné yathä sanakädir yathä närado yathä | - -prahlädo yathä påthur yathä vä çukaù niñkämaù çuddha prema

- | -bhakto yathä gopikädir yathä väkrüra yudhiñöhirädiù kaàsa - - - çiçupälädayas tu bhayäd dveñäc ca santata bhagavac cintä parä api na

- | - - bhaktä bhagavad anurakter abhävät bhagavad anurakti rüpäyäs tu bhakteù svarüpaà sädhanaà bhedäs tathä bhaktänäm api bhagavad-

bhakti-rasäyane’ - ||16||smäbhiù sa viçeñaà prapaïcitä itéhoparamyate

viçvanäthaù— tarhi ke tväà bhajanta ity ata äha caturvidhä iti | sukåtaà varëäçramäcära-lakñaëo dharmas tadvantaù santo mäà bhajante | tatra ärto rogädy-äpad-grastas tan-nivåtti-kämaù | jijïäsuù ätma-jïänärthé vyäkaraëädi-çästra-jïänärthé vä | arthärthé kñiti-gaja-turaga-käminé-kanakädyaihika-päratrika-bhogärthéti | ete trayaù sakämä gåhasthäù | jïäné viçuddhäntaù-karaëaù sannyäséti caturtho’yaà niñkämaù | ity ete pradhänébhüta-bhakty-adhikäriëaç catväro nirüpitäù | taträdimeñu triñu karma-miçrä bhaktiù | antime caturthe jïäna-miçrä | - sarva dväräëi saànyasya [gétä 8.12] ity agrima-granthe yoga-miçräpi vakñyate | jïäna-karmädy-amiçrä kevalä bhaktir yä sä tu saptamädhyäyärambha eva - mayy äsakta manaù pärtha [gétä 7.1] ity anena uktä | punaç cäñöame’py adhyäye - ananya cetäù

satatam [gétä 8.14] ity anena, navame mahätmänas tu mäà pärtha [gétä 9.13] iti çloka-dvayena ananyäç cintayanto mäm [ 9.22] gétä ity

| anena ca nirüpayitavyeti

’ pradhänébhütä kevalä iti dvividhaiva bhaktir madhyame sminn- | adhyäya ñaöke bhagavatoktä yä tu tåtéyä guëébhütä bhaktiù karmaëi

- - - | jïänini yogini ca karmädi phala siddhy arthä dåçyate tasyäù - | prädhänyäbhävät na bhaktitva vyapadeçaù kintu tatra tatra

| karmädénäm eva prädhänyät prädhänyena vyapadeçä bhavanti iti - - - | nyäyena karmatva jïänatva yogatva vyapadeçaù tadvatäm api- - - | - | karmitva jïänitva yogitva vyapadeçaù na tu bhaktatva vyapadeçaù

- - - -phalaà ca sakäma karmaëaù svargo niñkäma karmaëo jïäna yogo jïäna - | yogayor nirväëa mokña iti

| atha dvidhäyä bhakteù phalam ucyate tatra pradhänébhütäsu - - bhaktiñu madhye ärtädiñu triñu yäù karma miçräs tisraù sa kämä

- - - | - -bhaktayas täsäà phalaà tat tat käma präptiù viñaya sädguëyät tad

- - - - , -ante sukhaiçvarya pradhäna sälokya mokña präptiç ca na tu karma- - | phala svarga bhogänta iva pätaù yad vakñyate - ’ yänti mad yäjino pi mäm [ 9.25] | - gétä iti caturthyä jïäna miçräyäs tata utkåñöäyäs tu phalaà - | - - - çänta ratiù sanakädiñv iva bhakta bhagavat käruëyädhikya vaçät

- | -kasyäçcit tasyäù phalaà premotkarñaç ca çré çukädiñv iva karma - miçrä bhaktir yadi niñkämä syät tadä tasyäù phalaà jïäna miçrä bhaktiù

| | - -tasyäù phalam uktam eva kvacic ca svabhäväd eva d¨sädi bhakta- - - - saìgottha väsanä vaçäd vä jïäna karmädi miçra bhaktimatäm api

- , - | däsyädi premä syät kintu aiçvarya pradhänam eveti

- - -atha jïäna karmädy amiçräyäù çuddhäyä ananyäkiïcanottamädi - - - -paryäyäù bhakter bahu prabhedäyä däsya sakhyädi premavat

pärñadatvam eva phalam ity ädikaà çré-bhägavata- öékäyäà bahuçaù | - - - pratipäditam aträpi prasaìga vaçät sädhya bhakti vivekaù saàkñipya

||16||darçitaù

baladevaù—tarhi tväà ke prapadyante taträha catur-vidhä iti | sukåtinaù supaëòitäù sva-varëäçramocita-karmaëä mad-ekänti-bhävena ca sampannä janä mäà bhajante | te ca catur-vidhäù | taträrtaù çatru-kleçädyäpad-grastas tad-vinäçecchur gajendrädiù | jijïäsur viviktätma-svarüpa-jïänecchuù çaunakädiù | arthärthé räjyädi-sampad-icchur dhruvädiù | jïäné çeñatvena svämtänaà çeñitvena parätmänaà ca mäà jïätavän çukädiù | eñv ärtädayaù sa-kämäù, jïäné tu niñkämaù | ärtärthärthinoù paratra jijïäsutä-sampattaye tayor antaräle jijïäsor upanyäsaù ||16||

(7.17)

teñäà jïäné nitya-yukta eka-bhaktir viçiñyate |priyo hi jïänino’tyartham ahaà sa ca mama priyaù ||

:çrédharaù | teñäà madhye jïäné çreñöha ity äha teñäm iti teñäà | — - - madhye jïäné viçiñöaù atra hetavaù nitya yuktaù sadä man niñöhaù

| | -ekasmin mayy eva bhaktir yasya saù jïänino dehädy - - -abhimänäbhävena citta vikñepäbhävän nitya yuktatvam ekänta

| | bhaktitvaà ca sambhavati nänyasya ataeva hi tasyähaà atyantaà | | - priyaù sa ca mama tasmäd etair nitya yuktatvädibhiç caturbhir

||17||hetubhiù sa uttama ity arthaù

:madhusüdanaù nanu na mäà duñkåtino müòhäù prapadyante - narädhamä ity anena tad vilakñaëäù sukåtino mäà bhajanta ity arthät

’ - präpte pi teñäà cäturvidhyaà catur vidhä bhajante mäm ity anena

| darçitäù tatas te sarve sukåtina eva nirviçeñäd iti cet taträha ca ’ caturvidhänäm api sukåtitve niyate pi sukåtädhikyena niñkämatayä

| premädhikyät tata iti

- - - caturvidhänäà teñäà madhye jïäné tattva jïänavän nivåtta sarva kämo ’ | - viçiñyate sarvato tiricyate sarvotkåñöa ity arthaù yato nitya yukto - - | bhagavati pratyag abhinne sadä samähita cetä vikñepakäbhävät- ataevaika bhaktir ekasmin bhagavaty eva bhaktir anuraktir yasya sa

, - | | -tathä tasyänurakti viñayäntaräbhävät hi yasmät priyo nirupädhi ’ -premäspadam atyartham atyantätiçayena jïänino haà pratyag

abhinnaù  paramätmä ca tasmäd ayarthaà sa mama parameçvarasya | ’ - priyaù ätmä priyo tiçayena bhavatéti çruti lokayoù prasiddham evety ||17||arthaù

viçvanäthaù— - caturëäà bhakty adhikäriëäà madhye kaù çreñöhaù ity | | - apekñäyäm äha teñäà madhye jïäné viçiñyate çreñöhaù nitya yukto

| - - nityaà mayi yujyata iti saù jïänäbhyäsa vaçékåta cittatvän manasy- | | aikägra citta ity arthaù ärtädyäs trayas tu naivambhütä iti bhävaù

’ - - ? nanu sarvo pi jïäné jïäna vaiyarthya bhayät tväà bhajata eva taträha | , ekä mukhyä pradhänébhütaà yasya saù yad vä ekä bhaktir eva

- | tathaiväsaktimattvät yasya sa näma mätreëaiva jïänéti bhävaù ’ ’ evambhütasya jïänino haà çyämasundaräkäro tyartham atiçayena

- - | priyaù sädhana sädhya daçayoù parihätum açakyaù ye yathä mäà prapadyante [gétä 4.11] iti nyäyena mamäpi sa priyaù ||17||

:baladevaù | caturñu jïäninaù çraiñöhyam äha teñäm iti jïäné | - - | -viçiñyate çreñöho bhavati yad asau nitya yukta eka bhaktiç ca ärta

- - | -vinäçädi kämanä virahän nityaà mayä yogavän ärtädeça tu yävat- - kämita präptir mad yoga ekasmin mayy eva jïänino bhaktir ärtädes tu

- - |sva kämite tat pradätåtvena mayi cäto jïäné tataù çreñöhaù

| atåpyann äha priyo héti jïänino hy aham atyarthaà priyaù | - - - - premäspadam sa hi mat priyatä sudhä sindhu nimagno nänyat kiïcid

- - -anusandhatte tasya mat priyatä parimiteti bodhayitum atyartha | ’ - | çabdaù sarvajïo nanta çaktiç cähaà yäà vaktuà na çaknotéty arthaù

sa ca jïäné ye yathä mäm [gétä 4.11] ity ädi-nyäyena tathaiva mama priyaù | mamäpi tat-priyatä tadvad parimitety arthaù ||17||

(7.18)

udäräù sarva evaite jïäné tv ätmaiva me matam |ästhitaù sa hi yuktätmä mäm evänuttamäà gatim ||

:çrédharaù - ? tarhi kim itare trayas tad bhaktäù saàsaranti na hi na | ’ - héty äha udärä iti sarve py eta udärä mahänto mokña bhäja evety

| | arthaù jïäné tu punar ätmaiveti me mataà niçcayaù hi yasmät sa - - jïäné yuktätmä mad eka cittaù san na vidyata uttamä yasyäs täm

- anuttamäà gatià mäm evästhita äçritavän mad vyatiriktam anyat ||18||phalaà na manyata ity arthaù

:madhusüdanaù tat-kim ärtädayas tava na priyäù ? na, atyartham iti viçeñaëäd ity äha udärä iti | eta ärtädayaù sa-kämä api mad-bhaktäù sarve trayo’py udärä evotkåñöä eva pürva-janmärjitäneka-sukåta-räçitvät | anyathä hi mäà na bhajeyur eva | ärtasya jijïäsor arthärthinaç ca mad-vimukhasya kñudra-devatä-bhaktasyäpi bahulam upalambhät | ato mama priyä eva te | na hi jïänavän ajïo vä kaçcid api bhakto mamäpriyo bhavati | kintu yasya yädåçé mayi prétir mamäpi tatra tädåçé prétir iti svabhäva-siddham etat | tatra sa-kämänäà trayäëäà kämyamänam api priyam aham api priyaù | jïäninas tu priyäntara-çünyasyäham eva niratiçaya-préti-viñayaù | ataù so’pi mama niratiçaya-préti-viñaya iti viçeñaù | anyathä hi mama kåtajïatä na syät kåtaghnatä ca syät | ataevätyartham iti viçeñaëam upättaà präk | yathä hi yad eva vidyayä karoti çraddhayopaniñadä tad eva

véryavattaraà bhavati ity atra tarab-arthasya vivakñitatväd vidyä-divyätirekena kåtam api karma véryavad bhavaty eva | tathätyarthaà jïäné bhakto mama priya ity ukter yo jïäna-vyatirekeëa bhaktaù so’pi priya iti paryavasyaty eva | atyartham iti viçeñaëasya vivakñitatvät | uktaà hi— ye yathä mäà prapadyante täàs tathaiva bhajämy aham [gétä 4.11] | | iti ato mäm ätmatvena jïänavän jïäné ätmaiva na matto

| - - -bhinnaù tv aham eva sa iti mama mataà niçcayaù tu çabdaù sa käma- - - - -bheda darçi tritayäpekñayä niñkämatva bhedädarçitva viçeña

| | -dyotanärthaù hi yasmät sa jïäné yuktätmä sadä mayi samähita - cittaù san mäà bhagavantam anantam änanda ghanam ätmänam

evänuttamäà sarvotkåñöäà gatià gantavyaà paramaà phalam’ , - ästhito ìgékåtavän na tu mad bhinnaà kim api phalaà sa manyata ity ||18||arthaù

viçvanäthaù— tarhi kim ärtädyäs trayas tava na priyäs tatra na hi na | , héty äha udärä iti ye mäà bhajante mattaù kiàcit kämitaà mayäpi

- - ditsitaà gåhëanti te bhakta vatsaläya mahyaà bahu pradäyinaù priyä | eveti bhävaù jïäné tv ätmaiveti sa hi bhajann atha ca mattaù kim api

| - svargäpavargädikaà näkaìkñata iti atas tad adhénasya mama sa

| ätmaiveti mama mataà matiù yataù sa mäà çyämasundaräkäram evänuttamäà sarvottamäà gatià präpyästhitaù niçcitavän | na tu mama nirviçeña-svarüpa-brahma-nirväëam iti bhävaù | evaà ca niñkäma-pradhänébhüta-bhaktimän jïäné bhakta-vatsalena bhagavatä svätmatvenäbhimanyate | kevala-bhaktimän ananyas tu ätmano’py ädhikyena | yad uktaà—

- |na tathä me priyatama ätma yonir na çaìkaraù || na ca saìkarñaëo na çrér naivätmä ca yathä bhavän [ . . 11.14.15] bhä pu

| iti - näham ätmänam äçäse mad bhaktaiù sädhubhir vinä [ . . 9.4.64] bhä pu iti

|’ ätmärämo py aréramat [ . . 10.29.42] ||18||bhä pu ity ädi

:baladevaù nanv ärtädayas tava priyä na bhavanti maivam atyartham iti viçeñaëäd ity | äha udärä iti sarva evaite ärtädaya udärä

| vadänyäù - udäro dätå mahator ity amaraù | ye mäà bhajanto mayä - ditsitaà kiàcit sväbhéñöaà matto gåhëanti te bhakta vätsalyaà mahyaà

- | prayacchanto mama bahu pradäù priyä eveti bhävaù jïäné tu | - - mamätmaiveti matam hi yasmät sa j¸iäné yuktätmä mad arpita manä

’ matto nyat kiàcid apy anicchann atipriyeëa mayä vinä lavam api sthätum asamartho mäm eva sarvottamäà matià präpyam ästhitaù

niçcitavän atas tena tädåçena vinä lavam api sthätum asamarthasya | - mamätmaiva saù na ca jïäni jévasya hariù svenäbhedam äheti

| - väcyam jïäna bhajatväsiddher bhajatäà cäturvidhyäsiddher mokñe- - | bheda väkya vyäkopäc ca tasmäd atipriyatväd eva taträtmety uktir

| mamätmä bhadrasena itivat ätmaiva mana eva matam ity apare ||18||

(7.19)

bahünäà janmanäm ante jïänavän mäà prapadyate |väsudevaù sarvam iti sa mahätmä sudurlabhaù ||

:çrédharaù - ’ | evambhüto mad bhakto tidurlabha ity äha bahünäm iti bahünäà janmanäm kiàcit kiàcit puëyopacayenänte carame janmani - jïänavän san sarvam idaà caräcaraà väsudeva eveti sarvätma dåñöyä

| - mäà prapadyate bhajati ataù sa mahätmäparicchinna dåñöiù ||19||sudurlabhaù

:madhusüdanaù yasmäd evaà tasmät bahünäm iti | bahünäà - janmanäà kiàcit kiàcit puëyopacaya hetünäm ante carame janmani

- - - sarva sukåta vipäka rüpe väsudevaù sarvam iti jïänavän san mäà- - -nirupädhi premäspadaà prapadyate sarvadä samasta prema

| -viñayatvena bhajate sakalam idam ahaà ca väsudeva iti dåñöyä sarva | - - - -premëäà mayy eva paryavasäyitvät ataù sa evaà jïäna pürvaka mad

- bhaktimän mahätmätyanta çuddhäntaùkaraëatväj jévanmuktaù - ’ ’ | sarvotkåñöo na tat samo nyo sti adhikas tu nästy eva ataù sudurlabho manuñyäëäà sahasreñu | duùkhenäpi labdhum açakyaù ataù sa

- - - ||19||niratiçaya mat préti viñaya iti yuktam evety arthaù

viçvanäthaù— nanu mäm evänuttamäà gatim ästhita iti brüñe ataù sa jïäni-bhaktas tväm eva präpnoti | kintu kiyataù samayäd anantaraà sa jïäné bhakty-adhikäré bhavatéty ata | äha bahünäm iti väsudevaù

- sarvam iti sarvatra väsudeva darçé jïänavän bahünäà janmanäm ante | - - - - - mäà prapadyate tädåça sädhu yädåcchika saìga vaçät mat prapattià

| - | präpnoti sa ca jïäné bhakto mahätmä susthira cittaù sudurlabhaù manuñyäëäà sahasreñu - | - iti mad ukteù aikäntika bhaktas tu kim uteti

||19||sa tv atisudurlabha eveti bhävaù

:baladevaù nanv ärtädénäm ante kä niñöheti cet taträha bahünäm iti| - - - - ärtädis trividho mad bhaktaù kåta mad bhakti mahimnä bahüni

’ janmäny uttamän viñayänandän anubhüya teñu vitåñëo nte janmani- - - - - - - mat svarüpa jïa sat prasaìgät jïänavän präpta mat svarüpa jïänaù san | | |mäà prapadyante tato vindatéy arthaù jïänäkäram äha väsudeva iti

- | - - -vasudeva sutaù kåñëa eva sarvam kåñëäyatta svarüpa sthiti | - -pravåttikaà sarvaà vastv ity arthaù yad dhi yad adhéna svarüpa - - - sthitikatvät präëa rüpaà väg ädi vyapadiñöaà chändogye— na vai väco

na cakñüàñi na çroträëi na manäàséty äcakñate präëä ity eväcakñate || präëo hy evaitäni sarväëi bhavati [ . . 5.1.15] chä u iti taträhuù sarvaà | vastu väsudevena vyäpyam ataù sarvaà väsudeva ity arthaù sarvaà

’ samäpnoñi tato si sarvam [ 11.40] | gétä iti pärtho vakñyatéti sa hi- - - - - - - nikhila spåhä nivåtti pürvakaà mat spåho mad ätmäty udära manä

- - | man niveditätmä jïäni koöiñv api sudurlabhaù eña jïänavän priyo hi’ jïänino tyartham [ 7.17] - - gétä ity ädy ukta lakñaëo bodhyaù ||19||

(7.20)

kämais tais tair håta-jïänäù prapadyante’nya-devatäù |

taà taà niyamam ästhäya prakåtyä niyatäù svayä ||

:çrédharaù ’ - tad evaà kämino pi santaù käma präptaye parameçvaram | eva ye bhajanti te kämän präpya çanair mucyanta ity uktam ye tv

- atyantaà räjasäs tämasäç ca kämäbhibhütäù kñudra devatäù sevante | - -te saàsarantéty äha kämair iti caturbhiù ye tu tais taiù putra kérti

- - - ’ -çatru jayädi viñayaiù kämair apahåta vivekä santo nyäù kñudrä bhüta- | ? - - preta yakñädyä devatä bhajanti kià kåtvä tat tad devatärädhane yo

- | yo niyama upaväsädi lakñaëas taà taà niyamaà svékåtya taträpi - svayä svéyayä prakåtyä pürväbhyäsa väsanayä niyatä vaçékåtäù ||20||santaù

:madhusüdanaù mohana-stambhanäkarñaëa-vaçékaraëa-märaëoccäöanädi-viñayair bhagavat-sevayä labdhum açakyatvenäbhimatais tais taiù kñudraiù kämair abhiläñair håtam apahåtaà bhagavato väsudeväd vimukhékåtya tat-tat-phala-dätåtväbhimata-kñudra-devatäbhimukhyaà nétaà jïänam antaù-karaëaà yeñäà te’nya-devatä bhagavato väsudeväd anyäù kñudra-devatäs taà taà niyamaà japopaväsa-pradakñiëä-namaskärädi-rüpaà tat-tad-devatärädhane prasiddhaà niyamam ästhäyäçritya prapadyante bhajante tat-tat-kñudra-phala-präptécchayä | kñudra-devatä-madhye’pi kecit käàcid eva bhajante svayä prakåtyä niyatä asädhäraëayä pürväbhyäsa-väsanayä vaçékåtä santaù ||20|| viçvanäthaù— nanu ärtädayaù sa-kämä api bhagavantaà tväà bhajantaù kåtärthä iva ity avagatam | ye tu ärtädayaù ärti-hänädi-kämanayä devatäntaraà bhajante | teñäà kä gatir ity apekñäyäm äha kämair iti caturbhiù | håta-jïänä iti rogädy-ärti-haräù çéghraà yathä süryädayas tathä na viñëur iti nañöa-buddhayaù | prakåtyeti svayä prakåtyä niyatä vaçékåtäù santas teñäà duñöä prakåtir eva mat-prapattau paräìmukhéti bhävaù ||20||

:baladevaù tad itthaà kämanayäpi mäà bhajanto mad-bhakti-mahimnä te vimucyanta ity uktam | ye tu çéghra-sukha-kämä devatäntara-bhaktäs te saàsaranty evety äha kämair ity ädibhiç caturbhiù | tais tair ärti-vinäçädi-viñayakaiù kämair håta-jïänä yathädityädayaù çéghram eva roga-vinäçädikaräs tathä na viñëur iti nañöa-dhiya ity arthaù | taà tam asädhäraëaà svayä prakåtyä väsanayä niyatä niyantritäs teñäà prakåtir eva tädåçé yä mat-prapattau vaimukhyaà karotéti bhävaù ||20||

(7.21)

yo yo yäà yäà tanuà bhaktaù çraddhayärcitum icchati |

tasya tasyäcaläà çraddhäà täm eva vidadhämy aham ||

:çrédharaù - | devatä viçeñaà ye bhajanti teñäà madhye yo ya iti yo yo - bhakto yäà yäà tanuà devatä rüpäà madéyäm eva mürtià

- -çraddhayärcitum icchati pravartate tasya tasya bhaktasya tat tan- mürti viñayäà täm eva çraddhäm acaläà dåòhäm aham antaryämé

||21||vidadhämi karomi

:madhusüdanaù tat tad devatä-prasädät teñäm api sarveçvare bhagavati väsudeve bhaktir bhaviñyatéti na çaìkanéyaà, yato yo ya iti | teñäà madhye yo yaù kämé yäà yäà tanuà devatä-mürtià çraddhayä janmäntara-väsanäbala-prädurbhütayä bhaktyä saàyuktaù sann arcitum arcayitum icchati pravartate | caurädikasyärcayater ëij-abhäva-pakñe rüpam idam | tasya tasya käminas täm eva devatä-tanuà prati çraddhäà pürva-väsanävaçät präptäà bhaktim acaläà sthiräà viddadhämi karomy aham antaryämé, na tu mad-viñayäà çraddhäà tasya tasya karométy arthaù | täm eva çraddhäm iti vyäkhyäne yac-chabdänanvayaù spañöas tasmät pratiçabdam adhyähåtya vyäkhyätam ||21||

viçvanäthaù— te te deväù püjäà präpya prasannäs - -teñäà sva sva - püjakänäà hitärthaà tvad bhaktau çraddhäm utpädayiñyantéti mä

| - vädéù yatas te deväù sva bhaktäv api çraddhäm utpädayitum açaktäù | - | - -kià punar mad bhaktäv ity äha yo ya iti yäà yäà tanuà süryädi deva

- -rüpäà madéyäà mürtià vibhütim arcitum püjayituà täm eva tat tad- , - devatä viñayäm eva na tu sva viñayäà çraddhäm aham antaryämy eva

, ||21||vidadhämi na tu sä devatä

:baladevaù sarväntaryämé mahä-vibhütiù sarva-hitecchur aham eva tat-tad-devatäsu çraddhäm utpädya täù püjayitvä tat-tad-anurüpäëi phaläni prayacchämi, na tu täsäà tatra tatra çaktir astéty äçayavän äha ya iti dväbhyäm | yo ya ärtädi-bhakto yäà yäm ädiyädi-rüpäà mat-tanuà çraddhayärcituà väïchati | tasya tasya täm eva tat-tad-devatä-viñayäm eva, na tu mad-viñayäm | acaläà sthiräm | vidadhämy utpädayämy aham eva, na tu sä sä devatä | çrutiç ca tat-tad-devatänäà mat-tanutvam äha ya äditye tiñöhaty ädityäd antaro

yamädityo na veda yasyädityaù çaréram [bå.ä.u. 3.7.9] ity ädyä ||21||

(7.22)

sa tayä çraddhayä yuktas tasyä rädhanam éhate |

labhate ca tataù kämän mayaiva vihitän hi tän ||

:çrédharaù | tataç ca tayeti sa bhaktas tayä dåòhayä çraddhayä | tasyäs tano rädhanm ärädhanam éhate karoti tataç ca ye saìkalpitäù - | - -kämäs tän kämäàs tato devatä viçeñäl labhate kintu mayaiva tat tad

| - -devatäntaryäminä vihitän nirmitän hi sphuöam etat tat tad - - devatänäm api mad adhénatvän man mürtitväc cety arthaù ||22||

:madhusüdanaù sa kämé tayä mad-vihitayä sthirayä çraddhayä yuktas tasyä devatä-tanvä rädhanam ärädhanaà pürajam éhate nirvartayati | upasarga-rahito’pi rädhayatiù püjärthaù | sopasargatve hy äkäraù çrüyate | labhate ca tatas tasyä devatä-tanväù sakäçät kämänépsitäàs tän pürva-saìkalpitän hi prasiddham | mayaiva sarvajïena sarva-karma-phala-däyinä tat-tad-devatäntaryämiëä vihitäàs tat-tat-phala-vipäka-samaye nirmitän | hitän manaù-priyänityaika-padyaà vä | ahitatve’pi hitatayä pratéyamänänityärthaù ||22||

viçvanäthaù— éhate karoti | sa tat-tad-devatärädhanät kämänärädhana-phaläni labhate | na ca te te kämä api tais tair devaiù pürëäù kartuà çakyanta ity äha mayaiva vihitän pürëékåtän ||22||

:baladevaù sa tayeti | éhate karoti | tato mat-tanu-bhüta-tat-tad-devatärädhanät | kämän phaläni tatra tatroktäni | mayaiveti vihitän racitän | yadyapi tasya tasyärädhakasya tathä jïänaà nästi tathäpi mat-tanu-viñayeyaà çraddhety anusandhäyähaà phaläny arpayäméti bhävaù ||22||

(7.23)

antavat tu phalaà teñäà tad bhavaty alpa-medhasäm |devän deva-yajo yänti mad-bhaktä yänti mäm api ||

:çrédharaù tad evaà yadyapi sarvä api devatäù sarvätmano mamaiva | - - | tanavaù atas tad ärädhanam api vastuto mad ärädhanam eva tatra

- | - - phala dätäpi cäham eva tathäpi säkñän mad bhaktänäà teñäà ca- | - phala vaiñamyaà bhavatéty äha antavad iti alpa medhasäà

- - paricchanna dåñöénäà mayä dattam api tat phalam antavad vinäçi | - | bhavati tad eväha devän yajantéti deva yajaù te devän antavato

| - - yänti mad bhaktäs tu mäm anädy anantaà paramänandaà ||23||präpnuvanti

:madhusüdanaù yadyapi sarvä api devatäù sarvätmano mamaiva tanavas tad-ärädhanam api vastuto mad-ärädhanam eva sarvaträpi ca phala-dätäntaryämy aham eva, tathäpi säkñän-mad-bhaktänäà ca teñäà ca vastu-vivekäviveka-kåtaà phala-vaiñamyaà bhavatéty äha antavad iti | - - -alpa medhasäà manda prajïatvena vastu

- - - vivekäsamarthänäà teñäà tat tad devatä bhaktänäà tan mayä vihitam - - api tat tad devatärädhanajaà phalam antavad eva vinäçy eva na tu

- | ? mad bhaktänäà vivekinäm ivänantaà phalaà teñäm ity arthaù kutaù - - -evaà yato devän indrädén antavata eva deva yajo mad anya

- | - -devatärädhana parä yänti präpnuvanti mad bhaktäs tu trayaù sa - | -kämäù prathamaà mat prasädäd abhéñöän kämän präpnuvanti api

- - - -çabda prayogät tato mad upäsanä paripäkän mäm anantam änanda | ’ ghanam éçvaram api yänti präpnuvanti ataù samäne pi sakämatve

- - - - | mad bhaktänäm anya devatä bhaktänäà ca mahad antaram tasmät sädhüktam udäräù sarva evaita iti ||23||

viçvanäthaù— kintu teñäà devatäntara-bhaktänäm phalaà tat-tad-devatärädhana-janyam antavat naçvaraà kaiïcitkälikaà bhavati | nanu ärädhane çrame tulyo’pi devatäntara-bhaktänäà phalaà naçvaraà karoñi, sva-bhaktänäà tv anaçvaraà karoñéti tvayi parameçvare’yam anyäyas tatra näyam anyäya ity äha deva-yajo deva-püjakä devän eva yänti präpnuvanti | mat-püjakä api mäm | ayam arthaù | ye hi yat-püjakäs te tän präpnuvanty eveti nyäya eva | tatra yadi devä api naçvaräs tadä tad-bhaktäù katham anaçvarä bhavantu | kathantaräà yä tad bhajana-phalaà vä na naçyatu | ataeva tad-bhaktä alpa-medhasa uktäù | bhagaväàs tu nityas tad-bhaktä api nityäs tad-bhakti-bhakti-phalaà ca sarvaà nityam eveti ||23||

:baladevaù nanu deväç cet tvat-tanavas tarhi deva-bhaktänäà tad-bhaktänäà ca samänaà phalaà syäd iti cet taträha antavad iti | teñäm alpa-medhasäm ädityädi-mätra-buddhyä, na tu mat-tanuvudbhyärädhayatäà tat-tat-phalam alpam antavad vinäçi ca bhavati, mat-tanuvudbhyärädhayatäà tu phalam anantam avinäçi ceti bhävaù | yasmäd ädityädi-deva-yäjinas tän svejyän mita-bhogän mitäyuño yäntéti, mad-bhaktäs tu mäm eva nityäparimita-svarüpa-guëa-vibhüti-mad-ärädhana-phalam anantam avinäçi ceit mahad-antaram ity arthaù ||23||

(7.24)

avyaktaà vyaktim äpannaà manyante mäm abuddhayaù |

paraà bhävam ajänanto mamävyayam anuttamam ||

:çrédharaù - nau ca samäne prayäse mahati ca phala viçeñe sati’ ? sarve pi kim iti devatäntaraà hitvä tväm eva na bhajanti taträha

| - -avyaktam iti avyaktaà prapaïcätétaà mäà vyaktià manuñya matsya- - | —kürmädi bhävaà präptam alpa buddhayo manyante tatra hetuù

| - ? mama paraà bhävaà svarüpam ajänantaù katham bhütam avyayaà | - | -nityam na vidyata uttamo bhävo yasmät tat mad bhävam ato jagad

- - - - rakñaëärthaà lélayäviñkåta nänä viçuddhorjita sattva mürtià mäà - - - - parameçvaraà ca sva karma nirmita bhautika dehaà ca devatäntaraà

- | -samaà paçyanto manda matayo mäà nätévädriyante pratyuta kñipra | - phaladaà devatäntaram eva bhajanti te cokta prakäreëäntavat phalaà

präpunvantéty arthaù ||24||

:madhusüdanaù evaà bhagavad-bhajanasya sarvottama-phalatve’pi kathaà präyeëa präëino bhagavad-vimukhyä ity atra hetum äha bhagavän avyaktam iti | avyaktaà deha-grahaëät präk-käryäkñamatvena sthitam idänéà vasudeva-gåhe vyaktià bhautika-dehävacchedena kärya-kñamatäà präptaà kaàcij jévam eva manyante mäm éçvaram apy abuddhayo viveka-çünyäù | avyaktaà sarva-käraëam api mäà vyaktià kärya-rüpatäà matsya- - -kürmädy anekävatära

|rüpeëa präptam iti vä

? kathaà te jéväs tväà na viviïcanti taträbuddhaya ity uktaà hetuà | - - vivåëoti paraà sarva käraëa rüpam avyayaà nityaà mama bhävaà

svarüpaà sopädhikam ajänantas tathä nirupädhikam apy anuttamaà - - sarvotkåñöam anatiçayädvitéya paramänanda ghanam anantaà mama

- - svarüpam ajänanto jévänukäri kärya darçanäj jévam eva kaàcin mäà | manyante tato mäm anéçvaratvenäbhimataà vihäya prasiddhaà

| devatäntaram eva bhajante tataç cäntavad eva phalaà präpnuvantéty | arthaù agre ca vakñyate avajänanti mäà müòhä mänuñéà tanum

äçritam [ 9.11] ||24||gétä iti

viçvanäthaù— - - devatäntara bhaktänäm alpa medhasäà värtä düre | - - - ’ - tävad ästäm vedädi samasta çästra darçino pi mat tattvaà na jänanti

|

- -athäpi te deva padämbuja dvaya- |prasäda leçänugåhéta eva hi

jänäti tattvaà bhagavan mahimno ' || na cänya eko pi ciraà vicinvan [ . . bhä pu 10.14.29]

| - - -iti brahmaëäpi mäà pratyuktam ato mad bhaktän vinä mat tattva - jïäne sarvatra välpa buddhaya ity äha avyaktaà prapaïcätétaà niräkäraà

- brahmaiva mäà mäyikäkäratvenaiva vyaktià vasudeva gåhe janma präptaà nirbuddhayo manyante mäyikäkäyasyaiva dåçyatväd iti bhävaù

| - -yato mama paraà bhävaà mäyätétaà svarüpaà janma karma | ? lélädikam ajänantaù bhävaà kédåçam avyayaà nityam anuttamaà

| sarvotkåñöam - - | bhävaù sattä svabhäväbhipräya ceñöätma janmasu- - kriyä lélä padärtheñu iti mediné | - - - -bhagavat svarüpa guëa janma

- - - - - karma lélänäm anädy antatvena nityatvaà çré rüpa gosvämi caraëairbhägavatämåta- | granthe pratipäditam mama paraà bhävaà svarüpam

- - avyayaà nityam viçuddhorjita sattva mürtà - ||iti svämi caraëaiç coktam24||

:baladevaù - - - - atha kä värtä mad anya deva yäjinäm alpa medhasäm- - - - - upaniñan niñëätänäm api mad bhakti riktänäà mat tattva dhér na syäd

| - - - -ity äçayenäha avyaktam iti abuddhayo mat tattva yäthätmya buddhi - - çünyä janä avyaktaà sva prakäçätma vigrahatväd indriyäviñayaà mäà

- | vyaktim äpannaà tad viñayäà manyante devakyäà vasudevät - - - | sattvotkåñöena karmaëä saïjätam itara räja putra tulyaà mäà vadanti

- - - yatas te mad abhijïa sat prasaìgäbhävän mama bhävaà param —avyayam anuttamam ajänantaù

- - | bhävaù sattä svabhäväbhipräya ceñöätma janmasu- - - - || kriyä lélä padärtheñu vibhüti budha jantuñu iti mediné-käraù |

- - - - - - - mad bhakti hénäs te mama svarüpa guëa janma lélädi lakñaëa bhävaà ’ , mäyäditaù paramato vyayaà nityam anuttamaà sarvottamaà na kintv

| anyavan mäyikam anityaà sädhäraëaà ca gåhëanta ity arthaù - svarüpaà harer vijïänänandaika rasaà vijïänam änandaà brahma ity

| - - ädeù särvajïädi guëa gaëas tasya svarüpänubandhé - -ananta kalyäëa’guëätmako sau | - ity ädeù abhivyakti mätraà janma ’ ajo pi san | ity ädeù

- [ . . parantu avyaktasyaiva bhajatsu prasädenaiväbhivyakti çélaà ma bhä12.323.18]—

|na çakyaù sa tvayä drañöum asmäbhir vä båhaspate ||yasya prasädaà kurute sa vai taà drañöum arhati ity- ||ädeù

24||

(7.25)

nähaà prakäçaù sarvasya yoga-mäyä-samävåtaù |

müòho’yaà näbhijänäti loko mäm ajam avyayam ||

:çrédharaù | teñäà sväjïäne hetum äha näham iti sarvasya lokasya | - | nähaà prakäçaù prakaöo na bhavämi kintu mad bhaktänäm eva yato

- | ’ -yoga mäyayä samävåtaù yogo yuktir madéyaù ko py acintyaù prajïä | - | viläsaù sa eva mäyäghaöana ghaöanäpaöéyastvät tayä

- - ’ saàcchannaù ataeva mat svarüpa jïäne müòhaù sann ayaà loko jam ||25||avyayaà ca mäà na jänätéti

:madhusüdanaù nanu janma-käle’pi sarva-yogi-dhyeyaà çré-vaikuëöha-stham aiçvaram eva rüpam ävirbhävitavati samprati ca çrévatsa-kaustubha-vanamälä-kiréöa-kuëòalädi-divyopakaraëa-çälini kambu-kamala-kaumodaké-cakra-vara-dhäri-catur-bhuje çrémad-vainateya-vähane nikhila-sura-loka-sampädita-räja-räjeçvaräbhiñekädi-mahä-vaibhave sarva-suräsura-jetari vividha-divya-lélä-viläsa-çéle sarvävatära-çiromaëau säkñäd-vaikuëöha-näyake nikhila-loka-duùkha-nistäräya bhuvam avatérëe viriïci-prapaïcäsambhavi-niratiçaya-saundarya-sära-sarvasva-mürtau bäla-lélä-vimohita-vidhätari taraëi-kiraëojjvala-divya-pétämbare nirupama-çyämasundare kara-dékåta-pärijätärtha-paräjita-purandare bäëa-yuddha-vijita-çaçäìka-çekhare samasta-suräsura-vijayi-naraka-prabhåti-mahä-daiteya-prakara-präëa-paryanta-sarvasva-häriëi çrédämädi-parama-raìka-mahä-vaibhava-käriëi ñoòaça-sahasra-divya-rüpa-dhäriëy aparimeya-guëa-garimaëi mahä-mahimani närad-märkaëòeyädi-mahä-muni-gaëa-stute tvayi katham avivekino’pi manuña-buddhir jéva-buddhir vety arjunäçaìkäm apaninéñur äha bhagavän näham iti |

|ahaà sarvasya lokasya na prakäçaù svena rüpeëa prakaöo na bhavämi - | kintu keñäàcin mad bhaktänäm prakaöo bhaväméty abhipräyaù

- -kathaà sarvasya lokasya na prakaöa ity atra hetum äha yoga mäyä | - - - samävåtaù yogo mama saìkalpas tad vaça vartiné mäyä yoga mäyä

tathäyam abhakto jano mäà svarüpeëa na jänätv iti - saìkalpänuvidhäyinyä mäyayä samyag ävåtaù saty api jïäna käraëe

- | jïäna viñayatväyogyaù kåtaù ato yad uktaà paraà bhävam ajänanta iti | tatra mama saìkalpa eva käraëam ity uktaà bhavati ato mama mäyayä

- - - müòha ävåta jïänaù sann ayaà caturvidha bhakta vilakñaëo lokaù saty - - api jïäna käraëe mäm ajam avyayam anädy anantaà parameçvaraà

, - näbhijänäti kintu viparéta dåñöyä manuñyam eva kaàcin manyata ity | - arthaù vidyamänaà vastu svarüpam ävåëoty avidyamänaà ca kiàcid

- ||25||darçayatéti laukika mäyäm api prasiddham etat

viçvanäthaù— - - - ’ , nanu yadi tvaà nitya rüpa guëa lélo si tadä te ? | tathäbhütä särvakäliké sthitiù kathaà na dåçyate taträha näham iti

- - - ahaà sarvasya sarva deça käla vartino janasya na prakäço na prakaöaù| - - ’ yathä guëa lélä parikaravattvena sadaiva viräjamäno pi dadäcid eva

| - -keñucid eva bhramäëòeñu kià ca süryo yathä sumeru çailävaraëa - , , vaçät sarvadä loka dåçyo na bhavati kintu kadäcid eva tathaiväham

- | api yogamäyä samävåtaù na ca jyotiçcakravartamänänäà präëinäà - ’ jyotiçcakrastho jyotiçcakra madhye sämastyena sadaiva viräjamäno pi

- - - - | süryaù sarva käla deça varti janasya na prakaöaù kintu kädäcitkeñu | ca bhäratädiñu khaëòeñu vartamänasya janasyaiva tathaiväham api

- - - -sva dhämasu svarüpa süryo yathä sadaiva dåçyas tathaiva çré kåñëa - dhämani mathurä dvärakädau sthitänäm idänéntanänäà janänäà

? -tatrasthaù kåñëaù kathaà na dåçyo bhavati ucyate yadi jyotiçcakra - madhye sumerur abhaviñyat tadä tad ävåtaù süryo dåçyo näbhaviñyat

| - - - - -tatra tu mathurädi kåñëa dyumaëi dhämani sumeru sthänéyä yoga - | mäyaiva sadä vartata ity atas tad ävåtaù kåñëärkaù sadä na dåçyate

| kintu kadäcid eveti sarvam anavadyam ato müòho loko mäà - -çyämasundaräkäraà vasudevätmajam avyayaà mäyika janmädi çünyaà

| - - näbhijänäti ataeva kalyäëa guëa väridhià mäm apy antatas tyaktvä- - ||25||man nirviçeñ svarüpaà brahmaiva upäsata iti

:baladevaù nanu bhaktä iväbhaktäç ca tväà pratyakñékurvanti ? | prasädäd eva bhajatsv abhivyaktir iti katham taträha näham iti

- - ’ - - -bhaktänäm evähaà nitya vijïäm asukha ghano nanta kalyäëa guëa ’ , | karmä prakäço bhivyakto na tu sarveñäm abhaktänäm api yad ahaà

- - - - yogamäyayä samävåto mad vimukha vyämohakatva yoga yuktayä - | —mäyayä samäcchanna parisara ity arthaù yad uktaà -mäyä

- javanikäcchanna mahimne brahmaëe namaù | - ’ iti mäyä müòho yaà’ - - - - loko timänuña daivata prabhävaà vidhi rudrädi vanditam api mäà

| ? - ’ -näbhijänäti kédåçam ajaà janma çünyaà yato vyayam apracyuta- - ||25||svarüpa sämarthya särvajïyädikam ity arthaù

(7.26)

vedähaà samatétäni vartamänäni cärjuna |bhaviñyäëi ca bhütäni mäà tu veda na kaçcana ||

:çrédharaù - | sarvottamaà mat svarüpam ajänanta ity uktam tad eva - - svasya sarvottamatvam anävåta jïäna çaktitvena darçayann anyeñäm

| ajïänam äha vedäham iti samätétäni vinañöäni vartamänäni ca - - bhaviñyäëi bhävéni ca trikäla varténi bhütäni sthävara jaìgamäni

| | -sarväny ahaà veda jänämi mäyäçrayatvän mama tasyäù sväçraya

| ’ - -vyämohakatväbhäväd iti prasiddham mäà tu ke pi na vetti man mäyä | -mohitatvät prasiddhaà hi loke mäyäyäù sväçrayädhénatvam anya

||26||mohakatvaà ceti

:madhusüdanaù ato mäyayä svädhénayä sarva-vyämohakatvät svayaà cäpratibaddha-jïänatväd äha | -vedäham iti aham apratibaddha

- -sarva vijïäto mäyayä sarvän lokän mohayann api samätétäni cira | - - vinañöäni vartamänäni ca bhaviñyäëi ca evaà käla traya varténi

- | ’ ! ’ bhütäni sthävara jaìgamäni sarväny veda jänämi he rjuna ato haà- sarva jïaù parameçvara ity atra nästi saàçaya ity arthaù | | -mäà tu tu - - | - çabdo jïäna pratibandha dyotanärthaù mäà sarva darçinam api

- - ’ - -mäyävinam iva tan mäyä mohitaù kaçcana ko pi mad anugraha - - - | -bhäjanaà mad bhaktaà vinä na veda man mäyä mohitatvät ato mat

- tattva vedanäbhäväd eva präyeëa präëino mäà na bhajanta ity ||26||abhipräyaù

viçvanäthaù— - kià ca mäyäyäù sväçraya vyämohakatväbhäväd | - bahiraìgä mäyä antaraìgä yoga mäyä ca mama jïänaà nävåëotéty äha | ’ - vedäham iti mäà tu kaçcana präkåto präkåtaç ca loko mahä rudrädir

- ’ , -mahä sarvajïo pi na kärtsnyena veda yathäyogaà mäyayä yoga || ||26||mäyayä ca jïänävaraëäd iti bhävaù

:baladevaù nanu mäyävåtatvät tava jévavad ajïatäpattir iti cet taträha vedäham iti | na hi mad-adhénayä mat-tejasäbhibhütayä dürato javanikayaiva mäà sevamänayä mäyayä mama käcid vikåtir ity arthaù | mäà tu vedeti maj-jïäné koöiñv api sudurlabha ity arthaù ||26||

(7.27)

icchä-dveña-samutthena dvandva-mohena bhärata |sarva-bhütäni saàmohaà sarge yänti parantapa ||

:çrédharaù - tad evaà mäyä viñayatvena jévänäà parameçvaräjïänam | | uktam tasyaiväjïänasya dåòhatve käraëam äha iccheti såjyata iti | - - | -sargaù sarge sthüla dehotpattau satyäà tad anuküla icchä tat

| -pratiküle ca dveñaù täbhyäà samutthaù samudbhüto yaù çétoñëa- - - - | sukha duùkhädi dvandva nimitto moho viveka bhraàçaù tena sarväëi

| bhütäni saàmohaà yänti aham eva sukhé duùkhé ceti gäòhataram | - abhiniveçaà präpnuvanti atas täni maj jïänäbhävän mäà na bhajantéti

||27||bhävaù

:madhusüdanaù - - - - yoga mäyäà bhagavat tattva vijïäna pratibandhe- - -dehendriya saàghätäbhimänätiçaya pürvakaà bhogäbhiniveçaà hetv

| - - -antaram äha iccheti icchä dveñäbhyäm anuküla pratiküla - - - -viñayäbhyäà samutthitena çétoñëa sukha duùkhädi dvandva nimittena

- mohenähaà sukhy ahaà duùkhéty ädi viparyayeëa sarväëy api bhütäni - | saàmohaà vivekäyogyatvaà sarge sthüla dehotpattau satyäà yänti he

! ! - - bhärata he parantapa iti sambodhana dvayasya kula mahimnä- - svarüpa çaktyä ca tväà dvandva mohäkhyaù çatrur näbhibhavitum

alam iti bhävaù | - - | na hécchä dveña rahitaà kiàcid api bhütam asti na , ca täbhyäm äviñöasya bahir viñayam api jïänaà sambhavati kià punar

- | - - - ätma viñayam ato räga dveña vyäkuläntaù karaëatvät sarväëy api - | bhütäni mäà parameçvaram ätma bhütaà na jänanti ato na bhajante

||27||bhajanéyam api

viçvanäthaù— tan-mäyayä jéväù kadärabhya muhyantéty apekñäyäm äha iccheti | sarge jagat-såñöy-ärambha-käle sarva-bhütäni sarve jéväù sammohayanti | kena ? präcéna-karmodbuddhau yäv icchä-dveñau indriyäëäm anuküle viñaye icchäbhiläñaù pratiküle dveñaù täbhyäà samutthaù samudbhüto yo dvandvo mänäpamänayoù çétoñëädyäù sukha-duùkhayoù stré-puàsayor mohaù— ahaà sammänitaù sukhé, aham avamänito duùkhé | mameyaà stré, mamäyaà purusaù ity ädyäkäraka ävidyako yo mohas tena saàmohaà stré-puträdiñv atyantäsaktià präpnuvanti | ataevätyantäsaktänäà na mad-bhaktäv adhikäraù | yad uddhavaà prati mayaiva vakñyate—

- - |yadåcchayä mat kathädau jäta çraddhas tu yaù pumän - - ’ - || na nirviëëo näti sakto bhakti yogo sya siddhi daù [ .bhä

11.20.8] |iti

:baladevaù tvaj-jïäné kutaù sudurlabhas taträha iccheti | sarge svotpatti-käle eva sarva-bhütäni saàmohaà yänti | kenety äha dvandva-moheneti | mänäpamänayoù sukha-duùkhayoù stré-puruñayor dvandvair yo mohaù sat-kåto’haà sukhé syäm asat-kåtas tu duùkhé mameyaà patné mamäyaà patir ity evam abhiniveça-lakñaëas tenety arthaù | kédåçenety äha iccheti pürva-janmani yatra yatra yäv icchä-dveñäv abhütäà täbhyäà saàskärätmanä sthitäbhyäà samuttiñöhati para-janmani tatra tatrotpadyata ity arthaù | icchä rägaù | evaà sarveñäà bhütänäà saàmüòhatvän maj-jïäné sudurlabhaù ||27||

(7.28)

yeñäà tv anta-gataà päpaà janänäà puëya-karmaëäm |

te dvandva-moha-nirmuktä bhajante mäà dåòha-vratäù ||

:çrédharaù ? kutas tarhi kecana tväà bhajanto dåçyante taträha | - - - yeñäm iti yeñäà tu puëya caraëa çélänäà sarva pratibandhakaà - - päpam anta gataà nañöaà te dvandva nimittena mohena nirmuktä

- ||28||dåòha vratä ekäntinaù santo bhajante

:madhusüdanaù yadi sarva-bhütäni saàmohaà yänti, kathaà tarhi - catur vidhä bhajante mäm ity uktam ? satyaà, sukåtätiçayena teñäà

kñéëa-päpatväd ity äha yeñäm iti | yeñäà tv itara-loka-vilakñaëänäà janänäà saphala-janmanäà puëya-karmaëäm aneka-janmasu puëyäcaraëa-çélänäà tais taiù puëyaiù karmabhir jïäna-pratibandhakaà päpam antagatam antam avasänaà präptaà te päpäbhävena tan-nimittena dvandva-mohena räga-dveñädi-nibandhana-viparyäsena svata eva nirmuktäù punar ävåtty-ayogyatvena tyaktä dåòha-vratä acälya-saàkalpäù sarvathä bhagavän eva bhajnéyaù sa caivaà-rüpa eveti pramäëa-janitäprämäëya-çaìkä-çünya-vijïänäù santo mäà paramätmänaà bhajante’nanya-çaraëäù santaù sevante etädåçä eva

- catur vidhä bhajante mäà ity atra sukåti-çabdenoktäù | ataù -sarva bhütäni saàmohaà yäntéty utsargaù | teñäà madhye ye sukåtinas te

saàmoha-çünyä mäà bhajanta ity apaväda iti na virodhaù | ayam evotsargaù präg api pratipäditas tribhir guëamayair bhävair ity atra | tasmät sarttva-çodhaka-puëya-karma-saàcäya sarvadä yatanéyam iti bhävaù ||28||

viçvanäthaù— -tarhi keñäà bhaktäv adhikära ity ata äha yeñäà puëya - - , karmaëäà päpaà tvaà tu gatam anta kälaà präntaà naçyad avasthaà na

| - - -tu samyak nañöam ity arthaù teñäà sattva guëodreke sati tamo guëa | - ’ | - hräsaù tasmin sati tat käryo moho pi hrasati moha hräse sati te

- - - - khalu atyäsakti rahitä yädåcchika mad bhakta saìgena bhajante | - - mätram ye tu bhajanädy abhyäsataù samyak nañöa päpäs te mohena

- - | niùçeñeëa muktä dåòha vratäù präpta niñöhäù santo mäà bhajante - - na caivaà puëya karmaiva sarva vidhayoù bhakteù käraëam iti

|mantavyam

- - -' |yaà na yogena säìkhyena däna vrata tapo dhvaraiù- - || vyäkhyä svädhyäya sannyäsaiù präpnuyäd yatnavän api [ . . bhä pu

11.12.9]

- | - - - iti bhagavad ukteù kevala bhakti yogasya puëyädi karmäçrayaà naiva ||28||käraëam iti bahuçaù pratipädanät

:baladevaù nanu keñäàcit tvad-bhaktiù pratéyate sä na syät | sarva-bhütäni sarge saàmohaà yäntéty ukter iti cet taträha yeñäà präëinäà yädåcchika-mahattama-dåñöi-pätät päpam anta-gataà näçaà präptam abhüt viñëor bhütäni bhütänäà pävanäya caranti hi [bhä.pu. 11.2.28] iti småteù | kédåçänäm ity äha puëyeti | puëyaà manojïaà karma mahattama-vékñaëa-rüpaà yeñäà puëyaà tu cärv api ity amaraù | te dåòha-vratä mahat-prasaìga-präpta-niñöhä dvandva-mohena nirmuktä mat-tattva-jïäù santo mäà bhajante ||28||

(7.29)

jarä-maraëa-mokñäya mäm äçritya yatanti ye |te brahma tad viduù kåtsnam adhyätmaà karma

cäkhilam ||

:çrédharaù evaà ca mäà bhajantaù sarvaà vijïeyaà vijïäya kåtärthäù | bhavantéty äha jareti jarämaraëayor mokñäya nirasanärthaà mäm

| äçritya ye prayatante te tat paraà brahma viduù kåtsnam adhyätmaà | - ca viduù yena tat präptavyaà taà dehädi vyatiriktaà çuddham

| - - -ätmänaà ca jänantéty arthaù tat sädhana bhütam akhilaà sa rahasyaà ||29||karma ca jänantéty arthaù

:madhusüdanaù athedäném arjunasya praçyan utthäpayituà sütra-bhütau çlokäv ucyete | anayor eva våtti-sthänéya uttaro’dhyäyo bhaviñyati jareti | - - ye saàsära duùkhän nirviëëä jarä maraëayor

- - - - - - -mokñäya jarä maraëädi vividha duùsaha saàsära duùkha niräsäya tad- - - - eka hetuà mäà sa guëaà bhagavantam äçrityetara sarva vaimukhyena

- - çaraëaà gatvä yatanti yatante mad arpitäni phaläbhisandhi çünyäni - -vihitäni karmäëi kurvanti te krameëa çuddhäntaù karaëäù santas taj

- -jagat käraëaà mäyädhiñöhänaà çuddhaà paraà brahma nirguëaà tat- | - - - pada lakñyaà mäà viduù karma ca tad ubhaya vedana sädhanaà

- - - gurüpasadana çravaëa mananaädy akhilaà niravaçeñà phalävyabhicäri vidur jänantéty arthaù ||29||

viçvanäthaù— tad evam ärtädyäs trayaù sakämä mäà bhajantaù kåtärthä bhavantéti | devatäntaraà bhajantas tu cyavanta ity uktvä svasyäbhajane’py adhikäriëaç coktä bhagavatä | idäném anyaù sa-kämaù caturtho’pi mad-bhakto’stéty äha jareti | jarämaraëayor mokñäya näçäya ye yogino yatanti yatante | ye mokña-kämä mäà bhajantéti phalito’rthaù | te taà prasiddhaà brahma tathä kåtsnam ätmänaà deham adhikåtya bhoktåtayä vartamänam adhyätmaà

jévätmänam akhilaà karma ca nänä-vidha-karma-janyaà jévasya saàsäraà ca mad-bhakti-prabhäväd eva vidur jänanti ||29||

baladevaù—tad evam ärtädayaù sa-kämä mad-bhaktäù kämän anubhüyänte mäà prapadya vindanti mad-anya-deva-bhaktäs tu saàsarantéty uktam | atha tebhyo’nyo’pi sa-kämo mad-bhakto’stéty ucyate jareti | ye jarä-maraëäbhyäà vimokñäya tan-mätra-kämäù santo mäm äçritya mad-arcäà sevitvä yatante | tat-praëämädi kurvanti | te tat prasiddhaà brahma kåtsnaà sa-parikaraà vidur adhyätmaà cäkhilaà karma ca viduù | brahmädi-çabdänäm adhibhütädi-çabdänäà cärthäù parasminn adhyäye bhagavataiva vyäkhyäsyante | mad-arcä-sevayä vijïeyaà vijïäya muktià labhante, na tu mad-vaçyatä-karéà mat-priyatäm ity arthaù | småtiç caivam äha -sakåd yad aìga pratmänta

- rahitä mona mayéà bhägavatéà dadau gatim ity ädyä ||29||

(7.30)

sädhibhütädhidaivaà mäà sädhiyajïaà ca ye viduù |prayäëa-käle’pi ca mäà te vidur yukta-cetasaù ||

: çrédharaù - - - na caivaà bhütänäà yoga bhraàça çaìkäpéty äha | - - sädhibhüteti adhibhütädi çabdänäm arthaà çré bhagavän

| evottarädhyäye vyäkhyäsyati adhibhütenädhidaivena ca - -sahädhiyajïena ca saha mäà ye jänanti te yukta cetaso mayy äsakta

- ’ - ’ | manasaù prayäëa käle pi maraëa samaye pi mäà vidur jänanti na tu | - -tad api vyäkulébhüya mäà vismaranti ato mad bhaktänäà na yoga

- ||30||bhraàça çaìketi bhävaù

- - |kåñëa bhaktair ayatnena brahma jïänam aväpyate - ||iti vijïäna yogärthaà saptame saàprakäçitam

- - - -iti çré çrédhara svämikåtäyäà bhagavad gétä öékäyäà subodhinyäà

- ’ vijïäna yogo näma saptamo dhyäyaù||7||

:madhusüdanaù - - - ’ na caivaà bhütänäà mad bhaktänäà måtyu käle pi- - , vivaça karaëatayä mad vismaraëaà çaìkanéyaà yataù

sädhibhütädhidaivam adhibhütädidaiväbhyäà sahitaà tathä sädhiyajïaà - cädhiyajïena ca sahitaà mäà ye viduç cintayanti te yukta cetasaù

- - - -sarvadä mayi samähita cetasaù santas tat saàskära päöavät prayäëa - - - | käle präëotkramaëa käle karaëa grämasyätyanta vyagratäyäm api

- - | ca käräd ayatnenaiva mat kåpayä mäà sarvätmänaà vidur jänanti - ’ - - - -teñäà måti käle pi mad äkäraiva citta våttiù pürvopacita saàskära

| - - |päöaväd bhavati tathä ca te mad bhakti yogät kåtärthä eveti bhävaù

- ’ ’ - -adhibhütädhidaivädhiyajïa çabdänuttare dhyäye rjuna praçna | pürvakaà vyäkhyäsyati bhagavän iti sarvam anävilam tad

atrottamädhikäriëaà prati jïeyaà madhyamädhikäriëaà prati ca dhyeyaà - - lakñaëayä mukhyayä ca våttyä tat pada pratipädyaà brahma nirüpitam

||30||

- - - - -iti çrémat paramahaàsa parivräjakäcärya çré viçveçvara- - - - - -sarasvaté päda çiñya çré madhusüdana sarasvaté

- - - -viracitäyäà çrémad bhagavad gétä güòhärtha dépikäyäm - - - - - -adhikäri bhedena jïeya dhyeya pratipädya tattva brahma

nirüpaëaà näma’ ||7||saptamo dhyäyaù

:viçvanäthaù mad-bhakti-prabhäväd yeñäm édåçaà maj-jïänaà syät teñäm anta-käle’pi tad eva jïänaà syät | na tv anyeñäm iva karmopasthäpitä bhävi-deha-präpty-anurüpä matir ity äha sädhibhüteti | ’ | adhibhütädayo grimädhyäye vyäkhyäsyante bhaktä eva hares

- , - tattva vido mäyäà taranti te coktäù ñaò vidhä atrety adhyäyärtho ||30||nirüpitaù

- - |iti särärtha varñiëyäà harñiëyäà bhakta cetasäm ’ ||7||gétäsu saptamo dhyäyaù saìgataù saìgataù satäm

:baladevaù - - na ca tat sevayä präptaà taj jïänaà kadäcid api bhraàçety äha sädhéti | adhibhütenädhidaivenädhiyajïena ca sahitaà mäà ye

- , - - ’ viduù sat prasaìgäj jänanti te prayäëa käle måtyu samaye pi mäà vidur - ||30||na tu tad anyavad vyagräù santo mäà vismarantéty arthaù

- |mäà vidus tattvato bhaktä man mäyäm uttaranti te ||te punaù païcadhety eña saptamasya vinirëayaù

- - -iti çrémad bhagavad gétopaniñad bhäñye ’ |saptamo dhyäyaù

||7||

athäñöamo’dhyäyaù

(8.1)

arjuna uväca—kià tad brahma kim adhyätmaà kià karma

puruñottama |adhibhütaà ca kià proktam adhidaivaà kim ucyate ||

çrédharaù : brahma-karmädhibhütädi viduù kåñëaika-cetasaù |

ity uktaà brahma-karmädi spañöam añöama ucyate ||

pürvädhyäyänte bhagavatopakñiptänäà brahmädhyätmädi-saptänäà padarthänäà tattvaà jijïäsur arjuna uväca kià tad brahmeti dväbhyäm | spañöo’rthaù ||1||

madhusüdanaù : pürvädhyäyänte te brahma tad viduù kåtsnam adhyätmaà karma cäkhilam ity-ädinä särdha-çlokena sapta-padärthä jïeyatvena bhagavatä sütritäs teñäà våtti-sthänéyo’yam añöamo’dhyäya ärabhyate | tatra sütritäni sapta-vastüni viçeñato bubhutsamänaù çlokäbhyäm | taj-jïeyatvenoktaà brahma kià sopädhikaà nirupädhikaà vä | evam ätmänaà deham adhikåtya tasminn adhiñöhäne tiñöhatéty adhyätmaà kià çroträdikaraëa-grämo vä pratyak-caitanyaà vä | tathä karma cäkhilam ity atra kià karma yajïa-rüpam anyad vä vijïäntaà yajïaà tanute karmäëi tanute’pi ca iti çrutau dvaividhya-çravaëät |

tava mama ca samatvät kathaà tvaà mäà påcchaséti çaìkäm apanudan sarva-puruñebhya uttamasya sarvajïasya tava na kiàcid ajïeyam iti saàbodhanena sücayati he puruñottameti | adhibhütaà ca kià proktaà påthivyädibhütam adhikåtya yat kiàcit käryam adhibhüta-padena vivakñitaà kià vä samastam eva kärya-jätam | ca-käraù sarveñäà praçnänäà samuccayärthaù | adhidaivaà kim ucyate devatä-viñayam anudhyänaà vä sarvadaivateñv ädiyta-maëòalädiñv anusyütaà caitanyaà vä ||1||

viçvanäthaù :

pärtha-praçnottaraà yogaà miçräà bhaktià prasaìgataù |çuddhäà ca bhaktià proväca dve gaté api cäsöame ||

pürvädhyäyänte brahmädi-sapta-padärthänäà jïänaà bhagavatoktam | atra teñäà tattvaà jijïäsuù påcchati dväbhyäm | atra dehe ko’dhiyajïo

yajïädhiñöhätä, sa cäsmin dehe kathaà jïeya ity uttarasyänusaìgé ||1-2||

baladevaù :utkän påñöaù kramäd vyäkhyad brahmädén harir añöame |yoga-miçräà ca çuddhäà ca bhakti-märga-dvayaà tathä ||

pürvädhyäyänte mumukñäëäà jïeyatayoddiñöän brahmädén saptärthän viboddhum arjunaù påcchati | kià tad brahmeti kià paramätma-caitanyaà vä | kià jévätma-caitanyaà vä tad brahmety arthaù | kim adhyätmam iti ätmänaà deham adhikåtyeti nirukteù | çroträdéndriya-våndaà vä sükñma-bhüta-våndaà vä tad iti | ävayos taulyät kim iti mäà påcchaséti çaìkäà nivartayituà sambodhanaà he puruñottameti | pareçatvät tava sarvaà suviditaà na tu memeti bhävaù | adhibhütaà ca kim iti bhütäny adhikåtyeti nirukter ghaöyädi-käryaà vä sthüla-çaréraà vä tad iti | adhidaivaà kim iti devatä-viñayakam anudhyänaà vä samañöir viräö vä tad iti ||1||

(8.2)

adhiyajïaù kathaà ko’tra dehe’smin madhusüdana |prayäëa-käle ca kathaà jïeyo’si niyatätmabhiù ||

çrédharaù : kià ca— adhiyajïa iti | atra dehe you yajïo nivartate tasmin ko’dhiyajïo’dhiñöhätä | prayojakaù phala-dätä ca ka ity arthaù | svarüpaà påñövädhiñöhäna-prakäraà påcchati— kathaà kena prakäreëäsäv asmin dehe sthito yajïam adhitiñöhantéty arthaù | yajïa-grahaëaà sarva-karmaëäm upalakñaëärtham | anta-käle ca niyata-cittaiù puruñaiù kathaà kenopäyena jïeyo’si ||2||

madhusüdanaù : adhiyajïo yajïam adhigato devatätmä vä para-brahma vä | sa ca kathaà kena prakäreëa cintanéyaù | kià tädätmyena kià vätyantäbhedena | sarvathäpi sa kim asmin dehe vartate tato bahir vä | dehe cet sa ko’tra buddhyädis tad-vyatirikto vä | adhiyajïaù kathaà ko’treti na praçna-dvayam | kintu saprakära eka eva praçna iti drañöavyam | parama-käruëikatväd äyäsenäpi sarvopadrava-nivärakasya bhagavato’näyäsena mat-sanehopadrava-niväraëam éñatkaram ucitam eveti sücayan sambodhayati he madhusüdaneti |

prayäëa-käle ca sarva-karaëa-gräma-vaiyägryäc citta-samädhänänupapatteù kathaà kena prakäreëa niyatätmabhiù samähita-cittairjïeyo’séty ukta-çaìkä-sücanärthaç cakäraù | etat sarvaà sarvajïatvät parama-käruëikatväc ca çaraëägataà mäà prati kathayety abhipräyaù ||2||

viçvanäthaù : na vyäkhyätam.

baladevaù : adhiyajïaù ka iti yajïam adhigata indrädir vä viñëur vä sa iti | katham iti tasyädhiyajïa-bhävaù katham ity arthaù | etat sarvaà mat-sandeha-niväraëaà taveñatkaram iti bodhayituà sambodhanaà— he madhusüdaneti | prayäëeti tadä sarvendriya-vyagratayä citta-samädhänäsmabhaväd iti bhävaù ||2||

(8.3)

çré-bhagavän uväca—akñaraà brahma paramaà svabhävo’dhyätmam ucyate

|bhütabhävodbhava-karo visargaù karma-saàjïitaù ||

çrédharaù : praçna-krameëaivottaraà çré-bhagavän uväca—akñaram iti tribhiù | na kñarati na calatéty akñaram | nanu jévo’py akñaraù | paramaà yad akñaraà jagato müla-käraëaà tad braham | etad vai tad akñaraà gärgi brähmaëä abhivadantéti çruteù | svasyaiva brahmaëa eväàçatayä jéva-rüpeëa bhavanaà svabhävaù | sa evätmänaà deham adhikåtya bhoktåtvena vartamäno’dhyätma-çabdenocyate ity arthaù | bhütänäà jaräyujädénäà bhäva utpattiù | udbhavaç ca utkåñöatvena bhavanam udbhavaù |

agnau prästähutiù samyag ädityam upatiñöhate |ädityäj jäyate våñöir våñöer annaà tataù prajä ||

iti krameëa våddhiù | tau bhüta-bhävodbhavau karoti yo visargo devatoddeçena dravya-tyäga-rüpo yajïaù | sarva-karmaëäm upalakñaëam etat sa ca karma-çabda-väcyaù ||3||

madhusüdanaù : evaà saptänäà praçnänäà krameëottaraà tribhiù çlokaiù | praçna-krameëa hi nirëaye prañöur abhéñöa-siddhir anäyäsena syädity abhipräyavän bhagavän atra çloke praçna-trayaà krameëa nirdhäritavän | evaà dvitéya-çloke’pi praçna-trayaà tåtéya-çloke tv ekam iti vibhägaù | nirupädhikam eva brahmätra vivakñitaà brahma-çabdena na tu sopädhikam iti prathama-praçnasyottaram äha— akñaraà na kñaratéty avinäçi açnute vä sarvam iti sarva-vyäpakam | etad vai tad akñaraà gärgi brähmaëä abhivadanty asthülam anaëu ity ädy upakramya etasya vä akñarasya praçäsane gärgi süryä-candramasau vidhåtau tiñöhataù nänyad ato’sti drañöå çrutir ityädi madhye parämåçya etasmin tu khalv akñarae gärgy äkäça otaç ca protaç ca ity upasaàhåtaà çrutyä | sarvopädhi-çünyaà sarvasya praçäsitå, avyäkåtäkäçäntasya kåtsnasya prapaïcasya dhärayitå | asmiàç ca çarérendriya-saàghäte vijïätå | nirupädhikaà caitanyaà tad

iha brahmeti vivakñitam | etad eva vivåëoti paramam iti | paramaà sva-prakäça-paramänanda-rüpaà praçäsanasya kåtsna-jaòa-varga-dhäraëasya ca liìgasya tatraivopapatteù | akñaram ambaränta-dhåteù (ve.sü. 1.3.10) iti nyäyät |

na tv ihäkñara-çabdasya varëa-mätre rüòhatväc chruti-liìgädhikaraëa-nyäya-mülakena rüòhir yogam apaharati iti nyäyena rathakära-çabdena jäti-viçeñavat-praëaväkhyam akñaram eva grähyaà tatrokta-liìga-sambhavät | om ity ekäkñaraà brahmeti ca pareëa viçeñaëät änaarthakya-pratihatänäà viparétaà baläbalam iti nyäyät | varñäsu rathakära ädadhéta ity atra tu jäti-viçeñe nästy asambhava iti viçeñaù | ananyathä-siddhena tu liìgena çruter bädhaù äkäças tal-liìgät ity ädau vivåtaù | etäväàs tv iha viçeñaù | ananyathä-siddhena liìgena çruter bädhe yatra yogaù sambhavati tatra sa eva gåhyate mukhyatvät | yathäjyaiù stuvate påñöaiù stuvata ity ädau | yathä cätraiväkñara-çabde | yatra tu yogo’pi na sambhavati tatra gauëé våttir yathäkäça-präëädi-çabdeñu | äkäça-çabdasyäpi brahmaëi ä samantät käçata iti yogaù sambhavatéti cet | sa eva gåhyatäm iti païcapädékåtaù | tathä ca parämarñaà sütraà prasiddheç ca (ve.sü. 1.3.17) iti | kåtam atra vistareëa |

tad evaà kià tad brahmeti nirëétam | adhunä kim adhyätmam iti nirëéyate | yad akñaraà brahmety uktaà tasyaiva svabhävaù svo bhävaù svarüpaà pratyak-caitanyaà na tu svasya bhäva iti ñañöhé-samäsaù | lakñaëäprasaìgät, ñañöhé-tatpuruña-bädhena karma-dhäraya-parigrahasya çruta-padärthänvayena viñäda-sthapaty-adhikaraëa-siddhatvät | tasmän na brahmaëaù saàbandhi kintu brahma-svarüpam eva | ätmänaà deham adhikåtya bhoktåtayä vartamänam adhyätmam ucyate’dhyätma-çabdenäbhidhéyate na karaëa-gräma ity arthaù |

yäga-däna-homätmakaà vaidikaà karmaivätra karma-çabdena vivikñitam iti tåtéya-praçnottaram äha bhütänäà bhavana-dharmakäëäà sarveñäà sthävara-jaìgamänäà bhävam utpattim udbhavaà våddhià ca karoti yo visargas tyägasta-tac-chästra-vihito yäga-däna-homätmakaù sa iha karma-saàjïitaù | karma-çabdenokta iti yävat | tatra devatoddeçena dravya-tyägo yäga uttiñöhad dhomo vañaö-kära-prayogäntaù | sa evopaviñöa-homaù svähä-kära-prayogänta äsecana-paryanto homaù | para-svatväpatti-paryantaù svatva-tyägo dänam | sarvatra ca tyägäàço’nugataù | tasya ca bh¨ta-bhävodbhava-karatvam—

agnau prästähutiù samyag ädityam upatiñöhate |ädityäj jäyate våñöir våñöer annaà tataù prajäù || iti småteù |

te vä ete ähuté hute utkrämataù ity-ädi-çruteç ca ||3||

viçvanäthaù : uttaram äha akñaram iti | na kñaratéti akñaraà nityaà yat paramaà tad brahma—etad vai tad akñaraà gärgi brähmaëä abhivadantéti çruteù | svabhävaù svätmänaà dehädhyäsa-vaçäd bhävayati janayatéti svabhävaù jévaù | yad vä svaà bhävayati paramätmänaà präpayatéti svabhävaù çuddha-jévo’dhyätmam ucyate | adhyätma-çabda-väcya ity arthaù | bhütair eva bhävänäà manuñyädi-dehänäm udbhavaà karotéti sa visargo jévasya saàsäraù karma-janyatvät karma-saàjïaù | karma-çabdena jévasya saàsära ucyata ity arthaù ||3||

baladevaù : evaà påñöo bhagavän krameëa saptänäm uttaram äha akñaram iti | na kñaratéti nirkter akñaraà yat paramaà dehädi-viviktaà jévätma-caitanyaà tan mayä brahmety ucyate | tasyäkñara-çabdatvaà brahma-çabdatvaà ca—avyaktam akñare léyate’kñaraà tamasi léyate tama ekébhavati parasminn iti vijïänaà brahma ced veda iti çruteù |

svabhäva iti | svasya jévätmanaù sambandhé yo bhävo bhüta-sükñma-tad-väsanä-lakñaëa-padärthaù | païcägni-vidyäyäà paöhitas tad-ätmani saàbadhyamänatvän mayädhyätmam ucyate |

bhüteti teñäà sükñmäëäà bhütänäà sthülais taiù saàpåktänäà bhävo manuñyädi-lakñaëas tad-udbhava-karas tad-utpädako yo visargaù sa karma saàjïitaù | jyotiñöomädi-karmaëä svargam äsädya tasmin deva-dehena tat-karmopabhujya-bhäëòa-saàkränta-ghåta-çeñavad-bhogorvarito yaù karma-çeño bhuvi manuñyädi-deha-läbhäya visåñöas tan mayä karmocyate | chändogye dyu-parjanya-påthivé-puruña-yoñitsu païcasv agniñu çraddhä-soma-våñöy-anna-retäàsi kramät païcähutayaù paöhyante | taträyam arthaù— vaidiko jéva iha loke’smayäni dadhy-ädéni çraddhayä juhoti | tä dadhy-ädimayyaù païcékåtatvät païca-bhüta-rüpä äpaù çraddhayä hutatvät çraddhäkhyähuti-svarüpeëa tasmin jéve saàbaddhäs tiñöhanti | atha tasmin måte tad-indriyädhiñöhätäro deväs tä dyulokägnau juhvati | tadvantaà jévaà divaà nayantéty arthaù | hutästäù soma-räjäkhya-divya-dehatayä pariëamante tena dehena sa tatra karma-phaläni bhuìkte | tad-bhogävasäne’smayo jévavän dehais tair devaiù parjanyägnau huto våñöir bhavati | våñöi-bhütäs täù sajéväù påthivy-agnau tair hutä bréhy-ädy-anna-bhävaà labhante | anna-bhütäù sajéväs täù puruñägnau hutä reto-bhävaà bhajante | reto-bhütäù sa-jéväs tä yoñid-agnau tair hutä garbhätmanä sthitä manuñya-bhävaà prayäntéti tad-bhäva-hetur anuçaya-çabda-väcyaù karma-çeñaù karmeti | evam evoktaà sütrakåtä tad-antara-pratipattau ity ädibhiù ||3||

(8.4)

adhibhütaà kñaro bhävaù puruñaç cädhidaivatam |adhiyajïo’ham evätra dehe deha-bhåtäà vara ||

çrédharaù : kià ca adhibhütam iti | kñaro vinaçvaro bhävo dehädi-padärthaù | bhütaà präëi-mätram adhikåtya bhavatéty adhibhütam ucyate | puruño vairäjaù sürya-maëòala-madhyavarté sväàça-bhüta-sarva-devatänäm adhipatir adhidaivatam ucyate | adhidaivatam adhiñöhätré devatä |

sa vai çaréré prathamaù sa vai puruña ucyate | ädi-kartä sa bhütänäà brahmägre samavartata || iti çruteù |

aträsmin dehe’ntaryämitvena sthito’ham evädhiyajïo yajïädi-karma-pravartakas tat-phala-dätä ca | katham ity asyäpy uttaram anenaivoktaà bhrañöavyam | antaryämiëo’saìgatvädibhir guëair jéva-vailakñaëyena dehäntarvartitvasya prasiddhatvät | tathä ca çrutiù—

dvä suparëä sayujä sakhäyäsamänaà våkñaà pariñasvajäte |tayor anyaù pippalaà svädv attyanaçnann anyo’bhicäkaçéti || [mu.u. 7.1.1]

deha-bhåtäà madhye çreñöheti sambodhayaàs tvam apy evambhütam antaryämiëaà parädhéna-sva-pravåtti-nivåtty-anvaya-vyatirekäbhyäà boddhum arhaséti sücayati ||4||

madhusüdanaù : sampraty agrima-praçna-trayasyottaram äha adhibhütam iti | kñaratéti kñaro vinäçé bhävo yat kiàcij janimad vastu bhütaà präëi-jätam adhikåtya bhavatéty adhibhütam ity ucyate | puruño hiraëyagarbhaù samañöi-liìgätmä vyañöi-sarva-karaëänugrähakaù ätmaivedam agra äsét puruñavidhaù ity upakramya sa yat pürvo’smät sarvasvmät sarvän päpmana auñattasmät puruñaù ity-ädi-çrutyä pratipäditaù | ca-kärät—

sa vai çaréré prathamaù sa vai puruña ucyate |ädikartä sa bhütänäà brahmägre samavartata ||

ity ädi-småtyä ca pratipäditaù | adhidaivataà daivatäny ädityädén adhikåtya cakñur-ädi-karaëäny anugåhëätéti | tathocyate adhiyajïaù sarva-yajïädhiñöhätä sarva-yajïa-phala-däyakaç ca | sarva-yajïäbhimäniné viñëv-äkhyä devatä yajïo vai viñëuù iti çruteù | sa ca viñëur adhiyajïo’haà väsudeva eva na mad-bhinnaù kaçcit | ataeva para-brahmaëaù sakäçäd atyantäbhedenaiva pratipattavya iti katham

iti vyäkhyätam | sa cäträsmin manuñya-dehe yajïa-rüpeëa vartate buddhyädi-vyatirikto viñëu-rüpatvät | etena sa kim asmin dehe tato bahir vä dehe cet ko’tra buddhyädis tad vyatirikto veti sandeho nirastaù | manuñya-dehe ca yajïasyävasthänaà yajïasya manuñya-deha-nirvartyatvät | puruño vai yajïaù puruñas tena yajïo yad enaà puruñas tanute ity ädi çruteù |

he deha-bhåtäà vara sarva-präëinäà çreñöheti sambodhayan pratikñaëaà mat-sambhäñaëät kåtakåtyas tvam etad-bodha-yogyo’séti protsähayaty arjunaà bhagavän | arjunasya sarva-präëi-çreñöhatvaà bhagavad-anugrahätiçaya-bhäjanatvät prasiddham eva ||4||

viçvanäthaù : kñaro naçvaro bhävaù padärtho ghaöa-paöädir adhibhütam adhibhüta-çabda-väcyaù puruñaù samañöi-viräò-adhidaivata-çabda-väcyaù | adhikåtya vartamänäni süryädi-daivatäni yatra iti tan-nirukteù | atra dehe’dhiyajïo yajïädi-karma-pravartako’ntaryämy ahaà mad-aàçakatväd aham evety eva-käreëa kathaà jïeya ity asyottaram antaryämitve’ham eva mad-abhinnatve naiva jïeyo na tu adhyätmädir ive mad-bhinnatvenety arthaù | dehe deha-bhåtäà vareti tvaà tu säkñän mat-sakhatvät sarva-çreñöha eva bhavaséti bhävaù ||4||

baladevaù : adhéti | kñaraù pratikñaëa-pariëämé bhävaù sthülo dehaù sa mayädhibhütam it ucyate | bhütaà präëinam adhikåtya bhavatéti vyutpatteù | puruñaù samañöi-viräö sa mayädhidaivam ity ucyate adhikåtya vartamänäny ädityädéni daivatäny atreti vyutpatteù | atra dehe’dhiyajïo yajïam adhikåtya vartata iti vyutpattes tat-pravartakas tat-phala-pradaç cäham eva | pratyäkhyeyäni tu svayam evohyäni | eva-käreëa svasmät tasya bhedo niräkåtaù | anena katham ity asyäpy uttaram uktaà prädeça-mätra-vapustvenäntar-niyamayann ahaà yajïädi-pravartaka ity arthaù | tathä ca mad-arcä-sevanäd etän brahmädén saptärthän svarüpato’ çrameëa vindatéti | tatra brahmädhiyajïau präpyatayädhyätmädéni tu heyatayeti ||4||

(8.5)

anta-käle ca mäm eva smaran muktvä kalevaram |yaù prayäti sa mad-bhävaà yäti nästy atra saàçayaù ||

çrédharaù : prayäëa-käle ca jïäyo’séty anena påñöam anta-käle jïänopäyaà tat-phalaà ca darçayati anta-käla iti | mäm evokta-lakñaëam antaryämi-rüpaà parameçvaraà smaran dehaà tyaktvä yaù prakarñeëärcir-ädi-märgeëottaräyaëa-pathä yäti sa mad-bhävaà mad-rüpatäà yäti | atra saàçayo nästi | smaraëaà jïänopäyaù | mad-bhäväpattiç ca phalam ity arthaù ||5||

madhusüdanaù : idänéà prayäëa-käle ca kathaà jïeyo’séti saptamasya praçnasyottaram äha anta-käle ceti | mäm eva bhagavantaà väsudevam adhiyajïaà sa-guëaà nirguëaà vä paramam akñaraà brahma na tv adhyätmädikaà smaran sadä cintayaàs tat-saàskära-päöavät samasta-karaëa-gräma-vaiyagryavaty anta-käle’pi smaran kalevaraà muktvä çarére’haà-mamäbhimänaà tyaktvä präëa-viyoga-käle yaù prayäti sa-guëa-dhyäna-pakñe’gnijyotir-ahaù-çukla ity ädi-vacyamäëena deva-yäna-märgeëa pitå-yäna-märgät prakarñeëa yäti sa upäsako mad-bhävaà mad-rüpatäà nirguëa-brahma-bhävaà hiraëya-garbha-loka-bhogänte yäti präpnoti | nirguëa-brahma-smaraëa-pakñe tu kalevaraà tyaktvä prayätéti loka-dåñöy-abhipräyaà na tasya präëä utkrämanty atraiva samavanéyante iti çrutes tasya präëotkramaëäbhävena gaty-abhävät | sa mad-bhävaà säkñäd eva yäti brahmaiva san brahmäpy eti [bå.ä.u. 4.4.6] iti çruteù | nästy atra deha-vyatirikta ätmani mad-bhäva-präptau vä saàçayaù | ätmä dehädy-atirikto na vä, deha-vyatireke’pi éçvaräd bhinno na veti sandeho na vidyate chidyante sarva-saàçayäù [mu.u. 2.2.8] iti çruteù | atra ca kalevaraà muktvä prayätéti dehäd bhinnatvaà mad-bhävaà yätéti ceçvaräd abhinnatvaà jévasyoktam iti drañöavyam ||5||

viçvanäthaù : prayäëa-käle kathaà jïeyo’séty asyottaram äha—anta-käle ceti | mäm eva smarann iti mat-smaraëam eva maj-jïänam | na tu ghaöa-paöädir ivähaà kenäpi tattvato jïätuà çakya iti bhävaù | smaraëa-rüpa-jïänasya prakäras tu caturdaça-çloke vakñyate ||5||

baladevaù—prayäëa-käle kathaà jïeyo’séty asyottaram äha—anteti | atra smaraëätmakena jïänena jïeyo bhavan-mad-bhävopalambhanaà ca tat phalaà prayacchäméty uktam | tatra mad-bhävaà mat-svabhävam ity arthaù | yathäham apahata-päpmatvädi-guëäñöaka-viçiñöa-svabhävas tädåçaù sa mat-smartä bhavatéti ||5||

(8.6)

yaà yaà väpi smaran bhävaà tyajaty ante kalevaram |taà tam evaiti kaunteya sadä tad-bhäva-bhävitaù ||

çrédharaù : na kevalaà mäà smaran mad-bhävaà präpnotéti niyamaù | kià tarhi? yaà yam iti | yaà yaà bhävaà devatäntaraà vänyam api vänta-käle smaran dehaà tyajati taà tam eva smaryamäëaà bhävaà präpnoti | anta-käle bhäva-viçeña-smaraëe hetuù | sadä tad-bhäva-bhävita iti sarvadâ tasya bhävo bhävanä anucintanam | tena bhävito väsita-cittaù ||6||

madhusüdanaù : anta-käle bhagavantam anudhyäyato bhagavat-präptir niyateti vaditum anyad api yatkiàcid api yat kiàcit tat-käle dhyäyato dehaà tyajatas tat-präptir avaçyambhävinéti darçayati yaà yam iti | na kevalaà mäà smaran mad-bhävaà yätéti niyamaù kià tarhi yaà yaà cäpi bhävaà devatä-viçeñaà ca-käräd anyad api yat kiàcid vä smaraàç cintayann ante präëa-viyoga-käle kalevaraà tyajati sa taà tam eva smaryamäëaà bhävam eva nänyam eti präpnoti | he kaunteyeti pitå-ñvaså-putratvena snehätiçayaà sücayati | tena cävaçyänugrähyatvaà tena ca pratäraëäçaìkä-çünyatvam iti |

anta-käle smaraëodyamäsambhave’pi pürväbhyäsa-janitä väsanaiva småti-hetur ity äha— sadä sarvadä tasmin devatä-viçeñädau bhävo bhävanä väsanä tad-bhävaù sa bhävitaù sampädito yena sa tathä bhävita-tad-bhäva ity arthaù | ädhitägny-äder äkåti-gaëatväd bhävita-padasya para-nipätaù | tad-bhävena tac-cintanena bhävito väsita-citta iti vä ||6||

viçvanäthaù : mäm eva smaran mäà präpnotétivan mad-anyam api smaran mad-anyam eva präpnotéty äha yaà yam iti | tasya bhävena bhävanenänucintanena bhävito väsitas tan-mayé-bhütaù ||6||

baladevaù : na ca mat-smarteiva mad-bhävaà yätéti niyamaù | kintv anya-smartäpy anya-bhävaà yätéty äha yaà yam iti | bhävaà padärtham | taà tam eva bhäva-deha-tyägottaram evaiti | yathä bharato dehänte mågaà cintayan mågo’bhüt | antima-småtiç ca pürva-småti-viñayaiva bhavatéty äha sadeti | tad-bhäva-bhävitas tat-småti-väsita-cittaù ||6||

(8.7)

tasmät sarveñu käleñu mäm anusmara yudhya ca |mayy arpitamanobuddhir mäm evaiñyasy asaàçayaù ||

çrédharaù : yasmät pürva-väsanaivänta-käle småti-hetuù, na tu tadä vivaçasya smaraëodyamo sambhavati tasmäd iti | tasmät sarvadä mäm anusmara cintaya | satataà smaraëaà ca citta-çuddhià vinä na bhavati | ato yudhya ca yudhyasva | citta-çuddhy-arthaà yuddhädikaà svadharmam anutiñöhety arthaù | evaà mayy arpitaà manaù saìkalpätmakaà buddhiç ca vyavasäyätmikäyena tvayä sa tvaà mäme va präpsyasi | asaàçayaù saàçayo’tra nästi ||7||

madhusüdanaù : yasmäd evaà pürva-smaraëäbhyäsa-janitäntyä bhävanaiva tadänéà paravaçasya dehäntara-präptau käraëaà tasmäd iti | tasmän mad-viñayakäntya-bhävanotpatty-arthaà sarveñu käleñu pürvam evädareëa mäà saguëam éçvaram anusmara cintaya | yady

antaùkaraëäçuddhi-vaçän na çaknoñi satatam anusmartuà tato’ntaùkaraëa-çuddhaye yudhya ca | antaùkaraëa-çuddhy-arthaà yuddhädikaà svadharmaà kuru | yudhyeti yudhyasvety arthaù | evaà ca nitya-naimittika-karmänuñöhänenäçuddhi-kñayän mayi bhagavati väsudeve’rpite saìkalpädhyavasäya-lakñaëe mano-buddhé yena tvayä sa tvam édåçaù sarvadä mac-cintana-paraù san mäm evaiñyasi präpsyasi | asaàçayo nätra saàçayo vidyate | idaà ca saguëa-brahma-cintanam upäsakänäm uktaà teñäm antya-bhävanä-säpekñatvät | nirguëa-brahma-jïäninäà tu jïäna-sama-kälam eväjïäna-nivåtti-lakñaëäyä mukteù siddhatvän nästy antya-bhävanäpekñeti drañöavyam ||7||

viçvanäthaù : manaù saìkalpakätmakam | buddhir vyavasäyätmikä ||7||

baladevaù : yasmât pürva-småtir eväntima-småti-hetus tasmät tvaà sarveñu käleñu pratikñaëaà mäm anusmara yudhyasva ca loka-saìgrahäya yuddhädéni svocitäni karmäëi kuru | evaà mayy arpitamanobuddhis tvaà mäm evaiñyasi, na tv anyad iy atra sandehas te mäbhüt ||7||

(8.8)

abhyäsa-yoga-yuktena cetasä nänya-gäminä |paramaà puruñaà divyaà yäti pärthänucintayan ||

çrédharaù : santata-smaraëasya cäbhyäso’ntaraìga-sädhanam iti darçayann äha abhyäsa-yogeneti | abhyäsaù sajätéya-pratyaya-pravähaù | sa eva yoga upäyaù | tena yuktenaikägreëa | ataeva nänyaà viñayaà gantuà çélaà yasya | tena cetasä | divyaà dyotanätmakaà paramaà puruñaà parameçvaram anucintayan he pärtha tam eva yätéti ||8||

madhusüdanaù : tad evaà saptänäm api praçnänäm uttaram uktvä prayäëa-käle bhagavad-anusmaraëasya bhagavat-präpti-lakñaëaà phalaà vivarétum ärabhate abhyäseti | abhyäsaù sajätéya-pratyaya-praväho mayi vijätéya-pratyayänantaritaù ñañöhe präg vyäkhyätaù | sa eva yogaù samädhis tena yuktaà tatraiva vyäpåtam ätmäkära-våtti-çünyaà yac cetas tena cetasäbhyäsa-päöavena nänya-gäminä nänyatra viñayäntare nirodha-prayatnaà vinäpi gantuà çélam asyeti tena paramaà niratiçayaà puruñaà pürëaà divyaà divi dyotanätmany äditye bhavaà yaç cäsäv äditye iti çruteù | yäti gacchati | he pärtha | anucintayan çästräcäryopadeçam anudhyäyan ||8||

viçvanäthaù : tasmät smaraëäbhyäsina evänta-käle svata eva mat-smaraëaà bhavati | tena ca mäà präpnotéty ataç cetaso mat-smaraëam eva paramo yoga ity äha abhyäsa-yoga iti | abhyäso mat-smaraëasya punaù punar ävåttir eva yogas tad-yuktena cetasä, ataeva nänyaà viñayaà gantuà çélaà yasya tena | smaraëäbhyäsena cittasya svabhäva-vijayo’pi bhavatéti bhävaù ||8||

baladevaù : särvadiké småtir eväntima-småtikaréty evaà draòhayati abhyäsenti | abhyäsaù smaraëävåttir eva yogas tad-yuktenätaevänanya-gäminä | tato’nyaträcalatä tad ekägreëa cetasä divyaà puruñaà paramaà sa-çrékaà näräyaëaà väsudevam anucintayan tam eva kéöa-bhåìga-nyäyena tat-tuläù san yäti labhate ||8||

(8.9)

kavià puräëam anuçäsitäramaëor aëéyäàsam anusmared yaù |sarvasya dhätäram acintya-rüpamäditya-varëaà tamasaù parastät ||

çrédharaù : punar apy anucintanéyaà puruñaà viçinañöi kavim iti dväbhyäm | kavià sarvajïaà sarva-vidyä-nirmätäraà puräëaà manädi-siddham | anuçäsitäraà niyantäram | aëoù sükñmäd apy aëéyäàsaà atisükñmam äkäça-käla-digbhyo’py atisükñmataram | sarvasya dhätäraà poñakam | aparimita-mahimatväd acintya-rüpaà malémasayor mano-buddhyor agocaram | vedäham etaà puruñaà mahäntam äditya-varëaà tamasaù parastät iti çruteù ||9||

madhusüdanaù : punar api tam evänucintayitavyaà gantavyaà ca puruñaà viçinañöi kavim iti | kavià kränta-darçinaà tenätétänägatädy-açeña-vastu-darçitvena sarvajïam | puräëaà cirantanaà sarva-käraëatväd anädim iti yävat | anuçäsitäraà sarvasya jagato niyantäram | aëor aëéyäàsaà sükñäd apy äkäçädeù sükñmataraà tad-upädänatvät | sarvasya karma-phala-jätasya dhätäraà vicitratayä präëibhyo vibhaktäraà phalam ata upapatteù iti nyäyät | na cintayituà çakyam aparimitam ahimatvena rüpaà yasya tam | ädityasyeva sakala-jagad-avabhäsako varëaù prakäço yasya taà sarvasya jagato’vabhäsakam iti yävat | ataeva tamasaù parastät tamaso mohändhakäräd ajïäna-lakñaëät parastät prakäça-rüpatvena tamo-virodhinam iti yävat | anusmarec cintayed yaù kaçcid api sa taà yätéti pürveëaiva sambandhaù | sa taà paraà puruñam upaiti divyam iti pareëa vä sambandhaù ||9||

viçvanäthaù : yogäbhyäsaà vinä manaso viñaya-grämän nivåttir durghaöä | yac ca vinä sätatyena bhagavat-smaraëam api durghaöam iti yuktam | kenacit yogäbhyäsena sahitaiva bhaktiù kriyata iti täà yoga-miçräà bhaktim äha kavim iti païcabhiù | kavià sarvajïaà sarvajïo’py anyaù sanakädiù särvakäliko na bhavaty ata äha puräëam anädià sarvajïo’nädir apy antaryämé sa bhakty-upadeñöä na bhavaty ata äha anuçäsitäram | kåpayä svabhakti-çikñakaà kåñëa-rämädi-svarüpam ity arthaù | tädåça-kåpälur api sudurvijïeya-tattva eva ity äha aëoù sakäçäd apy aëéyäàsam | tarhi sa kià jéva iva paramäëu-pramäëas taträha sarvasya dhätäraà sarva-vastu-mätra-dhärakatvena sarva-vyäpakatvät paraà mahä-parimäëam apéty arthaù | ataeväcintya-rüpam | puruña-vidhatvena madhyama-parimäëam api tasyänanya-prakäçyatvam äha äditya-varëam ädityavat sva-para-prakäçako varëaù svarüpaà yasya | tathä tamasaù prakåteù parastät vartamänaà mäyä-çaktimantam api mäyätéta-svarüpam ity arthaù ||9||

baladevaù : yogäd åte cetaso’nanya-gämitä duñkareti yoga-miçräà bhaktim äha kavim ity ädibhiù païcabhiù | kavià sarvajïaà | anuçäsitäram raghunäthädi-rüpeëa hitopadeñöäram | aëor aëéyäàsaà tena cäëum api jévam antaù praviçatéti siddham | äha caivaà çrutiù antaù praviñöaù çästä janänäm iti | aëéyaso’pi tasya vyäptim äha sarvasyeti | kåtsnasya jagato dhätäraà dhärakam |

nanu katham evaà saìgacchate taträha acintya-rüpaà avitarkya-svarüpaà ekam eva brahma puruña-vidhatvena madhyama-parimäëam aëor aëéyäàsam ity ukteù | paramäëu-parimäëaà sarvasya dhätäram ity ukteù | paraà mahä-parimäëaà ceti | nätra yukter avakäçaù | sva-parakäçatäm äha ädityeti süryavat sva-para-prakäçakam ity arthaù | mäyä-gandhäsparçam äha tamasa iti | tamaso mäyäyäù parastät sthitaà | mäyinam api mäyätétam ity arthaù | etädåçaà puruñaà yo’nukñaëaà smaret sa taà paraà puruñam upaiti iti pareëänvayaù ||9||

(8.10)

prayäëa-käle manasäcalenabhaktyä yukto yoga-balena caiva |

bhruvor madhye präëam äveçya samyaksa taà paraà puruñam upaiti divyam ||

çrédharaù : prayäëa-käla iti | sa-prapaïca-prakåtià bhittvä yas tiñöhäti | evaàbhütaà puruñam anta-käle bhakti-yukto niçcalena vikñepa-rahitena manasä yo’nusmaret | mano-naiçcalye hetuù | yoga-balena samyak suñumëä märgeëa bhruvor madhye präëam äveçyeti | sa taà paraà puruñaà paramätma-svarüpaà divyaà dyotanätmakaà präpnoti ||10||

madhusüdanaù : kadä tad-anusmaraëe praträtireko’bhyavartate tad äha prayäneti | prayäëa-käle’nta-käle’calenaikägreëa manasä taà puruñaà yo’nusmared ity anuvartate | kédåçaù bhaktyä parameçvara-viñayeëa parameëa premëä yuktaù | yogasya samädher balena taj-janita-saàskära-samühena vyutthäna-saàskära-virodhinä ca yuktaù | evaà prathamaà hådaya-puëòaréke vaçékåtya tata ürdhva-gäminyä suñumëayä näòyä gurüpadiñöa-märgeëa bhümi-jaya-krameëa bhruvor madhye äjïä-cakre präëam äveçya sthäpayitvä samyag apramatto brahma-randhräd utkrämya sa evam upäsakas taà kavià puräëam anuçäsitäram ity-ädi-lakñaëaà paraà puruñaà divyaà dyotanätmakam upaiti pratipadyate ||10||

viçvanäthaù : prayäëa-käle’nta-käle’calena niçcalena manasä yä satata-smaraëa-mayé bhaktis tayä yuktaù | kathaà manaso naiçcalyam | ata äha yogasya yogäbhyäsasya balena | yoga-prakäraà darçayati bhruvor madhye äjïä-cakre ||10||

baladevaù : yo jano bhaktyä paramätma-premëä yoga-balena samädhi-janita-saàskära-nicayena ca yuktaù prayäëa-käle maraëa-samaye’calenaikägreëa manasä taà puruñam anusmaret | yoga-prakäram äha bhruvor iti | bhruvor madhye äjïä-cakre präëam äveçya saàsthäpya samyak sävadhänaù san sa taà puruñam upaiti ||10||

(8.11)

yad akñaraà veda-vido vadantiviçanti yad yatayo vétarägäù |

yad icchanto brahmacaryaà carantitat te padaà saàgraheëa pravakñye ||

çrédharaù : kevaläd abhyäsa-yogäd api praëav¨bhyäsam antaraìgaà vidhitsuù pratijänéte—yad akñaram iti | yad akñaraà vedärthajïä vadanti | etasya vä akñarasya praçäsane gärgi süryäcandramasau vidhåtau tiñöhata iti çruteù | véto rägo yebhyas te véta-rägäù | yatayaù prayatnavanto yad viçanti | yac ca jïätum icchanto gurukule brahmacaryaà caranti | tat te tubhyaà padaà padyate gamyata iti padaà präpyam | saìgraheëa saàkñepeëa pravakñye | tat-präpty-upäyaà kathayiñyäméty arthaù ||11||

madhusüdanaù : idänéà yena kenacid abhidhänena dhyäna-käle bhagavad-anusmaraëe präpte—

sarve vedä yat padam ämananti tapäàsi sarväëi ca yad vadanti |

yad icchanto brahmacaryaà caranti tat te padaà saàgraheëa bravémy om ity etat || [ka.u. 1.2.15]

ity ädi-çruti-pratipäditatvena praëavenaiväbhidhänena tad-anusmaraëaà kartavyaà nänyena manträdineti niyantum upakramate yad akñaram iti | yad akñaram avinäçi oìkäräkhyaà brahma veda-vido vadanti etad vai tad akñaraà gärgi brähmaëä abhivadanty asthülam aëv ahrasvam adérgham ity ädi-vacanaiù sarva-viçeña-nivartanena pratipädayanti | pramäëa-kuçalair eva pratipannaà kià tu muktopasåpyatayä tair apy anubhütam ity äha—viçanti svarüpatayä samyag-darçanena yad akñaraà yatayo yatna-çéläù saànyäsino véta-rägä niùspåhäù | na kevalaà siddhair anubhütaà sädhakänäm api sarvo’pi prayäsas tad-artha ity äha yad-icchanto jïätuà naiñöhikä brahmacäriëo brahmacaryaà gurukula-väsädi-tapaç caranti yävaj-jévaà tad akñaräkhyaà padaà padanéyaà te tubhyaà saìgraheëa saìkñepeëähaà pravakñye prakarñeëa kathayiñyämi yathä tava bodho bhavati tathä | atas tad akñaraà kathaà mayä jïeyam ity äkulo mä bhür ity abhiprâyaù |

atra ca parasya brahmaëo väcaka-rüpeëa pratimävat-pratéka-rüpeëa ca yaù punar etaà trimätreëom ity aneaiväkñareëa paraà puruñam abhidhyäyéta sa tam adhigacchati ity ädi-vacanair manda-madhyama-buddhénäà krama-mukti-phalakam upäsanam uktaà tad evehäpi vivakñitaà bhagavatä | ato yoga-dhäraëä-sahitam oìkäropäsanaà tat phalaà sva-svarüpaà tato’punar-ävåttis tan-märgaç cety artha-jätam ucyate yävad adhyäya-samäpti ||11||

viçvanäthaù : nanu bhruvor madhye präëam äveçya ity etävan mätroktyä yogo na jïäyate, tasmät tatra yoge prakäraù kaù, kià japyaà, kià vä dhyeyam, kià vä präpyam ity api saìkñepeëa brühéty apekñäyäm äha yad iti tribhiù | yad eväkñaram om ity ekäkñara-väcyaà brahma yatayo viçanti tat padaà padyate gamyata iti padaà präpyam | samyaktayä gåhayte’neneti saìgrahas tad-upäyas tena saha pravakñye çåëu ||11||

baladevaù—nanu bhruvor madhye präëam äveçyaitävatä yogo nävagamyate, tasmät tasya prakäraà tatra japyaà präpyaà brühéty apekñäyäm äha yad akñaram iti tribhiù | ekam eva brahma akñaram om iti väcakaà vadanti | véta-rägä vinañöävidyä yatayo yad brahma tad-väcya-bhütaà vijïänaika-rasaà viçanti präpnuvanti | tad-ubhaya-rûpaà brahma jïätum icchanto naiñöhikä gurukula-vasädi-lakñaëaà brahmacaryaà caranti | tat padaà präpyaà saìgraheëopäyena saha pravakñye vakñyämi yathänäyasena tvaà tad-vidyäà präpnuyäù | samyag gåhyate tattvam anena iti nirukteù saìgraha upäyaù ||11||

(8.12-13)

sarva-dväräëi saàyamya mano hådi nirudhya ca |mürdhny ädhäyätmanaù präëam ästhito yoga-

dhäraëäm ||om ity ekäkñaraà brahma vyäharan mäm anusmaran |

yaù prayäti tyajan dehaà sa yäti paramäà gatim ||

çrédharaù : pratijïätam upäyaà säìgam äha dväbhyäà sarveti | sarväëi indriya-dväräëi saàyamya pratyähåtya | cakñur-ädibhiù bähya-viñaya-grahaëaà akurvan ity arthaù | manaç ca hådi nirudhya | bähya-viñaya-smaraëam akurvan ity arthaù | mürdhni bhruvor madhye präëam ädhäya yogasya dhäraëäà sthairyam ästhitaù äçritavän san ||12||

om iti | om ity ekaà yad akñaraà tad eva brahma-väcakatväd vä pratimädivad brahma-pratékatväd vä brahma | tad-vyäharan uccärayaàs tad-väcyaà ca mäm anusmarann eva dehaà tyajan yaù prakarñeëa yäti arcirädi-märgeëa sa paramäà çreñöhäà gatià mad-gatià yäti präpnoti ||13||

madhusüdanaù : tatra pravakñya iti pratijïätam arthaà sopakaraëam ähaa dväbhyäm sarva-dväräëéti | sarväëéndriya-dväräëi saàyamya sva-sva-viñayebhyaù pratyähåtya viñaya-doña-darçanäbhyäsät tad-vimukhatäm äpäditaiù çroträdibhiù çabdädi-viñaya-grahaëam akurvan | bäheyndriya-nirodhe’pi manasaù pracäraù syäd ity ata äha mano hådi nirudhya ca, abhyäsa-vairägyäbhyäà ñañöhe vyäkhyätäbhyäà hådaya-deçe mano nirudhya nirvåttikatäm äpädya ca, antar api viñaya-cintäm akurvann ity arthaù | evaà bahir antar upalabdhi-dväräëi sarväëi saànirudhya kriyä-dväraà präëam api sarvato nigåhya bhümi-jaya-krameëa mürdhny ädhäya bhruvor madhye tad-upari ca gurüpadiñöa-märgeëäveçyätmano yoga-dhäraëäm ätma-viñaya-samädhi-rüpäà dhäraëäm ästhitaù | ätmana iti devatä-divya-våtty-artham ||12||

om ity ekam akñaraà brahma-väcakatvät pratimä-baddha-brahma-pratékatväd vä brahma vyäharann uccaran | om iti vyäharann ity etävataiva nirväha ekäkñaram ity anäyäsa-kathanena stuty-artham | om iti vyäharann ekäkñaram ekam advitéyam akñaram avinäçi sarva-vyäpakaà brahma mäm om ity asyärthaà smarann iti vä | tena praëavaà japaàs tad-abhidheya-bhütaà ca mäà cintayan mürdhanyayä näòyä dehaà tyajanyaù prayäti sa yäti deva-yäna-märgeëa brahma-lokaà gatvä tad-bhogänte paramäà prakåñöäà gatià mad-rüpäm |

atra pataïjalinä tévra-saàvegänäm äsannaù [yo.sü. 1.21] samädhi-läbhaù ity uktvä éçvara-praëidhänäd vä [yo.sü. 1.23] ity uktam | praëidhänaà ca vyäkhyätaà tasya väcakaù praëavaù [yo.sü. 1.27], taj-japas tad-artha-bhävanam [yo.sü. 1.28] iti | samädhi-siddhir éçvara-praëidhänät [yo.sü. 2.45] iti ca | iha tu säkñäd eva tataù parama-gati-läbha ity uktam | tasmäd avirodhayom ity ekäkñaraà brahma vyäharan mäm anusmarann ätmano yoga-dhäraëäm ästhita iti vyäkhyeyam | vicitra-phalatvopapatter vä na nirodhyaù ||13||

viçvanäthaù : uktam arthaà vadan yoge prakäram äha sarväëi cakñur-ädéndriya-dväräëi saàyamya bähya-viñayebhyaù pratyähåtya manaç ca hådy eva nirudhya viñayäntareñv asaìkalpya mürdhni bhruvor madhye eva präëam ädhäya yoga-dhäraëäm änakha-çikha-man-mürti-bhävanäm äçritaù san om ity ekäkñaraà brahma-svarüpaà vyäharan uccärayan tad-väcyaà mäm anusmarann anudhyäyan paramäà gatià mat-sälokyam ||12-13|| baladevaù : yoga-prakäram äha sarveti | sarväëi bahir jïäna-dväräëi çroträdéni saàyamya çabdädibhyo viñayebhyaù pratyähåtya doña-darçanäbhyäsena tad-vimukhais tais tän gåhëan çroträdi-saàyame’pi manaù pracared ity ata äha hådi sthite mayi antar-jïäna-dväraà mano nirudhya niveçya manasäpi tän smaran | atha kriyä-dväraà präëaà ca mürdhnädhäyädau håt-padme vaçékåtya tasmäd ürdhva-gatayä suñumëayä gurüpadiñöa-vartmanä bhümi-jaya-krameëa bhruvor madhye tad-upari brahma-randhre ca saàsthäpya ätmano mama yoga-dhäraëäm ääda-çikhaà mad-bhävanam ästhitaù kurvan |

om iti väcakaà brahma tatra vyäharan antar uccärayan tat stauti ekäkñaram iti ekaà pradhänaà ca tad-akñaram avinäçi ceti tathä tad väcyaà mäà parmätmänam anusmaran dhyäyan yo dehaà tyajan prayäti sa paramäà gatià mat-sälokyatäà yäti ||12-13||

(8.14)

ananya-cetäù satataà yo mäà smarati nityaçaù |tasyähaà sulabhaù pärtha nitya-yuktasya yoginaù ||

çrédharaù : evaà cänta-käle dhäraëayä mat-präptir nityäbhyäsavata eva bhavati | nänyasyeti pürvoktam evänusmärayati ananyeti | nästy anyasmiàç ceto yasya | tathäbhütaù san | yo mäà satataà nirantaraà nityaçaù pratidinaà smarati | tasya nitya-yuktasya samähitasyähaà sukhena labhyo’smi nänyasya ||14||

madhusüdanaù : ya evaà väyu-nirodha-vaidhuryeëa präëam äveçya mürdhanyayä näòyä dehaà tyaktuà svecchayä na çaknoti kià tu

karma-kñayeëaiva paravaço dehaà tyajati tasya kià syäd iti tad äha ananya-cetä iti | na vidyate mad-anya-viñaye ceto yasya so’nanya-cetäù satataà nirantaraà nityaço yävaj-jévaà yo mäà smarati tasya sva-vaçatayä vä dehaà tyajato’pi nitya-yuktasya satata-samähita-cittasya yoginaù sulabhaù sukhena labhyo’haà parameçvara itareñäm atidurlabho’pi he pärtha taväham atisulabho mä bhaiñér ity abhipräyaù |

atra tasyeti ñañöh.-çeñe sambandha-sämänye | kartari na lokety ädinä niñedhät | atra cänanya-cetastvena sat-käro’tyädaram | satatam iti nairantaryaà nityaça iti dérgha-kälatvaà smaraëasyoktam | tena sa tu dérgha-käla-nairantarya-satkäräsevito dåòha-bhümiù [yo.sü. 1.14] iti pätaïjalaà matam anusåtaà bhavati | tatra sa ity abhyäsa ukto’pi smaraëa-paryavasäyé | tena yävaj-jévaà pratikñaëaà vikñepäntara-çünyatayä bhagavad-anucintanam eva parama-gati-hetur mürdhanyayä näòyä tu svecchayä präëotkramaëaà bhavatu na veti nätévägrahaù ||14||

viçvanäthaù : tad evam ärtaù ity-ädinä karma-miçräm, jaarä-maraëa-mokñäya ity anenäpi karma-miçräm, kavià puräëaà ity ädibhir yoga-miçräà ca saparikaräà pradhänébhütäà bhaktim uktvä sarva-çreñöhäà nirguëäà kevaläà bhaktim äha—ananya-cetä iti | na vidyate’nyasmin karmaëi jïäna-yoge vänuñöheyatvena | tathä devatäntare värädhyatvena | tathä svargäpargädäv api präpyatvena ceto yasya | satataà sadeti käla-deça-pätra-çuddhy-ädy-anapekñatayaiva nityaçaù pratidinam eva yo mäà smarati, yasya tena bhaktenähaà sulabhaù sukhena labhyaù | yoga-jïänäbhyäsädi-duùkha-miçraëäbhäväd iti bhävaù | nitya-yuktasya nitya-mad-yogäkäìkñiëa äçaàsäyäà bhütavac ceti bhäviny api yoga äçäàsite kta-pratyayaù | yogino bhakti-yogavataù | yad vä yoga-sambandho däsya-sakhyädis tadvataù ||14||

baladevaù : evaà mokña-mätra-käìkñiëäà yoga-miçräà bhaktim upadiçya sva-jïäninäà svam eväkäìkñatäm eka-bhaktir ity uktäà çuddhäà bhaktià upadiçati ananyeti | yo jano’nanya-cetä na matto’nyasmin karma-yogädike sädhane svarga-mokñädike sädhye vä ceto yasya sa mad-ekäbhiläñavän satataà sarvadä deça-kälädi-viçuddhi-nairapekñeëa nityaçaù pratyahaà mäà yaçodä-stanandhayaà nåsiàha-raghunäthädi-rüpeëa bahudhävirbhütaà sarveçvaram atimätra-priyaà smaraty arcana-japädiñv anusandhatte tasyähaà tat-prétijïaù sulabhaù sukhena labhyaù karmänuñöhäna-yogäbhyäsädi-duùkha-samparkäbhävät | tasyeti sambandha-sämänye ñañöhé, na lokävyaya ity-ädinä kartari tasyäù pratiñedhät | tädåçasya tasya viyogam asahiñëur aham eva tam ätmänaà darçayämi tat-sädhana-paripäkaà tat-pratiküla-niräsaà ca kurvan | çrutiç caivam äha—yam evaiña vånute tena labhyas tasyaiña ätmä viviåëute tanüà sväm iti | svayaà ca vakñyati— dadämi buddhi-yogaà taà yena mäm upayänti te

ity-ädinä | kédåçasyety äha nityeti | sarvadä mad-yogaà väïchataù äçaàsäyäà bhütavac ca iti süträd äçäàsite yoge bhaviñyaty api kta-pratyayaù | yogino mad-däsya-sakhyädi-sambandhavataù ||14||

(8.15)

mäm upetya punar janma duùkhälayam açäçvatam |näpnuvanti mahätmänaù saàsiddhià paramäà gatäù ||

çrédharaù : yady evaà tvaà sulabho’si tataù kià ? ata äha mäm iti | ukta-lakñaëä mahätmäno mad-bhaktä mäà präpya punar duùkhäçrayam antiyaà ca janma na präpnuvanti | yatas te paramäà samyak siddhià mokñam eva präptäù | punar janmano duùkhänäà cälayaà sthänaà te mäm upetya na präpnuvantéti vä ||15||

madhusüdanaù : bhagavantaà präptäù punar ävartante na veti sandehe nävartanta ity äha mäm iti | mäm éçvaraà präpya punar janma manuñyädi-deha-sambandhaà kédåçaà duùkhälayaà garbha-väsa-yoni-dvära-nirgamanädy-aneka-duùkha-sthänam | açäçvatam asthiraà dåñöa-nañöa-präyaà näpnuvanti punar nävartanta ity arthaù | yato mahätmnäno rajas-tamo-mala-rahitäntaù-karaëä çuddha-sattväù samutpanna-samyag-darçanä mal-loka-bhogänte paramäà sarvotkåñöäà saàsiddhià muktià gatäs te | atra mäà präpya siddhià gatä iti vadatopäsakänäà krama-muktir darçitä ||15||

viçvanäthaù : tväà präptavatas tasya kià syäd ity äha mäm iti | duùkhälayaà duùkha-pürëam | açäçvatam anityaà ca janma näpnuvanti kintu sukha-pürëaà janma maj-janma-tulyaà präpnuvanti | çäçvatas tu dhruvo nityaù sadänanaù sanätanaù ity amaraù | yadä vasudeva-gåhe sukha-pürëaà nitya-bhütam apräkåtaà maj-janma bhavet tad eva teñäà mad-bhaktänäm api man-nitya-saìginäà janma syän nänyadä iti bhävaù | paramäm iti anye bhaktäù saàsiddhià präpnuvanti ananya-cetasas tu paramäà saàsiddhià mal-lélä-parikaratäm ity arthaù | tenokta-lakñaëebhyaù sarva-bhaktebhyo dåçya-çraiñöhyaà dyotitam ||15||

baladevaù—täà labdhavataù kià phalaà syäd ity apekñäyäm äha mäm iti | mäm ukta-lakñaëam upetya präpya punaù prapaïce janma näpnuvanti nävartanta ity arthaù | kédåçaà janmety äha duùkhälayaà garbha-väsädi-bahu-kleça-pürëam | açäçvatam anityaà dåñöa-nañöa-präyam çäçvatas tu dhruvo nityaù ity amaraù | yatas te paramäà sarvotkåñöäà saàsiddhià gatià mäm eva gatä labdhavantaù avyakto’kñara ity uktas tam ähuù paramäà gatim iti vakñyati | kédåçäs te mahätmäno’tyudära-mnanasaù vijïänänanda-nidhià bhakta-prasädäbhimukhaà bhaktäyatta-sarvasvaà mäà vinänyat

särñöyädikam agaëayanto made-eka-jévätavo bhavanty atas te mäm eva saàsiddhià gatäù | atränanya-cetaso’sya svaikäntinaù sva-niñöhebhyaù sva-bhaktebhyaù çraiñöhyaà ucyate ||15||

(8.16)

ä brahma-bhuvanäl lokäù punar-ävartino’rjuna |mäm upetya tu kaunteya punar-janma na vidyate ||

çrédharaù : sarva eva jévä mahä-sukåtino’pi jäyante | mad-bhaktäs tu tadvan na jäyanta ity äha ä-brahmeti | brahmaëo bhuvanaà satya-lokaù tam abhivyäpya ||16||

madhusüdanaù : bhagavantam upägatänäà samyag-darçinäm apunar-ävåttau kathitäyäà tato vimukhänäm asamyag-darçinäà punar-ävåttir artha-siddhety äha äbrahmeti | äbrahma-bhuvanät bhavanty atra bhütänéti bhuvanaà lokaù | abhividhäv ä-käraù | brahma-lokena saha sarve’pi lokä mad-vimukhänäm asamyag-darçinäà bhoga-bhütayaù punar-ävartinaù punar-ävartana-çéläù | brahma-bhavanäd iti päöhe bhavanaà väsa-sthänam iti sa evärthaù | he’rjuna svataù-prasiddha-mahä-puruña |

kià tadvad eva tväà präptänäm api punar ävåttir nety äha mäm éçvaram ekam upetya tu | tur lokäntara-vailakñaëya-dyotanärtho’vadhäraëärtho vä | mäm eva präpya nirvåttänäà he kaunteya mätåto’pi prasiddha-mahänubhäva punar-janma na vidyate punar-ävåttir nästéty arthaù | aträrjuna kaunteyeti sambodhana-dvayena svarüpataù käraëataç ca çuddhir jïäna-saàpattaye sücitä |

atreyaà vyavasthä | ye krama-mukti-phaläbhirupäsanäbhir brahma-lokaà präptäs teñäm eva tatrotpanna-samyag-darçanänäà brahmaëä saha mokñaù | ye tu païcägni-vidyädibhir atat-kratavo’pi tatra gatäs teñäm avaçyambhävi punar-janma | ataeva krama-mukty-abhipräyeëa brahma-lokam abhisampadyate na ca punar ävartate, anävåttiù çabdät iti çruti-sütrayor upapattiù | itaratra teñäm iha na punar ävåttiù imaà mänavam ävartaà nävartante itéhemam iti ca viçeñaëäd gamanädhikaraëa-kalpäd anyatra punar ävåttiù pratéyate ||16||

viçvanäthaù : sarva eva jévä mahä-sukåtino’pi jäyante mad-bhaktäs tu tavan na jäyanta ity äha äbrahmeti | brahmaëo bhuvanaà satya-lokas tam abhivyäpya ||16||

baladevaù : mad-vimukhäs tu karma-viçeñaiù svargädi-lokän präptä api tebhyaù patantéty äha äbrahmeti | abhividhäväkäraù brahma bhuvanaà vyäpyety arthaù | brahma-lokena saha sarve svargädayo

lokäs tat-tad-vartino jéväs tat-tat-karma-kñaye sati punar ävartino bhümau punar janma labhante | mäm upetyeti punaù kathanaà dåòhékaraëärtham | atredaà bodhyaà païcägni-vidyayä mahähava-maraëädinä ye brahma-lokaà gatäs teñäà bhogänte pätaù syät | ye tu sa-niñöhäù pareça-bhaktäù svargädi-lokän krameëänubhavantas tatra gatäs teñäà tu na tasmät pätaù | kintu tal-loka-vinäçe tat-patinä saha pareça-loka-präptir eva—

brahmaëä saha te sarve sampräpte pratisaïcare | parasyänte kåtätmänaù praviçanti paraà padam || iti smaraëäd iti ||16||

(8.17)

sahasra-yuga-paryantam ahar yad brahmaëo viduù |rätrià yuga-sahasräntäà te’horätra-vido janäù ||

çrédharaù : nanu ca tapasvino däna-çélä véta-rägäs titikñavaù | trailokya-sopari-sthänaà labhante loka-varjitam | ity ädi puräëa-väkyais trailokyasya sakäçän maharlokädénäm utkåñöatvaà gamyate | vinäçitve ca sarveñäm avaçiñöe katham asau viçeñaù syäd ity äçaìkya bahv-alpa-käla-sthäyitva-nimitto’sau viçeña ity äçayena sva-mänena çata-varñäyuño brahmaëo’hany ahani trilokya utpattiù niçi niçi ca pralayo bhavatéti darçayiñyan brahmaëo’horätrayoù pramäëam äha sahasreti |

sahasraà yugäni paryanto’vasänaà ysya tad brahmaëo yad ahas tad ye viduù yuga-sahasram anto yasyäs täà rätrià ca yoga-balena ye vidus ta eva sarvajïä janä aho-rätra-vidaù | yeñäà tu kevalaà candräditya-gatyaiva jïänaà te tathähorätra-vido na bhavanti | alpa-darçitvät | yuga-çabdena atra caturyugam abhipretaà caturyuga-sahasraà tu brahmaëo dinam ucyate iti viñëu-puräëokteù | brahmaëa iti ca mahar-lokädi-väsinäm upalakñaëärtham | taträyaà käla-gaëanä-prakäraù | manuñyäëäà yad varñaà tad devänäm aho-rätram | tädåçair aho-rätraiù pakña-mäsädi-kalpanayä dvädaçabhir varña-sahasraiç catur-yugaà bhavati | catur-yuga-sahasraà tu brahmaëo dinam | tävat parimäëaiva rätris tädåçair aho-rätraiù pakña-mäsädi-krameëa varña-çataàa brahmaëaù paramäyur iti ||17||

madhusüdanaù : brahma-loka-sahitäù sarve lokäù punar ävartinaù | kasmät ? käla-paricchinnatväd ity äha sahasreti | manuñya-parimäëena sahasra-yuga-paryantaà sahasraà yugäni catur-yugäni paryanto’vasänaà yasya tat | caturyuga-sahasraà tu brahmaëo dinam ucyate iti hi pauräëikaà vacanam | tädåçaà brahmaëaù prajäpater ahar-dinaà yad ye viduù tathä rätrià yuga-sahasräntäà caturyuga-

sahasra-paryantäà ye vidur ity anuvartate te’horätra-vidas ta eväho-rätra-vido yogino janäù | ye tu candrärka-gatyaiva vidus te nähorätra-vidaù svalpa-darçitväd ity abhipräyaù ||17||

viçvanäthaù : nanu amåtaà kñemam abhayaà trimürdhno’dhäyi mürdhasu (bhä.pu. 2.6.19) iti dvitéya-skandhoktyä keñäàcin mate brahma-lokasya abhayatva-çravaëät | sannyäsibhir api jagamiñitatvät tatratyänäà päto na sambhävyate ? maivaà | tal-loka-svämino brahmaëo’pi pätaù syät kim utänyeñäm iti vyaïjayann äha sahasra iti | sahasraà yugäni paryanto’vasänaà yasya tad brahmaëo’har dinaà yad ye çästräbhijïä vidur jänanti te’ho-rätra-vido janä rätrim api tasya yuga-sahasräntäà viduù | tena tädåçäho-rätraiù pakñam äsädi-krameëa varña-çataà brahmaëaù paramäyur iti | etad-ante tasyäpi päto na kasyacid vaiñëavasya tasya brahmaëo mokñaç ceti vyaïjitam ||17||

baladevaù : svargädayaù satyäntäù sarve lokäù käla-paricchinnatväd vinaçyantéti bhävenäha sahasreti | yad ye brahmaëaç caturmukhasyähar dinaà nå-mäëena sahasra-yuga-paryantaà viduù catur-yuga-sahasraà tu brahmaëo dinam ucyate iti småteù | sahasraà caturyugäni paryanto’vasänaà yasya tat | tasya rätrià ca caturyuga-sahasräntäà vidus ta eva yogino janä aho-rätra-vido bhavanti | na tv anye candrärka-gati-vido mahar-lokädi-sthitänäm upalakñaëam etat | ayam arthaù nèëäà varñaà devänäm aho-rätraà tädåçair aho-rätraiù pakñam äsädi-gaëanayä dvädaçabhri varña-sahasraiç catur-yugaà catur-yugänäà sahasraà tu brahmaëo dinaà rätriç ca tävaty eva tädåçaiç cäho-rätraiù pakñädi-gaëanayä varña-çataà tasya paramäyur iti | tad-ante tal-lokasya tad-vartinäà ca vinäçäd ävåttiù siddheti ||17||

(8.18)

avyaktäd vyaktayaù sarväù prabhavanty ahar-ägame |rätry-ägame praléyante tatraivävyakta-saàjïake ||

çrédharaù : tatra kim ? ata äha avyaktäd iti | käryasyävyaktaà rüpaà käraëätmakam | tasmäd avyaktät käraëa-rüpäd vyajyanta iti vyaktayaç caräcaräëi bhütäni prädurbhavanti | kadä ? ahar-ägame brahmaëo dinasyopakrame | tathä rätrer ägame brahma-çayane | tasminn evävyakta-saàjïake käraëa-rüpe pralayaà yänti | yad vä te’horätra-vida ity etan na vidhéyante | kintu te prasiddhä ahorätra-vido janä brahmaëo yad ahar vidus tasyähna ägame’vyaktäd vyaktayaù prabhavanti | yäà ca rätrià vidus tasyä rätrer ägame praléyante iti dvayor anvayaù ||18||

madhusüdanaù : yathoktair aho-rätraiù pakñam äsädi-gaëanayä pürëaà varña-çataà prajäpateù paramäyur iti käla-paricchinnatvenänityo’sau | tena tal-lokät punar-ävåtti-yuktaiva | ye tu tato’rväcénäs teñäà tad ahar-mätra-paricchinnatvät tat-tal-lokebhyaù punar-ävåttir iti kim u vaktavyam ity äha avyaktäd iti | atra dainandina-såñöi-pralayor eva vaktum upakräntatvät tatra cäkäçädénäà sattväd avyakta-çabdenäkhyäkåtävasthä nocyate | kintu prajäpateù sväpävasthaiva | sväpävasthaù prajäpatir iti yävat | ahar-ägame prajäpateù prabodha-samaye’vyaktät tat-sväpävasthä-rüpäd vyaktayaù çaréra-viñayädi-rüpä bhoga-bhütayaù prabhavanti vyavahära-kñamatayä’bhivyajyante | rätry-ägame tasya sväpa-käle pürvoktäù sarvä api vyaktayaù praléyante tiro-bhavanti yata ävirbhütäs tatraivävyakta-saàjïake käraëe präg-ukte sväpävasthe prajäpatau ||18||

viçvanäthaù : ye tu tato’rvâcénäs triloka-sthäs teñäà tu tasyähany ahany api päta ity äha avyaktäd iti | atra dainandina-såñöi-pralayayor äkäçädénäà sattväd avyakta-çabdena sväpävasthaù prajäpatir evocyate iti madhusüdana-sarasvaté-pädäù | tataç ca avyaktät sväpävasthät prajäpateù sakäçäd vyaktayaù çaréra-viñayädi-rüpä bhoga-bhümayo bhavanti vyavahära-kñamäù syuù | rätry-ägame tasya sväpa-käle praléyante tasminn eva tirobhavanti ||18||

baladevaù—ye tu tasmäd arvâcénäs triloké-vartinas teñäà brahmaëo dine pätaù syäd ity äha avyaktäd iti | ahar-ägame brahmaëo jägara-samaye avyaktät sväpävasthät tasmät sarvä çarérendriya-bhogya-bhoga-sthäna-rüpä vyaktayaù prabhavanty utpadyante | rätry-ägame tasya sväpa-samaye tatraiva brahmaëy avyakta-saàjïake sväpävasthe käraëe täù praléyante tirobhavanti | aträvyakta-çabdena pradhänaà näbhidheyaà dainandina-såñöi-pralayayor upakramät | tadä viyad-ädénäà sthitatväc ca, kintu sväpävastho brahmaiva tasyärthaù ||18||

(8.19)

bhüta-grämaù sa eväyaà bhütvä bhütvä praléyate |rätry-ägame’vaçaù pärtha prabhavaty aharägame ||

çrédharaù : atra ca kåta-näçäkåtäbhyägama-çaìkäà värayan vairägyärthaà såñöi-praylaya-pravähasyävicchedaà darçayati bhüta-gräma iti | bhütänäà caräcara-präëinäm | grämaù samühaù | yaù präg äsét sa eväyam ahar-ägame bhütvä bhütvä rätrer ägame praléyante praléya praléya punar apy ahar-ägame’vaçaù karmädi-paratantraù san prabhavati nänya ity arthaù ||19||

madhusüdanaù : evam äçu-vinäçitve’pi saàsära-stha na nivåttiù kleça-karmädibhir avaçatayä punaù punaù prädurbhävät prädurbhütasya ca punaù kleçädi-vaçenaiva tirobhävät | saàsäre viparivartamänänäà sarveñäm api präëinäm asvätantryäd avaçänäm eva janma-maraëädi-duùkha-prabandha—sambandhäd alam anena saàsäreëeti-vairägyotpatty-arthaà samäna-näma-rüpatvena ca punaù punaù prädurbhävät kåta-näçäkåtäbhyägama-parihärärthaà cäha bhüta-gräma iti | bhüta-grämo bhüta-samudäyaù sthävara-jaìgama-lakñaëo yaù pürvasmin kalpe sthitaù sa eväyam etasmin kalpe jäyamäno’pi na tu pratikalpam anyo’nyac ca | asat-kärya-vädänabhyupagamät |

süryä-candramasau dhätä yathä-pürvam akalpayat |divaà ca påthivéà cäntarikñam atho suvaù || [ma.nä.u. 1.65] iti

çruteù |

samäna-näma-rüpatväd ävåttäv apy avirodhau darçanät småteç ca [ve.sü. 1.3.30] iti nyäyäc ca | avaça ity avidyä-käma-karmädi-paratantraù | he pärtha spañöam itarat ||19||

viçvanäthaù : evam eva bhütänäà caräcara-präëinäà grämaù samühaù ||19||

baladevaù : ye pralénäs te punar na bhaviñyantéti kåta-hänyäkåtäbhyägama-çaìkä syät täà nirasyann äha bhüteti | bhüta-grämaù sthira-cara-präëi-samüho’vaçaù karmädhénaù san tathä cedåça-janma-måtyu-praväha-saìkule prapaïce’smin vivekinäà vairägyaà yuktam ity uktam ||19||

(8.20)

paras tasmät tu bhävo’nyo’vyakto’vyaktät sanätanaù |

yaù sa sarveñu bhüteñu naçyatsu na vinaçyati ||

çrédharaù : lokänäm anityatvaà prapaïcya parameçvara-svarüpasya nityatvaà prapaïcayati— para iti dväbhyäm | tasmäc caräcara-käraëa-bhütäd avyaktät paras tasyäpi käraëa-bhüto yo’nyas tad-vilakñaëo’vyaktaç cakñur-ädy-agocaro bhävaù sanätano’nädiù | sa tu sarveñu kärya-käraëa-lakñaëeñu bhüteñu naçyatv api na vinaçyati ||20||

madhusüdanaù : eam avaçänäm utpatti-vinäça-pradarçanenäbrahma-bhuvanäl lokäù punar ävartina ity etad vyäkhyätam adhunä mäm upetya punar janma na vidyata ity etad

vyäcañöe dväbhyäà paras tasmäd iti | tasmäc caräcara-sthüla-prapaïca-käraëa-bhütäd dhiraëyagarbhäkhyäd avyaktät paro vyatiriktaù çreñöho vä tasyäpi käraëa-bhütaù | vyatireke’pi sälakñaëyaà syäd iti nety äha—anyo’tyanta-vilakñaëaù na tasya pratimä asti iti çruteù | avyakto rüpädi-hénatayä cakñur-ädy-agocaro bhävaù kalpiteñu sarveñu käryeñu sad-rüpeëänugataù | ataeva sanätano nityaù | tu-çabdo heyäd anityäd avyaktäd upädeyatvaà ntiyasyävyaktasya vailakñaëyaà sücayati | etädåço yo bhävaù sa hiraëyagarbha iva sarveñu bhüteñu naçyatsv api na vinaçyati utpadyamäneñv api notpadyata ity arthaù | hiraëyagarbhasya tu käryasya bhütäbhimänitvät tad-utpatti-vinäçäbhyäà yuktäv evotpatti-vinäçau na tu tad-anabhimänino’käryasya parameçvarasyeti bhävaù ||20||

viçvanäthaù : tasmäd ukta-lakñaëäd avyaktät prajäpater hiraëyagarbhät sakäçät paraù çreñöaù | hiraëyagarbhasyäpi käraëabhüto yo’nyaù khalv avyakto bhävaù sanätano’nädiù ||20||

baladevaù : tad evaà karma-tanträëäà janma-vinäça-darçanena äbrahma-bhuvanät ity etad vivåtam | atha mäm upetyaitad vivåëoti paras tasmäd iti | tasmäd utka-rüpäd avyaktäd brahmaëo hiraëyagarbhäd anyo yo bhävaù padärthaù paraù çreñöhas tato’tyanta-vilakñaëas tasyopäsya ity arthaù | ativailakñaëyam äha avyakta iti | ätam-vigrahatvät pratyak ity arthaù | prasäditas tu pratyakño’pi bhavatéty uktaà präk | sanätano’nädiù | sa khalu hiraëyagarbha-paryanteñu sarveñu bhüteñu na vinaçyati ||20||

(8.21)

avyakto’kñara ity uktas tam ähuù paramäà gatim |yaà präpya na nivartante tad dhäma paramaà mama ||

çrédharaù : avinäçe pramäëaà darçayann äha avyakta iti | yo bhävo’vyakto’téndriyaù | akñaraù praveça-näça-çünya iti | tathäkñarät saàbhavatéha viçvaà ity ädi-çrutiñv akñara ity uktaù | taà paramäà gatià gamyaà puruñärtham ähuù | puruñän na paraà kiàcit sä käñöhä sä parä gatiù ity-ädi-çrutayaù | parama-gatitvam eväha yaà präpya na nivartanta iti | tac ca mamaiva dhäma svarüpam | mamety upacäre ñañöhé | rähoù çira itivat | ato’ham eva paramä gatir ity arthaù ||21||

madhusüdanaù : yo bhäva ihävyakta ity akñara iti cokto’nyaträpi çrutiñu småtiñu ca taà bhävam ähuù çrutayaù småtayaç ca puruñän na paraà kiàcit sä käñöhä paramä gatiù ity ädyäù | paramäm utpatti-vinäça-çünya-sva-prakäça-paramänanda-rüpäà gatià puruñärtha-viçräntim | yaà bhävaà präpya na punar nivartante saàsäräya tad-

dhäma svarüpaà mama viñëoù paramaà sarvotkåñöam | mama dhämeti rähoù çira itivad bheda-kalpanayä ñañöhé | ato’ham eva paramä gatir ity arthaù ||21||

viçvanäthaù : pürvokta-çlokoktam avyakta-çabdaà vyäcañöe avyakta iti | na kñaratéty akñaro näräyaëaù eko näräyaëa äsén na brahmä na ca çaìkaraù iti çruteù | mama paramaà dhäma nityaà svarüpam | yad vä akñaraù paraà dhäma brahmaiva mad-dhäma mat-tejo-rüpam ||21||

baladevaù—yo bhävo mayehävyakta ity akñara iti cocyate taà vedäntäù paramäà gatim ähuù puruñän na paraà kiàcit sä käñöhä paramä gatiù ity ädau | yaà bhävaà präpyopetya janäù punar na nivartante janma näpnuvanti sa bhävo’ham evety äha tad iti | tan mamaiva dhäma svarüpaà paramaà çrémat ñañöhéyaà caitanyam ätmanaù svarüpam itivad avagantavyä ||21||

(8.22)

puruñaù sa paraù pärtha bhaktyä labhyas tv ananyayä |

yasyäntaù-sthäni bhütäni yena sarvam idaà tatam ||

çrédharaù : tat-präptau ca bhaktir antaraìgopäya ity uktam evety äha puruña iti | sa cähaà paraù puruño’nanyayä | na vidyate’nyaù çaraëatvena yasyäà tayaikänta-bhaktyaiva labhyaù | nänyathä | paratvam eväha yasya käraëa-bhütasyäntar-madhye bhütäni sthitäni | yena ca käraëa-bhütenedaà sarvaà jagat tataà vyäptam ||22||

madhusüdanaù : idäném ananya-cetäù satataà yo mäà smarati nityaçaù tasyähaà sulabhaù iti präg uktaà bhakti-yogam eva tat-präpty-upäyam äha puruña sa iti | sa paro niratiçayaù puruñaù paramätmäham evänanyayä na vidyate’nyho viñayo yasyäà tayä prema-lakñaëayä bhaktyaiva labhyo nänyathä |sa ka ity apekñäyäm äha yasya purusasyäntaù-sthäny antarvarténi bhütäni sarväëi käryäëi käraëäntarvartitvät käryasya | ataeva yena puruñeëa sarvam idaà kärya-jätaà tataà vyäptam—

yasmät paraà näparam asti kiàcid yasmän näëéyo na jyäyo’sti kaçcit |våkña eva stabdho divi tisöhaty ekas tenedaà pürëaà puruñeëa sarvam |yat kiàcit jagat sarvaà dåçyate çrüyate’pi vä | antar bahiç ca tat sarvaà vyäpya näräyaëaù sthitaù ||sa paryagäc chukram ity-ädi-çrutibhyaç ca ||22||

viçvanäthaù : sa ca mad-aàçaù paramaù puruñaù | na vidyate’nyat karma-yoga-kämanädikaà yasyäà tayaiva | ataeva pürvaà mayoktaà ananya-cetäù satatam iti bhävaù ||22||

baladevaù—at-präptau bhakteù süpäyatvam äha puruñaù sa iti | sa mal-lakñaëaù puruño’nanyayä tad-ekäntayä ananya-cetäù satatam iti pürvoditayä bhaktyaiva labhyo labdhuà çakyo yoga-bhaktyä tu duùçakyä tat-präptir ity arthaù | tal-lakñaëam äha yasyeti | sarvam idaà jagat yena tataà vyäptam | çrutiç caivam äha—

eko vaçé sarvagaù kåñëa éòya eko’pi san bahudhä yo’vabhäti |våkña iva stabdho divi tiñöhaty ekas tenedaà pürëaà puruñeëa sarvam || ity ädyä ||22||

(8.23)

yatra käle tv anävåttim ävåttià caiva yoginaù |prayätä yänti taà kälaà vakñyämi bharatarñabha ||

çrédharaù : tad evaà paramçvaropäsakäs tat-padaà präpya na nivartante | anye tv ävartanta ity uktam | tatra kena märgeëa gatä nävartante | kena vä gatäç cävartante | ity apekñäyäm äha yatreti | yatra yasmin käle prayätä yogino’nävåttià yänti yasmiàç ca käle prayätä ävåttià yänti taà kälaà vakñyäméty anvayaù | atra ca raçmy-anusäré ataç cäyane’pi dakñiëe iti sücita-nyäyenottaräyaädi-käla-viçeña-maraëaà ca tv avivakñitatvät käla-çabdena käläbhimäninébhir ätivähikébhir devatäbhiù präpyo märga upalakñyate | ato’yam arthaù yasmin käläbhimäni-devatopalakñite märge prayätä yogina upäsakäù karmiëaç ca yathäkramam anävåttim ävåttià ca yänti | taà käläbhimäni-devatopalakñitaà märgaà kathayiñyäméti | agni-jyotiñoù käläbhimänitväbhäve’pi bhüyasäm aharädi-çabdoktänäà käläbhimänitvät tat-sähacaryäd ämra-vanam ity ädivat käla-çabdenopalakñaëam aviruddham ||23||

madhusüdanaù : saguëa-brahmopäsakäs tat-padaà präpya na nivartante kintu krameëa mucyante | tatra tal-loka-bhogät präg-anutpanna-samyag-darçanänäà tesäà märgäpekñä vidyate na tu samyag-darçinäm iva tad-anapekñety upäsakänäà tal-loka-präptaye deva-yäna-märga upadiçyate | pitå-yäna-märgopanyäsas tu tasya stutaye yatreti |

präëotkramaëänantaraà yatra yasmin käle käläbhimäni-devatopalakñite märge prayätä yogino dhyäyinaù karmiëaç cänävåttim ävåttià ca yänti | deva-yäne pathi prayätäç ca karmiëa ävåttià yänti |

yadyapi deva-yäne’pi pathi prayätäù punar ävartante ity uktaà äbrahma-bhuvanä lokäù punar ävartinaù ity atra, tathäpi pitå-yäne pathi gatä ävartanta eva na ke’pi tatra krama-mukti-bhäjaù | deva-yäne pathi gatäs tu yadyapi kecid ävartante pratékopäsakäs taòil-loka-paryantaà gatä hiraëyagarbha-paryantam amänava-puruña-nétä api païcägni-vidyädy-upäsakä atat-kratavo bhogänte nivartanta eva tathäpi daharädy-upäsakäù krameëa mucyante | bhogänta iti na sarva evävartante | ataeva pitå-yänaù panthä niyamenävåtti-phalatvän nikåñöaù | ayaà tu deva-yänaù panthä anävåtti-phalatväd atipraçasta iti stutir upapadyate keñäàcid ävåttäv apy anävåtti-phalatvasyänapäyät |

taà deva-yänaà pitå-yänaà ca kälaà käläbhimäni-devatopalakñitaà märgaà vakñyämi | he bharatarñabha ! atra käla-çabdasya mukhyärthatve’gnir-jyotir-dhüma-çabdänäm upapattir gati-såti-çabdayoç ceti tad-anurodhenaikasmin käla-pada eva lakñaëäçritä käläbhimäni-devatänäà märga-dvaye’pi bähulyät | agni-dhümayos tad-itarayoù sator api agnihotra-çabdavad eka-deçenäpy upalakñaëaà käla-çabdena | anyathä prätar agni-devatäyä abhävät tat-prakhyaà cänya-çästram (àé.da 1.4.4) ity anena tasya näma-dheyatayä na syät | ämra-vanam iti ca laukiko dåñöäntaù |

viçvanäthaù : nanu yaà präpya na nivartante tad dhäma paramaà mama iti tva-uktyä tvad-bhaktäs tväà präptä na punar ävartanta ity uktam | na tatra tva-präntau kaçcin märga-niyama ity uktaù |tvad-bhaktänäà ca guëätétatvät tan-märgo’pi guëätéta eva avaséyate, na tu sättviko’rcir-ädiù | yas tu märgo yogino jïäninaù karmiëaç cästi tam ahaà jijïäse ity apekñäyäm äha yatreti | präëotkramaëänantaraà tatra kälopalakñite märge prayätä anävåttim ävåttià ca yänti taà kälaà märgaà vakñya ity anvayaù ||23||

baladevaù—sva-bhaktänäm ävåttiù sva-vimukhänäà tv ävåttir uktä | sä sä ca kena pathä gatänäà bhaved ity apekñäyäm äha yatreti | yogino bhaktäù kämya-karmiëaç ca | atra käla-çabdena käläbhimänino devatoktäù | agni-dhümayoù kälatväbhävät käla-çabdenoktis tu bhüyasä mahad-ädi-çabdänäà rätry-ädi-çabdänäà ca käla-väcitvät tathä cärcir-ädibhir dhümädibhiç ca devaiù pälitaù panthäù käla-çabdenokto bodhyaù ||23||

(8.24)

agnir jyotir ahaù çuklaù ñaë mäsä uttaräyaëam |tatra prayätä gacchanti brahma brahma-vido janäù ||

çrédharaù : tatränavåtti-märgam äha agnir iti | agni-jyotiù-çabdäbhyäà te’rcir abhisambhavanti iti çruty-uktärcir-abhimäniné devatopalakñyate | ahar iti divasäbhimäniné | çukla iti çukla-pakñäbhimäniné | uttaräyaëa-rüpäù ñaë-mäsä ity uttaräyaëäbhimäniné | etac cänyäsäm api çruty-uktänäà saàvatsara devalokädi-devatänam upalakñaëärtham | evaà bhüto yo märgas tatra prayätä gatä bhagavad-upäsakä janä brahma präpnuvanti | yatas te brahma-vidaù | tathä ca çrutiù—te’rciñam abhi sambhavanti arciño’rahna äpüryamäëa-pakñam äpüryamäëa-pakñäd yän ñaë-mäsänudaììäditya eti mäsebhyo deva-lokam [bå.ä.u. 6.2.15] iti | na hi sadyo-mukti-bhäjäà samyag-darçana-niñöhänäà gatir vä kvacid asti, na tasya präëä utkrämanti ||24||

madhusüdanaù : tatropäsakänäà deva-yänaà panthänam äha agnir iti | agnir-jyotir ity arcir abhimäniné devatä lakñyate | ahar ity ahar-abhimäniné çukla-pakña iti çukla-pakñäbhimäniné ñaë-mäsä uttaräyaëam iti uttaräyaëa-rüpa-ñaëmäsäbhimäniné devataiva lakñyate ätivähikäs tal-liìgät [mé.da. 4.3.4] iti nyäyät | etac cänyäsäm api çruty-uktänäà devatänam upalakñaëärtham | tathä ca çrutiù—te’rciñam abhi sambhavanti arciño’rahna äpüryamäëa-pakñam äpüryamäëa-pakñäd yän ñaò-uììeti mäsäàs tän mäsebhyaù saàvatsaraà saàvatsaräd ädityam ädityäc candramasaà candramaso vidyutaà tat-puruño’mänavaù sa enän brahma gamayaty eña deva-patho brahma-patha etena pratipadyamänä imaà mänavam ävartaà nävartante [bå.ä.u. 6.2.15] iti |

atra çruty-antaränusärät saàvatsaränantaraà deva-loka-devatä tato väyu-devatä tata äditya ity äkare nirëétam | evaà vidyuto’nantaraà varuëendra-prajäpatayas tävatä märga-parva-pürtiù | taträrcir-ahaù-çukla-pakñottaräyaëa-devatä ihoktäù | saàvatsaro deva-loko väyur ädityaç candramä vidyud-varuëa indraù prajäpatiç cety anuktä api drañöavyäù | tatra deva-yäna-märge prayätä gacchanti brahma käryopädhikaà käryaà vädarir asya gaty-upapatteù [ve.sü. 4.3.7] iti nyäyät | nirupädhikaà tu brahma tad-dväraiva krama-mukti-phalatvät | brahma-vidaù saguëa-brahmopäsakä janäù | atra etena pratipadyamänä imaà mänavam ävartaà nävartanta iti çrutäv imam iti viçeñaëät kalpäntare kecid ävartanta iti pratéyate | ataevätra bhagavatodäsitaà çrauta-märga-kathanenaiva vyäkhyänät ||24||

viçvanäthaù : atränavåtti-märgam äha agnir iti | agni-jyotiù-çabdäbhyäà te’rciñam abhisambhavanti iti çruty-uktyärcir-abhimäniné devatopalakñyate | ahar ity ahar-abhimäniné | çukla iti çukla-pakñäbhimäniné | uttaräyaëa-rüpäù ñaë-mäsä ity uttaräyaëäbhimäniné devatä | etad-rüpo yo märgas tatra prayätä brahma-vido jïänino brahma präpnuvanti | tathä ca çrutiù—te’rciñam abhi sambhavanti arciño’rahna äpüryamäëa-pakñam äpüryamäëa-

pakñäd yän ñaë-mäsänudaììäditya eti mälebhyo deva-lokam [bå.ä.u. 6.2.15] iti ||24||

baladevaù—tatränävåtti-patham äha agnir iti | agni-jyotiù-çabdäbhyäà çruty-ukto’rcir-abhimäné deva upalakñyate | ahar iti divasäbhimäné çukla iti çukla-pakñäbhimäniné | ñaë-mäsä ity uttaräyaëam iti ñaëmäsätmakottaräyaëäbhäbhimäné | etac cänyeñäà saàvatsarädénäà çruty-uktänäm upalakñaëam | chändogyäù paöhanti—atha yad u caiväsmin çavyaà kurvanti yadi ca närciñam eväbhisaàbhavanty arciño’haraha äpüryamäëa-pakñam äpüryamäëa-pakñädyän ñaò-udaëëeti mäsäàs tän mäsebhyaù saàvatsaraà saàvatsaräd ädityam ädityäc candramasaà candramaso vidyutaà tat puruño’mänavaù sa enän brahma gamayaty eña deva-patho brahma-patha etena pratipadyamänä imaà mänavam ävartaà nävartanta [chä.u. 4.15.5] iti |

asyärthaù— asminn akñi-stha-brahmopäsaka-gaëe måte sati yadi putra-çiñyädayaù çabyaà çaba-sambandhi karma dähädi kurvanti | yadi ca na kurvanti | ubhayathäpy akñatopästi-phaläs te tad-upäsakä arcir-ädibhir devais tam upäsyaà prayäntéti sphuöam anyat | atra saàvatsarädityayor madhye väyu-loko niveçyaù | vidyutaù paratra kramäd varuëendra- prajäpatayo bodhyäù | çruty-antaräd ity äkare vistaraù | amänavo nitya-pärñadaù pareçasya hareù puruñaù | ete’rcir-ädayo devä ity äha sütra-käraù— ätivähikäs tal-liìgät [ve.sü. 4.3.4] iti | tathärcir-ädibhir bhagavan-nideça-sthair dvädaçabhir devaiù sevyamänena pathä bhagavantaà tad-bhaktäù prayänti tataù punar nävartanta iti | evam uktaà nirëetåbhiù—

arcir dina-sita-pakñair ihottaräyaëa-çaran-marud-ravibhiù |vidhu-vidyud-varuëndra-druhiëaiç cägät padaà harer muktaù || iti ||24||

(8.25)

dhümo rätris tathä kåñëaù ñaëmäsä dakñiëäyanam |tatra cändramasaà jyotir yogé präpya nivartate ||

çrédharaù : ävåtti-märgam äha dhüma iti | dhümo dhümäbhimäniné devatä | rätry-ädi-çabdaiç ca pürvavad eva rätri-kåñëa-pakña-dakñiëäyana-rüpa-ñaë-mäsäbhimäninyas tisro devatä upalakñyante | etäbhir devatäbhir upalakñito yo märgas tatra prayätaù karma-yogé cändramasaà jyotis tad-upalakñitaà svarga-lokaà präpya tatreñöäpürta-karma-phalaà bhuktvä punar ävartate | taträpi çrutiù—

te dhümam abhi sambhavanti dhümäd rätrià rätrer apakñéyamäëa-pakñam apakñéyamäëa-pakñäd yän ñaëmäsän dakñiëäditya eti mäsebhyaù pitå-lokaà pitå-lokät candraà te candraà präpya annaà bhavanti [bå.ä.u. 6.2.16] iti |

tad evaà nivåtti-karma-sahitopäsanayä krama-muktiù kämya-karmabhiç ca svarga-bhogänantaram ävåttiù | niñiddha-karmabhis tu naraka-bhogänäntaram ävåttiù | kñudra-karmaëäà tu jantünäm atraiva punaù punar janmeti drañöavyam ||25||

madhusüdanaù : deva-yäna-märgastuty-arthaà pitå-yäna-märgam äha dhüma iti | aträpi dhüma iti dhümäbhimäniné devatä rätrir iti rätry-abhimäniné kåñëa iti kåñëa-pakñäbhimäniné | ñaëmäsä dakñiëäyanam iti dakñiëäyanäbhimäniné lakñyate etad apy anyäsäà çruty-uktänäm upalakñaëam | tathä hi çrutiù—

te dhümam abhi sambhavanti dhümäd rätrià rätrer apara-pakñam apara-kñéyamäëa-pakñäd yän ñaò-dakñiëaiti mäsäàs tän anite saàvatsaram abhipräpnuvanti mäsebhyaù pitå-lokaà pitå-lokäd äkäçam äkäçäc candramasam eña somo räjä tad-devänäm annaà taà devä bhakñayanti tasmin yävat saàpätam uñitväthaitam evädhvyänaà punar nivartante [chä.u. 5.10.3-5] iti |

tatra tasmin pathi prayätäç cändramasaà jyotiù phalaà yogé karma-yogéñöäpürta-datta-käré präpya yävat-sampätam uñitvä nivartate | sampataty aneneti sampätaù karma | tasmäd etasmäd ävåtti-märgäd anävåtti-märgaù çreyän ity arthaù ||25||

viçvanäthaù : karmiëäm ävåtti-märgam äha dhüma iti | dhümäbhimäniné devatä | rätry-ädi-çabdaiç ca pürvavad eva tat-tad-abhimäninyas tisro devatä lakñyante | etäbhir devatäbhir upalakñito yo märgas tatra prayätaù karma-yogé cändramasaà jyotis tad-upalakñitaà svarga-lokaà präpya karma-phalaà bhuktvä nivartate ||25||

baladevaù : athävåtti-patham äha dhümo rätrir iti | taträpi pürvavat dhüma-rätri-kåñëa-pakña-ñaëmäsätmaka-dakñiëäyanänäm abhimänino devä lakñyäù | saàvatsara-pitå-lokäkäça-candramasäà çruty-uktänäm upalakñaëam etat | chändogyäù paöhanti—

atha ya ime gräma iñöä-pürte dattam ity upäsate te dhümam abhisambhavanti | dhümäd rätrià rätrer apara-pakñam apara-pakñädyän ñaò-dakñiëaiti mäsäàs tän naite saàvatsaram abhipräpnuvanti || mäsebhyaù pitå-lokaà pitå-lokäd äkäçam äkäçäc candramasam eña somo räjä tad

devänäm annaà taà devä bhakñayanti | tasmin yavät saàpätam uñitväthaitam evädhvänaà punar nivartante [chä.u. 5.10.3-5] iti |

tathä ca dhümädibhiù pareça-nideçasthair añöabhir devaiù pälitena pathä kämya-karmiëaç candra-lokaà päpya bhoga-kñaye sati tasmät punar nivartanta iti ||25||

(8.26)

çukla-kåñëe gaté hy ete jagataù çäçvate mate |ekayä yäty anävåttim anyayävartate punaù ||

çrédharaù : uktau märgäv upasaàharati çukleti | çuklärcir-ädi-gatiù prakäça-mayatvät kåñëä dhümädi-gatis tamo-mayatvät | ete gaté märgau jïäna-karmädhikäriëo jagataù çäçvate anädé saàmate saàsärasyänäditvät | tayor ekayä çuklayä anävåttià mokñaà yäti | anyayä kåñëayä tu punar ävartate ||26||

madhusüdanaù : uktau märgäv upasaàharati çukla-kåñëe iti | çuklärcir-ädi-gatir jïäna-prakäça-mayatvät | kåñëä dhümädi-gatir jïäna-hénatvena tamomayatvät | te ete çukla-kåñëe gaté märgau hi prasiddhe sa-guëa-vidyä-karmädhikäriëoù | jagataù sarvasyäpi çästra-jïasya çäçvate anädé mate saàsärasyänäditvät | tayor ekayä çuklayä yäty anävåttià kaçcit | anyayä kåñëayä punar ävartate sarvo’pi ||26||

viçvanäthaù : uktau märgäv upasaàharati çukla-kåñëe iti | çäçvate anädé saàmate saàsärasyänäditvät | ekayä çuklayä anävåttià mokñam anyayä kåñëayä tu punaù punar atra jäyate ||26||

baladevaù : uktau panthänäv upasaàharati çukleti | arcir-ädir gatiù çuklä prakäça-mayatvät dhümädikä gatiù kåñëä prakäça-çünyatvät | gatiù panthä ete gatä jïäna-karmädhikäriëo jagataù çäçvate anädé sammate tasyänäditvät | sphuöam anyat ||26||

(8.27)

naite såté pärtha jänan yogé muhyati kaçcana |tasmät sarveñu käleñu yoga-yukto bhavärjuna ||

çrédharaù : märga-jïäna-kalaà darçayan bhakti-yogam upasaàharati naite iti | ete såté märgau mokña-saàsära-präpakau jänan kaçcid api yogé na muhyati | sukha-buddhyä svargädi-phalaà na kämayate | kintu parameçvara-niñöha eva bhavatéty arthaù | spañöam anyat ||27||

madhusüdanaù : gater upäsyatväya tad-vijïänaà stauti naite iti | ete såté märgau he pärtha jana krama-mokñäyaikä punaù saàsäräyäpareti niçcinvan yogé dhyäna-niñöho na muhyati kevalaà karma dhümädi-märga-präpakaà kartavyatvena na pratyeti kaçcana kaçcid api | tasmäd yogasthäpunar-ävåtti-phalatvät sarveñu käleñu yoga-yuktaù samähita-citto bhaväpunar-ävåttaye he’rjuna ||27||

viçvanäthaù : etan-märga-dvaya-jïänaà vivekotpädakam atas tadvantaà stauti naite iti | yoga-yuktaù samähita-citto bhava ||27||

baladevaù—etayoù pathor bodho viveka-hetur bhavatéti taà stauti naita iti | såté panthäno jänan arcir-ädi-mokñäya dhümädiù saàsäräyeti smaran kaçcid api yogé mad-bhakto na muhyati dhümädi-präpakaà karma kartavyatvena na niçcinotéty arthaù | yoga-yuktaù samädhi-niñöho bhaväpunar-ävåttaye ||27||

(8.28)

vedeñu yajïeñu tapaùsu caivadäneñu yat puëyaphalaà |

atyeti tat sarvam idaà viditväyogé paraà sthänam upaiti cädyam ||

çrédharaù : adhyäyärtham añöa-praçnärtha-nirëayaà saphalam upasaàharati vedeñv iti | vedeñv adhyayanädibhù | yajïeñv anuñöhänädibhiù | tapaùsu käya-çoñaëädibhiù | däneñu sat-pätre’rpaëädibhiù | yat puëya-phalam upadiñöaà çästreñu tat sarvam atyeti | tato’pi çreñöhaà yogaiçvaryaà präpnoti | kià kåtvä ? idam añöa-praçnärtha-nirëayenoktaà tattvaà viditvä | tataç ca yogé jïäné bhütvä param utkåñöam ädyaà jagan müla-bhütaà sthänaà viñëoù paramaà padaà präpnoti ||28||

’ ’ - - |añöame ñöa viçiñöe ñöa saàpåñöärtha vinirëayaiù - - |akliñöam iñöa dhämäptiù spañöitotkåñöa vartmanä |

- - - -iti çré çrédhara svämikåtäyäà bhagavad gétä öékäyäà subodhinyäà

- - ’ ||8||täraka brahma yogo nämäñöamo dhyäyaù

madhusüdanaù : punaù çraddhänu-våddhy-arthaà yogaà stauti vedeñv iti | vedeñu darbha-pavitra-päëitva-präì-mukhatva-gurv-adhénatvädibhiù samyag-adhéteñu, yajïeñv aìgopäìga-sähityena çraddhayä samyag-anuñöhiteñu | tapaùsu çästrokteñu mano-buddhy-ädyaikägryeëa çraddhayä sutapteñu | däneñu tulä-puruñädiñu deçe

käle pätre ca çraddhayä samyag-dattesu yat-puëya-phalaà puëyasya dharmasya phalaà svarga-sväräjyädi pradiñöaà çästreëa | atyety atikrämati tat sarvam idaà pürvokta-sapta-praçna-nirüpaëa-dväreëoktaà viditvä samyag-anuñöhäna-prayantam avadhäryänuñöhäya ca yogé dhyäna-niñöhaù | na kevalaà tad atikrämati paraà sarvotkåñöam aiçvaraà sthänam ädyaà sarva-käraëam upaiti ca pratipadyate ca sarva-käraëaà brahmaiva präpnotéty arthaù | tad anenädhyäyena dhyeyatvena tat-padärtho vyäkhyätaù ||28||

- - - - -iti çrémat paramahaàsa parivräjakäcärya çré viçveçvara- - - - - -sarasvaté päda çiñya çré madhusüdana sarasvaté

- - - -viracitäyäà çrémad bhagavad gétä güòhärtha dépikäyäm - - - -adhikäri bhedenäkñara para brahma vivaraëaà

’ ||8||nämäñöamo dhyäyaù

viçvanäthaù : etad-adhyäyoktärtha-jïäna-phalam äha vedeñv iti | tat sarvam atyeti atikramya ca yogé bhaktimän tato’pi çreñöhaà sthänam ädyam apräkåtaà nityaà präpnoti ||28||

bhaktänäà sarvataù çraiñöhyaà pürvoktaà teñv api |sphuöam

- ’ ’ ||ananya bhaktasyety artho trädhyäye vyaïjito bhavat

- - |iti särärtha varñiëyäà harñiëyäà bhakta cetasäm- ’ ||8||çré gétäsv asöamo dhyäyaù saìgataù saìgataù satäm

baladevaù : saptamäñöamädhyäya-dvaya-jïäna-prakäram äha vedeñv iti | vedeñu brahmacarya-guru-çuçrüñaëädi-vidhinä samyag-adhéteñu sarväìgoaa-saàhäreëa samyag-anuñöhiteñu | tapaùsu çästroktena vidhinä samyak cariteñu | däneñu deça-käla-pätra-parékñayä çraddhayä ca samyag-datteñu yat puëya-phalaà svarga-räjyädi-lakñaëaà pradiñöam uktam | tat sarvam abhyety atikramati | kià kåtvety äha idam iti | idam adhyäya-dvayoktaà bhagavato mama mad-bhakteç ca mähätmyaà sat-prasaìgena viditvä tad-vedana-sukhätiriktaà tat sarvaà tåëäya manyata ity arthaù | tato yogé mad-bhaktimän bhütvädyam anädi-parama-mäyikaà mat-sthänam upaiti ||28||

- ’ - |kåñëäàçaù puruño yoga bhaktyä labhyo rcir ädibhiù - ||kåñëas tv ananya bhaktyaivety añöamasya vinirëayaù

- - - ’ ’iti çrémad bhagavad gétopaniñad bhäñye ñöamo dhyäyaù |

||8||

atha navamo’dhyäyaù

(9.1)

çré-bhagavän uväca—idaà tu te guhyatamaà pravakñyämy anasüyave |

jïänaà vijïäna-sahitaà yaj jïätvä mokñyase’çubhät ||

çrédharaù :

pareçaù präpyate çuddha-bhaktyeti sthitam añöame |navame tu tad-aiçvaryam atyäçcaryaà prapaïcyate ||

evaà tävat saptamäñöamayoù svéyaà pärameçvaraà tattvaà bhaktyaiva sulabhaà nänyathä ity uktvä idäném acintyaà svakéyam aiçvaryaà bhakteç cäsädhäraëaà prabhäva`aprapaïcayiñyan bhagavän uväca idam iti | viçeñeëa jïäyate’neneti vijïänam upäsanam | tat-sahitaà jïänam éçvara-viñayam | idaà tv anusüyave punaù punaù sva-mähätmyam evopadiçatéty evaà parama-käruëike mayi doña-dåñöi-rahitäya | tubhyaà vakñyämi | tu-çabdo vaiçiñöye ||1||

madhusüdanaù : pürvädhyäye mürdhany anäòé-dvärakeëa hådaya-kaëöha-bhrü-madhyädi-dhäraëä-sahitena sarvendriya-dvära-saàyama-guëakena yogena svecchayotkränta-präëasyärcir-ädi-märgeëa brahma-lokaà prayätasya tatra samyag-jïänodayena kalpänte para-brahma-präpti-lakñaëä krama-muktir vyäkhyätä | tatra cänenaiva prakäreëa muktir labhyate nänayathety äçaìkya—ananya-cetäù satataà yo mäà smarati nityaçaù | tasyähaà sulabhaù ity-ädinä bhagavat-tattva-vijïänät säkñän mokña-präptir abhihitä | tatra cänanyä bhaktir asädhäraëo hetur ity uktaà puruñaù sa paraù pärtha bhaktyä labhyas tv ananyayä iti | tatra pürvokta-yoga-dhäraëä-pürva-präëotkramaëärcir-ädi-märga-gamana-käla-vilambädi-kleçam antareëaiva säkñän mokña-präptaye bhagavat-tattvasya tad-bhakteç ca vistareëa jïäpanäya navamo’dhyäya ärabhyate | añöame dhyeya-brahma-nirüpaëena tad-dhyäna-niñöhasya gatir uktä | navame tu jïeya-brahma-nirüpaëena jïäna-niñöhasya gatir ucyata iti saìkñepaù | tatra vakñyamäëa-jïäna-stuty-arthäs trén çlokän |

idaà präg bahudhoktam agre ca vakñyamäëam adhunocyamänaà jïänaà çabda-pramäëakaà brahma-tattva-viñayakaà te tubhyaà pravakñyämi | tu-çabdaù pürvädhyäyoktäd dhyänäj jïänasya vailakñaëyam äha | idam eva samyag-jïänaà säkñän mokña-präpti-sädhanaà na tu dhyänaà tasyäjïänänivartakatvät | tat tv antaùkaraëa-

çuddhi-dväredam eva jïänaà sampädya krameëa mokñaà janayatéty uktam |

kédåçaà jïänaà guhyatamaà gopanéyatamam atirahasyatvät | yato vijïäna-sahitaà brahmänubhava-paryantam | édåçam atirahasyam apy ahaà çiñya-guëädhikyäd vakñyämi tubhyam anasüyave | asüyä guëeñu doña-dåñöis tad-äviñkaraëädi-phalä | sarvadäyam ätmaiçvarya-khyäpanenätmänaà praçaàsati mat-purastäd ity evaà rüpä tad-rahitäya | anenärjuava-saàyamäv api çiñya-guëau vyäkhyätau | punaù kédåçaà jïänaà yaj jïätvä präpya mokñyase sadya eva saàsära-bandhanäd açubhät sarva-duùkha-hetoù ||1||

viçvanäthaù :

ärädhyatve prabhor däsair aiçvaryaà yad apekñitam |tat çuddha-bhakter utkarñaç cocyate navame sphuöam ||

karma-jïäna-yogädibhyaù sakäçät bhakter eve utkarñaù | sä ca bhaktiù pradhänébhütä kevalä ceti saptamäñöamayor uktam | taträpi kevaläyä atiprabaläyä jïänavad antaùkaraëa-çuddhy-ädy-anapekñinyä bhakteù spañöatayä eva sarvotkarñaù | tasyäm apekñitam aiçvaryaà ca vaktuà navamo’dhyäya ärabhyate | sarva-çästra-sära-bhütasya gétä-çästrasyäpi madhyam adhyäya-ñaökam eva säram | tasyäpi madhyamau navama-daçamäv eva säräv ity ato’tra nirüpayiñyamäëam arthaà stauti idaà tv iti tribhiù |

dvitéya-tåtéyädhyäyädiñu yad uktaà mokñopayogi-jïänaà guhyam | saptamäñöamayor mat-präpty-upayogi-jïänaà jïäyate’nena bhagavat-tattvam iti jïänaà bhakti-tattvaà guhyataram | atra tu kevala-çuddha-bhakti-lakñaëaà jïänaà guhyatamaà prakarñeëaiva tubhyaà vakñyämi | atra tu jïäna-çabdena bhaktir avaçyaà vyäkhyeyä, na tu prathama-ñaökoktaà prasiddhaà jïänam | para-çloke’vyayam anaçvaram iti viçeñaëa-dänäd guëätétatva-läbhäd guëätétä bhaktir eva | na tu jïänam, tasya sättvikatvät | açraddadhänäù puruñä dharmasyäsya [gétä 9.2] ity agrima-çloke dharma-çabdenäpi bhaktir evocyate | anasüyave’matsaräyety anyo’pédam amatsaräyaivopadiçed iti vidhir vyaïjitaù | vijïäna-sahitaà mad-aparokñänubhava-paryantam ity arthaù | açubhät saàsäräd bhakti-pratibandhakäd antaräyäd vä ||1||

baladevaù :

bhakty-uddépti-karaà svasya päramaiçvaryam adbhutam |sva-bhakteç ca mahotkarñaà navame harir ücivän ||

vijïänänanda-ghano’saìkhyeya-kalyäëa-guëa-ratnälayaù sarveçvaro’haà çuddha-bhakti-sulabha iti saptamädibhyäm

abhidhäyedänéà bhakter uddépakaà nijaiçvaryaà tasyäù prabhäva`acäbhidhäsyann ädau täà stauti idam iti tribhiù | idaà jïänaà mat-kértanädi-lakñaëa-bhakti-rüpam | paratra dharmasyäsya [gétä 9.2] ity ukteù | kértanädeç cic-chakti-våttitvät | jïäyate’nena iti nirukteç ca | tat kila guhyatamam | dvitéyädäv upadiñöaà mad-aiçvarya-jïänaà guhyataram ity arthaù | navamädäv upadeçyaà tu kevala-bhakti-lakñaëam idaà jïänaà guhyatamam ity arthaù | tac ca vijïäna-sahitaà mad-anubhavävasänaà te vakñyämi | kédåçäyety äha anasüyava iti | mad-guëeñu doñäropa-rahitäya durgamasya sva-rahasyasyänukampayopadeñöari mayi nijaiçvarya-prakhyäpanenätmänaà praçaàsaséti doña-dåñöi-çünyäyety arthaù | tenänyo’py etad anasüyaà prati brüyäd iti darçitam | yaj jïätvä tvam açubhät saàsärän mokñyase ||1||

(8.2

räja-vidyä räja-guhyaà pavitram idam uttamam |pratyakñävagamaà dharmyaà susukhaà kartum avyayam ||2||

çrédharaù : kià ca räjavidyeti | idaà jïänaà räja-vidyä vidyänäà räjä | räja-guhyaà guhyänäà ca räjä | vidyäsu gopyeñu ca atirahasyaà çreñöham ity arthaù | räja-dantäditväd upasarjanasya paratvam | räjïäà vidyä räjïäà guhyam iti vä | uttamaà pavitram idam atyanta-pävanam | jïäninäà pratyakñävagamaà ca | pratyakñaù spañöo’vagamo’vabodho yasya tat pratyakñävagamam | dåñöa-phalam ity arthaù | dharmyaà dharmäd anapetam | vedokta-sarva-dharma-phalatvät | kartuà ca susukhaà kartuà çakyam ity arthaù | avyayaà cäkñaya-phalatvät ||2||

madhusüdanaù : punas tadäbhimukhyäya taj-jïänaà stauti räjeti | räja-vidyä sarväsäà vidyänäà räjä sarvävidyänäçakatvät | vidyäntarasyävidyaika-deça-virodhitvät | tathä räja-guhyaà sarveñäà guhyänäà räjä | aneka-janma-kåta-sukåta-sädhyatvena bahubhir ajïätatvät | räja-dantäditväd upasarjanasya para-nipätaù | pavitram idam uttamaà präyaçcittair hi kiàcid ekam eva päpaà nivartyate | nivåttaà ca tat-sva-käraëe sükñma-rüpeëa tiñöhaty eva | yataù punas tat-päpam upacinoti puruñaù | idaà tv aneka-janma-sahasra-saïcitänäà sarveñäm api päpänäà sthüla-sükñmävasthänäà tat-käraëasya cäjïänasya ca sadya evocchedakam | ataù sarvottamaà pävanam idam eva |

na cäténdriye dharma ivätra kasyacit sandehaù svarüpataù phalataç ca pratyakñatäd ity äha pratyakñävagamam avagamyate,nenety avagamo mänam avagamyate präpyata ity avagamaù phalaà pratyakñävagamo mänam asminn iti svarüpataù säkñi-pratyakñatvam | pratyakño’vagamo’syeti phalataù säkñi-pratyakñatvam | mayedaà

viditvam ato nañöam idäném atra mamäjïänam iti hi särvalaukikaù säkñy-anubhavaù |

evaà lokänubhava-siddhatve’pi taj-jïänaà dharmyaà dharmäd anapetam aneka-janma-saàcita-niñkäma-dharma-phalam | tarhi duùsampädaà syän nety äha | susukhaà kartuà gurüpadarçita-vicära-sahakåtena vedänta-väkyena sukhena kartuà çakyaà na deça-kälädi-vyavadhänam apekñate pramäëa-vastu-paratantratväj jïänasya | evam anäyäsa-sädhyatve svalpa-phalatvaà syäd atyäyäsa-sädhyänäm eva karmaëäà mahä-phalatva-darçanäd iti nety äha avyayam | evam anäyäsa-sädhyasyäpy asya phalato vyahto nästéty avyayam akñaya-phalam ity arthaù | karmaëä tv atimahatäm api kñayi-phalatvam eva yo vä etad akñaraà gärgy aviditväsmil loke juhoti yajate tapas tapyate bahüni varña-sahasräëy antavad eväsya tad bhavati iti [bå.ä.u. 3.7.10] çruteù | tasmät sarvotkåñöatväc chraddheyam evätma-jïänam ||2||

viçvanäthaù : kià ca | idaà jïänaà räja-vidyä vidyä upäsanä vividhä eva bhaktayaù täsäà räjä | räja-dantäditväd para-nipätaù | guhyänäà räjeti bhakti-mätram evätiguhyaà tasya bahuvidhasyäpi räjä iti atiguhyatamam | pavitram idam iti sarva-päpa-präyaçcittatvät tvaà padärtah-jïänäc ca sakäçäd api pävitrya-karam | aneka-janma-sahasra-saïcitänäà sarveñäm api päpänäà sthüla-sükñmävasthänäà tat-käraëasya cäjïänasya ca sadya evocchedakam | ataù sarvottamaà pävanam idam eva iti madhusüdana-sarasvaté-pädäù | pratyakña evävagamo’nubhavo yasya tat |

bhaktiù pareçänubhavo viraktiranyatra caiña trika eka-kälaù |prapadyamänasya yathäçnataù syus

tuñöiù puñöiù kñud-apäyo’nu-ghäsam || [bhä.pu. 11.2.42]

ity ekädaçoketù pratipadam eva bhajanänurüpa-bhagavad-anubhava-läbhät | dharmyaà dharmäd anapetaà sarva-dharmäkaraëe’pi sarva-dharma-siddheù—

yathä taror müla-niñecanenatåpyanti tat-skandha-bhujopaçäkhäù |präëopahäräc ca yathendriyäëäàtathaiva sarvärhaëam acyutejyä || [bhä.pu. 4.31.14] iti näradokteù |

kartuà susukham iti karma-jïänädäv iva nätra ko’pi kära-väì-mänasa-kleçätiçayaù çravaëa-kértanädi-bhakteù çroträdéndriya-vyäpära-mätratvät | avyayaà karma-jïänädivan na naçvaraà nirguëatvät ||2||

baladevaù : räja-vidyeti | vidyänäà çäëòilya-vaiçvänara-daharädi-çabda-pürväëäà räjä räja-vidyä | guhyänäà jévätma-yäthätmyädi-rahasyänäà räjä räja-guhyam idaà bhakti-rüpaà jïänam | räja-dantäditväd upasarjanasya para-nipätaù | tathätve pratipädayituà viçinañöi— uttamaà pavitraà liìga-deha-paryanta-sarva-päpa-praçamanät | yad uktaà pädme—

aprärabdha-phalaà päpaà küöaà béjaà phalonmukham |krameëaiva praléyante viñëu-bhakti-ratätmanäm || iti |

kramo’tra parëa-çataka-vedhavad bodhyaù | pratyakñävagamam avagamyata ity avagamo viñayaù | sa yasmin pratyakñe’sti çravaëädike’bhyastyamäne tasmiàs tad-viñayaù puruñottamo’ham ävirbhavämi | evam äha sütrakäraù— prakäçaç ca karmaëy abhyäsät iti | dharmyaà dharmäd anapetaà guru-çuçrüñädi-dharmair nityaà puñyamäëam | çrutiç ca äcäryavän puruño veda ity ädyä |

kartuà susukhaà sukha-sädhyam | çroträdi-vyäpära-mätratvät tulasé-päträmbu-culuka-mätropakaraëatväc ca | avyayam avinäçi-mokñe’pi tasyänuvåtteù | evaà vakñyati bhaktyä mäm abhijänäti [gétä 18.55] ity-ädinä | karma-yogädikaà tu nedåçam ato’sya räja-vidyätvam | taträhuù räjïäà vidyä, räjïäà guhyam iti räjïäm ivodära-cetasäà käruëikänäm iva divam api tucchékurvatäm iyaù vidyä na tu çéghraà puträdi-lipsayä devän abhyarcatäà déna-cetasäà karmiëäm | räjäno hi mahäratnädi-sampad apy anihnuvänäù sva-mantraà yathätiyatnän nihnüyate tathänyäà vidyäm anihnuvänä mad-bhaktä etäm atiyatnän nihnuvérann iti | samänam anyat ||2||

(8.3)

açraddadhänäù puruñä dharmasyäsya paraàtapa |apräpya mäà nivartante måtyu-saàsära-vartmani ||

çrédharaù : nanv evam asyätisukaratve ke näma saàsäriëaù syuù | taträha açraddadhänä iti | asya bhakti-sahita-jïäna-lakñaëasya | dharmasyeti karmaëi ñañöhé | imaà dharmam açraddadhänä ästikyenäsvékurvanta upäyäntarair mat-präptaye kåta-prayatnä api mäm apräpya måtyu-yukte saàsära-vartmani nimitte nivartante | måtyu-vyäpte saàsära-märge paribhramantéty arthaù ||3||

madhusüdanaù : evam asya sukaratve sarvotkåñöatve ca sarve’pi kuto’tra na pravartante, tathä ca na ko’pi saàsäré syäd ity ata äha açraddadhänä iti | asyätma-jïänäkhyasya dharmasya svarüpe sädhane phale ca çästra-pratipädite’pi açraddadhänä veda-virodhi-kuhetu-darçana-düñitäntaùkaraëatayä prämäëyam amanyamänäù päpa-

käriëo’sura-sampadam ärüòhäù sva-mati-kalpitenopäyena kathaàcid yatamänä api çästra-vihitopäyäbhäväd apräpya mäà mat-präpti-sädhanam apy alabdhvä nivartante niçcayena vartante | kva måtyu-yukte saàsära-vartmani sarvadä janana-maraëa-prabandhena näraki-tiryag-ädi-yoniñv eva bhramantéty arthaù ||3||

viçvanäthaù : nanv evam asyätisukha-karatve sati ko näma saàsäré syät | taträha açraddadhänä iti | asyeti karmaëi ñañöhé ärñé | imaà dharmam açraddadhänäù çästra-väkyaiù pratipäditaà bhakteù sarvotkarñaà stuty-artha-vädam eva manyamänä ästikyena na svékurvanti ye, ta upäyäntarair mat-präptaye kåta-prayatnä api mäm apräpya måtyu-vyäpte saàsära-vartmani nitaräm atiçayena vartante ||3||

baladevaù : nanv evaà sukare dharme sthite na ko’pi saàsäred iti cet taträha açraddadhänä iti | dharmasyeti karmaëi ñañöhé | imaà mad-bhakti-lakñaëaà dharmam çruty-ädi-prasiddha-prabhävam apy açraddadhänä dåòha-viçväsena tam agåhëataù stuti-mätram evaitad iti ye manyante, te mat-präptaye sädhanäntaräëy anutiñöhanto’pi bhakty-avahelanän mäm apräpya måtyu-yukte saàsära-vartmani nitaräm vartante ||3||

(8.4)

mayä tatam idaà sarvaà jagad avyakta-mürtinä |mat-sthäni sarva-bhütäni na cähaà teñv avasthitaù ||

çrédharaù : tad evaà vaktavyatayä prastutasya jïänasya stutyä çrotäram abhimukhékåtya tad eva jïänaà kathayati mayeti dväbhyäm | avyaktä’téndriyä mürtiù svarüpaà yasya | tädåçena mayä käraëa-bhütena sarvam idaà jagat tataà vyäptam | tat såñövä tad evänupräviçat ity ädi çruteù | ataeva käraëa-bhüte mayi tiñöhantéti mat-sthäni sarväëi bhütäni caräcaräëi | evam api ghaöädiñu käryeñu måttikeva teñu bhüteñu näham avasthitaù | äkäçavad asaìgatvät ||4||

madhusüdanaù : tad evaà vaktavyatayä pratijïätasya jïänasya vidhi-mukhenetara-niñedha-mukhena ca stutyäbhimukhékåtam arjunaà prati tad eväha dväbhyäm mayeti | idaà jagat sarvaà bhüta-bhautika-tat-käraëa-rüpaà dåçya-jätaà mad-ajïäna-kalpitaà mäyädhiñöhänena paramärtha-satä sad-rüpeëa sphuraëa-rüpeëa ca tataà vyäptaà rajju-khaëòeneva tad-ajïäna-kalpitaà sarpa-dhärädi | tvayä väsudevena paricchinnena sarvaà jagat kathaà vyäptaà pratyakña-virodhäd iti nety äha avyaktä sarva-karaëägocarébhütä sva-prakäçädvaya-caitanya-sad-änanda-rüpä mürtir yasya tena mayä vyäptam idaà sarvaà na tv anena dehenety arthaù | ata eva santéva sphurantéva mad-rüpeëa sthitäni

mat-sthäni sarva-bhütäni sthävaräëi jaìgamäni ca | paramârthatas tu na ca naivähaà teñu kalpiteñu bhütesv avasthitaù kalpitäkalpitayoù sambandhäyogät | ataevoktaà yatra yad adhyastaà tat-kåtena guëena doñeëa väëu-mätreëäpi na sa sambadhyata iti ||4||

viçvanäthaù : yad däsya-bhaktäv etan-mätraà mad-aiçvarya-jïänaà mad-bhaktair apekñitavyam ity äha saptabhiù | avyaktä’téndriyä mürtiù svarüpaà yasya tena mayä käraëa-bhütena sarvam idaà jagat tataà vyäptam | ataeva mat-sthäni mayi käraëa-bhüte pürëa-caitanya-svarüpe sthitäni sarväëi bhütäni caräcaräëi santi | evam api ghaöädiñu sva-käryeñu mågädivatteñu bhüteñu näham avasthito’saìgatvät ||4||

baladevaù : atha sva-bhakty-uddépakam adbhuta-svaiçvaryam äha mayeti | avyaktä indriyägrähyä mürtiù svarüpaà yasya tena mayä sarvam idaà jagat tataà dhartuà niyantuà ca vyäptam | ataeva sarväëi caräcaräëi bhütäni vyäpake dhärake niyämake ca mayi sthitäni bhavantéti teñäà sthitis tad-adhénä nety arthaù | iha nikhila-jagad-antaryämiëä sväàçenäntaù praviçya niyacchämi dadhämi cety uktam | äha caivaà çrutiù yaù påthivyäà tiñöhat ity-ädinä | ihäpi vakñyati viñöabhyäham idaà kåtsnam ity ädi ||4||

(8.5

na ca mat-sthäni bhütäni paçya me yogam aiçvaram |bhüta-bhån na ca bhüta-stho mamätmä bhüta-bhävanaù ||5||

çrédharaù : kià ca na ceti | na ca mayi sthitäni bhütäni | asaìgatväd eva mama | nanu tarhi vyäpakatvam äçrayatvaà ca pürvoktaà viruddham ity äçaìkyäha paçyeti | me mama aiçvaryam asädhäraëaà yogaà yuktim aghaöana-ghaöanä-cäturyaà paçya | madéya-yoga-mäyä-vaibhavasyävirtarkyatvän na kiïcid viruddham ity arthaù | anyad apy äçcaryaà paçyety äha bhüteti | bhütäni bibharti dhärayatéti bhüta-bhåt | bhütäni bhävayati pälayatéti bhüta-bhävanaù | evaà bhüto’pi mamätmä paraà svarüpaà bhütastho na bhavatéti | ayaà bhävaù— yathä dehaà bibhrat pälayaàç ca jévo’haìkäreëa tat-saàçliñöas tiñöhaty evam ahaà bhütäni dhärayan pälayann api teñu na tiñöhämi | nirahaìkäratväd iti ||5||

madhusüdanaù : ataeva na ceti | diviñöha iväditye kalpitäni jala-calanädéni mayi kalpitäni bhütäni paramärthato mayi na santi | tvam arjunaù präkåtéà manuñya-buddhià hitvä paçya paryälocaya me yogaà prabhävam aiçvaram aghaöana-ghaöanä-cäturyaà mäyävina iva mamävalokayety arthaù | nähaà kasyacid ädheyo näpi kaasyacid ädhäras tathäpy ahaà sarveñu bhüteñu mayi ca sarväëi bhütänéti mahatéyaà mäyä | yato bhütäni sarväëi käryäëy upädänatayä bibharti dhärayati poñayatéti ca bhüta-bhåt | bhütäni sarväëi

kartåtayotpädayatéti bhüta-bhävanaù | evam abhinna-nimittopädäna-bhüto’pi mamätmä mama parmaärtha-svarüpa-bhütaù sac-cid-änanda-ghano’saìgädvitéya-svarüpatväc ca bhütasthaù paramärthato na bhüta-sambandhé svapna-dåg iva na paramärthataù sva-kalpita-sambandhéty arthaù | mamätmeti rähoù çira itivat kalpanayä ñañöhé ||5||

viçvanäthaù : tata eva mayi sthitäny api bhütäni na mat-sthäni mamäsaìgatväd eveti bhävaù | nanu tarhi tava jagad-vyäpakatvam jagad-äçrayatvaà ca pürvoktaà viruddham ity äha paçya me yogam aiçvaram asädhäraëaà yogaiçvaryam aghaöita-ghaöanä-cäturya-mayam | anyad apy äçcaryaà paçyety äha bhütäni bibharti dhärayatéti bhüta-bhåt | bhütäni bhävayati pälayatéti bhüta-bhävanaù | evaà bhüto’pi mamätmä bhüta-stho na bhavatéti mameti bhagavati deha-dehi-vibhägäbhävät | rähoù çiraù itivad abhede’pi ñañöhé | ayaà bhävaù— yathä jévo dehaà dadhat pälayann api tasmin äsaktyä deha-stha eva bhavati, evam ahaà bhütäni dadhat pälayann api mäyika-sarva-bhüta-çaréro’pi na tatrastho niùsaìgatväd iti ||5||

baladevaù : nanv atiguruà bhäraà vahatas te mahän khedaù syäd iti cet taträha na ceti | ghaöädäv udakädénéva bhära-bhütäni cabhütäni saàsåñöäni mayi na santi | tarhi mat-sthäni saarva-bhütänéty-ukti-viruddheteti mayi na santi | tarhi mat-sthäni sarva-bhütänéty-uktir viruddheteti cet tatraha paçyeti | mamaiçvaraà mad-asädhäraëaà yogaà paçya jänéhi yujyate’nena durghaöeñu käryeñu iti nirukter yogo’vicintya-çakti-vapuù satya-saìkalpatä-lakñaëo dharamas tam ity arthaù | etad eva visphuöayati bhüta-bhåd iti bhüta-bhåt bhütänäà dhärakaù pälakaç cähaà bhütastho bhüta-saàpåkto naiva bhavämi | yato mäm ätmä mana eva bhüta-bhävanaù satya-saìkalpatä—lakñaëenaiçvareëa yogenaivähaà bhütänäà dhäraëaà pälanaà ca karomi, na tu sva-mürti-vyäpäreëety arthaù | çrutiç caivam äha— etasya vä akñarasya praçäsane gärgi süryäcandram asau vidhåtau tiñöhata etasya vä akñarasya praçäsane gärgi dyäv äpåthivyau vidhåte tiñöhataù [bå.ä.u. 3.7.9] ity-ädinä | yadyapi svarüpän na mano bhinnaà, tathäpi sattä satéty ädivad viçeñäd västavaà bheda-käryam ädäyaiva tathoktaà bodhyam ||5||

(9. 6)

yathäkäça-sthito nityaà väyuù sarvatra-go mahän |tathä sarväëi bhütäni mat-sthänéty upadhäraya ||

çrédharaù : asaàçliñöayor apy ädhärädheya-bhävaà dåñöäntenäha yayeti | avakäçaà vinävasthänänupapatter nityam äkäçe sthito väyuù

sarvatra-go’pi mahän api näkäçena saàçliñyate | niravayavatvena saàçleñäyogät | tathä sarväëi bhütäni mayi sthitänéti jänéhi ||6||

madhusüdanaù : asaàçliñöayor apy ädhärädheya-bhävaà dåñöäntenäha yatheti | yathaiväsaìga-svabhäva äkäçe sthito nityaà sarvadotpatti-sthiti-saàhära-käleñu vätéti väyuù sarvadä calana-svabhävaù | ataeva sarvatra gacchatéti sarvatra-gaù | mahän parimäëataù | etädåço’pi na na kadäpy äkäçena saha saàsåjyate | tathaiväsaìga-svabhäve mayi saàçleñam antareëaiva sarväëi bhütäny äkäçädéni mahänti sarvatragäni ca sthitäni näpi sthitänéty upadhäraya vimåçyävadhäraya ||6||

viçvanäthaù : asaìge mayi bhütäni sthitäny api na sthitäni, teñv apy ahaà sthito’pi na sthita ity atra dåñöäntam äha yatheti | yathaiväsaìga-svabhäve äkäçe nityaà vätéti väyuù sarvadä calana-svabhävaù | ataeva sarvatra gacchatéti sarvatra-go mahän parimäëataù yathä sväkäçasya asaìgatvät tatra sthito’pi na sthitaù | äkäço’pi väyau sthito’pi na sthito’saìgatväd eva tathaiväsaìga-svabhäve mayi sarväëi bhütäni äkäçädéni mahänti sarvatragäni sthitäni näpi sthitänéty upadhäraya vimåçya niçcinu | nanu tarhi paçya me yogam aiçvaram iti bhagavad-uktaà yogaiçvaryasyätarkyatvaà kathaà siddham abhüt ? dåñöänta-läbhät | ucyate— äkäçasya jaòatvä eväsaìgatvam | cetanasya tv asaìgatvaà jagad-adhiñöhänädhiñöhätåtve parameçvaraà vinä nänyaträstéty atarkyatvaà siddham eva | tad apy äkäça-dåñöänto loka-buddhi-praveçärtha eva jïeyaù ||6||

baladevaù : caräcaräëäà sarveñäà bhütänäà mat-saìkalpäyattä sthitir våttiç cety atra dåñöäntam äha yatheti | yathä nirälambe mahaty äkäçe nirälambo mahän väyuù sthitaù sarvatra gacchati | tasya tasya ca nirälambatayä sthitir mat-saìkalpäd eva pravåttiç cety antaryämi-brähmaëät yad bhéñä vätaù pavate iti çruty-antaräc copadhärayeti, tathä sarväëi sthira-caräëi bhütäni mat-sthäni tair ansaàtuñöe mayi sthitäni mayaiva saìkalpa-mätreëa dhåtäni nityamitäni cety upadhäraya | anyathä äkäçädéni vibhraàçerann iti ||6||

(9.7)

sarva-bhütäni kaunteya prakåtià yänti mämikäm |kalpa-kñaye punas täni kalpädau visåjämy aham ||

çrédharaù : tad evam asaìgasyaiva yogamäyayä sthiti-hetutvam uktam | tayaiva såñöi-prayala-hetutvaà cäha sarveti | kalpa-kñaye pralaya-käle sarväëi bhütäni prakåtià yänti | triguëätmikäyäà mäyäyäà léyante | punaù kalpädau såñöi-käle täni visåjämi viçeñeëa såjämi ||7||

madhusüdanaù : evam utpatti-käle sthiti-käle ca kalpitena prapaïcenäsaìgasyätmano’saàçleñam uktvä pralaye’pi tam äha sarvetei | sarväëi bhütäni kalpa-kñaye pralaya-käle mämikäà mac-chaktitvena kalpitäà prakåtià triguëätmikäà mäyäà sva-käraëa-bhütäà yänti tatraiva sükñma-rüpeëa léyanta ity arthaù | he kaunteyety uktärtham | punas täni kalpädau sarga-käle visåjämi prakåtäv avibhägäpannäni vyanajmi ahaà sarvajïaù sarva-çaktir éçvaraù ||7||

viçvanäthaù : nanv adhunä dåçyamäny etäni bhütäni tvayi sthitänéty avagamyate | mahä-pralaye kva yäsyantéty apekñäyäm äha sarveti | mämikäà madéyäà mama triguëätmikäyäà mäyä-çaktau léyanta ity arthaù | punaù kalpa-kñaye pralayänte såñöi-käle täni viçeñeëa såjämi ||7||

baladevaù : sva-saìkalpäd eva bhütänäà sthitir uktä | atha tasmäd eva teñäà sarga-pralayäv äha sarveti | he kaunteya ! kalpa-kñaye caturmukhävasäna-käle sarväëi bhütäni mat-saìkalpäd eva mämikäà prakåtià yänit | prakåti-çaktike mayi viléyante kalpädau punas täny aham eva bahu syäm iti saìkalpa-mätreëa vaividhyena såjämi ||7||

(9.8)

prakåtià sväm avañöabhya visåjämi punaù punaù |bhüta-grämam imaà kåtsnam avaçaà prakåter vaçät ||

çrédharaù : nanv asaìgo nirvikäraç ca tvaà kathaà såjaséty apekñäyäm äha— prakåtim iti | sväà svéyäà svädhénäà prakåtim avañöabhyädhiñöhäya | pralaye lénaà santaà caturvidham imaà sarvaà bhüta-grämaà karmädi-paravaçaà punaù punar vividhaà såjämi | viçeñeëa såjämi iti vä | katham ? prakåter vaçät präcéna-karma-nimitta-tat-tat-svabhäva-vaçät ||8||

madhusüdanaù : kià-nimittä parameçvara-stheyaà såñöir na tävat sva-bhogärthä tasya sarva-säkñi-bhüta-caitanya-mätrasya bhoktåtväbhävät tathätve vä saàsäritveneçvaratva-vyäghätät | näpy anyo bhoktä yad artheyaà såñöiù | cetanäntaräbhävät | éçvarasyaiva sarvatra jéva-rüpeëa sthitatvät | acetanasya cäbhoktåtvät | ataeva näpavargärthäpi såñöiù | bandhäbhäväd apavarga-virodhitväc cety ädy-anupapattiù såñöer mäyä-mayatvaà sädhayanté näsmäkaà pratikületi na parihartavyety abhipretya mäyämayatvän mithyätvaà prapaïcasya vaktum ärabhate tribhiù prakåtim iti |

prakåtià mäyäkhyäm anirvacanéyäà sväà svasmin kalpitäm avañöabhya svasattä-sphürtibhyäà dåòhékåtya tasyäù prakåter mäyäyä vaçäd avidyäsmitä-räga-dveñäbhiniveça-käraëävaraëa-

vikñepätmaka-çakti-prabhäväj jäyamänam imaà sarva-pramäëa-saànidhäpitaà bhüta-grämam äkäçädi-bhüta-samudäyam ahaà mäyävéva punaù punar visåjämi vividhaà såjämi kalpanä-mätreëa svapna-dåg iva ca svapna-prapaïcam ||8||

viçvanäthaù : nanv asaìgo nirvikäraç ca tvaà kathaà såjaséty apekñäyäm äha— prakåtim iti | sväà svéyäm avañöabhyädhiñöhäya prakåter vaçät svéya-svabhäva-vaçät präcéna-karma-nimittäd iti yävat | avaçaà karmädi-paratantram ||8||

baladevaù—prakåtim iti | sväm ätméyäà tri-guëäà prakåtim avañöabhyädhiñöhäya saìkalpa-mätreëa mahad-ädyän manä pariëamayyemaà caturvidham bhüta-grämaà visåjämi punaù punaù käle käle | kédåçam ity äha prakåteù präcéna-karma-väsanäyä vaçät prabhäväd avaçaà paratantraà tathä cäcintya-çakter asaìga-svabhävasya mama saìkalpa-mätreëa tat tat kurvato na tat-saàsarga-gandho na ca ko’pi kheda-leça iti ||8||

(9.9)

na ca mäà täni karmäëi nibadhnanti dhanaàjaya |udäsénavad äsénam asaktaà teñu karmasu ||

çrédharaù : nanv evaà nänä-vidhäni karmäëi kurvatas tava jévavad-bandhaù kathaà na syäd iti ? ata äha na ca mäm iti | täni viçva-såñöy-ädéni karmäëi mäà na nibadhnanti | karmäsaktir hi baddha-hetuù sä cäpta-kämatvän mama nästi | ata udäsénatvänupapatter udäsénavat sthitam ity uktam ||9||

madhusüdanaù : ataù na ceti | na ca naiva såñöi-sthiti-pralayäkhyäni täni mäyävineva svapna-dåçeva ca mayä kriyamäëäni mäà nibandhnanti anugraha-nigrahäbhyäà na sukåta-duñkåta-bhäginaà kurvanti mithyä-bhütatvät | he dhanaïjaya yudhiñöhira-räjasüyärthaà sarvän räjïo jitvä dhanam ähåtavän iti mahän prabhävaù sücitaù protsähanärtham |

täni karmäëi kuto na badhnanti taträha udäsénavad äsénam | yathä kaçcid upekñako dvayor vivadamänayor jaya-paräjayäsaàsargé tat-kåta-harña-viñädäbhyäm asaàsåñöo nirvikära äste tadvan nirvikäratayäsénam | dvayor vivadamänayor ihäbhäväd upekñakatva-mätra-sädharmyeëa vati-pratyayaù | ataeva nirvikäratvät teñu såñöy-ädi-karmasv asaktam ahaà karométy abhimäna-lakñeëa saìgena rahitaà mäà na nibadnanti karmäëéti yuktam eva | anyasyäpi hi kartåtväbhäve phala-saìgäbhäve ca karmäëi na bandha-käraëänéty

uktam anena | tad-ubhaya-sattve tu koça-kära iva karmabhir badhyate müòha ity abhipräyaù ||9||

viçvanäthaù : nanv evaà ca nänä-karmäëi kurvatas tava jévavad-bandhaù kathaà na syäd ? ata äha na ceti | täni såñöy-ädéni | karmäsaktir hi baddha-hetuù sä cäpta-kämatvän mama nästi | udäsénavad iti | anya udäséno yathä vivadamänänäà duùkha-çokädi-saàsåñöo na bhavati tathaiväham ity arthaù ||9|| baladevaù—nanu viñamäëi såñöi-poälana-lakñaëäni vaiñamyädinä tväà badhnéyur iti cet taträha na ceti | täni viñama-såñöy-ädéni karmäëi na mayi vaiñamyädi-prasaïjayanti | tatra hetu-garbha-viçeñaëam udäsénavad iti | jévänäà deva-mänava-tiryag-ädi-bhäve tat-tad-abhyudaya-täratamye ca teñäà pürvärjitäni karmäëy eva käraëäni | ahaà tu teñu viñameñu karmasv audäényena sthito’sakta iti na mayi vaiñamyädi-doña-gandhaù | evam äha sütrakäraù vaiñamya-nairghåëye na [ve.sü. 2.1.35] ity-ädinä | udäsénatve kartåtvaà na siddhyed ata uktam udäsénavad iti ||9||

(9.10)

mayädhyakñeëa prakåtiù süyate sa-caräcaram |hetunänena kaunteya jagad viparivartate ||

çrédharaù : tad evopapädayati mayeti | mayädhyakñeëädhiñöhäträ nimitta-bhütena prakåtiù sa-caräcaraà viçvaà süyate janayati | anena mad-adhiñöhänena hetunedaà jagad viparivartate punaù punar jäyate | sannidhi-mätreëädhiñöhätåtvät kartåtvam udäsénatvaà cäviruddham iti bhävaù ||10||

madhusüdanaù : bhüta-grämam imaà visåjämy udäsénavad äsénam iti ca paraspara-viruddham iti çaìkä-parihärärthaà punar mäyämayatvam eva prakaöayati mayeti | mayä sarvato-dåçi-mätra-svarüpeëävikriyeëädhyakñeëa niyanträ bhäsakenävabhäsitä prakåtis triguëätmikä sattväsattvädibhir anirväcyä mäyä süyata utpädayati sa-caräcaraà jagan mäyävinädhiñöhiteva mäyä kalpita-gaja-turagädikam | na tv ahaà sva-kärya-mäyäbhäsanam antareëa karomi vyäpäräntaram | hetunä nimittenänenädhyakñatvena he kaunteya ! jagat sa-caräcaraà viparivartate vividhaà parivartate janmädi-vinäçäntaà dity-äder iva kartåtväbhäväd udäsénavad äsénam ity uktam iti na virodhaù | tad uktam—

asya dvaitendra-jälasya yad upädäna-käraëam |ajïänaà tad upäçritya brahma käraëam ucyate || iti |

çruti-småti-vädäç cäträrthe sahasraça udähäryäù ||10||

viçvanäthaù : nanu såñöy-ädi-kartus tavedam audäsényaà na pratyeméty ata äha mayeti | adhyakñeëa mayä nimitta-bhütena prakåtiù sa-caräcaraà jagat süyate | prakåtir eva jagat janayati | mamäträdhyakñatä-mätram | yathä kasyacid ambaréñäder iva bhüpateù prakåtibhir eva räjya-kåtyaà nirvähyate | atrodäsénasya bhüpateù sattä-mätram iti yathä tasya räja-siàhäsane sattä-mätreëa vinä prakåtibhiù kim api na çakyate kartum | tathaiva mamädhiñöhäna-lakñaëam adhyakñatvaà vinä prakåtir api jaòä kim api kartuà na çaknotéti bhävaù | anena mad-adhiñöhänena hetunedaà jagat viparivartate punaù punar jäyate ||10||

baladevaù : tat pratipädayati mayeti | satya-saìkalpena prakåty-adhyakñeëa mayä sarveçvareëa jéva-pürva-pürva-karmänuguëatayä vékñitä prakåtiù sa-caräcaraà jagat süyate janayati | viñama-guëä saté anena jéva-pürva-karmänuguëena mad-vékñaëena hetunä taj jagad viparivartate punaù punar udbhavati | he kaunteya | çrutiç caivam äha–

vikära-jananém ajïäm añöa-rüpäm ajäà dhruväm | dhyäyate’dhyäsitä tena tanyate preritä punaù | süyate puruñärthaà ca tenaivädhiñöhitä jagat ||

iti sannidhi-mätreëädhiñöhätåtvät kartåtvam udäsanià ca na viruddham | yathä sannidhi-mätreëagandhaù kñobhäya jäyate ity ädi smaraëäc caitad evaà mad-adhiñöhätå-mätraà khalu prekåter apekñyam | mad-vinä kim api kartuà na sä prabhavet na hy asati räjïaù siàhäsanädhiñöhätåtve tad-amätyäù kärye prabhavaù ||10||

(9.11)

avajänanti mäà müòhä mänuñéà tanum äçritam |paraà bhävam ajänanto mama bhüta-maheçvaram ||

çrédharaù : nanv evaàbhütaà parameçvaraà tväà kim iti kecin nädriyante ? taträha avajänantéti dväbhyäm | sarva-bhüta-maheçvara-rüpaà madéyaà paraà bhävaà tattvam ajänanto müòhä mürkhä mäm avajänanti mäm avamanyante | avajïäne hetuù çuddha-sattva-mayém api tanuà bhaktecchä-vaçän manuñyäkäräm äçritavantam iti ||11||

madhusüdanaù : evaà nitya-çuddha-buddha-mukta-svabhävaà sarva-jantünäm ätmänam änanda-ghanam anantam api santam avajänantéti | avajänanti mäà säkñäd éçvaro’yam iti nädriyante nindanti vä müòhä avivekino janäù | teñäm avajïä-hetuà bhramaà sücayati mänuñéà tanum äçritaà manuñyatayä pratéyamänäà mürtim ätmecchayä

bhaktänugrahärthaà gåhétavantaà manuñyatayä pratéyamänena dehena vyavaharantam iti yävat | tataç ca manuñyo’yam iti bhräntyäcchäditäntaùkaraëä mama paraà bhävaà prakåñöaà paäramarthikaà tattvaà sarva-bhütänäà mahäntarm éçvaram ajänanto yan nädriyante nindanti vä tad-anurüpam eva müòhatvasya ||11||

viçvanäthaù : nanu ca satyam ananta-koöi-brahmäëòa-vyäpé saccid-änanda-vigrahaù käraëärëava-çäyé mahä-puruñaù sva-prakåtyä jagat såjatéti yaù prasiddhaù | sa eva hi bhavän | kintu vasudeva-sünos taveyaà mänuñé tanur ity etad-aàçenaiva kecit tava nikarñaà vadantéty ata äha avajänantéti | mama mänuñyäs tanor asyä paraà bhävaà käraëärëava-çäyi-mahä-puruñädibhyo’py utkåñöaà svarüpam ajänanta eva te | kédåçam ? bhütaà satyaà yad brahma tac ca tan maheçvaraà ceti | tan maheçvara-padaà satyäntara-vyävartakam atra jïeyam yukte kñmädävåte bhütam iti amaraù |

tam ekaà govindaà sac-cid-änanda-vigrahaà våndävana-sura-bhüruha-taläsénaà satataà sa-marud-gaëo’haà paramayä stutyä toñayämi iti [go.tä.u. 1.33] çruteù |

naräkåti para-brahma iti småteç ca |

mamäsyä mänuñyäs tanoù saccid-änanda-mayatvaà mad-abhijëa-bhaktair ucyata eva, tathä sarva-brahmäëòa-vyäpitvaà ca bälye yan-mäträ çré-yaçodayä dåñöam eva | yad vä mänuñéà tanum eva viçinañöi param utkåñöaà bhävaà sattäà viçuddhaà sattvaà saccidänanda-svarüpam ity arthaù | bhävaù sattä svabhäväbhipräyaù ity amaraù | paraà bhävam api viçinañöi mama bhüta-maheçvaraà mama såjyäni bhütäni ye brahmädyäs teñäm api mahäntam éçvaram | tasmät jévasyeva mama parameçvarasya tanur na bhinnä | tanur eväham | aham eva tanuù säkñäd brahmaiva çäbdaà brahma dadhad vapuù [bhä.pu. 3.21.8] iti mad-abhijïa-çukokter iti bhavädåçais tu viçvasyatäm iti bhävaù ||11||

baladevaù : nanv édåça-mahimänaà tväà kim iti kecin nädriyante ? taträha avajänantéti | bhüta-maheçvaraà nikhila-jagad-eka-sväminaà satya-saìkalpaà sarvajïaà mahä-käruëikaà ca mäà müòhäs te’vajänanti | atra prakäraà darçayan viçinañöi mänuñém iti mänuña-sanniveçinéà mänuña-ceñöä-bahuläà tanuà çré-mürtim äçritaà tädätmya-sambandhena nityaà präptaà mäm itara-räja-kumära-tulyaù kaçcid ugra-puëyo manuñyo’yam iti buddhyävamanyanta ity arthaù | mänuñé tanuù khalu päïcabhautikyena na ca bhagavat-tanus tädåk sac-cid-änanda-rüpäya kåñëäya iti, tam ekaà govindaà sac-cid-änanda-vigraham iti çravaëät | tathätve tad-avajïätèëäà mauòhyändhya-yogäd brahmädi-vandyatväyogäc ca |

evaà buddhis teñäà kuto yayä te müòhä bhaëyante ? taträha param iti | param asädhäraëaà bhävaà svabhävam ajänantaù mänuñäkåtes tasya jïänänndätmatva-sarveçatva-mokñadatvädi-svabhävänabhijïänäd ity arthaù | evaà ca sati tanum äçritam ity ukti-viçeña-vibhätaà bheda-käryam ädäya bodhyä | yat tu vasudeva-sünor dvärakädhipateù sütikä-gåhävirbhütam eva svarüpaà naijaà caturbhujatvät tato vrajaà gacchataù svarüpaà tu mänuñaà dvibhujatväd ata uktam babhüva präkåtaù çiçuù itivat | asti tan-niravadhänam mänuñéà tanum äçritam iti tad-ukteù | tenaiva rüpeëa catur-bhujena iti pärtha-väkyäc ca tasmän mänuñya-saàniveçitvam eva tat-tanor manuñyatvam ity uktam yaträvatérëaà kåñëäkhyaà paraà brahma naräkåti iti çré-vaiñëave | güòhaà paraà brahma manuñya-liìgam iti çré-bhägavate ca | manuñya-ceñöä-präcyuryäc ca tasyäs tattvam | yathä manuñyo’pi räjä devavat siàhavac ca viceñöanän nå-devo nå-siàhaç ca vyapadiçyate |

tasmäd dvibhujaç caturbhujaç ca sa manuñya-bhävenokta-hetu-dvayäd vyapadiçyaù | na khalu bhuja-bhümnä pareçatvam | kärtavéryädau vyabhicärät | vibhu-caitanyatvaà jagaj janmädi-hetutvaà vä paraçatvam | tac ca dvibhuje tasminn asty eva tac chrutaà na ca dvibhujatvaà sädi—

sat-puëòaréka-nayanaà meghäbhaà vaidyutämbaram |dvi-bhujaà mauna-mudräòhyaà vana-mälinam éçvaram || [go.tä.u. 1.9]

iti tasyänädi-siddhatva-çravaëät präkåtaù çiçur ity atra prakåtyä svarüpeëaiva vyaktaù çiçur ity evärthaù | tasmäd vaidürya-maëau nänä-rüpäëi iva tasmin dvibhujatvädéni yugapat siddhäny eva yathärucy-upäsyänéti çäntoditatva-nityoditatva-kalpanä dürotsäritä ||11||

(9.12)

moghäçä mogha-karmäëo mogha-jïänä vicetasaù |räkñasém äsuréà caiva prakåtià mohinéà çritäù ||

çrédharaù : kià ca moghäçä iti | matto’nyad devatäntaraà kñipraà phalaà däsyatéty evaà bhütä moghä niñphalaiväçä yeñäà te | ataeva mad-vimukhatvän moghäni niñphaläni karmäëi yeñäà te | mogham eva nänä-kutarkäçritaà çästra-jïänaà yeñäà te | ataeva vicetaso vikñipta-cittäù | sarvatra hetuù räkñaséà tämaséà hiàsädi-pracuräm äsuréà ca räjaséà käma-darpädi-bahuläà mohinéà buddhi-bhraàça-karéà prakåtià svabhävaà çritä äçritäù santaù | mäm avajänantéti pürveëänvayaù ||12||

madhusüdanaù : te ca bhagavad-avajïäna-nindana-janita-mahä-durita-pratibaddha-buddhayo nirantaraà niraya-niväsärhä eva moghäçä iti | éçvaram antareëa karmäëy eva naù phalaà däsyantéty evaàrüpä moghä niñphalaiväçä phala-prärthanä yeñäà te | ataeveçvara-vimukhatvän moghäni çrama-mätra-rüpäëy agnihoträdéni karmäëi yeñäà te | tathä mogham éçvaräpratipädaka-kutarka-çästra-janitaà jïänaà yeñäà te | kuta evaà yato vicetaso bhagavad-avajïäna-janita-durita-pratibaddha-viveka-vijïätäù | kià ca te bhagavad-avajïäna-vaçäd räkñaséà tämasém avihita-hiàsä-hetu-dveña-pradhänäm äsuréà ca räjaséà çästränabhyanujïäta-viñaya-bhoga-hetu-räga-pradhänäà ca mohinéà çästréya-jïäna-bhraàça-hetuà prakåtià svabhävam äçritä eva bhavanti | tataç ca— trividhaà narakasyedaà dväraà näçanam ätmanaù | kämaù krodhas tathä lobhaù ity ukta-naraka-dvära-bhägitayä naraka-yätanäm eva te satatam anubhavantéty arthaù ||12||

viçvanäthaù : nanu ye mänuñéà mäyä-mayéà tanum äçrito’yam éçvara iti matvä tväm avajänanti | teñäà kä gatis taträha moghäçä iti | yadi bhaktä api syus tad api moghäçä bhavanti | mat-sälokyädim abhiväïchitaà na präpnuvanti | yadi te karmiëas tadä mogha-karmäëaù karma-phalaà svargädikaà na labhante | yadi te jïäninas tarhi mogha-jïänä jïäna-phalaà mokñaà na vidanti | tarhi te kià präpunvantéty ata äha räkñasém iti | te räkñaséà prakåtià räkñasänäà svabhävaà çritäù präptä bhavantéty arthaù ||12||

baladevaù—nanu päïcabhautika-mänuña-tanum änugra-puëyaù puru-tejäù ko’py ayam iti bhävena tväm avajänatäà kä gatiù syät taträha mogheti | yadi te éçvara-bhaktä api syus tad api moghäçä niñphala-mokña-väïchäù syuù | yadi te’gni-hoträdi-karma-niñöhäs tadä mogha-karmäëaù pariçrama-rüpägnihoträdikäù syuù | yadi te jïänäya vedäntädi-çästra-pariçélanas tadä mogha-jïänä niñphala-tad-bodhäù syuù | evaà kutaù ? yatas te vicetasaù | nitya-siddha-manuñya-saàniveçi-säkñät-para-brahma-mad-avajïä-janita-päpa-pratibaddha-viveka-jïänä ity arthaù | ataevam uktaà båhad-vaiñëave—

yo vetti bhautikaà dehaà kåñëasya paramätmanaù |sa sarvasmäd bahiñkäryaù çrauta-smärt a-vidhänataù |mukhaà tasyävalokyäpi sa-celaà snänam äcaret || iti |

tarhi te kià phalaà labhante ? taträha räkñaséà hiàsädi-pracuräm tämasém äsuréà käma-garvädi-pracuräà räjaséà mohinéà viveka-vilopinà prakåtià svabhävaà çritä narake niväsärhäs tiñöhanti ||12||

(9.13)

mahätmänas tu mäà pärtha daivéà prakåtim äçritäù |

bhajanty ananya-manaso jïätvä bhütädim avyayam ||

çrédharaù : ke tarhi tväm ärädhayantéti | ata äha— mahätmäna iti | mahätmänaù kämädy-anabhibhüta-cittäù | ata eva mad-vyatirekena nästy anyasmin mano yeñäm | te tu bhütädià jagat-käraëam avyayaà ca mäà jïätvä bhajanti ||13||

madhusüdanaù : bhagavad-vimukhänäà phala-kämanäyäs tat-prayuktasya nitya-naimittika-kämya-karmänuñöhänasya tat-prayuktasya çästréya-jïänasya ca vaiyarthyät päralaukika-phala-tat-sädhana-çünyäs te | näpy aihalaukikaà kiàcit phalam asti teñäà viveka-vijïäna-çünyatayä vicetaso hi te | ataù sarva-puruñärtha-bähyäù çocyä eva sarveñäà te varäkä ity uktam | adhunä ke sarva-puruñärtha-bhäjo’çocyä ye bhagavad-eka-çaraëä ityucyate mahätmäna iti |

mahän aneka-janma-kåta-sukåtaiù saàskåtaù kñudra-kämädy-anabhibhüta ätmäntaùkaraëaà yeñäà te’ataeva abhayaà sattva-saàçuddhiù ity ädi-vakñyamäëäà daivéà sättvikéà prakåtim äçritäù | ataevänyasmin mad-vyatirikte nästi mano yeñäà te bhütädià sarva-jagat-käraëam avyayam avinäçinaà ca mäm éçvaraà jïätvä bhajanti sevante ||13||

viçvanätha— tasmäd ye mahätmäno yädåcchika-mad-bhakta-kåpayä mahätmatvaà präptäs te tu mänuñä api daivéà prakåtià devänäà svabhävaà präptäù satto mäà mänuñäkäram eva bhajante | na vidyate’nyatra jïäna-karmäëy akämanädau mano yeñäà te | mäà bhütädià mayä tatam idaà sarvaà ity ädi mad-aiçvarya-jïänena bhütänäà brahmädi-stamba-paryantänäà käraëam | avyayaà saccidänanda-vigrahatväd anaçvaraà jïätveti mamävyayatve mad-bhaktair etävan-mätraà maj-jïänam apekñitavyam | iyam eva tvaà padärtha-jïäna-karmädy-anapekñä bhaktir ananyä sarva-çreñöhä räja-vidyä räja-guhyam iti drañöavyam ||13||

baladevaù : tarhi ke tväm ädiryante ? taträha mahätmäna iti | ye naräkåti-para-brahma-mat-tattvavit sat-prasaìgena tädåça-man-niñöhayä vistérëägädha-manaso madéye’pi sahasra-çérñädy-äkäre’rucayas te manuñyä api daivéà prakåtim äçritäù santo naräkåtià mäà madhya-bhütädi-vidhi-rudrädi-sarva-käraëam avyayaà nityaà ca jïätvä niçcitya bhajanti sevante | ananya-manaso naräkära eva mayi nikhäta-cittäù ||13||

(9.14)

satataà kértayanto mäà yatantaç ca dåòha-vratäù |namasyantaç ca mäà bhaktyä nitya-yuktä upäsate ||

çrédharaù : teñäà bhajana-prakäram äha satatam iti dväbhyäm | satataà sarvadä stotra-manträdibhiù kértayantaù kecin mäm upäsate sevante | dåòhäni vratäni niyamä yeñäà, tädåçäù santaù | yatantaç ca éçvara-püjädiñu indriyopasaàhärädiñu prayatnaà kurvantaù | kecid bhaktyä namasyantaù praëamantaç ca | anye nitya-yuktä anavaratam avahitä sevante | bhaktyeti nitya-yuktä iti ca kértanädiñv api drañöavyam ||14||

madhusüdanaù : te kena prakäreëa bhajantéty ucyate dväbhyäm satatam iti | satataà sarvadä brahma-niñöhaà gurum upasåtya vedänta-väkya-vicäreëa gurüpasad-anetara-käle ca praëava-japopaniñad-ävartanädibhir mäà sarvopaniñat-pratipädyaà brahma-svarüpaà kértayanto vedänta-çästrädhyayana-rüpa-çravaëa-vyäpära-viñayékurvanta iti yävat | tathä dåòha-vratä dåòhäni pratipakñaiç cälayitum açakyäni ahiàsä-satyästeya-brahmacaryäparigrahädéni vratäni yeñäà, te çama-damädi-sädhana-sampannä iti yävat | tathä coktaà pataïjalinä ahiàsä-satyästeya-brahmacaryäparigrahä yamäù [yo.sü. 2.30], te tu jäti-deça-käla-samayänavacchinnäù särvabhaumä mahä-vratam [yo.sü. 2.31] iti | jätyä brähmaëatvädikayä deçena térthädinä kälena caturdaçy-ädinä samayena yajïädy-anyatvenänavacchinnä ahiàsädayaù särvabhaumäù kñipta-müòha-vikñipta-bhümiñv api bhävyamänäù kasyäm api jätau kasminn api deçe kasminn api käle yajïädi-prayojane’pi hiàsäà na kariñyäméty evaà-rüpeëa kiàcid apy aparyudasya sämänyena pravåttä ete mahä-vratam ity ucyante ity arthaù |

tathä namasyantaç ca mäà käya-väì-manobhir namaskurvantaç ca mäà bhagavantaà väsudevaà sakala-kalyäëa-guëa-nidhänam iñöa-devatä-rüpeëa guru-rüpeëa ca sthitam | ca-kärät—

çravaëaà kértanaà viñëoù smaraëaà päda-sevanam |arcanaà vandanaà däsyaà sakhyam ätma-nivedanam || [bhä.pu. 7.5.23]

iti vandana-sahacaritaà çravaëädy api bodhavyam | arcanaà päda-sevanam ity api guru-rüpe tasmin sukaram eva |

atra mäm iti punar vacanaà sa-guëa-rüpa-parämarçärtham | anyathä vaiyarthya-prasaìgät | tathä bhaktyä mad-viñayeëa pareëa premëä nitya-yuktäù sarvadä saàyuktäù etena sarva-sädhana-pauñkalyaà pratibandhakäbhävaç ca darçitaù |

yasya deve parä bhaktiù yathä deve tathä gurau |tasyaite kathitä hy arthäù prakäçante mahätmanaù || [çve.u. 6.23]

pataïjalinä coktaà tataù pratyak-cetanädhigamo’py antaräyäbhävaç ca [yo.sü. 1.29] iti | tata éçvara-praëidhänät pratyak-cetanasya tvaà-poada-lakñyasyädhigamaù säkñätkäro bhavati | antaräyäëäà vighnänäà cäbhävo bhavatéti sütrasyärthaù |

tad evaà çama-damädi-sädhana-sampannä vedänta-çravaëa-manana-paräyaëäù parameçvare parama-gurau premëä namaskärädinä ca vigata-vighnäù paripürëa-sarva-sädhanäù santo mäm upäsate vijätéya-pratyayänantaritena sajätéya-pratyaya-praväheëa çravaëa-mananottara-bhävinä satataà cintayanti mahätmänaù | anena nididhyäsanaà carama-sädhanaà darçitam | etädåça-sädhana-pauñkalye sati yad vedänta-väkyajam akhaëòa-gocaraà säkñätkära-rüpam ahaà brahmäsméti jïänaà tat-sarva-çaìkä-kalaìkäspañöaà sarva-sädhana-phala-bhütaà svotpatti-mätreëa dépa iva tamaù sakalam ajïänaà tat-käryaà ca näçayatéti nirapekñam eva säkñän-mokña-hetur na tu bhümi-jaya-krameëa bhrü-madhye präëa-praveçanaà mürdhanyayä näòyä präëotkramaëam arcir-ädi-märgeëa brahma-loka-gamanaà tad-bhogänta-käla-vilambaà vä pratékñate | ato yat-präk-pratijïätam idaà tu te guhyatamaà pravakñyämy anasüyave jïänam [gétä 9.1] iti tad etad uktam | phalaà cäsyäçubhän mokñaëaà präg uktam evetéha punar noktam | evam aträyaà gambhéro bhagavato’bhipräyaù | uttänärthyas tu prakaöa eva ||14||

viçvanäthaù : bhajantéty uktam | tad-bhajanam eva kim ity ata äha satataà sadeti nätra karma-yoga iva käla-deça-pätra-çuddhädy-apekñä kartavyety arthaù |

na deça-niyamas tatra na käla-niyamas tatha |nocchiñöhädau niñedho' sti çré-harer nämni lubdhaka || iti småteù |

yatanto yatamänaù | yathä kuöumba-pälanärthaà dénä gåhasthä dhanika-dvärädau dhanärthaà yatante, tathaiva mad-bhaktäù kértanädi-bhakti-präpty-arthaà bhakta-sabhädau yatante. präpya ca bhaktim adhéyamänam çästram paöhata iva punaù punar abhyasyanti ca | etävanti näma-grahaëäni, etävatyaù praëatayaù, etävatyaù paricaryäç cävaçya-kartavyä ity evaà dåòhäni vratäni niyamä yeñäà te. yad vä, dåòhäny apatitäny ekädaçy-ädi-vratäni niyamä yeñäà te.| namasyantaç ca ca-käraù çravaëa-päda-sevanädy-anukta-sarva-bhakti-saìgrahärthaù | nitya-yuktä bhävinaà man-nitya-saàyogam äkäìkñanta äçaàsäyäà bhütavac ceti vartamäne’pi bhüta-kälikaù kta-pratyayaù | atra mäà kértayanta eva mäm upäsata iti mat-kértanädikam eva mad-upäsanam iti väkyärthaù | ato mäm iti na paunaruktyam äçaìkanéyam ||14||

baladevaù : bhakti-prakäram äha satatam iti dvayena | satataà sarvadä deça-kälädi-viçuddhi-nairapekñeëa mäà kértayantaù sudhä-madhuräëi mama kalyäëa-guëa-karmänubandhéni govinda-govardhanoddharaëädéni nämäny uccair uccärayanto mäm upäsate | namasyantaç ca mad-arcanä-niketeñu gatvä dhüli-paìkäpteñu bhü-taleñu daëòavat-praëipatanto bhaktyä préti-bhareëa | kértayanto mäm upäsata iti mat-kértanädikam eva mad-upäsanam iti väkyärthaù | ato mäm iti na paunaruktyam | ca-çabdo’nuktänäà çravaëärcana-vandanädénäà samuccäyakaù | yatantaù samänäçayaiù sädhubhiù särdhaà mat-svarüpa-guëädi-yäthätmya-nirëayäya yatamänäù | dåòha-vratä dåòhäny askhalitäny ekädaçé-janmäñöamy-upoñaëädéni vratäni yeñäà te | nitya-yuktä bhävinaà man-nitya-saàyogaà väïchantaù äçaàsäyäà bhütavac ca [pä. 3.3.132] iti süträd vartamäne’pi bhüta-kälika-kta-pratyayaù ||14||

(9.15)

jïäna-yajïena cäpy anye yajanto mäm upäsate |ekatvena påthaktvena bahudhä viçvato-mukham ||15||

çrédharaù : kià ca, jïäneti | väsudevaù sarvam ity [gétä 7.19] evaà sarvätmatva-darçanaà jïänam | tad eva yajïaù | tena jïäna-yajïena mäà yajantaà püjayanto’nye’py upäsate | taträpi kecid ekatvenäbheda-bhävanayä | kecit påthaktvena påthag-bhävanayä däso’ham iti | kecit tu viçvato-mukhaà sarvätmakaà mäà bahudhä brahma-rudrädi-rüpeëopäsate ||15||

madhusüdanaù : idänéà ye evam ukta-çravaëa-manana-nididhyäsanäsamarthäù, te’pi vividhäù—uttamä madhyamä mandäç ceti | sarve’pi svänurüpyeëa mäm upäsata ity äha—jïäna-yajïeneti | anye pürvokta-sädhanänuñöhänäsamarthä jïäna-yajïena tvaà vä aham asmi bhagavo devate, ahaà vai tvam asi [jäbäla-çruti]1 ity ädi-çruty-uktam ahaìgrahopäsanaà jïänaà, sa eva parameçvara-yajana-rüpatväd yajïas tena | ca-kära evärthe | api-çabdaù sädhanäntara-tyägärthaù | kecit sädhanäntara-nispåhäù santa upäsyopäsakäbheda-cintä-rüpeëa jïäna-yajïenaikatvena bheda-vyävåttyä mäm evopäsate cintayanty uttamäù | anye tu kecin madhyamäù påthaktvenopäsyopäsakayor bhedena ädityo brahmety ädeçaù [chä.u. 3.19.1] ity ädi-çruty-uktena pratékopäsana-rüpeëa jïäna-yajïena mäm evopäsate | anye tv ahaìgrahopäsane pratékopäsane väsamarthäù kecin mandä käàcid anyäà devatäà copäsénäù, känicit karmäëi vä kurväëä bahudhä tais tair bahubhiù prakärair viçva-rüpaà sarvätmänaà mäm evopäsate | tena tena jïäna-yajïeneti uttarottaräëäà krameëa pürva-pürva-bhümi-läbhaù ||15||1 Quoted in Çäréraka-bhäñya to ve.sü. 4.1.3. tvaà vä aham asmi bhagavo devate’haà vai tvam asi devate.

viçvanäthaù—tad evam aträdhyäye pürvädhyäye cänanya-bhakta eva mahätma-çabda-väcyaù | ärtädi-sarva-bhaktebhyo nyünä ahaìgrahopäsakäù pratékopäsakä viçva-rüpopäsakäs tän darçayati—jïäna-yajïeneti | anye na mahätmanaù pürvokta-sädhanänuñöhänäsamarthä ity arthaù | jïäna-yajïena tvaà vä aham asmi bhagavo devatä ahaà vai tvam asi [jäbäla-çruti] ity-ädi-çruty-uktam ahaìgrahopäsanaà jïänam | sa eva parameçvara-yajana-rüpatväd yajïaù, tena | ca-kära evärthe | api-çabdaù sädhanäntara-tyägärthaù | ekatvena upäsyopäsakayor abheda-cintana-rüpeëa | tato’pi nyünä anye påthaktvena bheda-cintana-rüpeëa ädityo brahmety-ädeçaù [chä.u. 3.19.1] ity ädi çruty-uktena pratékopäsanena jïäna-yajïena | anye tato’pi mandä bahudhä bahubhiù prakärair viçvatomukhaà viçva-rüpaà sarvätmänaà mäma evopäsate iti madhusüdana-sarasvaté-pädänäà vyäkhyä |

atra nädevo devam arcayet iti täntrika-dåñöyä gopälo’ham iti bhävanävattve yä gopälopäsanä sä ahaìgrahopäsanä | tathä, yaù parameçvaro viñëuù sa hi sürya eña nänyaù | sa hi indra eva nänyaù | sa hi soma eva nänyaù ity evaà bhedenaikasyä eva bhagavad-vibhüter yä upäsanä, sä pratékopäsanä | viñëuù sarva iti samasta-vibhüty-upäsanä viçva-rüpopäsaneti jïäna-yajïasya traividhyam | yad vä, ekatvena påthaktvena ity eka eva ahaìgrahopäsanä gopälo’haà gopälasya däso’ham ity ubhaya-bhävanä-mayé samudra-gäminé nadéva samudra-bhinno’bhinnä ceti | tadä ca jïäna-yajïasya traividhyam ||15||

baladevaù : evaà kevala-svarüpa-niñöhän kértanädi-çuddha-bhakti-pradhänän mahätma-çabditän abhidhäya guëé-bhüta-tat-kértanädi-jïäna-pradhänän bhaktän—jïäneti | pürvato’nye kecana bhaktäù pürvoktena kértanädi-jïäna-yajïena ca yajanto mäm upäsate | tatra prakäram—bahudhä bahu-prakäreëa, påthaktvena prapaïcäkäreëa pradhäna-mahad-ädy-ätmanä, viçvato-mukham indrädi-daivatätmanä cävasthitaà mäm ekatvenopäsate | ayam atra niñkarñaù—sükñma-cid-acic-chaktimän satya-saìkalpaù kåñëo bahu syäm iti svéyena saìkalpena sthüla-cid-acic-chaktimän eka eva brahmädi-stambänta-vicitra-jagad-rüpatayävatiñöhata ity anusandhinä tädåçasya mama kértanädinä ca mäm upäsata iti ||15||

(9.16-19)

ahaà kratur ahaà yajïaù svadhäham aham auñadhammantro’ham aham eväjyam aham agnir ahaà hutam ||

pitäham asya jagato mätä dhätä pitämahaù |vedyaà pavitram oàkära åk säma yajur eva ca ||

gatir bhartä prabhuù säkñé niväsaù çaraëaà suhåt |prabhavaù pralayaù sthänaà nidhänaà béjam

avyayam ||tapämy aham ahaà varñaà nigåhëämy utsåjämi ca |amåtaà caiva måtyuç ca sad asac cäham arjuna ||

çrédharaù : sarvätmatäà prapaïcayati ahaà kratur iti caturbhiù | kratuù çrauto’gniñöomädiù | yajïaù smärtaù païca-mahä-yajïädiù | svadhä pitry-arthaà çräddhädiù | auñadham auñadhi-prabhavam annam | bheñajaà vä | mantro yäjya-purodho-väkyädiù | äjyaà homädi-sädhanam | agnir ähavanéyädiù | hutaà homaù | etat sarvam aham eva ||16||

kià ca piteti | dhätä karma-phala-vidhätä | vedyaà jïeyaà vastu | pavitraà çodhakam | präyaçcittätmakaà vä | oìkäraù praëavaù | åg-ädayo vedäç cäham eva | spañöam anyat ||17||

kià ca gatir iti | gamyata iti gatiù phalam | bhartä poñaëa-kartä | prabhur niyantä | säkñé çubhäçubha-drañöä | niväso bhoga-sthänam | çaraëaà rakñakaù | suhåd dhita-kartä | prakarñeëa bhavaty aneneti prabhavaù srañöä | praléyate’neneti pralayaù saàhartä | tiñöhaty asminn iti sthänam ädhäraù | nidhéyate’sminn iti nidhänaà laya-sthänam | béjaà käraëam | tathäpy avyayam avinäçi | na tu bréhy-ädi-béjavan naçvaram ity arthaù ||18||

kià ca tapämy aham iti | ädityätmanä sthitvä nidägha-käle tapämi jagatas täpaà karomi | våñöi-samaye ca varñam utsåjämi vimuïcämi | kadäcit tu varñaà nigåhëämy äkarñämi | amåtaà jévanaà måtyuç ca näçaù | sat sthülaà dåçyam | asac ca sükñma-dåçyam | etaà sarvam aham eveti | evaà matvä mäm eva bahudhopäsata iti pürvenaivänvayaù ||19||

madhusüdanaù : yadi bahudhopäsate tarhi kathaà tväm evety äçaìkyätmano viçvarüpatvaà prapaïcayati caturbhiù aham iti | sarvasva-rüpo’ham iti vaktavye tat tad eka-deça-kathanam avayutyänuvädena vaiçvänare dvädaçaka-päle’ñöäkapälatvädi-kathanavat | kratuù çrauto’gniñöomädiù | yajïäù smärto vaiçvadevädir mahä-yajïatvena çruti-småti-prasiddhaù | svadhä’nnaà pitåbhyo déyamänam | auñadham auñadhi-prabhavam annaà sarvaiù präëibhir bhujyamänaà bheñajaà vä | mantro yäjyäpuronuväkyädir yenoddiçya havir déyate devebhyaù | äjyaà ghåtaà sarva-havir upalakñaëam idam | agnir ähavanéyädir haviñprakñepädhikaraëam | hutaà havanaà haviñprakñepaù etat sarvam ahaà parameçvara eva | etad ekaika-jïänam api bhagavad-upäsanam iti kathayituà pratyekam ahaà-çabdaù

| kriyä-käraka-phala-jätaà kim api bhagavad atiriktaà nästéti saumäyärthaù ||16||

kià ca | asya jagataù sarvasya präëi-jätasya pitä janayitä | mätä janayitré | dhätä poñayitä tat-tat-karma-phala-vidhätä vä | pitämahaù pituù pitä | vedyaà vedayitavyaà vastu | püyate’neneti pavitraà pävanaà çuddhi-hetur gaìgä-snäna-gäyatré-japädi | veditavye brahmaëi vedana-sädhanam oàkäraù | niyatäkñara-pädä åk | géti-viçiñöä saiva säma | säma-padaà tu géti-mätrasyaiväbhidhäyakam ity anyat | géti-rahitam aniyatäkñaraà yajuù | etat trividhaà mantra-jätaà karmopayogi | ca-käräd atharväìgiraso’pi gåhyante | eva-käro’ham evety avadhäraëärthaù ||17||

kià ca gatir iti | gamyata iti gatiù karma-phalam |

brahmä viçva-såjo dharmo mahän avyaktam eva ca |uttamäà sättvikém etäà gatim ähur manéñiëaù || ity [Manu 12.50] evaà manvädy-uktam |

bhartä poñöä sukha-sädhanasyaiva dätä | prabhuù svämé madéyo’yam iti svékartä | säkñé sarva-präëinäà çubhäçubha-drañöä | nivasanty asminn iti niväso bhoga-sthänam | çéryate duùkham asminn iti çaraëaà prapannänäm ärti-håt | suhåt pratyupakäränapekñaù sannupakäré | prabhava utpattiù | pralayo vinäçaù | sthänaà sthitù | yad vä prakarñeëa bhavanty aneneti prabhavaù srañöä | prakarñeëa léyante’neneti pralayaù saàhartä | tiñöhanty asminn iti sthänam ädhäraù | nidhéyate nikñipyate tat-käla-bhogyatayä käläntaropabhogyaà vastv asminn iti nidhänaà sükñma-rüpa-sarva-vastv-adhikaraëaà pralaya-sthänam iti yävat | çaìkha-padmädi-nidhir vä | béjam utpatti-käraëam | avyayam avinäçi na tu bréhy-ädivad vinaçvaram | tenänädy-anantaà yat käraëaà tad apy aham eveti pürveëaiva sambandhaù ||18||

kià ca tapämy aham iti | tapämy aham ädityaù san | tataç ca täpa-vaçäd ahaà varñaà pürva-våñöi-rüpaà rasaà påthivyä nigåhëämy äkarñämi kaiçcid raçmibhir añöasu mäseñu | punas tam eva nigåhétaà rasaà caturñu mäseñu kaiçcid raçmibhir utsåjämi ca våñöi-rüpeëa prakñipämi ca bhümau | amåtaà ca devänäà sarva-präëinäà jévanaà vä | eva-kärasyäham ity anena sambandhaù | måtyuç ca martyänäà sarva-präëinäà vinäço vä | sat yat sambandhitayä yad vidyate tat tatra sat | asac ca yat-sambandhitayä yac ca vidyate tat taträsat | etaà sarvam aham eva he’rjuna | tasmät sarvätmänaà mäà viditvä sva-svädhikäränusäreëa bahubhiù prakärair mäm evopäsata ity upapannam ||19||

viçvanäthaù : bahudhopäsate kathaà tväm evety äçaìkyätmano viçvarüpatvaà prapaïcayati caturbhiù | kratuù çrauto’gniñöomädiù yajïaù smärto vaiçvadevädiù | auñadham auñadhi-prabhavam annam | pitä vyañöi-samañöi-sarva-jagad-utpädanät | mätä jagato’sya svakukñi-madhya eva dhäraëät | dhätä jagato’sya poñaëät | pitämahaù jagat srañöuù brahmaëo’pi janakatvät | vedyaà jïeyaà vastu | pavitraà çodhakaà vastu | gatiù phalam | bhartä patiù | prabhur niyantä | säkñé çubhäçubha-drañöä | niväsa äspadam | çaraëaà vipadbhyas trätä | suhån nirupädhi-hita-käré | prabhavädyäù såñöi-saàhära-sthitayaù kriyäç cäham | nidhänaà nidhiù padma-çaìkhädiù | béjaà käraëam | avyayam avinäçi na tu bréhy-ädivan naçvaram ||16-18||

ädityo bhütvä nidäghe tapämi prävåñi varñam utsåjämi | kadäcic caiva graha-rüpeëa varñaà nigåhëämi ca | amåtaà mokñaà måtyuù saàsäraù | sad asat sthüla-sükñmaù | etat sarvam aham eveti matvä viçvatomukhaà mäm upäsata iti pürvenänvayaù ||19||

baladevaù : aham eva jaga-rüpatayävasthita ity etat pradarçayati aham iti caturbhiù | kratur jyotiñöomädiù çrauto, yajïo vaiçvadevädiù smärtaù | svadhä pitr-arthe çräddhädiù | auñadham bheñajam auñadhi-prabhavam annaà vä | mantro yäjyäpuro nu väkyädir yenoddiçya havir devebhyo déyate | äjyaà ghåta-homädi-sädhanam | agnir homädi-käraëam ähavanéyädiù | hutaà homo haviù-prakñepaù | etat sarvätmanäham evästhitaù | pitäham iti | asya sthira-carasya jagatas tatra tatra pitåtvena mätåtvena pitämahatvena cäham eva sthitaù | dhätä dhärakatvena poñakatvena ca tatra tatra sthito räjädiç cäham eva cid-acic-chaktimatas tad-antaryämiëo mat teñäm anatirekät vedyaà jïeyaà vastu pavitraà çuddhikaraà gaìgädi-väri | jïeye brahmaëi jïäna-hetur oìkäraù sarva-veda-béja-bhütaù | åg-ädis trividho vedaç ca-çabdäd atharva ca grähyam | teñu niyatäkñaraù pädä åk, saiva géti-viçiñöä säma, säma-padaà tu gétimätrasyaiva väcakam ity anyat | géti-çünyam amitäkñaraà yajuù | etat trividhaà karmopayogi-mantra-jätam aham evety arthaù |

gatiù sädhya-sädhana-bhütä gamyata iyam anayä ca iti nirukteù | bhartä patiù | prabhur niyantä | säkñé çubhäçubha-drañöä | niväso bhoga-sthänaà nivasaty atra iti nirukteù | çaraëaà prapannärti-håta çérñyate duùkham asmin iti nirukteù | suhån nimitta-hita-kåt | prabhavädyäù svarga-pralaya-sthitayaù kriyäù | nidhänaà nidhir mahä-padmädir nava-vidhaù | béjaà käraëam avyayam avinäçi | na tu bréhy-ädivad vinäçi |

tapäméti | sürya-rüpeëäham eva nidäghe jagat tapämi | prävåñi varñam jalaà visåjämi megha-rüpeëa varñaà nigåhëämi äkarñämi | amåtaà mokñaà | måtyuù saàsäraù | sat sthülaà | asat sükñmam | etat sarvam aham eva tathä caivaà bahuvidha-näma-rüpävastha-nikhila-

jagad-rüpatayä sthita eka eva çaktimän väsudeva ity ekatvänusandhinä jïäna-yajïena caike yajanto mäm upäsate ||16-19||

(9.20)

traividyä mäà somapäù püta-päpäyajïair iñövä svar-gatià prärthayante |

te puëyam äsädya surendra-lokamaçnanti divyän divi deva-bhogän ||

çrédharaù : tad evam avajänanti mäà müòhä ity ädi çloka-dvayena kñipra-phaläçayä devatäntaraà yajanto mäà nädriyanta ity abhaktä darçitäù | mahätmänas tu mäà pärthety ädinä ca mad-bhaktä uktäù | tatraikatvena påthaktvena vä ye parameçvaraà na bhajanti teñäà janma-måtyu-praväho durvära ity äha traividyä iti dväbhyäm | åg yajuù säma lakñaëäs tisro vidyäyeñäà te trividyäù | trividyä eva traividyäù | svärthe tad-dhitaù | trisro vidyä adhéyate jänanti vä | traividyä veda-trayokta-karma-paräù ity arthaù | veda-traya-vihita-yajïair mäm iñövä mamaiva rüpaà devatänataram ity ajänanto’pi vastuta indrädi-rüpeëa mäm eveñövä sampüjya | yajïa-çeñaà somaà pibantéti somapäù | tenaiva püta-päpäù çodhita-kalmañäù santaù svargatià svargaà prati gatià ye prärthayante te puëya-phala-rüpaà surendra-lokaà svargam äsädya präpya | divi svarge | divyänuttamän devänäà bhogän | açnanti bhuïjate ||20||

madhusüdanaù : evam ekatvena påthaktvena bahudhä ceti trividhä api niñkämäù santo bhagavantam upäsénäù sattva-çuddhi-jïänotpatti-dväreëa krameëa mucyante | ye tu sakämäù santo na kenäpi prakäreëa bhagavantam upäsate kintu sva-sva-käma-sädhanäni kämyäny eva karmäëy anutiñöhanti te sattva-çodhakäbhävena jïäna-sädhanam anadhirüëäù punaù punar janma-maraëa-prabandhena sarvadä saàsära-duùkham evänubhavantéty äha traividyeti dväbhyäm |

åg-veda-yajur-veda-säma-veda-lakñaëä hauträdhvarya-vaudgätra-pratipatti-hetavas tisro vidyä yeñäà te tri-vidyäs tri-vidyä eva svärthika-tad-dhitena traividyäs tisro vidyä vidantét vä veda-traya-vido yäjïikä yajïair agniñöomädibhiù krameëa savana-traye vasu-rudräd ity arüpiëaà mäm éçvaram iñövä tad-rüpeëa mäm ajänanto’pi vastu-våttena püjayitväbhiñutya hutvä ca somaà pibantéti somapäù santas tenaiva soma-pänena püta-päpä nirasta-svarga-bhoga-pratibandhaka-päpäù sakämatayä svar-gatià prärthayante na tu sattva-çuddhi-jïänotpatty-ädi | te divi svarge loke puëyaà puëya-phalaà sarvotkåñöaà surendra-lokaà çata-kratoù sthänam äsädya divyän manuñyair

alabhyän deva-bhogän deva-dehopabhogyän kämän açnanti bhuïjate ||20||

viçvanäthaù : evaà trividhopäsanävanto’pi bhaktä eva mäm eva parameçvaraà jänanto mucyante | ye tu karmiëas te na mucyanta evety äha dväbhyäà traividyä iti | åg-yajuù-säma-lakñaëäs tisro vidyä adhéyante jänanti vä traividyä veda-trayokta-karma-parä ity arthaù | yajïair mäm iñövendrädayo mamaiva rüpäëi ity ajänanto’pi vastuta indrädi-rüpeëa mäm eveñövä yajïa-çeñaà somaà pibantéti somapäs te puëyaà präpya ||20||

baladevaù : evaà svabhaktänäà våttam abhidhäya teñäm eva viçeñaà bodhayituà sva-vimukhänäà våttim äha traividyä iti dväbhyäm | tisèëäà vidyänäà samähäras trividyaà | tad ye’dhéyante vidanti ca te traividyäù | tad adhéte tad veda iti süträd aë | åg-yajuù-sämokta-karma-parä ity arthaù | trayé-vihitair jyotiñöomädibhir yajïair mäm iñövendrädayo mamaiva rüpäëy avidvanto’pi vastutas tat-tad-rüpeëävasthitaà mäm eväradhyety arthaù | somapä yajïa-çeñaà somaà pibantaù | püta-päpä vinañö-svargädi-präpti-virodha-kalmañäù santo ye svargatià prärthayante te puëyam ity ädi visphuöärthaù | mayaiva dattam iti çeñaù ||20||

(9.21)

te taà bhuktvä svarga-lokaà viçälaàkñéëe puëye martya-lokaà viçanti |evaà trayé-dharmam anuprapannägatägataà käma-kämä labhante ||

çrédharaù : tataç ca te tam iti | te svarga-kämäs taà prärthitaà vipulaà svarga-lokaà tat-sukhaà bhuktvä bhoga-präpake puëye kñéëe sati martya-lokaà viçanti | punar apy evam eva veda-traya-vihitaà dharmam anugatäù käma-kämä bhogän kämayamänä gatägataà yätäyätaà labhante ||21||

madhusüdanaù : tataù kim aniñöam iti tadäha te tam iti | te sakämäs taà kämyena puëyena präptaà viçälaà vistérëaà svarga-lokaà bhuktvä tad-bhoga-janake puëye kñéëe sati tad-deha-näçät punar deha-grahaëäya martya-lokaà viçanti punar garbha-väsädi-yätanä anubhavantéty arthaù | punaù punar evam ukta-prakäreëa | hiù prasiddhy-arthaù | traidharmyaà hauträdhvaryavaudgätra-dharma-trayäha jyotirñöomädikaà kämyaà karma | trayé-dharmam iti päöhe’pi trayyä veda-trayeëa pratipäditaà dharmam iti sa evärthaù | anupapannä anädau saàsäre pürva-pratipatty-apekñayänu-çabdaù | pürva-pratipatty-anantaraà manuñya-lokam ägatya punaù pratipannäù

| käma-kämä divyän bhogän kämayamänä evaà gatägataà labhante karma kåtvä svargaà yänti tata ägatya punaù karma kurvantéty evaà garbha-väsädi-yätanä-pravähas teñäm aniçam anuvartata ity abhipräyaù ||21||

viçvanäthaù : gatägataà punaù punar måtyu-janmané ||21||

baladevaù : tataç ca te tam iti te svarga-prärthakäù prärthitaà taà svarga-lokaà bhuktvä tat-präpake puëye kñéëe sati martya-lokaà viçanti païcägni-vidyokta-rétyä bhuvi brähmaëädi-janmäni labhante punar apy evam eva trayé-vihitaà dharmam anutiñöhantaù käma-kämäù svarga-bhogecchavo gatägataà labhante saàsarantéty arthaù ||21||

(9.22)

ananyäç cintayanto mäà ye janäù paryupäsate |teñäà nityäbhiyuktänäà yoga-kñemaà vahämy aham ||

çrédharaù : mad-bhaktäs tu mat-prasädena kåtärthä bhavantéty äha ananyäù iti | ananyä nästi mad-vyatirekeëänyat kämayaà yeñäà te | tathäbhütä ye janä mäà cintayantaù sevante teñäà nityäbhiyuktänäà sarvadä mad-eka-niñöhänäà yogaà dhanädi-läbhaà kñemaà ca tat-pälanaà mokñaà vä | tair aprärthitam apy aham eva vahämi präpayämi ||22||

madhusüdanaù : niñkämäù samyag-darçinas tu ananyä iti | anyo bheda-dåñöi-viñayo na vidyate yañäà te’nanyäù sarvädvaita-darçinaù sarva-bhoga-niùspåhäù | aham eva bhagavän väsudevaù sarvätmä na mad-vyatiriktaà kiàcid astéti jïätvä tam eva pratyaïcaà sadä cintayanto mäà näräyaëam ätatvena ye janäù sädhana-catuñöaya-sampannäù saànyäsinaù pari sarvato’navacchinnatayä paçyanti te mad-ananyatayä kåtakåtyä eveti çeñaù |

advaita-darçana-niñöhänäm atyanta-niñkämänäà teñäà svayam aprayatamänäà kathaà yoga-kñemau syätäm ity ata äha teñäà nityäbhiyuktänäà nityam anavaratam ädareëa dhyäne vyäpåtänäà deha-yäträ-mäträrtham apy aprayatamänänäà yogaà ca kñemaà ca | alabdhasya läbhaà labdhasya parirakñaëaà ca çaréra-sthity-arthaà yoga-kñemam akämayamänänäm api vahämi präpayämy ahaà sarveçvaraù |

teñäà jïäné nitya-yukta eka-bhaktir viçiñyate |priyo hi jïänino’tyartham ahaà sa ca mama priyaù || [gétä 7.17] iti hy uktam |

yadyapi sarveñäm api yoga-kñemaà vahati bhägaväàs tathäpy anyeñäà prayatnam utpädya tad-dvärä vahati jïäninäà tu tad-arthaà prayatnam utpädya vahatéti viçeñaù ||22||

viçvanäthaù : mad-ananya-bhaktänäà sukhaà tu na karma-präpyaà kintu mad-dattam evety äha ananyä iti | nityam eva sadaiväbhiyuktänäà paëòitänäm iti tad anye nityam apaëòitä iti bhävaù | yad vä nitya-saàyoga-spåhävatäà yogo dhanädi-läbhaù kñemaà tat-pälanaà ca tair tair anapekñitam apy aham eva vahämy atra karométy aprayujya vahäméti prayogät teñäà çaréra-poñaëa-bhäro mayaivohyate yathä svakalatra-puträdi-poñaëa-bhäro gåhastheneti bhävaù | na ca anyeñäm iva teñäm api yoga-kñemaà karma-präpyam evety ata ätmärämasya sarvetodäsénasya parameçvarasya tava kià tad-vahaneneti väcyam | bhaktir asya bhajanaà tad ihämutropädhi-nairäsyenämuñmin manaù-kalpanam etad eva naiñkarmyam | iti çruter mad-anya-bhaktänäà niñkämatvena naiñkarmyät teñu dåñöaà sukhaà mad-dattam eva | tatra mama sarvatrodäsénasyäpi sva-bhakta-vätsalyam eva hetur jïeyaù | na caivaà tvayi sveñöa-deve sva-nirväha-bhäraà dadänäs te bhaktäù prema-çünyä iti väcyam | tair mayi sva-bhärasya sarvathaivänarpaëät mayaiva svecchayä grahaëät | na ca saìkalpa-mätreëa viçva-såñöy-ädi kartuà mamäyaà bhäro jïeyaù | yad vä bhakta-janäsaktasya mama sva-bhogya-käntäbhära-vahanam iva tadéya-yoga-kñema-vahanam atisukha-pradam iti ||22||

baladevaù : atha sva-bhaktänäà viçeñaa nirüpayati ananyä iti | ye janä ananyä mad-eka-prayojanä mäà cintayanto dhyäyantaù paritaù kalyäëa-guëa-ratnäçrayatayä viciträdbhuta-lélä-péyüñäçrayatayä divya-vihbüty-äçrayatayä copäsate bhajanti teñäà nityaà sarvadaiva mayy abhiyuktänäà vismåta-deha-yäträëäm aham eva yoga-kñemam annädy-äharaëaà tat-saàrakñaëaà ca vahämi | atra karométy anuktvä vahäméty uktis tu tat-poñaëa-bhäro mayaiva voòhavyo gåhasthasyeva kuöumba-poñaëa-bhära iti vyanakti | evam äha sütrakäraù sväminaù phala-çruter ity ätreyaù [ve.sü. 3.4.44] iti | aträhuù teñäà nityaà mayä särdham abhiyogaà väïchatäà yogaà mat-präpti-lakñaëaà kñemaà ca matto’punar-ävåtti-lakñaëam aham eva vahämi | teñäà mat-präpaëa-bhäro mamaiva | na tv arcir-äder deva-gaëasyeti | evam evâbhidhäsyati dvädaçe— ye tu sarväëi karmäëi ity ädi-dvayena | sütrakäro’py evam äha viçeñaà ca darçayati [ve.sü. 4.3.16] iti ||22||

(9.23)

ye’py anya-devatä-bhaktä yajante çraddhayänvitäù |te’pi mäm eva kaunteya yajanty avidhi-pürvakam ||

çrédharaù : nanu ca tvad-vyatirekeëa vastuto devatäntarasyäbhävädindrädi-sevino’pi tvad-bhaktä eveti kathaà te gatägataà labheran ? taträha ye’péti | çraddhayopetä bhaktäù santo ye janä anya-devatä indrädi-rüpä yajante te’pi mäm eva yajantéti satyaà kintu avidhi-pürvakam | mokña-präpakaà vidhià vinä yajanti | atas te punar ävartante ||23||

madhusüdanaù : nanv anyä api devatäs tvam eva tvad-vyatiriktasya vastv-antarasyäbhävät | tathä ca devatäntara-bhaktä api tväm eva bhajanta iti na ko’pi viçeñaù syät | tena gatägataà käma-kämä vasu-rudrädityädi-bhaktä labhante | ananyäç cintayanto mäà tu kåta-kåtyä iti katham uktaà taträha ye’péti | yathä mad-bhaktä mäm eva yajanti tathä ye’nya-devatänäà vasv-ädénäà bhaktä yajante jyotiñöomädibhiù çraddhayästikya-buddhyä’nvitäù | te’pi mad-bhaktä iva he kaunteya tat-tad-devatä-rüpeëa sthitaà mäm eva yajanti püjayanti | avidhi-pürvakam avidhir ajïänaà tat-pürvakaà sarvätmatvena mäm ajïätvä mad-bhinnatvena vastv-ädén kalapayitvä yajantéty arthaù ||23||

viçvanäthaù : nanu ca jïäna-yajïena cäpy anye ity anena tvayä svasyaivopäsanä trividhoktä | tatra bahudhä viçvato-mukham iti tåtéyäyä upäsanäyä jïäpanärtham | ahaà kratur ahaà yajïaù ity ädi svasya viçva-rüpatvaà darçitaà | ataù karma-yogena karmäìga-bhütendrädi-yäjakäs tathä prädhänyenaiva devatäntara-bhaktä api tvad-bhaktä eva | kathaà tarhi te na mucyante ? yad uktaà tvayä gatägataà käma-kämä labhante iti | antavat tu phalaà teñäm iti ca | taträha ye’péti satyaà mäm eva yajantéti | kintv avidhi-pürvakam mat-präpakaà vidhià vinaiva yajanty ataù punar ävartante ||23||

baladevaù : nanv indrädi-yäjino’pi vastutas tvad-yäjina eva teñäà kuto gatägatam iti cet taträha ye’péti | ye janä anya-devatä-bhaktäù kevaleñv indrädiñu bhaktimantaù çraddhayä ataeva phala-pradä iti dåòha-viçväsenopetäù santo yajante yajïais tän arcayanti | te’pi mäm eva yajanti iti satyam etat | kintv avidhi-pürvakaà te yajanti yena vidhinä gatägata-nivartakä mat-präptiù syät taà vidhià vinaiva | atas tat te labhante ||23||

(9.24)

ahaà hi sarva-yajïänäà bhoktä ca prabhur eva ca |na tu mäm abhijänanti tattvenätaç cyavanti te ||

çrédharaù : etad eva vivåëoti aham iti | sarveñäà yajïänäà tat-tad-devatä-rüpeëäham eva bhoktä | prabhuç ca svämé | phala-dätä cäpy aham evety arthaù | evambhütaà mäà te tattvena yathävan

näbhijänanti | ataç cyavanti pracyavante punar ävartante | ye tu sarva-devatäsu mäm evätaryäminaà paçyanto yajanti te tu nävartante ||24||

madhusüdanaù : avidhi-pürvakatvaà vivåëvan phala-pracyutim améñäm äha aham héti | ahaà bhagavän väsudeva eva sarveñäà yajïänäà çrautänäà smärtänäà ca tat-tad-devatä-rüpeëa bhoktä ca svenäntaryämi-rüpeëädhiyajïatvät prabhuç ca phala-dätä ceti prasiddham etat | devatäntara-yäjinas tu mäm édåçaà tattvena bhoktåtvena prabhutvena ca bhagavän väsudeva eva vastv-ädi-rüpeëa yajïänäà bhoktä svena rüpeëa ca phala-dätä na tad-anyo’sti kaçcid ärädhya ity evaà-rüpeëa na jänanti | ato mat-svarüpäparijïänän mahatäyäseneñöväpi mayy anarpita-karmäëas tat-tad-deva-lokaà dhümädi-märgeëa gatvä tad-bhogänte cyavanti pracyavante tad-bhoga-janaka-karma-kñayät tad-dehädi-viyuktäù punar deha-grahaëäya manuñya-lokaà pratyävartante | ye tu tat-tad-devatäsu bhagavantam eva sarväntaryämiëaà paçyanto yajante te bhagavad-arpita-karmäëas tad-vidyä-sahita-karma-vaçäd arcir-ädi-märgeëa brahma-lokaà gatvä tatrotpanna-samyag-darçanäs tad-bhogänte mucyanta iti vivekaù ||24||

viçvanäthaù : avidhi-pürvakatvaà eväha aham iti | devatântara-rüpeëäham eva bhoktä prabhuù svämé phala-dätä cäham evati | mäà tu tattvena na jänanti | yathä süryasyäham upäsakaù | sürya eva mayi prasédatu | sürya eva mad-abhéñöaà phalaà dadätu | sürya eva parameçvara iti teñäà buddhiù | na tu parameçvaro näräyaëa eva süryaù | sa eva tädåça-çraddhotpädakaù | sa eva mahyaà süryopäsanä-phala-pradaù | iti buddhi-ratas tattvato mad-abhijïänäbhävät te cyavante | bhagavän näräyaëa eva süryädi-rüpeëärädhyate iti bhävanayä viçvato-mukhaà mäm upäsénäs tu mucyanta eva | tasmän mad-vibhütiñu süryädiñu püjä mad-vibhüti-jïäna-pürvikaiva kartavyä | na tv anyathä iti dyotitam ||24||

baladevaù : avidhi-pürvakatäà darçayati ahaà héti | aham evendrädi-rüpeëa sarveñäà yajïänäà bhoktä prabhuù svämé pälakaù phaladaç cety evaà tattvena mäà näbhijänanti | atas te cyavanti saàsaranti ||24||

(9.25)

yänti deva-vratä devän pitèn yänti pitå-vratäù |bhütäni yänti bhütejyä yänti mad-yäjino’pi mäm ||

çrédharaù : tad evopapädayati yäntéti | deveñv indrädiñu vrataà niyamo yeñäà te antavanto devän yänti | ataù punar ävartante | pitèñu vrataà yeñäà çräddhädi-kriyä-paräëäà te pitèn yänti | bhüteñu

vinäyaka-mätå-paëädiñu ijyä püjä yeñäà te bhütejyä bhütäni yänti | mäà yañöuà çélaà yeñäà te mad-yäjinaù | te mäm eväkñayaà paramänanda-svarüpaà yänti ||25||

madhusüdanaù : devatäntara-yäjinäm anävåtti-phaläbhäve’pi tat-tad-devatäyäm änurüpa-kñudra-phaläväptir dhruveti vadan bhagavad-yäjinäà tebhyo vailakñaëyam äha yäntéti | avidhi-pürvaka-yäjino hi trividhä antaùkaraëopädhi-guëa-traya-bhedät | tatra sättvikä deva-vratäù | devä vasu-rudrädityädayas tat-sambandhi-vrataà baly-upahära-pradakñiëa-prahvé-bhävädi-rüpaà püjanaà yeñäà te tän eva devän yänti taà yathä yathopäsate tad eva bhavati iti çruteù | räjasäs tu pitå-vratäù çräddhädi-kriyäbhir agniñv ättädénäà pitèëäm ärädhakäs tän eva pitèn yänti | tathä tämasä bhütejyä yakña-rakño-vinäyaka-mätå-gaëädénäà bhütänäà püjakäs täny eva bhütäni yänti | atra deva-pitå-bhüta-çabdänäà tat-sambandhi-lakñaëayoñöra-mukha-nyäyena samäsaù | madhyama-pada-lopi-samäsänaìgékärän prakåti-vikåti-bhäväbhävena ca tädarthya-caturthé-samäsäyogät | ante ca püjäväcéjyäçabda-prayogät pürva-paryäya-dvaye’pi vrata-çabdaù püjä-para eva |

evaà devatäntarärädhanasya tat-tad-devatä-rüpatvam antavat phalam uktvä bhagavad-ärädhanasya bhagavad-rüpatvam anantaà phalam äha mäà bhagavantaà yañöuà püjayituà çélaà yeñäà te mad-yäjinaù sarväsu devatäsu bhagavad-bhäva-darçino bhagavad-ärädhana-paräyaëä mäà bhagavantam eva yänti | samäne’py äyäse bhagavantam anataryämiëam ananta-phala-dam anärädhya devatäntaram ärädhyäntavat-phalaà yäntéty aho durdaiva-vaibhavam ajïänäm ity abhipräyaù ||25||

viçvanäthaù : nanu ca tat-tad-devatä-püjä-paddhatau yo yo vidhir uktas tenaiva vidhinä sä sä devatä püjyata eva | yathä viñëu-püjä-paddhatau ya eva vidhis tenaiva vaiñëavä viñëuà püjayanti | ato devatäntara-bhaktänäà ko doña iti cet satyam | tarhi täà täà devatäà tad-bhaktäù präpnuvanty eva ity ayaà nyäya eva ity äha yäntéti | tena tat-tad-devatänäm api naçvaratvät tat-tad-devatä-bhaktäù katham anaçvaro bhavantu ? ahaà tv anaçvaro nityo mad-bhaktä apy anaçvaräù iti te nityä eveti dyotitam | bhavän ekaù çiñyate çeña-saàjïaù [bhä.pu. 10.3.25] iti | eko näräyaëa eväsén na brahmä na ca çaìkaraù iti | parärdhänte so’budhyata gopa-rüpo me purastäd ävirbabhüva [go.tä.u. 1.25] iti | na cyavante ca mad-bhaktä mahati pralaye’pi [SkandaP Käçé-khaëòe] ity ädi çruti-småtibhyaù ||25||

baladevaù : vastuto mama tat tad devatädi-rüpatayä sthitatve’pi tad-rüpatayä maj-jïänäbhäväd eva temäà näpnuvantéty äha yäntéti | aträdy-apaaryäye vrata-çabdaù püjäbhidhäyé paratrejyä-çabdät | deva-vratä deva-püjakäù sättvika-darça-paurëamäsy-ädi-karmabhir

indrädén yajantas tän eva yänti | pitå-vratä räjasäù çräddhädi-karmabhiù pitèn yajantas tän eva yänti | bhütejyäs tämasäs tat-tad-balibhir yakña-rakño-vinäyakän püjayantas täny eva bhütäni yänti | mad-yäjinas tu nirguëäù sulabhair dravyair mäm arcayanto mäm eva yänti | apir avadhäraëe | ayam arthaù— indrädénäà vayam upäsakäs ta eväsmäkam éçvaräù püjäbhiù prasédantaù phaläny abhéñ¨täni dadyur iti mad-anya-deva-sevakänäà bhävanä | sarva-çaktiù sarveçvaro väsudevas tad-devatädi-rüpeëävasthito’smat-svämé sulabhopacäraiù karmabhir ärädhitaù sarväëy asmad-abhéñöäni dadyäd iti mat-sevakänäà bhävanä | tataç ca samänäny eva karmäëy anutiñöhanto’pi devädi-sevino mad-bhävanä-vaimukhyät tän nijeñöän eväciräyuño’lpa-vibhütén äsädya taiù saha parimitän bhogän bhuktvä tad-vinäçe vinaçyanti | mat-sevinas tu mäm anädi-nidhanaà satya-saìkalpam ananta-vibhütià vijïänänanda-mayaà bhakta-vatsalaà sarveçvaraà präpya mattaù punar na nivartante | mayä säkam anantäni sukhäni anubhavante mad-dhämni divye vilasantéti ||25||

(9.26)

patraà puñpaà phalaà toyaà yo me bhaktyä prayacchati |

tad ahaà bhakty-upahåtam açnämi prayatätmanaù ||

çrédharaù : tad evaà sva-bhaktänäm akñaya-phalam uktam | anäyäsatvaà ca sva-bhakter darçayati patram iti | patra-puñpädi-mätram api mahyaà bhaktyä prétyä yaù prayacchati tasy aprayatätmanaù çuddha-cittasya niñkäma-bhaktasya tat-patra-puñpädikaà bhaktyä tena upahåtaà samarpitam aham açnämi | na hi mahä-vibhüti-pateù parameçvarasya mama kñudra-devatänäm iva bahu-vitta-sädhya-yogädibhiù paritoñaù syät | kintu bhakti-mätreëa | ato bhaktena samarpitaà yat kiïcit paträdi-mätram api tad-anugrahärtham eväçnäméti bhävaù ||26||

madhusüdanaù : tad evaà devatäntaräëi parityajyänanta-phalatväd bhagavata evärädhanaà kartavyam atisukaratväc cety äha patram iti | patraà puñpaà phalaà toyam anyad vänäyäsa-labhyaà yat kiàcid vastu yaù kaçcid api naro me mahyam ananta-mahä-vibhüti-pataye parameçvaräya bhaktyä na väsudevät param asti kiàcit iti buddhi-pürvikayä prétyä pracchatéçvaräya bhåtyavad upakalpayati mat-svatvänä äspada-dravyäbhävät sarvasyäpi jagato mayaivärjitatvät | ato madéyam eva sarvaà mahyam arpayati janaù | tasya prétyä prayacchataù prayatätmanaù çuddha-buddhes tat-patra-puñpädi-tuccham api vastu ahaà sarveçvaro’çnämi açanavat prétyä svékåtya tåpyämi | atra väcasyätyanta-tiraskäräd açana-lakñitena svékära-

viçeñeëa préty-atiçaya-hetutvaà vyajyate | na ha vai devä açnanti na pibanty etad evämåtaà dåñövä tåpyanti iti çruteù |

kasmät tuccham api tad açnäsi ? yasmäd bhakty-upahåtaà bhaktyä prétyä samarpitaà tena prétyä samarpaëaà mat-svékära-nimittam ity arthaù | atra bhaktyä prayacchatéty uktvä punar bhakty-upahåtam iti vadann abhaktasya brähmaëatva-tapasvitvädi mat-svékära-nimittaà na bhavatéti parisaìkhyäà sücayati | çrédäma-brähmaëänéta-taëòula-kaëa-bhakñaëavat préti-viçeña-pratibaddha-bhakñyäbhakñya-vijïäno bäla iva mäträdy-arpitaà patra-puñpädi bhaktärpitaà säkñäd eva bhakñayäméti vä | tena bhaktir eva mat-paritoña-nimittaà na tu devatäntaravad baly-upahärädi bahu-vitta-vyayäyäsa-sädhyaà kiàcid iti devatäntaram apahäya mäm eva bhajetety abhipräyaù ||26||

viçvanäthaù : varaà deväntara-bhaktäväyäsädhikyaà na tu mad-bhaktäv ity äha patram iti | atra bhaktyeti karaëam | tåtéyäyäà bhakty-upahåtam iti paunaruktaà syät | ataù sahärthe tåtéyä | bhaktyä sahito mad-bhaktä ity arthaù | tena mad-bhakta-bhinno janas tätkälikyä bhaktyä yat prayacchati tat tenopahåtam api patra-puñpädikaà naiväçnäméti dyotitam | tataç ca mad-bhakta eva paträdikaà yad dadäti tat tasyäham açnämi yathocitam upayuïje | kédåçam ? bhaktyopahåtam | na tu kasyacid anurodhädinä dattam ity arthaù | kià ca mad-bhaktasyäpy apavitra-çarératve sati näçnäméty äha prayatätmanaù çuddha-çarérasyeti rajaùsvalädayo vyävåttäù | yad vä prayatätmanaù çuddhäntaùkaraëasya mad-bhaktaà vinä nänyaù çuddhäntaùkaraëa iti | dhautätmä puruñaù kåñëa-päda-mülaà na muïcati [bhä.pu. 2.8.5] iti parékñid-ukter mat-päda-sevä-tyägäsämärthyam eva çuddha-cittatva-cihnam | ataù kvacit käma-krodhädi-sattve’pi utkhäta-daàñöroraga-daàçavat tasyäkiàcit-karatvaà jïeyam ||26||

baladevaù : evam akñayänanta-phalatvän mad-bhaktiù käryety uktvä sukha-sädhyatväc ca sä käryety äha patram iti | patraà vä puñpaà vänyad vä | yat sulabhaà vastu yo bhaktyä préti-bhareëa me sarveçvaräya prayacchati, tasya bhakty-upahåtaà préty-arpitaà tat-tad-ananta-vibhütiù pürëa-kämo’py aham açnämi yathocitam upabhuïje | tat-préty-udita-kñut-tåñëaù san tad-bhaktyäveçät tat sarvam adméti vä | tasya kédåçasyety äha prayatätmano viçuddha-manaso niñkämasyety arthaù | tath¸a ca niñkämeëa mad-anuraktenärpitaà tad açnämi | tad-viparétenärpitaà tu näçnäméty uktam | bhaktyä ity uktväpi punar bhakty-upahåtam ity uktir bhaktir eva mat-toñikä | na tu divjatva-tapasvitväd iti sücayati | iha satatam ananyaù patram ity ädibhis tribhir uktä kértanädi-rüpa-viçuddha-bhaktir arpitaiva kriyeta, na tu kåtvärpiteti |

iti puàsärpitä viñëau bhaktiç cen nava-lakñaëä |

kriyeta bhagavaty addhä tan manye’dhétam uttamam [bhä.pu. 7.5.19]

iti prahläda-väkyät | atas tathätra nokteù ||26||

(9.27)

yat karoñi yad açnäsi yaj juhoñi dadäsi yat |yat tapasyasi kaunteya tat kuruñva mad-arpaëam ||

çrédharaù : na ca patra-puñpädikam api yajïärtha-paçu-somädi-dravyavan mad-artham evodyamair äpädya samarpaëéyam | kià tarhi ? yat karoñéti svabhävataù çästrato vä yat kiïcit karma karoñi | tathä yad açnäsi | yaj juhoñi | yad dadäsi | yat tapasyasi tapaù karoñi | tat sarvaà mayy arpitaà yathä bhavaty evaà kuruñva ||27||

madhusüdanaù : kédåçaà te bhajanaà tad äha yat karoñéti | yat karoñi çästräd åte’pi rägät präptaà gamanädi yad açnäsi svayaà tåpty-arthaà karma-siddhy-arthaà vä | tathä yaj juhoñi çästra-balän nityam agnihoträdi-homaà nirvartayasi | çrauta-smärta-sarva-homopalakñaëam etat | tathä yad dadäsi atithi-brähmaëädibhyo’nna-hiraëyädi | tathä yat tapasyasi pratisaàvatsaram ajïäta-prämädika-päpa-nivåttaye cändräyaëädi carasi ucchåìkhala-pravåtti-niräsäya çarérendriya-saàghätaà saàyamayaséti vä | etac ca sarveñäà nitya-naimittika-karmaëäm upalakñaëam | tena yat tava präëi-svabhäva-vaçäd vinäpi çästram avaçyambhävi gamanäçanädi, yac ca çästra-vaçäd avaçyambhävi homa-dänädi he kaunteya tat sarvaà laukikaà vaidikaà ca karmänyenaiva nimittena kriyamäëaà mad-arpaëaà mayy arpitaà yathä syät tathä kuruñva | ätmanepadena samarpaka-niñöham eva samarpaëa-phalaà na tu mayi kiàcid iti darçayati | avaçyambhävinäà karmaëäà mayi parama-gurau samarpaëam eva mad-bhajanaà na tu tad-arthaà påthag-vyäpäraù kaçcit kartavya ity abhipräyaù ||27||

:viçvanäthaù nanu ca ärto jijïäsur arthärthé jïäné ity ärabhya - etävatéñu tvad uktäsu bhaktiñu madhye khalv ahaà käà bhaktià karavai

? - ity apekñäyäà bho arjuna sämprataà tävat tava karma jïänädénäà - tyaktum açakyatvät sarvotkåñöäyäà kevaläyäm ananya bhaktau

- | nädhikäro näpi nikåñöäyäà sakäma bhaktau tasmät tvaà niñkämäà- - - karma jïäna miçräà pradhäné bhütäm eva bhaktià kurv ity äha yat

| | karoñéti dväbhyäm laukikaà vaidikaà vä yat karma tvaà karoñi yad - açnäsi vyavahärato bhojana pänädikaà yat karoñi tat tapasyasi tapaù | karoñi tat sarvaà mayy eväpaëaà yasya tad yathä syät tathä kuru na - - , - | cäyaà niñkäma karma yyoga eva na tu bhakti yoga iti väcyam

- - , niñkäma karmibhiù çästra vihitaà karmaiva bhagavaty arpyate na tu | | vyavahärikaà kim api kåtam tathaiva sarvatra dåñöeù bhaktais tu

- - - - - svätma manaù präëendriya vyäpära mätram eva sveñöa deve | - —bhagavaty arpyate yad uktaà bhakti prakaraëa eva

käyena väcä manasendriyair vä - |buddhyätmanä vänusåta svabhävät

karoti yad yat sakalaà parasmai || näräyaëäyeti samarpayet tam [ . . 11.2.34] |bhä pu iti

nanu ca juhoñéti havanam idam arcana-bhakty-aìga-bhütaà viñëüddeçayakam eva | tapasyaséti | tapo’py etad ekädaçy-ädi-vrata-rüpam eva | ata iyam ananyaiva bhaktiù kim iti nocyate ? satyam ananyä bhaktir hi kåtväpi na bhagavaty arpyate, kintu bhagavaty arpitaiva jïäyate | yad uktaà çré-prahlädena—çravaëaà kértanaà viñëoù smaraëam ity atra iti puàsärpitä viñëau bhaktiç cen nava-lakñaëä kriyeta [bhä.pu. 7.5.18-19] ity asya vyäkhyä ca çré-svämi-caraëänäà bhagavati viñëau bhaktiù kriyate, sä cärpitaivaa saté yadi kriyeta, na tu kåtä saté paçcäd arpyate ity ataù padyam idaà na kevaläyäà paryavased iti ||27||

baladevaù : satatam ity ädibhir nirapekñäëäà bhaktir mayä tväà praty uktä | tvayä tu pariniñöhitena kértanädikäà bhaktià kurvatäpi loka-saìgrahäya nikhila-karmärpaëän mamâpi bhaktiù käryeti bhävenäh yad iti | yat tvaà deha-yäträ-sädhakaà laukikaà karma karoñi, yac ca deha-dhäraëärtham annädikam açnäsi, tathä yaj juhoñi vaidikam agnihoträdi-homam anutiñöhasi, yac ca sat-pätrebhyo’nna-hiraëyädikaà dadäsi, pratyabdam ajïäta-durita-kñataye cändräyaëädy äcarasi, tat sarvaà mad-arpaëaà yathä syät tathä kuruñva | tena man-nimittasyäsya lokasya saìkgrahät tvayi mat-prasädo bhüyän bhävéti | na ceyaà sarva-karmärpaëa-rüypä bhaktiù sa-niñöhänäm iti väcyam, tair vaidikänäm eva taträrpyamäëät | kintu pariniñöhitänäm eveyam | tair yat karoñi ity ädi svämi-nirdeçena sarva-karmaëäà taträrpaëät | te hi svämino loka-saìgrahaà prayäsam apaninéñavas tathä täny äcarantas taà prasädayantéti ||27||

(9.28)

çubhäçubha-phalair evaà mokñyase karma-bandhanaiù |

saànyäsa-yoga-yuktätmä vimukto mäm upaiñyasi ||

çrédharaù : evaà ca yat phalaà präpsyasi tat çåëu çubhäçubheti | evaà kurvan karma-bandhanaiù karma-nimittair iñöäniñöa-

phalairmukto bhaviñyasi karmaëäà mayi samarpitatvena tava tat-phala-sambandhänupapatteù | taiç ca vimuktaù san | saànyäsa-yoga-yuktätmä saànyäsaù karmaëäà mad-arpaëam | sa eva yogaù | tena yukta ätmä cittaà yasya | tathäbhütas tvaà mäà präpsyasi ||28||

madhusüdanaù : etädåçasya bhajanasya phalam äha çubhäçubheti | evam anäyäsa-siddhe’pi sarva-karma-samarpaëa-rüpe mad-bhajane sati çubhäçubhe iñöäniñöhe phale yeñäà taiù karma-bandhanair bandha-rüpaiù karmabhir mokñyase mayi samarpitaatvät tava tat-sambandhänupapatteù karmabhis tat-phalaiç ca na saàsrakñyase | tataç ca saànyäsa-yoga-yuktätmä saànyäsaù sarva-karmaëäà bhagavati samarpaëaà sa eva yoga iva citta-çodhakatväd yogas tena yuktaù çodhita ätmäntaùkaraëaà yasya sa tvaà tyakta-sarva-karmä vä karma-bandhanair jévann eva vimuktaù san samyag-darçanenäjïänävaraëa-nivåttyä mäm upaiñyasi säkñät-kariñyasy ahaà brahmäsméti | tataù prärabdha-karma-kñayät patite’smin çarére videha-kaivalya-rüpaà mäm upaiñyasi | idäném api mad-rüpaù san sarvopädhi-nivåttyä mäyika-bheda-vyavahära-viñayo na bhaviñyaséty arthaù ||28||

viçvanäthaù : çubhäçubha-phalair anantaiù karma-rüpair bandhanair vimokñyase | bhaktir asya bhajanam | tad ihämutropädhi-nairäsyenaivämuñmin manaù-kalpanam | etad eva ca naiñkarmyam [go.tä.u. 1.14] iti çruteù | saànyäsaù karma-phala-tyägaù sa eva yogas tena yukta ätmä mano yasya saù | na kevalaà mukta eva bhaviñyasy api tu vimukto mukteñv api viçiñöaù san mäm upaiñyasi säkñät paricarituà man-nikaöam eñyasi—

muktänäm api siddhänäà näräyaëa-paräyaëaù sudurlabhaù praçäntätmä koöiñv api mahämune || [bhä.pu. 6.14.5] iti småteù |

muktià dadäti karhicit sma na bhakti-yogam [bhä.pu. 5.6.18] iti çukokteù |

mukteù sakäçäd api säkñän mat-prema-seväyä utkarño’yam eveti bhävaù ||28||

baladevaù :édåça-bhakteù phalam äha çubheti | evaà man-nideça-kåtäyäà sarva-karmärpaëa-lakñaëäyäà bhaktau satyäà karma-rüpair bandhanais tvaà mokñyase | kédåçair ity äha çubhetéñöäniñöa-phalais tat-präpti-pratépaiù präcénair ity arthaù | kédåças tvam ity äha saànyäseti mayi karmärpaëaà saànyäsaù | sa eva citta-viçodhakatväd yogas tad-yukta ätmä mano yasya saù | na kevalaà mukta eva karmabhir bhaviñyasy api tu vimuktaù san mäm upaiñyasi | mukteñu viçiñöaù san mäà säkñät sevituà mad-antikaà präpsyasi ||28||

(9.29)

samo’haà sarvabhüteñu na me dveñyo’sti na priyaù |ye bhajanti tu mäà bhaktyä mayi te teñu cäpy aham ||

çrédharaù : yadi bhaktebhya eva mokñaà dadäsi näbhaktebhyas tarhi taväpi kià räda-dveñädi-kåtaà vaiñamyam asti ? nety äha samo’ham iti | samo’haà sarveñv api bhüteñu | ato me mama priyaç ca dveñyaç ca nästy eva | evaà saty api ye mäà bhajanti te bhaktä mayi vartante | aham api teñv anugrähakatayä varte | ayaà bhävaù— yathä agneù svalevakeñv eva tamaù-çétädi-duùkham apäkurvato’pi na vaiñamyam | yathä vä kalpa-våkñasya | tathaiva bhakta-pakña-pätino’pi mama vaiñamyaà nästy eva | kintu mad-bhakter eväyaà mahimeti ||29||

madhusüdanaù : yadi bhaktän evänugåhëäsi näbhaktän | tato räga-dveñavattvena kathaà parameçvaraù syä iti nety äha samo’ham iti | sarveñu präëiñu samas tulyo’haà sad-rüpeëa sphuraëa-rüpeëänanda-rüpeëa ca sväbhävikenaupädhikena cäntaryämitvena | ato namama dveña-viñayaù préti-viñayo vä kaçcid asti sävitrasyeva gagana-maëòala-vyäpinaù prakäçäsya | tarhi kathaà bhaktäbhaktayoù phala-vaiñamyaà taträha ye bhajanti tu ye tu bhajanti sevante mäà sarva-karma-samarpaëa-rüpayä bhaktyä | abhaktäpekñayä bhaktänäà viçeña-dyotanärthas tu-çabdaù | ko’sau ? mayi te ye mad-arpitair niñkämaiù karmabhiù çodhitäntaùkaraëäs te nirasta-samasta-rajas-tamo-malasya sattvodrekeëätisvacchasyäntaùkaraëasya sadä mad-äkärä våttim upainpan-mänenotpädayanto mayi vartante | aham apy atisvacchäyäà tadéya-citta-våttau pratibimbitas teñu varte | ca-käro’vadhäraëärthas ta eva mayi teñv eväham iti |

svacchasya hi dravyasyäyam eva svabhävo yena sambadhyate tad-äkäraà gåhëätéti | svaccha-dravya-sambaddhasya ca vastuna eña eva svabhävo yat tatra pratiphalatéti | tathäsvaccha-dravyasyäpy eña eva svabhävo yat sva-sambaddhasyäkäraà na gåhëätéti | asvaccha-dravya-sambaddhasya ca vastuna eña eva svabhävo yat tatra na pratiphalatéti | yathä hi sarvatra vidyamäno’pi sävitraù prakäçaù svacche darpaëädäv eväbhivyajyate na tv asvacche ghaöädau | tävatä na darpaëe rajyati na vä dveñöi ghaöam | evaà sarvatra samo’pi svacche bhakta-citte’bhivyajyamäno’svacche cäbhakti-citte’nabhivyajya-mäno’haà na rajyämi kutracit | na vä dveñmi kaàcit | sämagré-maryädayä jäyamänasya käraysäparyanuyojyatvät | vahnivat kalpa-taruvac cävaiñamyaà vyäkhyeyam ||29||

viçvanätha— nanu bhaktän eva vimuktékåtya svaà präpayasi | na tv abhaktän iti cet tarhi taväpi kià räga-dveñädi-kåtaà vaiñamyam asti ?

nety äha samo’ham iti | te bhaktä mayi vartante’ham api teñu varta iti vyäkhyäne bhagavaty eva sarva-jagad vartata eva | bhagavän api sarva-jagatsu vartata eveti nästi viçeñaù | tasmät ye yathä mäà prapadyante täàs tathaiva bhajämy aham [gétä 4.11] iti nyäyena | mayi te äsaktä bhaktä vartante yathä tathähamapi teñv äsakta iti vyäkhyeyam | atra kalpa-våkñädi-dåñöäntas tv ekäàçenaiva jïeyaù | na hi kalpa-våkña-phaläkäìkñayä tad äçritä äsajjanti | näpi kalpa-våkñaù sväçriteñv äsaktaù | näpi sa äçritasya vairiëo dveñöi | bhagaväàs tu svabhakta-vairiëaà svahastenaiva hinasti | yad uktaà prahrädäya yadä druhyed dhaniñye’pi varorjitam [bhä.pu. 7.4.28] iti kecit tu tu-kärasya bhinnopakramärthatvam äkhyäya bhakta-vätsalya-lakñaëaà tu vaiñamyaà mayi vidyata eveti tac ca bhagavato bhüñaëaà, na tu düñaëam iti vyäcakñate | tathä hi bhagavato bhakta-vätsalyam eva prasiddham | na tu jïäni-vätsalyaà yogi-vätsalyaà vä, yathä hy anyo janaù sva-däseñv eva vatsalo nänya-däseñu, tathaiva bhagavän api sva-bhakteñv eva vatsalo na rudra-bhakteñu näpi devé-bhakteñv iti ||29||

baladevaù—nanu bhaktän eva vimocyäntikaà nayasi | näbhaktän iti taväpi kià sarveçvarasya räga-dveña-kåtaà vaiñamyam asti ? taträha samo’ham iti | deva-manuñya-tiryak-sthävarädiñu jätyäkåti-svabhävair viñameñu sarveñu bhüteñu tat-tat-karmänuguëyena såñöi-pälana-kåt sarveçvaro’haàsamaù parjanya iva nänä-vidheñu tat-tad-béjeñu, na teñu me ko’pi dveñyaù priyo vety arthaù | bhaktänäm abhaktebhyo viçesaà bodhayitum iha tu-çabdaù | ye tu mäà bhajanti çravaëädi-bhaktibhir anukülayanti, te bhaktyänuraktyä mayi vartante | teñv ahaà ca sarveçvaro’pi bhaktyä varte, maëi-suvarëa-nyäyena bhagavato’pi bhakteñu bhaktir asti | bahgavän bhakta-bhaktimän ity ädi çré-çuka-väkyäd iti premëä mitho vartana-viçeño darçitaù | anyathä tv aviçeñäpattiù | tasya pratijïä tv édåçy evävagamyate ye yathä mäm ity-ädinä | kalpa-druma-dåñöänto’py aträàçika eva | tatra mithaù prétya-apratéteù pakñapätäpratéteç ca | tathä ca sarvaträviñame’pi mayi sväçrita-vätsalya-lakñaëaà vaiñamyam astéty uktam | evam äha sütrakäraù upapadyate cäbhyupalabhyate ca [ve.sü. 2.1.37] iti |

nanu bhakter api karmatvänusäreëa teñu tad-vätsalyän na tal-lakñaëe tad iti | cen maivam etat | svarüpa-çakti-våtter bhakteù karmänyatvät | çrutiç ca sac-cid-änandaika-rase bhakti-yoge tiñöhati [go.tä.u. 2.78] iti | na ca svarüpa-prayuktatväd düñaëam etad iti väcyam | guëa-çreñöhatvena stüyamänatvät ||29||

(9.30)

api cet suduräcäro bhajate mäm ananya-bhäk |sädhur eva sa mantavyaù samyag vyavasito hi saù ||

çrédhara : api ca mad-bhakter eväyam avitarkyaà prabhäva iti darçayann äha api ced iti | atyantaà duräcäro’pi naro yadyap apåthaktvena påthag-devatäpi väsudeva eveti buddhyä devatäntara-bhaktim akurvan mäm eva parameçvaraà bhajate tarhi sädhuù çreñöha eva sa mantavyaù | yato’sau samyag-vyavasitaù parameçvara-bhajanenaiva kåtärtho bhaviñyäméti çobhanam adhyavasäyaà kåtavän ||30||

madhusüdanaù : kià ca mad-bhakter eväyaà mahimä yat same’pi vaiñamyam äpädayati çåëu tan-mahimänam api ced iti | yaù kaçcit suduräcäro’pi ced ajämilädir ivänanya-bhäk san mäà bhajate kutaçcid bhägyodayät sevate sa präg asädhur api sädhur eva mantavyaù | hi yasmät samyag-vyavasitaù sädhu-niçcayavän saù ||30||

viçvanätha : sva-bhakteñv äsaktir mama sväbhäviky eva bhavati, sä duräcäre’pi bhakte näpayäti | tam apy utkåñöam eva karométy äha api ced iti | suduräcäraù para-hiàsä para-dära-para-dravyädi-grahaëa-paräyaëe’pi mäà bhajate cet, kédåg-bhajanavän ity ata äha—ananya-bhäk | matto’nya-devatäntaram, mad-bhakter anyat karma-jïänädikam, mat-kämanäto’nyäà räjyädi-kämanäà na bhajate, sa sädhuù |

nanv etädåçe kadäcäre dåñöe sati, kathaà sädhutvam ? taträha, mantavyo mananéyaù | sädhutvenaiva sa jïeya iti yävat | mantavyam iti vidhi-väkyam anyathä pratyaväyaù syät | atra mad-äjïaiva pramäëam iti bhävaù |

nanu tväà bhajate ity etad-aàçena sädhuù, para-därädi-grahaëäàçenäsädhuç ca sa mantavyas taträha—eveti | sarveëäpy aàçena sädhur eva mantavyaù | kadäpi tasyäsädhutvaà na drañöavyam iti bhävaù | samyag vyavasitaà niçcayo yasya saù | dustyajena sva-päpena narakaà tiryag-yonir vä yämi aikäntikaà çré-kåñëa-bhajanaà tu naiva jihäsäméti sa çobhanam adhyavasäyaà kåtavän ity arthaù ||30||

baladevaù : mama çuddha-bhakti-vaçyatä-lakñaëaù svabhävo dustyaja eva | yad ahaà jugupsita-karmaëy api bhakte’nurajyaàs tam utkarñayäméti pürvärthaà puñëann äha api ced iti | ananya-bhäk janaç cet suduräcäro’tivigarhita-karmäpi san mäà bhajate mat-kértanädibhir mäà sevate tad api sa sädhur eva mantavyaù | matto’nyäà devatäà na bhajty äçrayatéti mad-ekânté mäm eva sväminaà parama-pumarthaà ca jänann ity arthaù | ubhayathä vartamäno’pi sädhutvena sa püjya iti bodhayitum eva-käraù | tasya tathätve manane mantavya iti sva-nideça-rüpo vidhiç ca darçitaù | itarathä pratyaväyäd iti bhävaù | ubhayathäpi vartamänasya sädhutvam evety atroktaà hetuà puñëann

äha samyag iti | yad asau samyag-vyavasito mad-ekänta-niñöhä-rüpa-çreñöha-niçcayavän ity arthaù | evam uktaà närasiàhe—

bhagavati ca haräv ananya-cetäbhåça-malino’pi viräjate manuñyaù |na hi çaça-kaluña-cchaviù kadäcittimira-paräbhavatäm upaiti candraù || iti ||30||

(9.31)

kñipraà bhavati dharmätmä çaçvacchäntià nigacchati |

kaunteya pratijänéhi na me bhaktaù praëaçyati ||

çrédharaù : nanu kathaà samécénädhyavasäya-mätreëa sädhur mantavyaù ? taträha kñipram iti | suduräcäro’pi mäà bhajan çéghraà dharma-citto bhavati | tataç ca çaçvac-chäntià cittopaplavoparama-rüpäà parameçvara-niñöhäà nitaräà gacchati präpnoti | kutarka-karkaça-vädino naitätmanyerann iti çaìkäkulam arjunaà protsähayati he kaunteya paöahädi-mahä-ghoña-pürvakaà vivadamänänäà sabhäà gatvä bähum utkñipya niùçaìkaà pratijänéhi pratijïäà kuru | katham ? me parameçvarasya bhaktaù suduräcäro’pi na praëaçyati | api tu kåtärtha eva bhavatéti | tataç ca te taà prauòhi-vijåmbha-vidhvaàsita-kutarkäù santo niùsaàçayaà tväm eva gurutvenäçrayeran ||31||

madhusüdanaù : asmäd eva samyag-vyavasäyät sa hitvä duräcäratäà kñipram iti | cira-kälam adharmätmäpi mad-bhajana-mahimnä kñipraà çéghram eva bhavati dharmätmä dharmänugat-citto duräcäratvaà jhaöity eva tyaktvä sad-äcäro bhavatéty arthaù | kià ca çaçvan nityaà çäntià viñaya-bhogaspåhä-nivåttià nigacchati nitaräà präpnoty atinirvedät |

kaçcit tvad-bhaktaù präg abhyastaà duräcäratvam atyajan na bhaved api dharmätmä | tathä ca sa naçyed eveti nety äha bhaktänukampäparavaçatayä kupita iva bhagavän | naitad äçcaryaà manvéthä he kaunteya niçcitam evedåçaà mad-bhakter mähätmyam | ato vipratipannänäà purastäd api tvaà pratijänéhi sävajïaà sa-garvaà ca pratijïäà kuru | na me väsudevasya bhatko’tiduräcäro’pi präëa-saìkaöam äpanno’pi sudurlabham ayogyaù san prärtahaymäno’pi atimüòho’çaraëo’pi na praëaçyati kià tu kåtärtha eva bhavatéti | dåñöäntäç cäjämila-prahläda-dhruva-gajendrädayaù prasiddhä eva | çästraà ca na väsudeva-bhaktänäm açubhaà vidyate kvacit iti ||31||

viçvanäthaù : nanu tädåçasyädharmiëaù kathaà bhajanaà tvaà gåhëäsi ? käma-krodhädi-düñitäntaùkaraëena niveditam anna-

pänädikaà katham açnäséty ata äha kñipraà çéghram eva sa dharmätmä bhavati | atra kñipraà bhävé sa dharmätmä çaçvac-chäntià gamiñyatéti aprayujya bhavati gacchatéti vartamäna-prayogät adharma-karaëänantaram eva mäm anusmåtya kåtänutäpaù kñipram eva dharmätmä bhavati | hanta hanta mat-tulyaù ko’pi bhakta-lokaà kalaìkayann adhamo nästi | tad vidyäm iti çaçvat punaù punar api çäntià nirvedaà nitaräà gacchati | yad vä kiyataù samayäd anantaraà tasya bhävi dharmätmatvaà tadäném api sükñma-rüpeëa vartata evaà tan manasi bhakteù preveçät yathä péte mahauñadhi sati tadänéà kiya-käla-paryantaà naçyad-avastho jvara-däho viña-däho vä vartamäno’pi na gaëyata iti dhvaniù |

tataç ca tasya bhaktasya duräcäratva-gamakäù käma-krodhädyä utkhäta-daàñöroraga-daàçavad akiïcitkarä eva jïeyä iti anudhvaniù | ataeva çaçvat sarvadaiva çäntià käma-krodhädy-upaçamaà nitaräà gacchaty atiçayena präpnotéti duräcäratva-daçäyäm api sa çuddhäntaùkaraëa eva ucyata iti bhävaù |

nanu yadi sa dharmätmä syät tadä nästi ko’pi vivädaù | kintu kaçcid duräcära-bhakto maraëa-paryantam api duräcäratvaà na jahäti, tasya kä värtä ity ato bhakta-vatsalo bhagavän sa-prauòhi sa-kopam iväha kaunteyeti | mama bhakto na praëaçyati | tad api präëa-näçe adhaùpätaà na yäti | kutarka-karkaça-vädino naitan manyerann iti çoka-çaìkä-vyäkulam arjunaà protsähayati he kaunteya paöahakähalädi-mahä-ghoña-pürvakaà vivadamänänäà sabhäà gatvä bähum utkñipya niùçaìkaà pratijänéhi pratijïäà kuru | katham ? me mama parameçvarasya bhakto duräcäro’pi na praëeçyety api tu kåtärtha eva bhavati | tataç ca te taà prauòhi-vijåmbhita-vidhvaàsita-kutarkäù santo niùsaàçayaà tväm eva gurutvenäçrayeran iti svämi-caraëäù |

nanu kathaà bhagavän svayam apratijïäya pratijïätum arjunam evätidideça | yathaivägre mäm evaiñyasi satyaà te pratijäne priyo’si me iti vakñyate | tathaiväträpi kaunteya pratijäne’haà na me bhaktaù praëaçyati iti kathaà noktam ? ucyate— bhagavatä tadäném eva vicäritaà bhakta-vatsalena mayä sva-bhaktäpakarña-leçam apy asahiñëunä sva-pratijïäà khaëòayitväpi sväpa-karñam aìgékåtyäpi bhakta-pratijïaiva rakñitä bahutra | yathä tatraiva bhéñma-yuddhe sva-pratijïäm apy apäkåtya bhéñma-pratijïaiva rakñiñyate, bahirmukhä vädino vaitaëòikä mat-pratijïäà çrutvä hasiñyanti arjuna-pratijïä tu päñäëa-rekhaiveti te pratiyanti | ato’rjunam eva pratijïäà kärayäméti | atra etädåça-duräcärasyäpi ananya-bhakti-çravaëäd ananya-bhaktäbhidhäyaka-väkyeñu sarvatra na vidyate’nyat-stré-puträdyäsakti-vidharma-çoka-moha-käma-krodhädikaà yatreti kupaëòita-vyäkhyä na grähyeti ||31||

baladevaù—iti | suduräcäro’pi mäà bhajan çéghraà dharma-citto bhavati | tataç ca çaçvac- chäntià cittopaplavoparama-rüpäà parameçvara-niñöhäà nitaräà gacchati präpnoti | kutarka-karkaça-vädino naitätmanyerann iti çaìkäkulam arjunaà protsähayati he kaunteya paöahädi-mahä-ghoña-pürvakaà vivadamänänäà sabhäà gatvä bähum utkñipya niùçaìkaà pratijänéhi pratijïäà kuru | katham ? me parameçvarasya bhaktaù suduräcäro’pi na praëaçyati | api tu kåtärtha eva bhavatéti | tataç ca te tvat prauòhi-vijåmbha-vidhvaàsita-kutarkäù santo niùsaàçayaà tväm eva gurutvenäçrayeran ||31||

(9.32)

mäà hi pärtha vyapäçritya ye’pi syuù päpayonayaù |striyo vaiçyäs tathä çüdräs te’pi yänti paräà gatim ||

çrédharaù : sväcära-bhrañöaà mad-bhaktiù pavitrékarotéti kim atra citram ? yato mad-bhaktir duñkulän apy anadhikäriëo’pi saàsärän mocayatéty äha mäà héti | ye’pi päpa-yonayaù syur nikåñöa-janmäno’ntyajädayo bhaveyuù | ye’pi vaiçyäù kevalaà kåñyädi-niratäù | striyaù çüdräç cäpy adhyayanädi-rahitäù | te’pi mäà vyäpäçritya saàsevya paräà gatià yänti | hi niçcitam ||32||

madhusüdanaù : evam ägantuka-doñeëa duñöänäà bhagavad-bhakti-prabhävän nistäram uktvä sväbhävika-doñeëa duñöänäm api tam äha mäà héti | hi niçcitaà he pärtha mäà vyapäçcitya çaraëam ägatya ye’pi syuù päpa-yonayo’ntyajäs tiryaïco vä jäti-doñeëa duñöäù | tath¸a vedädhyayanädi-çünyatayä nikåñöäù striyo vaiçyäù kåñyädi-mätra-ratäù | tathä çüdrä jätito’dhyayanädy-abhävena ca parama-gaty-ayogyäs te’pi yänti paräà gatim | api-çabdät präg-ukta-duräcärä api ||32||

viçvanäthaù : evaà karmaëä duräcäräëäm ägantukän doñän mad-bhaktir na gaëayati iti kià citram ? yato jätyaiva duräcäräëäà sväbhävikän api doñän mad-bhaktir na gaëayatéty äha mäm iti | päpa-yonayo’ntyajä mlecchä api | yad uktam—

kiräta-hüëändhra-pulinda-pulkaçä äbhéra-çumbhä yavanäù khasädayaù |ye’nye ca päpä yad-apäçrayäçrayäù çudhyanti tasmai prabhaviñëave namaù || [bhä.pu. 2.4.18] iti |

aho bata çva-paco’to garéyänyaj-jihvägre vartate näma tubhyam |tepus tapas te juhuvuù sasnur äryäbrahmänücur näma gåëanti ye te || [bhä.pu. 3.33.6-7]

kià punaù stré-vaiçyädyä açuddhy-alékädimantaù ||32||

baladevaù : mahä-ghoña-pürvakaà vivadamänänäà sabhäà gatvä bähum utkñipya niùçaìkaà pratijänéhi pratijïäà kuru sarveçvaro’haà mad-ekäntinäà ägantuka-doñän vidhunométi kià citram ? yad atipäpino’pi mad-bhakta-prasaìgäd vidhütävidyä vimucyanta ity äha mäàhéti | ye päpa-yonayo’ntyajäù sahaja-duräcäräù syus te’pi mad-bhakta-prasaìgena mäà sarveçaà vasudeva-sutaà vyapäçritya çaraëam ägatya paräà yogi-durlabhäà gatià mat-präptià yänti hi niçcitam etat | evam äha çrémän çukaù—

kiräta-hüëändhra-pulinda-pulkaçä äbhéra-çumbhä yavanäù khasädayaù |ye’nye ca päpä yad-apäçrayäçrayäù çudhyanti tasmai prabhaviñëave namaù || [bhä.pu. 2.4.18] iti |

aträsya lokasyänityatvaà kaëöhato bruvan harir mithyätvaà tasya niräsät ||32||

(9.33)

kià punar brähmaëäù puëyä bhaktä räjarñayas tathä |anityam asukhaà lokam imaà präpya bhajasva mäm ||

çrédharaù : yadaivaà tadä sat-kuläù sad-äcäräç ca mad-bhaktäù paräà gatià yänti iti kià vaktavyam ity äha kià punar iti | puëyäù sukåtino brähmaëäù | tathä räjänaç ca ta åñayaç ca kñatriyäù | evaà bhütäù paräà gatià yäntéti kià punar vaktavyam ity arthaù | atas tvam imaà räjarñi-rüpaà dehaà präpya labdhvä mäà bhajasva | kiàcänityam adhruvam asukhaà sukha-rahitaà cemaà martya-lokaà präpya anityatväd vilambam akurvan asukhatväc ca sukhärtham udyamaà hitvä mäm eva bhajasvety arthaù ||33||

madhusüdanaù : evaà cet puëyäù sadäcärä uttama-yonayaç ca brähmaëäs tathä räjarñayaù sükñma-vastu-vivekinaù kñatriyä mama bhaktäù paräà gatià yäntéti kià punar väcyam atra kasyacid api sandehäbhäväd ity arthaù | yato mad-bhakter édåço mahimäto mahatä pratnenemaà lokaà sarva-puruñärtha-sädhana-yogyam atidurlabhaà ca mauñya-deham anityam äçu-vinäçinam asukhaà garbha-väsädy-aneka-duùkha-bahulaà labdhvä yävad ayaà na naçyati tävad atiçéghram eva bhajasva mäà çaraëam äçrayasva | anityatväd aukhatväc cäsya vilambaà sukhärtham udyamaà ca mä kärñés tvaà ca räjarñir ato mad-bhajanenätmänaà saphalaà kuru | anyathä hy etädåçaà janma niñphalam eva te syäd ity arthaù ||33||

viçvanäthaù : tato’pi kià punar brähmaëäù puëyäù sat-kuläù sadäcäräç ca ye bhaktäù | tasmät tvaà mäà bhajasva ||33||

baladevaù : kim iti | yady evaà tarhi brähmaëä räjarñayaù kñatriyäç ca sat-kuläù puëyäù sad-äcäriëo bhaktäù santaù paräà gatià yäntéti kià punar väcyam ? nästy atra saàçaya-leço’pi | tasmät tvam api räjarñir imaà lokaà präpya mäà bhajasva anityaà naçvaram asukham éñat sukhaà vinäçiny alpa-sukhe’smin loke räjya-spåhäà vihäya nityam anantänandaà mäm upäsya präpnuhéti tvarätra vyajyate | aträsya lokasyänityatvaà kaëöhato bruvan harir mithyätvaà tasya niräsät ||33||

(9.34)

man-manä bhava mad-bhakto mad-yäjé mäà namaskuru |

mäm evaiñyasi yuktvaivam ätmänaà mat-paräyaëaù ||

çrédharaù : bhajana-prakäraà daçrayann upasaàharati man-manä iti | mayy eva mano yasya sa man-manäù tädåças tvaà bhava | tathä mamaiva bhaktaù sevako bhava | mad-yäjé mat-püjana-çélo bhava | mäm eva ca namaskuru | evam ebhiù prakärair mat-paräyaëaù sann ätmänaà mano mayi yuktvä samädhäya mäm eva paramänanda-rüpam eñyasi präpsyasi ||34||

nijam aiçvaryam äçcaryaà bhakteç cädbhuta-vaibhavam | navame räja-guhyäkhye kåpayävocad acyutaù ||

iti çré-çrédhara-svämi-kåtäyäà bhagavad-gétä-öékäyäà subodhinyäà räja-vidyä-räja-guhya-yogo näma navamo'dhyäyaù

||9||

madhusüdanaù : bhajana-prakäraà darçayann upasaàharati man-manä bhaveti | räja-bhaktasyäpi räja-bhåtyasya puträdau manas tathä sa tan-manä api na tad-bhakta ity ata uktaà man-manä bhava mad-bhakta iti | tathä mad-yäjé mat-püjana-çélo mäà namaskuru mano-väk-käyaiù | evam ebhiù prakärair mat-paräyaëo mad-eka-çaraëaù sann ätmänam antaùkaraëaà yuktvä mayi samädhäya mäm eva paramänanda-ghanaà sva-prakäçaà sarvopadrava-çünyam abhayam eñyasi präpsyasi ||34||

çré-govinda-padäravinda-makarandäsväda-çuddhäçayäùsaàsärämbudhim uttaranti sahasä paçyanti pürëaà mahaù |vedäntair avadhärayanti paramaà çreyas tyajanti bhramaà

dvaitaà svapna-samaà vidanti vimaläà vindanti cänandatäm ||

- - - - -iti çrémat paramahaàsa parivräjakäcärya çré viçveçvara- - - - - -sarasvaté päda çiñya çré madhusüdana sarasvaté

- - - -viracitäyäà çrémad bhagavad gétä güòhärtha dépikäyäm - - - - - adhikäri bhedena räja vidyä räja guhya yogo näma

’ navamo dhyäyaù||9||

viçvanäthaù : bhajana-prakäraà darçayann upasaàharati man-manä iti | evam ätmänaà mano dehaà ca yuktvä mayi niyojya ||34||

päträpätra-vicäritvaà sva-sparçät sarva-çodhanam |bhakter evätraitad asyäù räja-guhyatvam ékñyate ||

iti särärtha-varñiëyäà harñiëyäà bhakta-cetasäm |gétäsu navamo’dhyäyaù saìgataù saìgataù satäm ||9||

baladevaù : atha pariniñöhitasyärjunasyäbhéñöäà çuddhäà bhaktim upadiçann upasaàharati man-manä iti | räja-bhakto’pi räja-bhåtyaù patnyädi-manäs tathä sa tan-manä api na tad-bhakto bhavati | tvaà tu tad-vilakñaëa-bhävena man-manä mad-bhakto bhava | mayi nélotpala-çyämalatvädi-guëavati vasudeva-sünau sva-svämitva-sva-pumarthatva-buddhyänavacchinna-madhu-dhärävat satataà mano yasya saù | tathä mad-yäjé tädåçasyätimätra-priyasya mamärcane nirato bhava | tädåçaà mäm atipremëä namaskuru daëòavat praëama | evam ätmänaà mano dehaà ca yuktä mayi nivedya mat-paräyaëo mad-ekäçrayaù san mäm upaiñyasi | eñä bhaktir arpitaiva kriyeteti bodhyam ||34||

päträpätra-dhiyä çünyä sparçät sarvägha-näçiné |gaìgeva bhaktir eveti räja-guhyam iha småtä ||

iti çrémad-bhagavad-gétopaniñad-bhäñye navamo'dhyäyaù||9||

atha daçamo’dhyäyaù

(10.1)

çré-bhagavän uväca—bhüya eva mahäbäho çåëu me paramaà vacaù |

yat te’haà préyamäëäya vakñyämi hita-kämyayä ||

çrédharaù : uktäù saìkñepataù pürvaà saptamädau vibhütayaù |

daçame tä vitanyante sarvatreçvara-dåñöaye ||

evaà tävat saptamädibhir adhyäyair bhajanéyaà parameçvara-tattvaà nirüpitam | tad-vibhütayaç ca saptame raso’ham apsu kaunteya [gétä 7.8] ity-ädinä saìkñepato darçitäù | añöame ca adhiyajïo’ham evätra [gétä 8.4] ity-ädinä | navame ca ahaà kratur ahaà yajïa [gétä 9.16] ity-ädinä | idänéà tä eva vibhütéù prapaïcayiñyan sva-bhakteç cävaçya-karaëéyatvaà varëayiñyan bhagavän uväca bhüya eveti | mahäntau yuddhädi-svadharmänuñöhäne mahat-paricaryäyäà vä kuçalau bähü yasya tathä he mahäbäho ! bhüya eva punar api me vacaù çåëu | kathambhütam ? paramaà paramätma-niñöham | mad-vacanämåtenaiva prétià präpunvate te tubhyaà hita-kämyayä hitecchayä yad ahaà vakñyämi ||1||

madhusüdanaù : evaà saptamäñöama-navamais tat-padärthasya bhagavatas tattvaà sopädhikaà nirupädhikaà ca darçitam | tasya ca vibhütayaù sopädhikasya dhyäne nirupädhikasya jïäne copäya-bhütä raso’ham apsu kaunteya [gétä 7.8] ity-ädinä saptame, ahaà kratur ahaà yajïa [gétä 9.16] ity-ädinä navame ca saìkñepeëoktäù | athedänéà täsäà vistaro vaktavyo bhagavato dhyänäya tattvam api durvijëiyatvät punas tasya vaktavyaà jïänäyeti daçamo’dhyäya ärabhyate | tatra prathamam arjunaà protsähayitum bhüya eveti | bhüya eva punar api he mahäbäho çåëu me mama paramaà prakåñöaà vacaù | yat te tubhyaà préyamäëäya mad-vacanäd amåta-pänäd iva prétam anubhavate vakñyämy ahaà paramäptas tava hita-kämyayeñöa-präptécchayä ||1||

viçvanäthaù :aiçvaraà jïäpayitvoce bhaktià yat saptamädiñu |

sa-rahasyaà tad evoktaà daçame sa-vibhütikam ||

ärädhyatva-jïäna-käraëam aiçvaryaà yad eva pürvatra saptamädiñüktam | tad eva sa-viçeñaà bhakti-matäm änandärthaà prapaïcayiñyan parokña-vädä åñayaù parokñaà ca mama priyam [bhä.pu. 11.21.35] iti nyäyena kiïcid durbodhatayaiväha bhüya iti | punar api räja-vidyä-räja-guhyam idam ucyate ity arthaù | he mahäbäho ! iti yathä bähu-balaù sarvädhikyena tvayä prakäçitaà, tathaivaitad buddhyä buddhi-balam api savärdhikyena prakäçayitavyam iti bhävaù | çåëv iti çåëvantam api taà vakñyamäëe’rthe samyag avadhäraëärtham | paramaà pürvoktäd apy utkåñöam | te tväm ativismitékartuà kriyärthopapadasya ca [pä. 2.3.14] iti caturthé | yataù préyamäëäya premavate ||1||

baladevaù : saptamädau nijaiçvaryaà bhakti-hetuà yad éritam |

vibhüti-kathanenätra daçame tat prapuñyate ||

pürva-pürvatra svaiçvarya-nirüpaëa-saàbhinnä saparikarä sva-bhaktir upadiñöä | idänéà tasyä utpattaye vivåddhaye ca sväsädharaëéù präk saàkñipyoktäù sva-vibhüti-vistareëa varëayiñyan bhagavän uväca bhüya iti | he mahäbäho ! bhüya eva punar api me paramaà vacaù çåëu | çåëvantaà prati çåëv ity uktir upadeçye’rthe samavadhänäya | paramaà çrémat mad-divya-vibhüti-viñayakaà yad vacas te tubhyam ahaà hita-kämyayä vakñyämi | kriyärthopapada ity ädi süträc caturthé | vijïam api tväà vismitaà kartum ity arthaù | hita-kämyayä mad-bhakty-utpatti-tad-våddhi-rüpa-tvat-kalyäëa-väïchä | te kédåçäyety äha préyamäëäyeti péyüña-pänäd iva mad-väkyät prétià vindate ||1||

(10.2)

na me viduù sura-gaëäù prabhavaà na maharñayaùaham ädir hi devänäà maharñéëäà ca sarvaçaù ||

çrédharaù : uktasyäpi punar vacane durjïeyatvaà hetum äha na me vidur iti | me mama prakåñöaà bhavaà janma-rahitasyäpi nänä-vibhütibhir ävirbhävaà sura-gaëä api maharñayo’pi bhågv-ädayo na jänanti | tatra hetuù—ahaà hi sarva-devänäà maharñéëäà cädiù käraëam | sarvaçaù sarvaiù prakäraiù utpädakatvena buddhy-ädi-pravartakatvena ca | ato mad-anugrahaà vinä mäà ke’pi na jänantéty arthaù ||2||

madhusüdanaù : präg-bahudhoktam eva kim arthaà punar vakñyaséty ata äha na me vidur iti | prabhavaà prabhävaà prabhu-çakty-atiçayaà prabhavanam utpattim aneka-vibhütibhir ävirbhävaà vä sura-gaëä indrädayo maharñayaç ca bhågv-ädayaù sarvajïä api na me viduù | teñäà tad-ajïäne hetum äha ahaà hi yasmät sarveñäà devänäà

maharñéëäà ca sarvaçaù sarvaiù prakärair utpädakatvena buddhyädi-pravartakatvena ca nimittatvenopädänatvena ceti vädiù käraëät | ato mad-vikäräs te mat-prabhävaà na jänantéty arthaù ||2||

viçvanäthaù : etac ca kevalaà mad-anugrahätiçayenaiva vedyaà nänyathety äha na me iti | mama prabhavaà prakåñöaà sarvaà vilakñaëaà bhavaà devakyäà janma deva-gaëä na jänanti, te viñayäviñöatvän na jänantu | åñayas tu jänéyus taträha na maharñayo’pi | tatra hetuù aham ädiù käraëaà sarvaçaù sarvair eva prakäraiù | na hi pitur janma-tattvaà puträ jänantéti bhävaù | na hi te bhagavan vyaktià vidur devä na dänavä [gétä 10.14] ity agrimänuvädäd atra prabhava-çabdasyänyärthatä na kalpyä ||2||

baladevaù : etac ca mad-bhaktänukampäà vinä durvijïänam iti bhävavän äha na me iti | sura-gaëä brahmädayo maharñayaç ca sanakädayaù me prabhavaà prabhutvena bhavam anädi-divya-svarüpa-guëa-vibhüti-mattayävartanam iti yävat na vidur na jänanti | kuta ity äha aham ädir iti | yad ahaà teñäm ädiù pürva-käraëaà sarvaçaù sarvaiù prakärair utpädakatayä buddhy-ädi-dätåtayä cety arthaù | devatvädikam aiçvaryädikaà ca mayaiva tebhyas tat-tad-ärädhana-tuñöena datta-mataù sva-pürva-siddhaà mäà mad-aiçvaryaà ca te na viduù | çrutiç caivam äha—

ko addhä veda ka iha prävocat kuta ä jätä kuta iyaà visåñöiù | arväg-devä asya visarjanäya athä ko veda yata äbabhüva [å.ve. 8.7.17, tai.brä. 2.8.9.76] iti,

naitad devä äpnuvan pürvam arçat iti caivam ädyä ||2||

(10.3)

yo mäm ajam anädià ca vetti loka-maheçvaram |asaàmüòhaù sa martyeñu sarva-päpaiù pramucyate ||

çrédharaù : evambhütätma-jïäne phalam äha yo mäm iti | sarva-käraëatväd eva na vidyata ädiù käraëaà yasya tam anädim | ataeväjaà janma-çünyaà lokänäà maheçvaraà ca mäà yo vetti sa manuñyeñv asaàmüòhaù saàmoha-rahitaù san sarva-päpaiù pramucyate ||3||

madhusüdanaù : mahäphalatväc ca kaçcid eva bhagavataù prabhävaà vettéty äha yo mäm iti | sarva-käraëatvän na vidyata ädiù käraëaà yasya tam anädim anäditväd ajaà janma-çünyaà lokänäà mahäntam éçvaraà ca mäà yo vetti sa martyeñu madhye’saàmüòhaù

saàmoha-varjitaù sarvaiù päpair mati-pürva-kåtair api pramucyate prakarñeëa käraëocchedät tat-saàskäräbhäva-rüpeëa mucyate mukto bhavati ||3||

viçvanäthaù : nanu para-brahmaëaù sarva-deça-käläparicchinnasya tavaitad dehasyaiva janma devä åñayaç ca jänanty eva | tatra sva-tarjanyä sva-vakñaù spåñöväha yo mäm iti | yo mäm ajaà vetti | kià parameñöhinaà na anädià satyaà tarhi anäditväd ajam ajanyaà parmätmänaà tväà vetty eva taträha ceti | ajam ajanyaà vasudeva-janyaà ca mäm anädim eva yo vetti ity arthaù | mäm iti padena vasudeva-janyatvaà budhyate janma karma ca me divyam [gétä 4.9] iti mad-ukteù | mama janmavattvaà paramätmatvät sadaiväjatvaà ca ity ubhayam api me paramaà satyaà acintya-çakti-siddham eva | yad uktaà ajo’pi sann avyayätmä… sambhavämi [gétä 4.6] iti | tathä coddhava-väkyaà karmäëy anéhasya bhavo’bhavasya te ity ädy-anantaraà khidyati dhér vidäm iha [bhä.pu. 3.4.16] iti | atra çré-bhägavatämåta-kärikä ca—

tat tan na västavaà cet syäd vidäà buddhi-bhramas tadä |na syäd evety ato’cintyä çaktir léläsu käraëam || [la.bhä. 1.5.119]

tasmäd yathä mama bälye dämodaratva-léläyäm ekadaiva kiìkiëyä bandhanät paricchinnatvaà dämnä sväbandhäd aparicchinnatvaà cätarkyam eva tathaiva mamäjatva-janmavattve cätarkye eva | durbodham aiçvaryaà cäha loka-maheçvaraà tava särathim api sarveñäà lokänäà mahäntam éçvaraà yo veda sa eva martyeñu madhye asaàmüòhaù | sarva-päpair bhakti-virodhibhiù | yas tu ajatvänäditva-sarveçvaratväny eva västaväni syur janmavattvädéni tu anukaraëa-mätra-siddhänéti vyäcañöe | sa saàmüòha eva sarva-päpair na pramucyata ity arthaù ||3||

baladevaù : idaà tädåça-mad-viñayakaà jïänaà kasyacid eva bhavatéti bhävenäha yo mäm iti | martyeñu yatamäneñv api sahasreñu madhye yo yädåcchika-mattatvavit sat-prasaìgé kaçcij jano mäm anädim ajaà loka-maheçvaraà ca vetti | so’saàmüòhaù sarva-päpaiù pramucyata iti sambandhaù | atra ajam ity anena pradhänäd acid-vargät saàsäri-vargäc ca bhedaù | ädyasya sva-pariëämenäntasya deha-janmanä ca janmitvät | anädim ity anena viçesite tu mukta-cid-vargäc ca bhedas tasyäjatvam ädima-deva-deha-sambandhena janmitvasya pürva-våttitvät loka-maheçvaram ity anena nitya-mukta-cid-vargät prakåti-käläbhyäà ca bhedas teñäm anädy-ajatve saty api loka-maheçvaratväbhävät | punar anädima ity anena viçeñite vidhi-rudrädibhyäà ca bhedas tayor loka-maheçvaratäyäù säditvät sarvaiçvareëaiva tayoù sety anyatra vistaraù | itthaà ca sarvadä heya-sambandhäbhävän nitya-siddha-särvaiçvaryäc ca sarvetara-vilakñaëaà

yo vetti, sa mad-bhakty-utpatti-pratépair nikhilaiù karmabhir vimukto mad-bhaktià vindati | asaàmüòho’nya-sajätéyatayä maj-jïänaà saamohas tena vivarjitaù | na ca devakyäà jätasya te katham ajatvaà tasyäm ajatvam avihäyaiva jätatvät ||3||

(11.4-5)

buddhir jïänam asaàmohaù kñamä satyaà damaù çamaù

sukhaà duùkhaà bhavo’bhävo bhayaà cäbhayam eva ca ||

ahiàsä samatä tuñöis tapo dänaà yaço’yaçaù |bhavanti bhävä bhütänäà matta eva påthagvidhäù ||

çrédharaù : loka-maheçvaratäm eva sphuöayati buddhir iti tribhiù | buddhiù säräsära-viveka-naipuëyam | jïänam ätma-viñayam | asaàmoho vyäkulatväbhävaù | kñamä sahiñëutvam | satyaà yathärtha-bhäñaëam | damo bähyendriya-saàyamaù | çamo’ntaùkaraëa-saàyamaù | sukhaà mano’nuküla-saàvedanéyam | duùkhaà ca tad-viparétam | bhava udbhavaù | abhävas tad-viparétam | bhayaà träsaù | abhayaà tad-viparétam | asya çlokasya matta eva bhavatéty uttareëänvayaù ||4||

kià ca ahiàseti | ahiàsä para-péòäniviåttiù | samatä räga-dveñädi-rähityam | tuñöir daiva-labdhena santoñaù | tapaù çästréyädi-vakñyamäëam | dänaà nyäyärjitasya dhanädeù pätre’rpaëam | yaçaù sat-kértiù | ayaço duñkértiù | ete buddhir jïänam ity ädayas tad-viparétäç cäbuddhy-ädayo nänä-vidhä bhäväù präëinäà matto mat-sakäçäd eva bhavanti ||5||

madhusüdanaù : ätmano loka-maheçvaratvaà prapaïcayati buddhir iti dväbhyäm | buddhir antaùkaraëasya sükmärtha-viveka-sämarthaym | jïänam ätmänätma-sarva-padärthävabodhaù | asaàmohaù pratyutpanneñu bodhavyeñu kartavyeñu vyäkulatayä vivekena pravåttiù | kñamäkruñöasya täòitasya vä nirvikära-cittatä | satyaà pramäëenävabuddhasyärthasya tathaiva bhäñaëam | damo bähyendriyäëäà sva-viñayebhyo nivåttiù | çamo’ntaùkaraëasya çamatä | sukhaà dharmäsädhäraëa-käraëakam anuküla-vedanéyam | duùkham adharmäsädhäraëa-käraëakaà pratiküla-vedanéyam | bhava utpattiù | bhävaù sattä | abhävo’satteti vä | bhayaà ca träsas tad-viparétam abhayam | eva ca ekaç ca-kära ukta-samuccayärthaù | aparo’nuktäbuddhy-ajïänädi-samuccayärthaù | evety ete sarva-loka-prasiddhä evety arthaù | matta eva bhavatéty uttareëänvayaù ||4||

ahiàsä präëinäà péòäyä niviåttiù | samatä cittasya räga-dveñädi-rahitävasthä | tuñöir bhogyeñv etävatälam iti buddhiù | tapaù çästréya-märgeëa käyendriya-çoñaëam | dänaà deçe käle çraddhayä yathä-çakty-arthänäà sat-pätre samarpaëam | yaço dharma-nimittä loka-çläghä-rüpä prasiddhiù | ayaças tv adharma-nimittä loka-nindä-rüpä prasiddhiù | ete buddhy-ädayo bhäväù kärya-viçeñäù sa-käraëakäù påthag-vidhä dharmädharmädi-sädhana-vaicitryeëa nänä-vidhä bhütänäà sarveñäà präëinäà mattaù parameçvaräd eva bhavanti nänyasmät tasmät kià väcyaà mama loka-maheçvaratvam ity arthaù ||5||

viçvanäthaù : na ca çästra-jïäù sva-buddhy-ädibhir mattatvaà jïätuà çaknuvanti, yato buddhy-ädénäà sattvädivan-mäyä-guëa-janyatvän matta eva jätänäm api guëätéte mayi nästi svataù praveçayogyatety äha buddhiù sükñmärtha-niçcaya-sämarthyam | jïänam ätmänätma-vivekaù | asaàmoho vaiyagryäbhävaù | ete trayo bhävä mat-tattva-jïäna-hetutvena sambhävyamänä iva, na tu hetavaù | prasaìgäd anyän api bhävän lokeñu dåñöän na svata evodbhütän äha kñamä sahiñëutvam | satyaà yathärtha-bhäñaëam | damo bähyendriya-nigrahaù | çamo’ntarindriya-nigrahaù | ete sättvikäù | sukhaà sättvikam | duùkhaà tämasam | bhaväbhävau janma-måtyu-duùkha-viçeñau, bhayaà tämasam abhayaà jïänotthaà sättvikam | räjasädy-utthaà räjasam | samatätmaupamyena sarvatra sukha-duùkhädi-darçanam ahiàsä samate sättvikyau | tuñöiù santuñöiù | sä nirupädhiù sättviké | sopädhis tu räjasé | tapo-däne’pi sopädhi-nirupäditväbhyäà sättvika-räjase, yaço’yaçasy api tathä | matta iti ete man-mäyäto bhavanto’pi çakti-çaktimator aikyät matta eva ||4-5||

baladevaù : athätmanaù sarväditvaà sarveçvaratvaà ca prapaïcayati buddhir iti dväbhyäm | buddhiù sükñmärtha-vivecana-sämarthyam | jïänam cid-acid-vastu-vivecanam | asaàmoho vyagratväbhävaù | kñamä sahiñëutä | satyaà yathä-dåñöärtha-viñayaà para-hita-bhäñaëam | damo’nartha-viñayäc chokäder niyamanam | çamas tasmän manasaù | sukhaà änukülyena vedyam | duùkhaà tu prätikülyena vedyam | bhavo janma | abhävo måtyuù | bhayam ägämi-duùkha-käraëa-vékñaëäd viträsaù san nivåttiù | abhayam ahiàsä parapéòanäjanakatä | samatä räga-dveña-çünyatä | tuñöiù adåñöa-labdhena santoñaù | tapaù vedokta-käya-kleçaù | dänaà svabhogyasya sat-pätre’rpaëam | yaçaù sädguëya-khyätiù | tad-viparétaà ayaçaù evam ädayo bhävä bhütänäà deva-mänavädénäà matto mat-saìkalpäd eva bhavantéty aham eva teñäà hetur ity arthaù | påthag-vidhä bhinna-lakñaëä ||4-5||

(10.6)

maharñayaù sapta pürve catväro manavas tathä

mänasä jätä yeñäà loka imäù prajäù ||

çrédharaù : kià ca maharñaya iti | sapta maharñayo bhågv-ädayaù sapta brahmäëa ity ete puräëe niçcayaà gatäù [ma.bhä. 12.201.5] ity ädi puräëa-prasiddhäù | tebhyo’pi pürve anye catväro maharñayaù sanakädayaù | tathä manavaù sväyambhuvädayaù | mad-bhävä madéyo bhävaù prabhävo yeñu te | hiraëyagarbhätmano mamaiva manasaù saìkalpa-mäträj jätäù | prabhävam eväha yeñäm iti | yeñäà bhågv-ädénäà sanakädénäà manünäà cemä brähmaëädyä loke vardhamänä yathäyathaà putra-pauträdi-rüpäù çiña-praçiñyädi-rüpäç ca prajä jätäù pravartante ||6||

madhusüdanaù : itaç caitad evam maharñaya iti | maharñayo veda-tad-artha-drañöäraù sarvajïä vidyä-sampradäya-pravartakä bhågv-ädyäù sapta pürve sargädya-kälävirbhütäù | tathä ca puräëe—

bhåguà marécim atrià ca pulastyaà pulahaà kratum |vasiñöhaà ca mahätejäù so’såjan manasä sutän |sapta brahmaëa ity ete puräëe niçcayaà gatäù || [ma.bhä.

12.201.4-5] iti2

tathä catväro manavaù sävarëä iti prasiddhäù | athavä maharñayaù sapta bhågv-ädyäù | tebhyo’pi pürve prathamäç catväraù sanakädyä maharñayaù | manavas tathä sväyambhuvädayaç caturdaça mayi parameçvare bhävo bhävanä yeñäà te mad-bhävä mac-cintana-parä mad-bhävanävaçäd ävéribhüta-madéya-jïänaiçvarya-çaktaya ity arthaù | mänasä manasaù saìkalpäd evotpannä na tu yonijäù | ato viçuddha-janmatvena sarva-präëi-çreñöhä matta eva hiraëyagarbhätmano jätäù sargädya-käle prädurbhütäù | yeñäà maharñéëäà saptänäà bhågv-ädénäà catürëäà ca sanakädénäà manünäà ca caturdaçänäm asmin loke janmanä ca vidyayä ca santati-bhütä imä brähmaëädyäù sarväù prajäù ||6||

viçvanäthaù : buddhi-jïänäsaàmohän sva-tattva-jïäne’samarthänuktvä tattvato’pi taträsamarthän äha maharñayaù sapta marécy-ädayas tebhyo’pi pürve’nye catväraù sanakädayo manavaç caturdaça sväyambhuvädayo matta eva hiraëyagarbhätmanaù sakäçäd bhavo janma yeñäà marécy-ädénäà sanakädénäà cemä brähmaëädyä loke vartamänäù prajäù putra-pauträdi-rüpäù çiñya-praçiñya-rüpäç ca ||6||2 marécir atry-aìgirasau pulastyaù pulahaù kratuù | vasiñöhaç ca mahäbhägaù sadåçä vai svayambhuvä || sapta brahmäëa ity eña puräëe niçcayo gataù || [ma.bhä. 12.201.4-5 (or 12.335.28-29]

baladevaù : itaç caitad evam ity äha maharñaya iti | sapta bhågv-ädayas tebhyo’pi pürve prathamäç catväraù sanakädaya ekädaçaite maharñayas tathä manavaç caturdaça sväyambhuvädaya evaà païcaviàçatir ete mänasä hiraëyagarbhätmano mama manaù-prabhåtyebhyo jätä mad-bhävä mac-cintana-paräs tat-prabhävenopalabdha-maj-jïänaiçvarya-çaktaya ity arthaù | yeñäà bhågv-ädénäà païcaviàçater imä brähmaëa-kñatriyädayaù prajä janmanä vidyayä ca santati-rüpä bhavanti ||6||

(10.7)

etäà vibhütià yogaà ca mama yo vetti tattvataù |so’vikampena yogena yujyate nätra saàçayaù ||

çrédharaù : yathokta-vibhüty-ädi-tattva-jïänasya phalam äha etäm iti | etäà bhågv-ädi-lakñaëäà mama vibhütim | yogaà caiçvarya-lakñaëam | tattvato yo vetti, so’vikalpena niùsaàçayena yogena samyag-darçanena yukto bhavati nästy atra saàçayaù ||7||

madhusüdanaù : evaà sopädhikasya bhagavataù prabhävam uktvä taj-jïäna-phalam äha etäm iti | etäà präg uktäà buddhy-ädi-maharñy-ädi-rüpäà vibhütià vividha-bhävaà tat-tad-rüpeëävasthitià yogaà ca tat-tad-artha-nirmäëa-sämarthyaà paramaiçvaryam iti yävat | mama yo vetti tattvato yathävat so’vikampenäpracalitena yogena samyag-jïäna-sthairya-lakñaëena samädhinä yujyate nätra saàçayaù pratibandhaù kaçcit ||7||

viçvanäthaù : kintu bhaktyäham ekayä grähyaù [bhä.pu. 11.14.11] iti mad-ukter mad-ananya-bhakta eva mat-prasädän mad-väci dåòham ästikyaà dadhäno mat-tattvaà vettéty äha etäà saìkñepeëaiva vakñyamäëäà vibhütià yogaà bhakti-yogaà ca yas tattvato vetti | mat-prabhoù çré-kåñëasya väkyatväd idam eva paramaà tattvam iti dåòhatarästikyavän eva yo vetti saù | avikalpena niçcalena yogena mat-tattva-jïäna-lakñaëena yujyate yukto bhaved atra nästi ko’pi sandehaù ||7||

baladevaù : uktärtha-jïäna-phalam äha etäm iti | etäà vidhi-rudrädi-devatä-sanakädi-maharñi-sväyambhuvädi-manu-pramukhaù kåtsn-prapaïco mad-adhéna-sthiti-pravåtti-jïänaiçvarya-çaktiko bhavatéty evaà päramaiçvarya-lakñaëäà vibhütim | yogam anädy-ajatvädibhiù kalyäëa-guëa-ratnair mama sambandhaà ca yo vetti sarveçvareëa sarvajïena väsudevenopadiñöam idaà tättvikaà bhavatéti dåòha-viçväsena yo gåhëäti sa avikalpena sthireëa yogena mad-bhakti-

lakñaëena yujyate sampanno bhavati | etädåçatayä maj-jïänaà mad-bhakter utpädakaà vivardhakaà ceti bhävaù ||7||

(10.8)

ahaà sarvasya prabhavo mattaù sarvaà pravartate |matvä bhajante mäà budhä bhäva-samanvitäù ||

çrédharaù : yathä ca vibhüti-yogayor jïänena samyag-jïänäväptis tad darçayati aham ity ädi-caturbhiù | ahaà sarvasya jagataù prabhavo bhågv-ädi-manv-ädi-rüpa-vibhüti-dväreëotpatti-hetuù | matta eva ca sarvasya buddhir jïänam asaàmoha ity ädi sarvaà pravartata iti | evaà matvävabudhya budhä vivekino bhäva-samanvitäù préti-yuktä mäà bhajante ||8||

madhusüdanaù : yädåçena vibhüti-yogayor jïänenävikampa-yoga-präptis tad darçayati aham ity ädi-caturbhiù | ahaà paraà brahma väsudeväkhyaà sarvasya jagataù prabhava utpatti-käraëam upädänaà nimittaà ca sthiti-näçädi ca sarvaà satta eva pravartate bhavati | mayaiväntaryämiëä sarvajïena sarva-çaktinä preryamäëaà sva-sva-maryädäm anatikramya sarvaà jagat pravartate ceñöata iti vä | ity evaà matvä budhä vivekenävagata-tattva-bhävena paramärtha-tattva-grahaëaa-rüpeëa premëä samanvitäù santo mäà bhajante ||8||

viçvanäthaù : tatra mahaiçvarya-lakñaëäà vibhütim äha ahaà sarvasya präkåtäpräkåta-vastu-mätrasya prabhavaù utpatti-prädurbhävayor hetuù | matta eväntaryämi-svarüpät sarvaà jagat pravartate cesöate | tathä matta eva näradädy-avatarätmakät sarvaà bhakti-jïäna-tapaù-karmädikaà sädhanaà tat tat sädhyaà ca pravåttaà bhavati | aikäntika-bhakti-lakñaëaà yogam äha iti matvä ästikyato jïänena niçcitya ity arthaù | bhävo däsya-sakhyädis tad-yuktäù ||8||

baladevaù : atha catuùçlokyä paramaikäntinäà bhaktià bruvan tasyä janakaà poñakaà cätma-yäthätmyaà tävad äha aham iti | svayaà bhagavän kåñëo’haà sarvasyäsya vidhi-rudra-pramukhasya prapaïcasya prabhavo hetuù | evam evätharvasu paöhyate— yo brahmäëaà vidadhäti pürvaà yo vai vedäàç ca gäpayati sma kåñëaù [go.tä.u. 1.22] iti | atha puruño ha vai näräyaëo’kämayata prajäù såjaye ity upakramya näräyaëäd brahmä jäyate näräyaëät prajäpatiù prajäyate näräyaëäd indro jäyate näräyaëäd añöau vasavo jäyante näräyaëäd ekädaça rudrä jäyante näräyaëäd dvädaçädityäù ity ädi | eña näräyaëaù kåñëo bodhyaù brahmaëyo devaké-putraù ity ädy-uttara-päöhät | tad ähuù—eko vai näräyaëa äsén na brahmä na éçäno näpo nägé samau neme dyäv-äpåthivé na nakñaträëi na süryaù sa ekäké na ramate tasya dhyänäntaùsthasya yatra chändogaiù

kriyamäëäñöakädi-saàjïakä stuti-stomaù stomam ucyate ity ädy upakramya pradhänädi-såñöim abhidhäyätha punar eva näräyaëaù so’nyat kämo manasä dhyäyata tasya dhyänätaùsthasya tal-laläöättrakñyaù çülapäëiù puruño’jäyata bibhrac chriyaà satyaà brahmacaryaà tapo-vairägyam iti | tatra catur-mukho jäyate ity ädi ca | åkñu ca yaà kämaye taà tam ugraà kåñëomi taà brahmäëaà tam åñià taà sumedhasam ity ädi | mokña-dharme ca—

prajäpatià ca rudraà câpy aham eva såjämi vai |tau hi mäà vijänéto mama mäyä-vimohitau || iti |

värähe ca—näräyaëaù paro devas tasmäj jätaç caturmukhaù |tasmäd rudro’bhavad devaù sa ca sarvajïatäà gataù || iti |

mad-anya-nikhila-niyantä cäham ity uktam | iti matvä mamedåçatvaà sad-guru-mukhän niçcitya bhävena premëä samanvitäù santo budhä mäà bhajante ||8||

(10.9)

mac-cittä mad-gata-präëä bodhayantaù parasparam |kathayantaç ca mäà nityaà tuñyanti ca ramanti ca ||

çrédharaù : préti-pürvakaà bhajanam äha mac-cittä iti | mayy eva cittaà yeñäà te mac-cittäù | mäm eva gatäù präptäù präëä indriyäëi yeñäà te mad-gata-präëäù | mad-arpita-jévanä iti vä | evaàbhütäs te budhä anyonyaà mäà nyäyopetaiù çruty-ädi-pramäëair bodhayanto buddhyä ca mäà kathayantaù saìkértayantaù santas te nityaà tuñyanty anumodanena tuñöià yänti | ramanti ca nirvåtià yänti ||9||

madhusüdanaù : prema-pürvakaà bhajanam eva vivåëoti mac-cittä iti | mayi bhagavati cittaà yeñäà te mac-cittäù | tathä mad-gatä mäà präptäù präëäç cakñur-ädayo yeñäà te mad-gata-präëäù mad-bhajana-nimitta-cakñur-ädi-vyäpärä mayy upasaàhåta-sarva-karaëä vä | athavä mad-gata-präëä mad-bhajanärtha-jévanä mad-bhajanätirikta-prayojana-çünya-jévanä iti yävat | vidvad-goñöhéñu parasparam anyonyaà çrutibhir yuktibhiç ca mäm eva bodhayantas tattva-bubhutsu-kathayä jïäpayantaù | tathä sva-çiñyebhyaç ca mäm eva kathayanta upadiçantaç ca | mayi cittärpaëaà tathä bähya-karaëärpaëaà tathä jévanärpaëam evaà samänäm anyonyaà mad-bodhanaà sva-nyünebhyaç ca mad-upadeçanam ity evaà rüpaà yan mad-bhajanaà tenaiva tuñyanti ca | etävataiva labdha-sarväthä vayam alam anyena labdhavyenety evaà-pratyaya-rüpaà santoñaà präpnuvanti ca | tena santoñeëa ramanti ca raante ca priya-

saàgamenevottamaà sukham anubhavanti ca | tad uktaà pataïjalinä santoñäd anuttamaù sukha-läbhaù [yo.sü. 2.42] iti | uktaà ca puräëe—

yac ca käma-sukhaà loke yac ca divyaà mahat sukham |tåñëä-kñaya-sukhäyaite närhataù ñoòaçéà kaläm || iti ||

tåñëä-kñayaù santoñaù ||9||

viçvanäthaù : etädåçä ananya-bhaktä eva mat-prasädäl labdha-buddhi-yogaù pürvokta-lakñaëaà durbodham api mat-tattva-jïänaà präpnuvantéty äha mac-cittä mad-rüpa-näma-guëa-lélä-mädhuryäsvädeñv eva lubdha-manaso, mad-gata-präëä mäà vinä präëän dhartum asamarthä anna-gata-präëä narä itivat | bodhayantaù bhakti-svarüpa-prakärädikaà sauhärdena jïäpayantaù | mäà mahä-madhura-rüpa-guëa-lélä-mahodadhià kathayanto mad-rüpädi-vyäkhyänenot-kértanädikaà kurvanta ity evaà sarva-bhaktiñv atiçraiñöhyät smaraëa-çravaëa-kértanäny uktäni | tuñyanti ca ramanti ceti bhaktyaiva santoñaç ca ramaëaà ceti rahasyam | yad vä sädhana-daçäyäm api bhägya-vaçät bhajane nirvighne sampadyamäne sati tuñyanti | tadaiva bhävi-svéya-sädhya-daçäm anusmåtya ramanti ca manasä sva-prabhuëä saha ramanti ceti rägänugä bhaktir dyotitä ||9||

baladevaù : bhaktiù prakäram äha mac-cittä iti | mac-cittä mat-småti-parä mad-gata-präëä mäà vinä präëän dhartum akñamä ménä vinämbhaù | parasparaà mad-rüpa-guëa-lävaëyädi bodhayantas tathä mäà sva-bhakta-vätsalya-néradhim ativicitra-caritaà kathayantaç cety evaà smaraëa-çravaëa-kértana-lakñaëair bhajanaiù sudhäpänair iva tuñyanti | tathaiva teñv eva ramante ca yuvati-smita-kaöäkñäny uktäni | tuñyanti ca ramanti ceti bhaktyaiva santoñaç ca ramaëaà ceti rahasyam | yad vä sädhana-daçäyäm api bhägya-vaçät bhajane nirvighne sampadyamäne sati tuñyanti | tadaiva bhävi-svéya-sädhya-daçäm anusmåtya ramanti ca manasä sva-prabhuëä saha ramanti ceti rägänugä bhaktir dyotitä ||9||

(10.10)

teñäà satata-yuktänäà bhajatäà préti-pürvakam |dadämi buddhi-yogaà taà yena mäm upayänti te ||

çrédharaù : evaàbhütänäà ca samyag-jïänam ahaà dadäméty äha teñäm iti | evaà satata-yuktänäà mayy äsakta-cittänäà préti-pürvakaà bhajatäà teñäà taà buddhi-rüpaà yogam upäyaà dadämi | tam iti kam ? yenopäyena te mad-bhaktä mäà präpnuvanti ||10||

madhusüdanaù : ye yathoktena prakäreëa bhajante mäà teñäm iti | satataà sarvadä yuktänäà bhagavaty ekägra-buddhénäm | ataeva läbha-püjä-khyäty-ädy anabhisandhäya préti-pürvakam eva bhajatäà sevamänänäà teñäm avikampena yogeneti yaù präg uktas taà buddhi-yogaà mattatva-viñayaà samyag-darçanaà dadämi utpädayämi | yena buddhi-yogena mäm éçvaram ätmatvenopayänti ye mac-cittatvädi-prakärair mäà bhajante te ||10||

viçvanäthaù : nanu tuñyanti ca ramanti ca iti tvad-uktyä tvad-bhaktänäà bhaktyaiva paramänando guëätéta ity avagataà, kintu teñäà tvat-säkñät-präptau kaù prakäraù ? sa ca kutaù sakäçät tair avagantavya ity apekñäyäm äha teñäm iti | satata-yuktänäà nityam eva mat-saàyogäkäìkñaëäà taà buddhi-yogaà dadämi teñäà håd-våttiñv aham eva udbhävayäméti | sa buddhi-yogaù svato’nyasmäc ca kutaçcid apy adhigantum açakyaù kintu mad-eka-deyas tad-eka-grähya iti bhävaù | mäm upayänti mäm upalabhante säkñän man-nikaöaà präpnuvanti ||10||

baladevaù : nanu svarüpeëa guëair vibhütibhiç cänantaà tväà kathaà gurüpadeça-mätreëa te grahétuà kñamerann iti cet taträha teñäm iti | satata-yuktänäà nityaà mad-yogaà väïchatäà préti-pürvakaà mama yäthätmya-jïänajena ruci-bhareëa bhajatäà taà buddhi-yogaà sva-bhakti-rasiko dadämy arpayämi | yena te mäm upayänti tad-buddhià tathäham udbhävayämi yathänanta-guëa-vibhütià mäm gåhétvopäsya ca präpnuvanti ||10||

(10.11)

teñäm evänukampärtham aham ajïänajaà tamaù |näçayämy ätma-bhäva-stho jïäna-dépena bhäsvatä ||

çrédharaù : buddhi-yogaà dattvä ca tasyänubhava-paryantaà tam äviñkåtyävidyä-kåtaà saàsäraà näçayäméty äha teñäm iti | teñäm anukampärtham anugrahärtham eväjïänäj jätaà tamaù saàsäräkhyaà näçayämi | kutra sthitaù san kena vä sädhanena tamo näçayasi ? ata äha ätma-bhäva-stho buddhi-våttau sthitaù san | bhäsvatä visphuratä jïäna-lakñaëena dépena näçayämi ||11||

madhusüdanaù : déyamänasya buddhi-yogasyätma-präptau phalaà madhya-vartinaà vyäpäram äha teñäm iti | teñäm eva kathaà çreyaù syäd ity anugrahärtham ätma-bhävasya ätmäkäräntaù-karaëa-våttau viñayatvena sthito’haà sva-prakäça-caitanyänandädvaya-lakñaëa ätmä tenaiva mad-viñayäntaùkaraëa-pariëäma-rüpeëa jïäna-dépena dépa-sadåçena jïänena bhäsvatä cid-äbhäsa-yuktenäpratibaddhena ajïäna-jam ajïänopädänakaà tamo mithyä-pratyaya-lakñaëaà sva-

viñayävaraëam andhakäraà tad-upädänäjïäna-näçena näçayämi sarva-bhramopädänasyäjïänasya jïäna-nivartyatväd upädäna-näça-nivartyatväc copädeyasya |

yathä dépenändhakäre nivartanéye dépotpattim antareëa na karmaëo’bhyäsasya väpekñä vidyamänasyaivaa ca vastuno’bhivyaktis tato nänutpannasya kasyacid utpattis tathä jïänenäjïäne nivartanéye na jïänotpattim antareëänyasya karmaëo’bhyäsasya väpekñä vidyamänasyaiva ca brahma-bhävasya mokñasyäbhivyaktis tato nänutpannasyotpattir yena kñayitvaà karmädi-säpekñatvaà vä bhaved iti rüpakälaìkäreëa sücito’rthaù | bhäsvatety anena tévra-pavanäder iväsaàbhävanädeù pratibandhakasyäbhävaù sücitaù | jïänasya ca dépa-sädharmyaà sva-viñayävaraëa-nivartakatvaà sva-vyavahäre sajätéya-paränapekñatvaà svotpatty-atirikta-sahakäry-anapekñatvam ity ädi rüpaka-béjaà drañöavyam ||11||

viçvanäthaù : nanu ca vidyädi-våttià vinä kathaà tvad-adhigamaù ? tasmät tair api tad-arthaà yatanéyam eva ? tatra nahi nahéty äha teñäm eva na tv anyeñäà yoginäm anukapärthaà mad-anukampä yena prakäreëa syät tad-artham ity arthaù | tair mad-anukampä-präptau käpi cintä na käryä yatas teñäà mad-anukampä-präpty-artham aham eva yatamäno varta eveti bhävaù | ätma-bhävasthas teñäà buddhi-våttaau sthitaù | jïänaà mad-eka-prakäçyatvän na sättvikaà nirguëatve’pi bhakty-uttha-jïänato’pi vilakñaëaà yat tad eva dépas tena | aham eva näçayäméti taiù kathaà tad-arthaà prayatanéyam ? teñäà nityäbhiyuktänäà yoga-kñemaà vahämy ahaà [gétä 9.22] iti mad-uktes teñäà vyavahärikaù päramärthikaç ca sarvo’pi bhäro mayä voòham aìgékåta eveti bhävaù |

çrémad-gétä sarva-sära-bhütä bhütäpatäpa-håt |catuù-çlokéyam äkhyätä khyätä sarva-niçarma-kåt ||11||

baladevaù : nanu cirantanasyävidyä-timirasya sattvät teñäà hådi kathaà tat-prakäçaù syäd iti cet taträha teñäm eveti | teñäm eva mäà vinä präëän dhartum asamarthänäà mad-ekäntinäm eva, na tu sa-niñöhänäm anukampärthaà mat-kåpä-pätratvärtham | aham evätma-bhävastho’ravinda-koñe bhåìga iva tad-bhäve sthito divya-svarüpa-guëäàs tatra prakäçayaàs tad-viñayaka-jïäna-rüpeëa bhäsvatä dépena jïäna-virodhy-anädi-karma-rüpäjïäna-jaà mad-anya-viñaya-spåhä-rüpaà tamo näçayämi | teñäm ekänta-bhävena prasädito’haà yoga-kñemavad buddhi-våtter udbhävanaà tad-varti-tamo-vinäçaà ca karométi tat-sarva-nirväha-bhäro mamaiveti na taiù kuträpy arthe prayatitavyam ity uktam |

navamädi-dvaye gétä-garbhe’smin yat prakértitam | tad eva gétä-çästrärtha-säraà bodhyaà vicakñaëaiù ||11||

(10.12-13)

arjuna uväca—paraà brahma paraà dhäma pavitraà paramaà bhavän

|puruñaà çäçvataà divyam ädidevam ajaà vibhum ||ähus tväm åñayaù sarve devarñir näradas tathä |asito devalo vyäsaù svayaà caiva bravéñi me ||

çrédharaù : saàkñepeëoktäà vibhütià vistareëa jijïäsuù bhagavantaà stuvann arjuna uväca paraà brahmeti saptabhiù | paraà dhäma cäçrayaù | paramaà ca pavitraà ca bhavän eva | kuta iti ? ata äha yataù çäçvataà nityaà puruñam | tathä divyaà dyotanätmakaà svayaà prakäçam | ädiç cäsau devaç ceti tam | devänäm ädi-bhütam ity arthaù | tathäjam ajanmänam | vibhuà ca vyäpakam | tväm evähuù | ke ta iti ? äha ähur iti | åñayo bhågv-ädayaù sarve | devarñiç ca näradaù | asitaç ca devalaç ca vyäsaç ca svayaà tvam eva ca säkñän me mahyaà bravéñi ||12-13||

madhusüdanaù : evaà bhagavato vibhütià yogaà ca çrutvä paramotkaëöhito’rjuna uväca paraà brahmeti saptabhiù | paraà brahma paraà dhäma äçrayaù prakäço vä | paramaà pavitraà pävanaà ca bhavän eva | yataù puruñam paramätmänaà çäçvataà sadaika-rüpaà divi parame vyomni sva-svarüpe bhavaà divyaà sva-prapaïcätétam ädià ca sarva-käraëaà devaà ca dyotanätmakaà sva-prakäçam ädi-devam ata eväjaà vibhuà sarva-gataà tväm ähur iti sambandhaù ||12||

ähuù kathayanti tväm ananta-mahimänam åñayas tattva-jïäna-niñöhäù sarve bhågu-vaçiñöhädayaù | tathä devarñi-närado’sito devalaç ca dhaumyasya jyeñöho bhrätä | vyäsaç ca bhagavän kåñëa-dvaipäyanaù | ete’pi tväà pürvokta-viçeñaëaà me mahyam ähuù säkñät kim anyair vaktåbhiù svayam eva tvaà ca mahyaà bravéñi | atra åñitve’pi säkñäd-vaktèëäà näradädénäm ativiçiñöatvät påthag-grahaëam ||13||

viçvanäthaù : saìkñepeëoktam arthaà vistareëa çrotum icchan stuti-pürvakam äha param iti | paraà sarvotkåñöaà dhäma çyämasundaraà vapur eva paraà brahma | gåha-dehatviö-prabhävä dhämäni ity amaraù | tad dhämaiva bhavän bhavati | jévasyeva tava deha-dehi-vibhägo nästéti bhävaù | dhäma kédåçam ? paraà pavitraà drañöèëäm avidyä-mälinya-haram ataeva åñayo’pi tväà çäçvataà puruñam ähuù puruñäkärasyäsya nityatvaà vadanti ||12-13||

baladevaù : saìkñepeëa çrutäà vibhütià vistareëa çrotum icchann arjuna uväca param iti | bhavän eva satyaà jïänam anantaà brahma iti çrüyamäëaà paraà brahma | bhavän eva tasminn eväçritäù sarve tad u nätyeti kaçcana iti çrüyamäëaà paraà dhäma nikhiläçraya-bhütaà vastu | bhavän eva paramaà pavitraà jïätvä devaà mucyate sarva-päpaiù sarvaà päpmänaà tarati nainaà päpmä tarati ity ädi çrüyamäëaà smartur akhila-päpa-haraà vastu ity ahaà vedmi | tathä sarve tad-anukampitä åñayas teñu pradhäna-bhütä näradädayaç ca tasmät kåñëa eva paro devas taà dhyäyet taà raset taà bhajet taà yajet [go.tä.u. 1.48] iti | oà tat sat iti janma-jaräbhyäà bhinnaù sthäëur ayam acchedyo’yaà [go.tä.u. 2.22] iti çruty-artha-vidas tväà divyaà puruñam ädidevam ajaà vibhum ähus [gétä 10.12] tat-kathä-saàvädeñu puräëeñv itihäseñu ca svayaà ca vravéñéti ajo’pi sann avyayätmä [gétä 4.6] iti yo mäm ajam anädià ca [gétä 10.3] iti ahaà sarvasya prabhavaù [gétä 10.8] ity ädibhiù ||12-13||

(10.14)

sarvam etad åtaà manye yan mäà vadasi keçava |na hi te bhagavan vyaktià vidur devä na dänaväù ||

çrédharaù : ato mamedänéà tvadéyaiçvaryo’sambhävanä nivåttety âha sarvam etad iti | etad-bhävena paraà brahmety ädi sarvam apy åtaà satyaà manye | yan mäà prati tvaà kathayasi na me viduù sura-gaëä ity ädi | tad api satyam eva manya ity äha na héti | he bhagavan tava vyaktià devä na viduù | asmad-anugrahärtham iyam abhivyaktir iti na jänanti | dänaväç cäsmin nigrahärtham iti na vidur eveti ||14||

madhusüdanaù : sarvam etad uktam åñibhiç ca tvayä ca tad-åtaà satyam evähaà manye yan mäà prati vadasi keçava | nahi tvad-vacasi mama kuträpy aprämäëya-çaìkä | tac ca sarvajïatvät tvaà jänäséti keçau brahma-rudrau sarveçäv apy anukampyayä vätyavagacchatéti vyutpattim äçritya niratiçayaiçvarya-pratipädakena keçava-padena sücitam | ato yad uktaà na me viduù sura-gaëäù prabhavaà na maharñayaù [gétä 10.2] ity ädi tat tathaiva | hi yasmät | he bhagavan samagraiçvaryädi-sampanna te tava vyaktià prabhävaà jïänätiçaya-çälino’pi devä na vidur näpi dänavä na maharñaya ity api drañöavyam ||14||

viçvanäthaù : nätra mama ko’py aviçväsa ity äha sarvam iti | kià ca te åñayaù paraà brahma-dhämänaà tväm ajam ähur eva | na tu te vyaktià janma viduù | para-brahma-svarüpasya taväjatvaà janmavattvaà ca kià prakäram iti tu na vidur ity arthaù | ataeva na me viduù suragaëäù prabhavaà na maharñayaù [gétä 10.2] iti yat tvayoktaà taà sarvam åtaà satyam eva manye | he keçava ! ko brahmä

éço rudraç ca täv api vayase svatattväjïänena badhnäsi, kià punaù deva-dänavädyäs tväà na vidantéti väcyam iti bhävaù ||14||

baladevaù : sarvam iti | etat sarvam aham åtaà satyam eva | na tu praçaàsä-mätraà manye | he keçaveti | keçau vidhi-rudrau vayase sva-tattväparijïänena nibadhnäsi prajäpatià ca rudraà ca ity ädi tvad-uktaù | he sarveçvara ! he bhagavan ! niravadhikätiçaya-ñaò-aiçvarya-nidhe ! te vyaktià para-brahmatvädi-guëäà çré-mürtià deva-dänaväç ca na vidur yat te’nya-svajätéyatva-buddhyä tväm avajänanti druhyanti ceti bhävaù ||14||

(10.15)

svayam evätmanätmänaà vettha tvaà puruñottama |bhüta-bhävana bhüteça deva-deva jagat-pate ||

çrédharaù : kià tarhi ? svayam iti | svayam eva tvam ätmänaà vettha jänäsi nänyaù | tad apy ätmanä svenaiva vettha | na sädhanäntareëa | atyädareëa bahudhä sambodhayati he puruñottama ! puruñottamatve hetu-garbhäëi viçeñaëäni sambodhanäni | he bhüta-bhävana bhütotpädaka | bhütänäm éça niyantaù | devänäm ädityädénäà deva prakäçaka | jagat-pate viçva-pälaka ||15||

madhusüdanaù : yatas tvaà teñäà sarveñäm ädir açakya-jïänaç cätaù svayam iti | svayam evänyonyapadeçädikam antareëaiva tvam evätmänä svarüpeëätmänaà nirupädhikaà sopädhikaà ca | nirupädhikaà pratyaktvenäviñayatayä sopädhikaà ca niratiçaya-jïänaiçvaryädi-çaktimattvena vettha jänäsi nänyaù kaçcit | anyair jïätum açakyam ahaà kathaà jänéyäm ity äçaìkäm apanudan premautkaëöhyena bahudhä sambodhayati he puruñottama tvad-apekñayä sarve’pi puruñä apakåñöä eva | atas teñäm açakyaà sarvottamasya tava çakyam evety abhipräyaù | puruñottamatvam eva vivåëoti punaç caturbhiù sambodhanaiù | bhütäni sarväëi bhävayaty utpädayatéti he bhüta-bhävana sarva-bhüta-pitaù | pitäpi kaçcin neñöas taträha he bhüteça sarva-bhüta-niyantaù | niyantäpi kaçcin närädhyas taträha he deva-deva devänäà sarvärädhyänäm apy ärädhyaù | ärädhyo’pi kaçcin na pälayitåtvena patis taträha he jagat-pate hitähitopadeçaka-veda-praëatåtvena sarvasya jagataù pälayitaù | etädåça-sarva-viçeñaëa-viçiñöas tvaà sarveñäà pitä sarveñäà guruù sarveñäà räjätaù sarvaiù prakäraiù sarveñäm ärädhya iti kià väcyaà puruñottamas tvaà taveti bhävaù ||15||

viçvanäthaù : tasmät tvaà svayam evätmänaà vettha iti eva-käreëa tavärjatva-janmavattvädénäà durghaöänäm api västavatvam eva tvad-bhakto vetti tac ca kena prakäreëeti tu so’pi na vettéty arthaù | tad

apy ätmanä svenaiva vettha na sädhanäntareëa | ataeva tvaà puruñeñu mahat-srañöädiñv api madhya uttamaù | na kevalam uttama eva, yato bhüta-bhävanaù | bhütä bhüta-bhävana-rüpä ye tad-ädayaù parameñöhy-antäs teñäm éçaù | na kevalam éça eva, yato devais tair eva devaù kréòä yasyeti tvat-kréòopakära-bhütä eva te ity arthaù | tad apy apärakäruëya-vaçäd jagad-vartinä man mädåçänäm api tvam eva patir bhavasi iti catürëäà sambodhana-padänäm arthaù | yad vä puruñottamatvam eva vivåëoti he bhüta-bhävana sarva-bhüta-pitaù ! pitäpi kaçcin neñöe ? taträha he bhüteça ! bhüteço’pi kaçcin närädhyas taträha he devadeva ! devärädhyo’pi kaçcin na pälayatéti taträha he jagat-pate ||15||

baladevaù : svayam eva tvam ätmänä svenaiva jïänenätmänaà saàvettha idam ittham iti jänäsi | ye deveñu dänaveñu ca tvad-bhaktäs te tädåçéà tvan-mürtià vastu-bhütäà jänanty eva tasyäs tathätve kathaà täà na jänantéty eva-kärät | he puruñottama sarva-puruñeçvara ! puruñottamas tvaà vivåëvan sambodhayati he bhüta-bhävana ! sarva-präëi-janaka ! bhüta-bhävano’pi kaçcin neñöo, taträha he bhüteça ! sarva-präëi-niyantaù ! bhüteço’pi kaçcin na püjyas taträha he devadeva ! sarvärädhyänäm api devänäm ärädhya ! devadevo’pi kaçcin na rakñakas taträha he jagat-pate ! hitähitopadeçena jévikärpaëena ca viçva-pälaka ! édåçasya te tattvaà susiddham iti ||15||

(10.16)

vaktum arhasy açeñeëa divyä hy ätma-vibhütayaù |yäbhir vibhütibhir lokän imäàs tvaà vyäpya tiñöhasi ||

çrédharaù : yasmät taväbhivyaktià tvam eva vetsi na devädayaù | tasmät vaktum iti | yä ätmanas tava divyä atyadbhutä vibhütayas tä sarvä vaktuà tvam evärhasi yogyo’si | yäbhir iti vibhüténäà viçeñaëaà spañöärtham ||16||

madhusüdanaù : yasmäd anyeñäà sarveñäà jïätum açakyä avaçyaà jïätavyäç ca tava vibhütayas tasmät vaktum iti | yäbhir vibhütibhir imän sarvän lokän vyäpya tvaà tiñöhasi täs taväsädhäraëä vibhütayo divyä asarvajïair jïätum açakyä hi yasmät tasmät sarvajïas tvam eva tä açeñeëa vaktum arhasi ||16||

viçvanäthaù : tava tattvaà durgamaà tava vibhütiñv eva mama jijïäsä jäyata iti dyotayann äha vaktum iti | divyä utkåñöä yä ätma-vibhütayas tävad vaktum arhaséty anvayaù | nanv açeñeëa mad-vibhütayaù sarvä vaktum açakyä eva taträha yäbhir iti ||16||

baladevaù : tvat-svarüpa-yäthätmyaà khalu kathaà tathä durgamevätas tvad-vibhütiñv eva maj-jijïäsopajäyata iti sücayann äha vaktum iti | divyä utkåñöäs tad-asädhäraëéyätmano vibhütér açeñeëa vaktum arhasi dvitéyärthe prathamä | yäbhir viçiñöas tvam imän lokän vyäpya niyamya tiñöhasi ||16||

(10.17)

kathaà vidyäm ahaà yogiàs tväà sadä paricintayan |keñu keñu ca bhäveñu cintyo’si bhagavan mayä ||

çrédharaù : kathana-prayojanaà darçayan prärthayate katham iti dväbhyäm | he yogin kathaà kair vibhüti-bhedaiù sadä paricintayann ahaà tväà vidyäà jänéyäm ? vibhüti-bhedena cintyo’pi tvaà keñu keñu padärtheñu mayä cintanéyo’si ? ||17||

madhusüdanaù : kià prayojanaà tat-kathanasya tad äha katham iti dväbhyäm | yogo niratiçayaiçvaryädi-çaktiù so’syästéti he yogin niratiçaiçvaryädi-çakti-çälinn aham atisthülamatis tväà devädibhir api jïätum açakyaà kathaà vidyäà jänéyäà sadä paricintayan sarvadä dhyäyan | nanu mad-vibhütiñu mäà dhyäyan jïäsyasi taträha keñu keñu ca bhäveñu cetanäcetanätmakeñu vastuñu tvad-vibhüti-bhüteñu mayä cintyo’si he bhagavan ||17||

viçvanäthaù : yogo yoga-mäyä-çaktir vartate yasya he yogin vanamälétivat | tväm ahaà kathaà paricintayan san tväà sadä vidyäà jänéyäm ? bhaktyä mäm abhijänäti yävän yaç cäsmi tattvataù [bhä.pu. 11.14.11] iti tvad-ukteù | tathä keñu bhäveñu padärtheñu tvaà cintyaù tvac-cintana-bhaktir mayä kartavyety arthaù ||17||

baladevaù : nanu kimarthaà tat-kathanà taträha katham iti | yogo yoga-mäyä-çaktir asty asyeti he yogin ! tväà sadä paricintayan saàsmarann ahaà kalyäëänanta-guëa-yoginaà kathaà vidyäà jänéyäm ? keñu keñu ca bhäveñu padärtheñu prakäçamänas tvaà mayä cintyo dhyeyo’si ? tad etad ubhayaà vada | tac ca vibhüty-uddeçenaiva setsyatéti täm upadiçety arthaù ||17||

(10.18)

vistareëätmano yogaà vibhütià ca janärdana |bhüyaù kathaya tåptir hi çåëvato nästi me’måtam ||

çrédharaù : tad evaà bahirmukho’pi citte tatra tatra vibhüti-bhedena tvac-cintaiva yathä bhavet tathä vistareëa kathayaty äha vistareëeti | ätmanas tava yogaà sarvajïatva-sarva-çaktitvädi-lakñaëaà

yogaiçvaryaà vibhütià ca vistareëa punaù kathaya | hi yatas tava väkyam amåta-rüpaà çåëvato mama tåptir alaà buddhir nästi ||18||

madhusüdanaù : ataù vistareëeti | ätmanas tava yogaà sarvajïatva-sarva-çaktitvädi-lakñaëam aiçvaryätiçayaà vibhütià ca dhyänälambanaà vistareëa saàkñepeëa saptame navame coktam api bhüyaù kathaya sarvair janair abhyudaya-niùçreyasa-prayojanaà yäcyasa iti | he janärdana ! ato mamäpi yäcïä tvayy ucitaiva | uktasya punaù kathanaà kuto yäcase taträha tåptir alaà-pratyayenecchä-vicchittir nästi hi yasmäc chåëvataù çravaëena pibatas tvad-väkyam amåtam amåtavat pade pade svädu svädu | atra tvad-väkyam ity anukter apahnuty-atiçayokti-rüpaka-saìkaro’yaà mädhuryätiçayänubhavenotkaëöhätiçayaà vyanakti ||18||

viçvanäthaù : nana ahaà sarvasya prabhavo mattaù sarvaà pravartate [gétä 10.8] ity anenaiva sarve padärthä mad-vibhütayo mad-uktä eva vibhütayas tathä iti matvä bhajante mäm iti bhakti-yogaç cokta eva | taträha vistareëeti | he janärdaneti mädåça-janänäà tvam eva hitopadeça-mädhuryeëa lobham utpädyärdayase yäcayaséti vayaà kià kurma iti bhävaù | tvad-upadeça-rüpam amåtaà çåëvataù çruti-rasanayä svädayataù ||18||

baladevaù : nanu pürva-pürvatra ajo’pi sann [gétä 4.6] ity-ädinäjatvädi-kalyäëa-guëa-yogo raso’ham [gétä 7.8] ity-ädinä vibhütayaç cäsakåt kathitäù, kià punaù påcchaséti cet taträha vistareëeti | sphuöärthaà padyam | janärdaneti prägvat | tvad-väkyam amåtaà çåëvataù çrotra-rasanayäsvädayato mama tåptir nästi | atra tvad-väkyam ity anukter apahnutiù | prathamätiçayoktir vä tayoù saìkaro välaìkäraù ||18||

(10.19)

çré-bhagavän uväca—hanta te kathayiñyämi divyä hy ätma-vibhütayaù |

prädhänyataù kuru-çreñöha nästy anto vistarasya me ||

çrédharaù : evaà prärthitaù san bhagavän uväca hanteti | hantety anukampya sambodhanam | divyä yä mad-vibhütayas täù prädhänyena te tubhyaà kathayiñyämi yato’väntarasya vibhüti-vistarasya madéyasyänto nästi | ataù pradhäna-bhütäù katicid varëayiñyämi ||19||

madhusüdanaù : atrottaram | hantety anumatau | yat tvayä prärthitaà tat kariñyämi mä vyäkulo bhür ity arjunaà samäçväsya tad

eva kartum ärabhate | kathayiñyämi prädhänyatas tä vibhütér yä divyä hi prasiddhä ätmano mamäsädhäraëä vibhütayo he kuru-çreñöha ! vistareëa tu kathanam açakyaà, yato nästy antyo vistarasya me vibhüténäm | ataù pradhäna-bhütäù käçcid eva vibhütér vakñyäméty arthaù ||19||

viçvanäthaù : hantety anukampäyäà prädhänyataù prädhänyena yatas täsäà vistarasyänto nästi | vibhütayo vibhütér divyä uttamä eva na tu tåëeñöakädyäù | atra vibhüti-çabdena präkåtäpräkåta-vastüny evocyate täni sarväëy eva bhagavac-chakti-samudbhütatväd bhagavad-rüpeëaiva täratamyena dhyeyatvenäbhimatäni jïeyäni ||19||

baladevaù : evaà påñöaù çré-bhagavän uväca—hanteti | hantety anukampärthakam | divyä utkåñöäù, na tu tåëeñöakädyäù | vibhütaya iti prägvat | prädhänyataù prädhänyena yatas täsäà vistarasyänto nästi | iha vibhüti-çabdena niyämakatva-rüpäëy aiçvaryäëi bodhyäni vibhütir bhütir aiçvaryam ity amara-koñät | präkåtäpräkåtäni ca vastüni bhütitvena varëyäni | täni sarväëi sarveça-çakti-vyaìgatvät sarveçätmnaä täratamyena bhävyäni | matäni yäni säkñäd éçvara-rüpäëi tattvenoktäni | täni tu tena rüpeëa bhävanärthäny eva, na tv anyavat tac-chakty-ekadeça-rüpäëéti bodhyaà saìgater iti ||19||

(10.20)

aham ätmä guòäkeça sarva-bhütäçaya-sthitaù |aham ädiç ca madhyaà ca bhütänäm anta eva ca ||

çrédharaù : tatra prathamam aiçvaraà rüpaà kathayati he guòäkeça ! sarveñäà bhütänäm äçayeñv antaùkaraëeñu sarvajïatvädi-guëair niyantåtvenävasthitaù paramätmäham | ädir janma | madhyaà sthitiù | antaù saàhäraù | sarva-bhütänäà janmädi-hetuç ca aham evety arthaù ||20||

madhusüdanaù : tatra prathamaà tävan mukhyaà cintanéyaà çåëu aham iti | sarva-bhütänäm äçaye håd-deçe’ntaryämi-rüpeëa pratyag-ätma-rüpeëa ca sthita ätmä caitanyänanda-ghanas tvayähaà väsudeva eveti dhyeyaù | he guòäkeça ! jitanidreti dhyäma-sämarthyaà sücayati | evaà dhyänäsämarthye tu vakñyamäëäni dhyänäni käryäëi | taträpy ädau dhyeyam äha— aham evädiç cotpattir bhütänäà präëinäà cetanatvena loke vyavahriyamäëänäà madhyaà ca sthitir antaç ca näçaù sarva-cetana-vargäëäm utpatti-sthita-näça-rüpeëa tat-käraëa-rüpeëa cäham eva dhyeya ity arthaù ||20||

viçvanäthaù : atra prathamaà mäm evaikäàçena sarva-vibhüti-käraëaà tvaà bhävayety äha aham iti | ätmä prakåty-antaryämé

mahat-srañöä puruñaù paramätmä | he guòäkeça jita-nidra iti dhyäna-sämarthyaà sücayati ! sarva-bhüto yo vairäjas tasyäçaye sthita iti samañöi-viräò antaryämé | tathä sarveñäà bhütänäm äçaye sthita iti vyañöi-viräò antaryämé ca | bhütänäà ädir janma madhyaà sthitir antaù saàhäraù | tat-tad-dhetur aham ity arthaù ||20||

baladevaù : tatra tävan mäm eva tvaà mahat-srañöädi-tri-rüpeëa sväàçena nikhila-vibhüti-hetuà vicintayety äçayenäha aham ätmeti | he guòäkeçeti vijita-nidrasya tad-vicintana-kñamatvaà vyajyate | ätmä vibhüti-vijïänänando mahat-srañöädi-tri-rüpaù paramätmäham asmac-chabdärthaù sarva-bhütäçaya-sthitas tvayä vicintyaù | sarva-bhütä pradhänädi-påthivy-anta-tattva-rüpä yä müla-prakåtis tasyä äçaye’ntaù-karaëodaçaya-rüpeëäham eva prakåty-antaryämé sthitaù | tathä sarva-bhütaù sarva-jéväbhimäné yo vairäjas tasyäçaye garbhodaçaya-rüpeëäham eva samañöi-viräò-antaryämé sthitaù | sarveñäà bhütänäm jévänäm äçaye kñéroda-çaya-rüpeëäham eva vyañöi-viräò antaryämé sthita iti täni tréëi rüpäëi mad-vibhütitvena tvayä vincintyänéty arthaù | subälopaniñadi prakåty-ädi-sarva-bhütäntaryämé sarva-çeñé ca näräyaëaù paöhyate | sätvata-tantre trayaù puruñävatäräù småtäù—

viñëos tu tréëi rüpäëi puruñäkhyäny atho viduù |ekaà tu mahataù srañöå dvitéyaà tantu-saàsthitam |tåtéyaà sarva-bhütasthaà täni jïätvä vimucyate || iti |

te ca väsudevasya kåñëasyävatäräù—

yaù käraëärëava-jale bhajati sma yoga-nidräm ity ädikä brahma-saàhitä-padya-trayät | (5.47)

bhütänäm ädir utpattir madhyaà pälanam antaç ca saàhäras tat-tad-dhetur aham evokta-puruña-lakñyas tvayä bhävyaù ||20||

(10.21)

ädityänäm ahaà viñëur jyotiñäà ravir aàçumän |marécir marutäm asmi nakñaträëäm ahaà çaçé ||

çrédharaù : idänéà vibhütéù kathayati ädityänäm ity-ädinä yävad-adhyäya-samäptiù | ädityänäà dvädaçänäà madhye viñëur nämädityo’ham | jyotiñäà prakäçakänäà madhye’àçumän viçva-vyäpi-raçmi-yukto raviù süryo’ham | marutäà deva-viçeñäëäà madhye maréci-nämäham asmi | yad vä sapta marud-gaëä väyavaù | teñäà madhya iti | te ca avahaù pravaho vivahaù parävaha udvahaù saàvaha

parivaha iti spata marud-gaëäù | nakñaträëäà madhye candro’ham ||21||

madhusüdanaù : etad-açaktena bähyäni dhyänäni käryäëéty äha yävad-adhyäya-samäptiù | ädityänäà dvädaçänäà madhye viñëur visëu-nämädityo’ham vämanävatäro vä | jyotiñäà prakäçakänäà madhye’haà ravir àçumän viçva-vyäpé prakäçakaù | marutäà sapta-saptakänäà madhye maréci-nämäham nakñaträëäm adhipatir ahaà çaçé candramäù | nirdhäraëe ñañöhé | atra präyeëa nirdhäraëe ñañöhé | kvacit sambandhe’pi yathä bhütänäm asmi cetanety ädau | vämana-rämädayaç cävatäräù sarvaiçvarya-çälino’py anena rüpeëa dhyäna-vivakñayä vibhütiñu paöhyante | våñëénäà väsudevo’sméti tena rüpeëa dhyäna-vivakñayä savasyäpi sva-vibhüti-madhye päöhavat | ataù paraà ca präyeëäyam adhyäyaù spañöärtha iti kvacit kvacid vyäkhyäsyämaù ||21||

viçvanäthaù : atha nirdhäraëa-ñañöhyä kvacit sambandha-ñañöhyä ca vibhutér äha yävad-adhyäya-samäptiù | ädityänäà dvädaçänäà madhye viñëur aham iti tan-nämä süryo mad-vibhütir ity arthaù | evaà sarvatra prakäçakänäà jyotiñäà madhye aàçumän mahä-kiraëa-mälé ravir aham | maréciù pavana-viçeñaù ||21||

baladevaù : ädityänäà dvädaçänäà madhye viñëur vämano’ham | jyotiñäà prakäçänäà madhye’àçumän viçva-vyäpi-raçmé ravir aham | marutäm üna-païcäçat-saìkhyakänäà madhye marécir aham | nakñaträëäm adhipatiù çaçé sudhä-varñé candro’ham | atra nirdhäraëe ñañöhé präyeëa kvacit sambandhe’péti bodhyam ||21||

(10.22)

vedänäà sämavedo’smi devänäm asmi väsavaù |indriyäëäà manaç cäsmi bhütänäm asmi cetanä ||

çrédharaù : vedänäm iti | väsava indraù | bhütänäà cetanä jïäna-çaktir aham asmi ||22||

madhusüdanaù : catürëäà vedänäà madhye gäna-mädhuryeëätiramaëéyaù sämavedo’ham asmi | väsava indraù sarva-devädhipatiù | indriyäëäm ekädaçänäà pravartakaà manaù | bhütänäà sarva-präëi-sambandhinäà pariëämänäà madhye cid-abhivyaïjikä buddher våttiç cetanäham asmi ||22||

viçvanäthaù : väsava indraù | bhütänäà sambandhiné cetanä jïäna-çaktiù ||22||

baladevaù : vedänäà madhye géta-mädhuryeëotkarñät sämavedo’ham | devänäà madhye väsavas teñäà räjä indro’ham | indriyäëäà madhye durjayaà teñäà pravartakaà ca mano’ham | bhütänäà sambandhiné cetanä jïäna-çaktir aham ||22||

(10.23)

rudräëäà çaàkaraç cäsmi vitteço yakña-rakñasäm |vasünäà pävakaç cäsmi meruù çikhariëäm aham ||

çrédharaù : rudräëäm iti | rakñasäm api krüratvädi-sämyäd yakñaiù sahaikékåtya nirdeçaù | teñäà madhye vitteçaù kuvero’smi | pävako’gniù | çikhariëäà çikharatäm ucchritänäà madhye meruù ||23||

madhusüdanaù : rudräëäm ekädaçänäà madhye çaìkaraù | vitteço dhanädhyakñaù kubero yakña-rakñasäà yakñänäà räkñasänäà ca | vasünäm añöänäà pävako’smi | meruù sumeruù çikhariëäm çikharavatäm atyucchritänäà parvatänäm ||23||

viçvanäthaù : vitteçaù kuveraù ||23||

baladevaù : rudräëäm ekädaçänäà madhye çaìkaräkhyo rudro’ham | yakña-rakñasäm ädhipo vitteçaù kuvero’ham | vasünäm añöänäà madhye pävako’gnir aham | çikhariëäm atyucchritänäà madhye meruù svarëäcalo’ham ||23||

(10.24)

purodhasäà ca mukhyaà mäà viddhi pärtha båhaspatim |

senänénäm ahaà skandaù sarasäm asmi sägaraù ||

çrédharaù : purodhasäm iti | purodhasäà madhye deva-purohitatvän mukhyaà båhaspatim mäà viddhi | senänénäà madhye deva-senäpatiù skando’ham asmi | sarasäm sthira-jaläçayänäà madhye samudro’smi ||24||

madhusüdanaù : indrasya sarva-räja-çreñöhatvät tat-purodhasaà båhaspatià sarveñäà purodhasäà räja-purohitänäà madhye mukhyaà çreñöhaà mäm eva he pärtha viddhi jänéhi | senänénäm senäpaténäà madhye deva-senäpatiù skando guho’ham asmi | sarasäm deva-khäta-jaläçayänäà madhye sägaraù sagara-putraiù khäto jaläçayo’ham asmi ||24||

viçvanäthaù : senänénäm ity ärñam | skandhaù kärtikeyaù ||24||

baladevaù : indrasya sarva-räja-mukhyatvät tat-purohitaà båhaspatià sarva-patià räja-purohitänäà mukhyaà mäà viddhéti so’ham ity arthaù | senänénäm iti nuòägamanas tv ärñaù | sarva-räja-senänäà madhye skandaù kärttikeyo’ham | sarasäm sthira-jalänäà madhye sägaro’ham ||24||

(10.25)

maharñéëäà bhågur ahaà giräm asmy ekam akñaram |yajïänäà japa-yajïo’smi sthävaräëäà himälayaù ||

çrédharaù : maharñéëäm iti | giräà väcäà padätmikänäà madhye ekam akñaram oìkäräkhyaà padam asmi | yajïänäà çrauta-smärtänäà madhye japa-rüpa-yajïo’ham ||25||

madhusüdanaù : maharñéëäà sapta-brahmaëäà madhye bhågur atitejasvitväd aham | giräà väcäà pada-lakñaëänäà madhya ekam akñaram padam oàkäro’ham asmi | yajïänäà madhye japa-yajïo hiàsädi-doña-çünyatvenätyanta-çodhako’ham asmi | sthävaräëäà sthitimatäà madhye himälayo’haà | çikharavatäà madhye hi merur aham ity uktam ataù sthävaratvena çikharatvena cärtha-bhedäv adoñaù ||25||

viçvanäthaù : ekam akñaraà praëavaù ||25||

baladevaù : maharñéëäà brahma-puträëäà madhye’titejasvé bhågur aham | giräà pada-lakñaëänäà väcäà madhye ekam akñaram praëavo’ham asmi | yajïänäà madhye japa- yajïo’smi | tasyähiàsätmakatvenotkåñöatvät sthävaräëäà sthitimatäà madhye himäcalo’haà | atyuccatvenätisthairyeëa cärtha-bhedän meru-himälayayor vibhütyor bhedaù ||25||

adhikaà tu (jagat): japa-yajïasya sarvottamatvaà pramäëitaà hari-bhakti-viläse (17.164-6), yathä yäjïavalkya-saàhitäyäm—

päka-yajïäç ca catväro vidhi-yajïa-samanvitäù |sarve te japa-yajïasya kaläà närhanti ñoòaçém ||

padmanäbhéye ca—yävantaù karma-yajïäç ca pradéptäni tapäàsi ca |sarve te japa-yajïasya kaläà närhanti ñoòaçém ||japena devatä nityaà stüyamänä prasédati |prasannä vipulän bhogän dadyän muktià ca çäçvatém ||

atra päka-yajïä brahma-yajïa-vyatiriktä deva-yajïädayaù | vidhi-yajïä jyotiñöomädayaù ||25||

(10.26)

açvatthaù sarva-våkñäëäà devarñéëäà ca näradaù |gandharväëäà citrarathaù siddhänäà kapilo muniù ||

çrédharaù : açvattha iti | devä eva santo ye mantra-darçanena åñitvaà präptäs teñäà madhye närado’smi | siddhänäm utpattitaù eva adhigata-paramärtha-tattvänäà madhye kapiläkhyo munir asmi ||26||

madhusüdanaù : sarvaeñäà våkñäëäà vanaspaténäm anyeñäà ca | devä eva santo ye mantra-darçitvena åñitvaà präptäs te devarñayas teñäà madhye närado’ham asmi | gandharväëäà gäna-dharmaëäà deva-gäyakänäà madhye citraratho’ham asmi | siddhänäà janmanaiva vinä prayatnaà dharma-jïäna-vairägyaiçvaryätiçayaà präptänäm adhigata-paramärthänäà madhye kapilo munir aham ||26||

viçvanäthaù : na vyäkhyätam.

baladevaù : püjyatvena sarva-våkñäëäà madhye çreñöho’çvattho’haà devarñéëäà madhye parama-bhaktatvenotkåñöo närado’ham | gandharväëäà madhye’tigäyakatvenotkåñöatväc citraratho’ham | siddhänäà sväbhävikäëimädimatäà kapilaù kärdamir munir aham ||26||

(10.27)

uccaiùçravasam açvänäà viddhi mäm amåtodbhavam |airävataà gajendräëäà naräëäà ca narädhipam ||

çrédharaù : uccaiùçravasam iti | amåtärthaà kñérodadhi-manthanäd udbhütam uccaiùçravasam nämäçvaà mad-vibhütià viddhi | amåtodbhavam ity etad airävate’pi sambadhyate | narädhipaà räjänaà mäà mad-vibhütià viddhi ||27||

madhusüdanaù : açvänäà madhya uccaiùçravasam amåta-mathanodbhavam açvaà mäà viddhi | airävataà gajam amåta-mathanodbhavam gajendräëäà madhye mäà viddhi | naräëäà ca madhye narädhipaà räjänaà mäà viddhéty anuñajyate ||27||

viçvanäthaù : amåtodbhavam amåta-mathanodbhütam ||27||

baladevaù : açvänäà madhye uccaiùçravasam | gajendräëäà madhye airävataà ca mäà viddhi | amåtodbhavam amåtärthakät kñéräbdhi-

mathanäj jätam iti dvayor viçeñaëam | narädhipaà räjänaà asahya-tejasaà dharmiñöham ||27||

(10.28)

äyudhänäm ahaà vajraà dhenünäm asmi kämadhuk |prajanaç cäsmi kandarpaù sarpäëäm asmi väsukiù ||

çrédharaù : äyudhänäm iti | äyudhänäà madhye vajram asmi | kämän dogdhéti käma-dhuk | prajanaù prajotpatti-hetuù kandarpaù kämo’smi | na kevalaà sambhoga-mätra-pradhänaù kämo mad-vibhütir açästréyatvät | sarpäëäm savidhänäà räjä väsukir asmi ||28||

madhusüdanaù : äyudhänäà asträëäà madhye vajraà dadhécer asth-sambhavam astram aham asmi | dhenünäà dogdhréëäà madhye kämaà dogdhéti käma-dhuk | samudra-mathanodbhavä vasiñöhasya käma-dhenur aham asmi | kämänäà madhye prajanaù prajanayitä putrotpatty-artho yaù kandarpaù kämaù so’ham asmi | ca-käras tv artho rati-mätra-hetu-käma-vyävåtty-arthaù | sarpäç ca nägäç ca jäti-bhedäd bhidyante | tatra sarpäëäm madhye teñäà räjä väsukir aham asmi ||28||

viçvanäthaù : käma-dhuk käma-dhenuù | kandarpänäà madhye prajanaù prajotpatti-hetuù kandarpo’ham ||28||

baladevaù : äyudhänäà madhye vajraà pavir aham | käma-dhuk väïchita-pürayitré käma-dhenur aham | prajanaù santänotpädakaù kandarpaù kämo’ham | rati-sukha-mätra-hetuù sa näham iti ca-çabdät | sarpäëäm eka-çirasäà madhye väsukir aham ||28||

(10.29)

anantaç cäsmi nägänäà varuëo yädasäm aham |pitèëäm aryamä cäsmi yamaù saàyamatäm aham ||

çrédharaù : ananta iti | nägänäà nirviñäëäà räjänantaù çeño’ham | yädasäm jala-caräëäà räjä varuëo’ham | pitèëäm räjäryamäsmi | saàyamatäm niyamanaà kurvatäà madhye yamo’smi ||29||

madhusüdanaù : nägänäà jäti-bhedänäà madhye teñäà räjänantaç ca çeñäkhyo’ham asmi | yädasäm jala-caräëäà madhye teñäà räjä varuëo’ham asmi | pitèëäm madhye’ryamä näma pitå-räjaç cäham asmi | saàyamatäm saàyamaà dharmädharma-phala-dänenänugrahaà nigrahaà ca kurvatäà madhye yamo’ham smi ||29||

viçvanäthaù : yädasäm jala-caräëäà | saàyamatäm daëòayatäm ||29||

baladevaù : nägänäm aneka-çirasäà madhye’nantaù çeño’ham | yädasäm jala-jantünäm adhipo varuëo’ham | pitèëäm räjäryamäkhyaù pitå-devo’ham | saàyamatäm daëòayatäà madhye nyäya-daëòa-kåt yamo’haà chädeçäbhäva ärñaù ||29||

(10.30)

prahlädaç cäsmi daityänäà kälaù kalayatäm aham |mågäëäà ca mågendro’haà vainateyaç ca pakñiëäm ||

çrédharaù : prahläda iti | kalayatäà vaçékurvatäà gaëayatäà vä madhye kälo’ham asmi | mågendraù siàhaù | pakñiëäà madhye vainateyo garuòo’smi ||30||

madhusüdanaù : daityänäà diti-vaàçyänäà madhye prakarñeëa hlädayaty änandayati parama-sättvikatvena sarvän iti prahlädaç cäsmi | kalayatäà saìkhyänaà gaëanaà kurvatäà madhye kälo’ham | mågendraù siàho mågäëäà paçünäà madhye’ham | vainateyaç ca pakñiëäà vinatä-putro garuòaù ||30||

viçvanäthaù : kalayatäà vaçékurvatäm | mågendraù siàhaù | vainateyo garuòaù ||30||

baladevaù : daityänäà diti-vaàçyänäà madhye teñäm adhipatir bhagavan-niñöhätiçayäd varéyän prahlädo’ham | kalayatäà vaçékurvatäà madhye kälo’ham | mågäëäà paçünäà madhye’tivikrameëotkåñöo mågendraù siàho’ham | pakñiëäà madhye viñëu-rathatvenätiçreñöho vainateyo garuòo’ham ||30||

(10.31)

pavanaù pavatäm asmi rämaù çastrabhåtäm aham |jhañäëäà makaraç cäsmi srotasäm asmi jähnavé ||

çrédharaù : pavana iti | pavatäà pävayitèëäà vegavatäà vä madhye väyur aham asmi | çastra-bhåtäm véräëäà rämo däçarathiù | yad vä rämaù paraçurämaù | jhañäëäà matsyänäà madhye makaro näma matsya-jäti-viçeño’ham | srotasäà pravähodakänäà madhye bhägérathé ||31||

madhusüdanaù : pavatäà pävayitèëäà vegavatäà vä madhye pavano väyur aham asmi | çastrabhåtäm çastra-dhäriëäà yuddha-kuçalänäà madhye rämo däçarathir akhila-räkñasa-kula-kñaya-karaù parama-

véro’ham asmi | säkñät-svarüpasyäpy anena rüpeëa cintanärthaà våñëénäà väsudevo’smétivad atra päöha iti präg uktam | jhañäëäà matsyänäà madhye makaro näma taj-jäti-viçeñaù | srotasäm vegena calaj-jalänäà nadénäà madhye sarva-nadé-çreñöhä jähnavé gaìgäham asmi ||31||

viçvanäthaù : pavatäà vegavatäà pavitrékurvatäà vä madhye rämaù paraçurämas tasyäveçävatäratväd äveçänäà ca jéva-viçeñatväd yuktam eva vibhütitvam | tathä ca bhägavatämåta-dhåta-pädma-väkyaà—

etat te kathitaà devi jämadagner mahätmanaù |çaktyäveçävatärasya caritaà çärìgiëaù prabhoù || [la.bhä. 1.4.39]

äviñöo bhärgave cäbhüt iti ca |

äveçävatära-lakñaëaà ca tatraiva bhägavatämåte yathä—

- - - |jïäna çakty ädi kalayä yaträviñöo janärdanaùta äveçä nigadyante jévä eva mahattamäù || [la.bhä. 1.1.18] iti |

jhañäëäà matsyänäà makaro matsya-jäti-viçeñaù | srotasäm srotasvaténäm ||31||

baladevaù : pavatäà pävanänäà vegavatäà ca madhye pavano väyur aham | rämaù paraçurämaù | jhañäëäà matsyänäà madhye makaras taj-jäti-viçeño’ham | srotasäm pravahaj-jalänäà madhye jähnavé gaìgäham ||31||

(10.32)

sargäëäm ädir antaç ca madhyaà caiväham arjuna |adhyätma-vidyä vidyänäà vädaù pravadatäm aham ||

32||

çrédharaù : sargäëäm iti | såjyanta iti sargä äkäçädayaù | teñäm ädivantaç ca madhyaà caiväham | aham ädiç ca madhyaà cety atra såñöy-ädi-kartåtvaà päramaiçvaryam uktam | atra tütpatti-sthiti-pralayä mad-vibhütitvena dhyeyä ity ucyate iti viçeñaù | adhyätma-vidyätma-vidyä | pravadatäà vädinäà sambandhinyo väda-jalpa-vitaëòäkhyäs tisraù kathäù prasiddhäù | täsäà madhye vädo’ham | yatra dväbhyäm api pramäëatas tarkataç ca svapakñaù sthäpyate para-pakñaç ca cchala-jäti-nigraha-sthänais tat-pakñaà düñayati na tu sva-pakñaà sthäpayati, sä vitaëòä näma kathä | tatra jalpa-vitaëòe vijigéñamäëayor vädinoù çakti-parékñä-mätra-phale | vädas tu véta-

rägayoù çiñyäcäryayor anyayor vä tattva-nirüpaëa-phalaù | ato’sau çreñöhatvän mad-vibhütir ity arthaù ||32||

madhusüdanaù : sargäëäm acetana-såñöénäm ädir antaç ca madhyaà cotpatti-sthiti-layä aham eva | he arjuna | bhütänäà jéväviñöänäà cetanatvena prasiddhänäm evädir antaç ca madhyaà cety uktam upakrame, iha tv acetana-sargäëäm iti na paunaruktyam | vidyänäà madhye’dhyätma-vidyä mokña-hetur ätma-tattva-vidyäham | pravadatäà pravadat-sambandhinäà kathä-bhedänäà väda-jalpa-vitaëòätmakänäà madhye vädo’ham | bhütänäm asmi cetanety atra yathä bhüta-çabdena tat-sambandhinaù pariëämä lakñitäs tatheha pravadac-chabdena tat-sambandhinaù kathä-bhedä lakñyante | ato nirdhäraëopapattiù | yathä çrute tübhayaträpi sambandhe ñañöhé | tatra tattva-bubhutsvor vétarägayoù sa-brahmacäriëor guru-çiñyayor vä pramäëena tarkeëa ca sädhana-düñaëätmä sa-pakña-pratipakña-parigrahas tattva-nirëaya-paryanto vädaù | tad uktaà pramäëa-tarka-sädhanopälambhaù siddhäntäviruddhaù païcävayavopapannaù pakña-pratipakña-parigraho vädaù iti | väda-phalasaya tattva-nirëayasya durdurüòha-vädi-niräkaraëena saàrakñaëärthaà vijigéñu-kathe jalpa-vitaëòe jaya-paräyaja-mätra-paryante | tad uktam tattvädhyavasäya-saàrakñaëärthaà jalpa-vitaëòe béja-praroha-saàrakñaëärthaà kaëöaka-çäkhä-prävaraëavat [NyäyaD 4.2.47] iti | chala-jäti-nigraha-sthänaiù para-pakño düñyata iti jalpe vitaëòäyäà ca samänam | tatra vitaëòäyäm ekena sva-pakñaù sthäpyata eva, anyena ca sa düñyata eva | jalpe tübhäbhyäm api sva-pakñaù sthäpyata ubhäbhyäm api para-pakño düñyata iti viçeñaù | tad uktaà yathoktopapanna-cchala-jäti-nigraha-sthäna-sädhanopalambho jalpaù sa pratipakña-sthäpanä-héno vitaëòä iti | ato vitaëòä-dvaya-çarératväj jalpo näma naikä kathä, kintu çakty-atiçaya-jïänärthaà samaya-bandha-mätreëa pravartata iti khaëòana-käräù | tattvädhyvasäya-paryavasäyitvena tu vädasya çreñöhatvam uktam eva ||32||

viçvanäthaù : såjyanta iti sargä äkäçädayas teñäm ädiù såñöir antaù saàhäraù | madhyaà pälanaà ceti såñöi-sthiti-pralayä mad-vibhütitvena dhyeyä ity arthaù | aham ädiç ca madhyaà cety atra såñöy-ädi-kartä parameçvara evoktaù | vidyänäà jïänänäà madhye aham ätma-vidyä ätma-jïänam | pravadatäà sva-pakñaà sthäpana-para-pakña-düñaëädi-rüpa-jalpa-vitaëòädi-kurvatäà vädas tattva-nirëayaù pravåtti-siddhänte yaù so’ham ||32||

baladevaù : sargäëäà mahad-ädénäà jaòa-såñöénäm ädir anto madhyaà cäham iti teñäà sarga-saàhära-pälanäni mad-vibhütitayä bhävyänéty arthaù | aham ädiç ca ity ädau mat-sväàça-cetanänäà bhütänäà sargädi-hetur mad-vibhütir ity uktamato na punaù punar-uktiù |

aìgäni vedäç catväro mémäàsä nyäya-vistaraù |dharma-çästraà puräëaà ca vidyä hy etäç caturdaça ||

ity uktänäà vidyänäà madhye’dhyätma-vidyä saparikara-paramätma-nirëetré caturlakñaëé vedänta-vidyäham evety arthaù | pravadatäà sambandhé yo vädaù so’ham | teñäà khalu väda-jalpa-vitaëòäs tisraù kathäù prasiddhäù | tatrobhaya-sädhanavaté vijigéñu-kathä jalpaù | yatrobhäbhyäà pramäëena tarkenëa sva-pakñaù sthäpyate chala-jäti-nigraha-sthänaiù para-pakño düñyate sva-pakña-sthäpana-hanä para-pakña-düñaëävasänä kathä vitaëòä | ete pravadator vijigéñvoù çakti-mätra-parékñake niñphale tattva-bubhutsu-kathä vädaù | sa ca tattva-nirëaya-phalakatvenotkåñöatvän mad-vibhütir iti ||32||

(10.33)

akñaräëäm akäro’smi dvandvaù sämäsikasya ca |aham eväkñayaù kälo dhätähaà viçvatomukhaù ||33||

çrédharaù : akñaräëäm iti | akñaräëäà varëänäà madhye akäro’smi | tasya sarva-väìmayatvena çreñöhatvät | tathä ca çrutiù akäro vai sarvä väk saiñä sparçoñambhir vyajyamänä bahvé nänä-rüpä bhavati [ai.ä. 1.3.6] iti | sämäsikasya samäsa-samühasya madhye dvandvaù räma-kåñëäv ity-ädi-sämäso’smi | ubhaya-pada-pradhänatvena çreñöhatvät | akñayaù praväha-rüpaù kälo’ham eva | kälaù kalayatäm aham ity aträyur gaëanätmakaù saàvatsara-çatädy-äyuù svarüpaù käla uktaù | sa ca tasminn äyuñi kñéëe sati kñéyate | atra tu pravähätmako’kñayaù käla ucyate iti viçeñaù | karma-phala-vidhätèëäà madhye viçvatomukho dhätä | sarva-karma-phala-vidhätähaà ity arthaù ||33||

madhusüdanaù : akñaräëäà sarveñäà varëänäà madhye’käro’ham asmi | a-käro vai sarvä väk [ai.ä. 1.3.6] iti çrutes tasya çreñöhatvaà prasiddham | dvandvaù samäsa ubhaya-padärtha-pradhänaù sämäsikasya samäsa-samühasya madhye’ham asmi | pürva-padärtha-pradhäno’vyayébhäva uttara-padärtha-pradhänas tatpuruño’nyapadärtha-pradhäno bahuvréhir iti teñäm ubhaya-padärtha-sämyäbhävenäpakåñöatvät | kñayi-käläbhimäny akñayaù kälaù jïaù käla-kälo guëé sarva-vidyaù ity ädi-çruti-prasiddho’ham eva | kälaù kalayatäm aham ity atra tu kñayé käla ukta iti bhedaù | karma-phala-vidhätèëäà madhye viçvatomukhaù sarvato mukho dhätä sarva-karma-phala-däteçvaro’ham ity arthaù ||33||

viçvanäthaù : sämäsikasya samäsa-samühasya madhye dvandvaù ubhaya-padärtha-pradhänatvena tasya samäseñu çraiñöhyät | akñayaù kälaù saàhartèëäà madhye mahäkälo rudro viçvatomukhaç caturbhyo’haà dhätä srañöèëäà madhye brahmä ||33||

baladevaù : akñaräëäà varëänäà madhye’ham a-käro’smi | a-käro vai sarvä väk [ai.ä. 1.3.6] iti çrutiç ca | sämäsikasya samäsa-samühasya madhye dvandvo’ham | avyayébhäva-tatpuruña-bahuvréhiñübhaya-padärtha-pradhänatä-virahiñu madhye tasyobhaya-padärtha-pradhänatayotkåñötatvät | saàhartèëäà madhye’kñayaù | kälaù saìkarñaëa-mukhotthaù kälägnir aham | srañöèëäà madhye viçvatomukhaç catur-vaktro dhätä vidhir aham ||33||

(10.34)

måtyuù sarvaharaç cäham udbhavaç ca bhaviñyatäm |kértiù çrér väk ca näréëäà småtir medhä dhåtiù

kñamä ||34||

çrédharaù : måtyur iti | saàhärakänäà madhye sarvaharo måtyur aham | bhaviñyatäà bhävi-kalyäëänäà präëinäm udbhavo’bhudayo’ham | näréëäà madhye kérty-ädyäù spata-devatä-rüpäù striyo’ham | yäsäm äbhäsa-mätra-yogena präëinaù çläghyä bhavanti täù kérty-ädyäù striyo mad-vibhütayaù ||34||

madhusüdanaù : saàhära-käriëäà madhye sarva-haraù sarva-saàhära-käré måtyur aham | bhaviñyatäà bhävi-kalyäëänäà ya udbhava utkarñaù sa cäham eva | näréëäà madhye kértiù çrér väk småtir medhä dhåtiù kñameti ca sapta dharma-patnyo’ham eva | tatra kértir dhärmikatva-nimittä praçastatvena nänä-dig-deçéya-loka-jïäna-viñayatä-rüpä khyätiù | çrér dharmärtha-käma-sampat çaréra-çobhä vä käntir vä | väk sarasvaté sarvasyärthasya prakäçikä saàskåtä väëé | ca-kärän mürtyädayo’pi dharma-patnyo gåhyante | småtiç ciränubhütärtha-smaraëa-çaktiù | aneika-granthärtha-dhäraëä-çaktir medhä | dhåtir avasäde’pi çarérendriya-saàghätottambhana-çaktiù | ucchåìkhala-pravåtti-käraëena cäpala-präptau tan-nivartana-çaktir vä | kñamä harña-viñädayor avikåta-cittatä | yäsäm äbhäsa-mätra-sambandhenäpi janaù sarva-lokädaraëéyo bhavati täsäà sarva-stréñüttamatvam atiprasiddham eva ||34||

viçvanäthaù : prätikñaëikänäà måtyünäà madhye sarvaharaù sarva-småti-haro måtyur ahaà yad uktaà måtyur atyanta-vismåtiù iti | bhaviñyatäà bhävinäà präëi-vikäräëäà madhye udbhavaù prathama-vikäro jagmäham | näréëäà madhye kértiù khyätiù | çréù käntiù väk saàsmåtä väëéti tisras tathä småty-ädayaç catasraù ca-kärät mürtyädayaç cänyä dharma-patnyaç cäham ||34||

baladevaù : prätikñaëikänäà måtyünäà madhye sarva-småti-haro måtyur aham | bhaviñyatäà bhävinäà präëi-vikäräëäm udbhavo

janmäkhyaù prathama-vikäro’ham | näréëäà madhye kérty-ädayaù sapta mad-vibhütayaù | daivatä hy etäù | yäsäm äbhäsenäpi naräù çläghyä bhavanti | tatra kértir dhärmikatvädi-sädguëya-khyätiù | çrés tri-varga-sampat käya-dyutir vä | väk sarvärtha-vyaïjakä saàskåta-bhäñä | småtir anubhütärtha-smaraëa-çaktiù | medhä bahu-çästrärthävadhäraëa-çaktiù | dhåtiç cäpalya-präptau tan-nivartana-çaktiù | kñamä harñe viñäde ca präpte nirvikära-cittatä ||34||

(10.35)

båhat-säma tathä sämnäà gäyatré chandasäm aham |mäsänäà märgaçérño’ham åtünäà kusumäkaraù ||

çrédharaù : båhat-sämeti | tväm iddhi havämahe [å.ve. 6.46.1] ity asyäm åci géyamänaà båhat-säma | tena cendraà sarveçvaratvena sthüyata iti çraiñöhyam | chanda-viçiñöänäà manträëäà madhye gäyatré mantro’ham | dvijatväpädakatvena somäharaëe ca çreñöhatvät | kusumäkaro vasantaù ||35||

madhusüdanaù : vedänäà sämavedo’sméty uktaà taträyam anyo viçeñaù sämnäm åg-akñarärüòhänäà géti-viçeñäëäà madhye tväm iddhi havämaha [å.ve. 6.46.1] ity asyäm åci géti-viçeño båhat-säma | tac cätirätre påñöha-stotraà sarveçvaratvenendra-stuti-rüpam anyataù çreñöhatväd aham | chandasäà niyatäkñara-pädatva-rüpa-cchando-viçiñöänäm åcäà madhye dvijäter dvitéya-janma-hetutvena prätaù-savanädi-savana-traya-vyäpitvena tirñöubh-jagatébhyäà somäharaëärthaà gatäbhyäà somo na labdho’kñaräëi ca häritäni jagatyä tréëi triñöubhaikam iti catväri tair akñaraiù saha somasyäharaëena ca sarva-çreñöhä gäyatry-åg aham | catur-akñaräëi ha vä agre chandäàsy äsutato jagaté somam acchätpat sä tréëy akñaräëi hitvä jagäm tatas triñöup somam acchäpatat saikam akñaraà hitväpatat tato gäyatré somam acchäpatat sä täni cäkñaräëi haranty ägacchat somaà ca tasmäd añöäkñarä gäyatré ity upakramya tadähur gäyaträëi vai sarväëi savanäni gäyatré hy evaitad upasåjamänaiù iti çatapatha-çruteù | gäyatré vä idaà sarvaà bhütam ity-ädi-chändogya-çruteç ca |

mäsänäà dvädaçänäà madhye’bhinivaçäli-västüka-çäkädi-çälé çértätapa-çünyatvena ca sukha-hetur märgaçérño’ham | åtünäà ñaëëäà madhye kusumäkaraù sarva-sugandhi-kusumänäm äkaro’tiramaëéyo vasantaù | vasante brähmaëam upanayéta | vasante brähmaëo’gnénäd adhéta | vasante vasante jyotiñä yajeta | tad vai vasanta eväbhyärabheta | vasanto vai brähamasya rtuù | ity ädi-çästra-prasiddho’ham asmi ||35||

viçvanäthaù : vedänäà sämavedo’sméty uktam | tatra sämnäm api madhye båhat-säma tväm iddhi havämahe [å.ve. 6.46.1] ity asyäm åci vigéyamänaà båhat-säma | chandasäà madhye gäyatré näma chandaù | kusumäkaro vasantaù ||35||

baladevaù : vedänäà sämavedo’sméty uktaà präk | tatränyaà viçeñam äha båhad iti | sämnäm åg-akñara-rüòhänäà géti-viçeñäëäà madhye tväm iddhi havämahe [å.ve. 6.46.1] ity asyäm åci gétià viçeño båhat-säma tac cätirätre påñöha-stotraà sarveçvaratvendra-stuti-rüpam anya-sämotkåñöatväd aham | chandasäà niyatäkñara-pädatva-rüpa-cchando-viçiñöänäm åcäà madhye gäyatré åg ahaà dvijäter dvitéya-janma-hetutvena tasyäù çraiñöhyät | gäyatré vä idaà sarvaà bhütaà yad idaà kià ca iti brahmävatäratva-çravaëäc ca | märgaçérño’ham ity abhinava-dhänäydi-sampattyä tasyänyebhyaù çraiñöhyät | kusumäkaro vasanto’ham iti çétätapäbhävena vividha-sugandhi-puñpamayatvena mad-utsava-hetutvena ca tasyänyebhyaù çraiñöhyät ||35||

(10.36)

dyütaà chalayatäm asmi tejas tejasvinäm aham |jayo’smi vyavasäyo’smi sattvaà sattvavatäm aham ||

çrédharaù : dyütam iti | chalayatäà anyonya-vaïcana-paräëäà sambandhi dyütam asmi | tejasvinäm prabhävavatäà tejaù prabhävo’smi | jetèëäà jayo’smi | vyavasäyinäm udyamavatäà vyavasäya udyamo’smi | sattvavatäà sättvikänäà sattvam aham ||36||

madhusüdanaù : chalayatäà chalasya para-vaïcanasya kartèëäà sambandhi dyütam akña-devanädi-lakñaëaà sarvasväpahärakäraëam aham asmi | tejasvinäm atyugra-prabhävavatäà sambandhi tejo’pratihatäjïatvam aham asmi | jetèëäà paräjitäpekñayotkarña-lakñaëo jayo’smi | vyavasäyinäà vyavasäyaù phalävyabhicäry-udyamo’ham asmi | sattvavatäà sättvikänäà dharma-jïäna-vairägyaiçvarya-lakñaëaà sattva-käryam evätra sattvam aham ||36||

viçvanäthaù : chalayatäm anyo’nya-vaïcana-paräëäà sambandhi dyütam asmi | jetèëäà jayo’smi | vyavasäyinäm udyamavatäà vyavasäyo’smi | sattvavatäm balavatäà sattvaà balam asmi ||36||

baladevaù : chalatäà mitho vaïcanäà kurvatäà sambandhi dyütaà sarvasva-haram akñadevanädy aham | tejasvinäm prabhävatäà sambandhi tejaù prabhävo’ham | asmi | jetèëäà paräjitäpekñayotkarña-lakñaëo jayo’smi | jetèëäà sambandhi jayo’ham | vyavasäyinäm udyaminäà sambandhé vyavasäyaù | phalavän

udyamo’ham | sattvavatäm balinäà sambandhé sattvaà balam aham ||36||

(10.37)

våñëénäà väsudevo’smi päëòavänäà dhanaàjayaù |munénäm apy ahaà vyäsaù kavénäm uçanä kaviù ||

çrédharaù : våñëénäm iti | väsudevo yo’haà tväm upadiçämi | dhanaïjayas tvam eva yad vibhütiù | munénäà vedärtha-manana-çélänäà veda-vyäso’ham | kavénäà kränta-darçinäm uçanä näma kaviù çukraù ||37||

madhusüdanaù : säkñäd éçvarasyäpi vibhüti-madhye päöhas tena rüpeëa cintanärtha iti präg evoktam | våñëénäà madhye väsudevo vasudeva-putratvena prasiddhas tvad-upadeñöäyam aham | tathä päëòavänäà madhye dhanaïjayas tvam eväham | munénäà manana-çélänäm api madhye veda-vyäso’ham | kavénäà kränta-darçinäà sükñmärtha-vivekinäà madhye uçanä kavir iti khyätaù çukro’ham||37||

viçvanäthaù : våñëénäà madhye väsudevo vasudevo mat-pitä mad-vibhütiù | prajïäditvät svärthiko’ë [pä. 5.4.38] våñëénäm aham eväsmi ity anukter asyänyärthatä neñöä ||37||

baladevaù : våñëénäà madhye väsudevo vasudeva-putraù saìkarñaëo’ham | na ca väsudevaù kåñëo’ham iti vyäkhyeyaà tasya svayaàrüpasya vibhütitväyogät | mahat-srañöädénäà vämana-kapilädénäà ca säkñäd éçvaratve’pi vibhütitvenoktiù sväàçävatäratvät tena rüpeëa cintyatva-vivakñayä vä yujyate | sväàçatvaà cänabhivyaïjita-sarva-çaktitvaà bodhyam | päëòavänäà madhye dhanaïjayas tvam aham asmi | nävatäratvenänyebhyaù çraiñöhyät | munénäà devärtha-manana-paräëäà madhye vyäso bädaräyaëo’ham | mad-avatäratvena tasyänyebhyaù çraiñöhyät | kavénäà sükñmärtha-vivecakänäà madhye uçanäù çukro’ham | yaù kavir iti khyätaù ||37||

(10.38)

daëòo damayatäm asmi nétir asmi jigéñatäm |maunaà caiväsmi guhyänäà jïänaà jïänavatäm aham ||

çrédharaù : daëòa iti | damayatäà damana-kartèëäà sambandhé daëòo’smi | yenäsaàyatä api saàyatä bhavanti sa daëòo mad-vibhütiù | jetum icchatäà sambandhiné sämäd apy upäya-rüpä nétir asmi | guhyänäà gopyänäà gopana-hetu-maunam avacanam aham asmi | na

hi tüñëéà sthitasyäbhipräyo jïäyate | jïänavatäà tattva-jïäninäà yaj jïänam tad aham asmi ||38||

madhusüdanaù : damayatäm adäntän utpathän pathi pravartayatäm utpatha-pravåttau nigraha-hetur daëòo’ham asmi | jigéñatäà jetum icchatäà nétir nyäyo jayopäyasya prakäçako’ham asmi | guhyänäà gopyänäà gopana-hetur maunaà väcaà-yamatvam aham asmi | nahi tüñëéà sthitasyäbhipräyo jïäyate | guhyänäà gopyänäà madhye sa-saànyäsa-çravaëa-manana-pürvakam ätmano nididhyäsana-lakñaëaà maunaà väham asmi | jïänavatäà jïäninäà yac-chravaëa-manana-nididhyäsana-paripäka-prabhavam advitéyätma-säkñätkära-rüpaà sarväjïäna-virodhi jïänaà tad aham asmi ||38||

viçvanäthaù : damana-kartèëäà sambandhé daëòo’ham ||38||

baladevaù : damayatäà daëòa-kartèëäà sambandhé daëòo’ham | yenotpathagäù sat-pathe caranti sa daëòo mad-vibhütir ity arthaù | jigéñatäà jetum icchatäà sambandhiné nétir nyäyo’ham | guhyänäà çravaëädibhyäà tasya çraiñöhyät | jïänavatäà parävarat-tattva-vidäà sambandhé tat-tad-viñayaka-jïänam aham ||38||

(10.39)

yac cäpi sarva-bhütänäà béjaà tad aham arjuna |na tad asti vinä yat syän mayä bhütaà caräcaram ||

çrédharaù : yac cäpéti | yad api ca sarva-bhütänäà béjaà praroha-käraëaà tad aham | tatra hetuù—mayä vinä yat syäd bhavet tac caram acaraà vä bhütaà nästy eveti ||39||

madhusüdanaù : yad api ca sarva-bhütänäà praroha-käraëaà béjaà tan-mäyopädhikaà caitanyam aham eva | he arjuna ! mayä vinä yat syäd bhave caram acaraà vä bhütaà vastu tan nästy eva yataù sarvaà mat-käryam evety arthaù ||39||

viçvanäthaù : béjaà prarohakäraëaà yat tad aham asmi | tatra hetuù—mayä vinä yat syät caram acaraà vä tan naivästi mithyaivety arthaù ||39||

baladevaù : yac ca sarva-bhütänäà béjaà praroha-käraëaà tad apy aham | tatra hetuù— na tad iti | mayä sarva-çaktimatäà pareçena vinä yac caram acaraà ca bhütaà tattvaà syät tan nästi måñaivety arthaù ||39||

(10.40)

nänto’sti mama divyänäà vibhüténäà paraàtapa |eña tüddeçataù prokto vibhüter vistaro mayä ||

çrédharaù : prakaraëärtham upasaàharati nänto’stéti | anantatväd vibhüténäà täù säkalyena vaktuà na çakyate | eña tu vibhüti-vistara uddeçata saìkñepataù proktaù ||40||

madhusüdanaù : prakaraëärtham upasaàharan vibhütià saàkñipati nänto’stéti | he parantapa pareñäà çatrüëäà käma-krodhya-lobhädénäà täpa-janaka ! mama divyänäà vibhüténäm anta iyattä nästi | ataù sarvajïenäpi sä na çakyate jïätuà vaktuà vä san-mätra-viñayatvät sarvajïatäyäù | eña tu tväà pratyuddeçata eka-deçena prokto vibhüter vistaro vistäro mayä ||40||

viçvanäthaù : prakaraëam upasaàharati nänto’stéti eña tu vistaro bähulyam uddeçato näma-mätrata eva kåtaù ||40||

baladevaù : prakaraëam upasaàharati nänto’stéti | vistaro vistära uddeçata eka-deçata eka-deçena proktaù ||40||

(10.41)

yad yad vibhütimat sattvaà çrémad ürjitam eva vä |tat tad evävagaccha tvaà mama tejo’àça-saàbhavam

||

çrédharaù : punaç ca säkaìkñaà prati kathaïcit säkalyena kathayati yad yad iti | vibhütimad aiçvarya-yuktam | çrémat sampatti-yuktam | ürjitaà kenäpi prabhäva-balädinä guëenätiçayitam | yad yat sattvaà vastu-mätraà bhavet, tat tad eva mama tejasaù prabhävasyäàçena sambhütaà jänéhi ||41||

madhusüdanaù : anuktä api bhagavato vibhütéù saìgrahétum upalakñaëam idam ucyate yad yad iti | yad yat sattvaà präëi-vibhütimad aiçvarya-yuktam, tathä çrémat çrér lakñméù sampat, çobhä, käntir vä tayä yuktam | tayorjitaà balädy-atiçayena yuktaà tat tad eva mama tejasaù çakter aàçena sambhütaà tvam avagaccha jänéhi ||41||

viçvanäthaù : anuktä api traikälikér vibhütéù saìgrahétum äha yad yad iti | vibhütimad aiçvarya-yuktam | çrémat sampatti-yuktam ürjitaà bala-prabhävädy-adhikaà sattvaà vastu-mätram ||41||

baladevaù : anuktä vibhütéù saìgrahétum äha yad yad iti | vibhütimad aiçvarya-yuktam | çrémat saundaryeëa sampattyä vä yuktam ürjitaà balena yuktaà vä yad yat sattvaà vastu bhavati, tat tad eva mama tejo’àçena çakti-leçena sambhavaà siddham avagaccha pratéhéti sväyattatva-svavyäpyatväbhyäà sarve’bheda-nirdeçä nétä vämanädénäà tan-nirdeçäs tu saìgamitäù santi ||41||

(10.42)

atha vä bahunaitena kià jïätena tavärjuna |viñöabhyäham idaà kåtsnam ekäàçena sthito jagat ||

çrédharaù : athavä kim etena paricchinna-vibhüti-darçanena ? sarvatra mad-dåñöim eva kurv ity äha athaveti | bahunä påthak-jïätena kià tava käryam ? yasmäd idaà sarvaà jagad ekäàçenaika-deça-mätreëa viñöabhya dhåtvä vyäpyeti vä aham eva sthitaù | mad-vyatiriktaà kiàcid asti pädo’sya viçvä bhütäni tripädayämåtaà divi [å.ve. 8.4.17.3] iti çruteù | tasmät kim anena paricchinna-darçanena sarvatra mad-dåñöim eva kurv ity abhipräyaù ||42||

indriya-dvärataç citte bahir dhävati saty api |éça-dåñöi-vidhänäya vibhütir daçame’bravét ||

iti çré-çrédhara-svämi-kåtäyäà bhagavad-gétä-öékäyäà subodhinyäàvibhüti-yogo näma daçamo’dhyäyaù ||

||10||

madhusüdanaù : evam avayavaço vibhütim uktvä säkalyena täm äha athaveti | athaveti pakñäntare | bahunaitena sävaçeñeëa jïätena kià tava syät | he arjuna ! idaà kåtsnaà sarvaà jagad ekäàçenaikadeça-mätreëa viñöabhya vidhåtya vyäpya väham eva sthito na mad-vyatiriktaà kiàcid asti pädo’sya viçvä bhütäni tripädayämåtaà divi iti çruteù | tasmät kim anena paricchinna-darçanena sarvatra mad-dåñöim eva kurv ity abhipräyaù ||42||

kurvanti ke’pi kåtinaù kvacid apy anantesväntaà vidhäya viñayäntara-çäntim eva |

tvat-päda-padma-vigalan-makaranda-bindumäsvädya mädyati muhur madhubhin mano me ||

- - - - -iti çrémat paramahaàsa parivräjakäcärya çré viçveçvara- - - - - -sarasvaté päda çiñya çré madhusüdana sarasvaté

- - - -viracitäyäà çrémad bhagavad gétä güòhärtha dépikäyäm - - ’ adhikäri bhedena vibhüti yogo näma daçamo dhyäyaù

||10||

viçvanäthaù : bahunä påthak-påthag-jïätena kià phalaà samuditam eva jänéhéty äha viñöabhyeti | ekäàçenaikenaiväàçena prakåty-antaryäminä puruña-rüpeëaivedaà såñöaà jagad viñöabhyädhiñöhänatväd vidhåtyädhiñöhätåtväd adhiñöhäya | niyantåtvän niyamya vyäpakatväd vyäpya käraëatvät såñövä sthito’smi ||42||

- - |viçvaà çré kåñëa evätaù sevas tad dattayä dhiyä - ||sa eväsvädya mädhurya ity adhyäyärtha éritaù

- - |iti särärtha varñiëyäà harñiëyäà bhakta cetasäm ’ ||10||gétäsu daçamo dhyäyaù saìgataù saìgataù satäm

baladevaù : evam avayavaço vibhütér apavarëya sämsatyena täù präha athaveti | bahunä påthak-påthag-upadiçyamänena vibhüti-viñayakeëa jïänena tava kià prayojanam | he arjuna ! cid-acid-ätmakaà hara-viriïci-pramukhaà kåtsnaà jagad aham ekenaiva prakåtyädy-antaryämiëä puruñäkhyenäàçena viñöabhya srañöåtvät srañöä dhärakatväd dhåtvä vyäpakatväd vyäpya pälakatvät pälayitvä ca sthito’sméti sarjanädéni mad-vibhütayo mad-vyäpteñu sarveñv aiçvaryädi-sarväëi vastüni mad-vibhütitayä bodhyänéti ||42||

- - |yac chakti leçät süryädyä bhavanty atyugra tejasaù- ’ ||yad aàçena dhåtaà viçvaà sa kåñëo daçame rcayet

- - - ’iti çrémad bhagavad gétopaniñad bhäñye daçamo dhyäyaù||10||

athaikädaçamo’dhyäyaù

(11.1)

arjuna uväca—mad-anugrahäya paramaà guhyam adhyätma-

saàjïitam |yat tvayoktaà vacas tena moho’yaà vigato mama ||

çrédharaù : vibhüti-vaibhavaà procya kåpayä parayä hariù |didåkñor arjunasyätha viçva-rüpam adarçayat ||

pürvädhyäyänte viñöabhyäham idaà kåtsnam ekäàçena sthito jagat iti viçvätmakaà pärameçvaraà rüpam utkñiptam | tad-didåkñuù pürvoktam abhinandann arjuna uväca mad-anugrahäyeti caturbhiù | mad-anugrahäya çoka-nivåttaye | paramaà paramätma-niñöhaà guhyaà gopyam api adhyätma-saàjïitam ätmänätma-viveka-viñayam | yat tvayoktaà vacaù açocyän anvaçocas tvam ity ädi ñañöhädhyäya-paryantaà yad väkyam | tena mamäyaà mohaù— ahaà hantä ete hanyante ity ädi lakñaëo bhramaù | vigato vinañöaù | ätmanaù kartåtvädy-abhävokteù ||1||

madhusüdanaù : pürvädhyäye nänä-vibhütér uktvä viñöabhyäham idaà kåtsnam ekäàçena sthito jagat iti viçvätmakaà pärameçvaraà rüpaà bhagavatäbhihitaà çrutvä paramotkaëöhitas tat-säkñätkartum icchan pürvoktam abhinandan mad iti | mad-anugrahäya çoka-nivåtty-upakäräya paramaà niratiçaya-puruñärtha-paryavasäyi guhyaà gopyaà yasmai kasmaicid vaktum anarham api | adhyätma-saàjïitam adhyätmam iti çabditam ätmänätma-viveka-viñayam açocyän anvaçocas tvam ity ädi-ñañöhädhyäya-paryantaà tv apadärtha-pradhänaà yat tvayä parama-käruëikena sarvajïenoktaà vaco väkyaà tena väkyenäham eñäà hantä mayaite hanyanta ity ädivividha-viparyäsa-lakñaëo moho’yam anubhava-säkñiko vigato vinañöo mama | taträsakåd ätmanaù sarva-vikriyä-çünyatvokteù ||1||

viçvanäthaù :

ekädaçe viçvarüpaà dåñövä sambhränta-dhéù stuvan |pärtha änandito darçayitvä svaà hariëä punaù ||

pürvädhyäyänte viñöabhyäham idaà kåtsnam ekäàçena sthito jagat iti sarva-vibhüty-äçrayam ädi-puruñaà sva-priya-sakhasyäàçaà çrutvä

paramänanda-nimagnas tad-rüpaà didåkñamäëo bhagavad-uktam abhinandati mad-anugrahäyeti tribhiù | adhyätmaà iti saptamy-arthe avyayébhäväd ätmanéty arthaù | ätmani yä yä saàjïä vibhüti-lakñaëä sä saàjätä yasya tad-vacaù | mohas tad-aiçvaryäjïänam ||1||

baladevaù :

ekädaçe viçva-rüpaà vilokya trasta-dhéù stuvan |darçayitvä svakaà rüpaà hariëä harñito’rjunaù ||

pürvatra aham ätmä guòäkeça sarva-bhütäçaya-sthitaù iti vibhüti-kathanopakrame viñöabhyäham idaà kåtsnam iti tad-upasaàhäre ca nikhila-vibhüty-äçrayo mahat-srañöä puruñaù svasya kåñëasyävatäraù, sa tu mahat-srañöädi-sarvävatäréti tan-mukhät pratétya sakhyänanda-sindhu-nimagno’rjunas tat-puruña-rüpaà didåkñuù kåñëoktam anuvadati mad iti | mad-anugrahäyädhyätma-saàjïitam vibhüti-viñayakaà yad vacas tvayoktaà tena mama mohaù kathaà vidyäm ity-ädy-ukto vigato nañöaù | adhyätmam ätmani paramätmani tvayi yä vibhüti-lakñaëä saàjïä sä jätä | yasya tad-vacaù vibhakty-arthe’vyayébhävaù | paramaà guhyam atirahasyaà tvad-anyägamyam ity arthaù ||1||

(11.2)

bhaväpyayau hi bhütänäà çrutau vistaraço mayä |tvattaù kamala-paträkña mähätmyam api cävyayam ||

çrédharaù : kià ca bhaväpyayäv iti | bhütänäà bhaväpyayau såñöi-pralayau tvattaù sakäçäd eva bhavataù | iti çrutaà mayä | ahaà kåtsnasya jagataù prabhavaù pralayas tathä [gétä 7.6] ity ädau | vistaraçaù punaù punaù | kamalasya patre iva suprasanne viçäle akñiëé yasya tava he kamala-paträkña ! mähätmyam api cävyayam akñayaà çrutam | viçva-såñöy-ädi-kartåtve’pi sarva-niyantåtve’pi çubhäçubha-karma-kärayitåtve’pi bandha-mokñädi-vicitra-phala-dätåtve’pi avikärävaidharmyäsaìgaudäsényädi-lakñaëam aparimitaà mahattvaà ca çrutam—avyaktaà vyaktim äpannaà manyante mäm abuddhayaù [gétä 7.24] iti | mayä tatam idaà sarvam [gétä 9.4] iti | na ca mäà täni karmäëi nibadhnanti [gétä 9.9] iti | samo’haà sarva-bhüteñu [gétä 9.29] ity-ädinä | atas tvat-paratantratväd api jévänäm ahaà kartety ädir madéyo moho vigata iti bhävaù ||2||

madhusüdanaù : tathä saptamäd ärabhya daçama-paryantaà tat-padärtha-nirëaya-pradhänam api bhagavato vacanaà mayä çrutam ity äha bhaväpyayäv iti | bhütänäà bhaväpyayäv utpatti-pralayau tvatta eva bhavantau tvatta eva vistaraço mayä çrutau na tu

saàkñepeëäsakåd ity arthaù | kamalasya patre iva dérghe raktänte parama-manorame akñiëé yasya tava sa tvaà he kamala-paträkña ! atisaundaryätiçayollekho’yaà premätiçayät | na kevalaà bhaväpyayau tvattaù çrutau mahätmanas tava bhävo mähätmyam atiçayaiçvaryaà viçva-såñöy-ädi-kartåtve’py avikäre tvaà çubhäçubha-karma-kärayitåtve’py avaiñamyaà bandha-mokñädi-vicitra-phala-dätåtve’py asaìgaudäsényam anyad api sarvätmatvädi sopädhikaà nirupädhikam api cävyayam akñayaà mayä çrutam iti pariëatam anuvartate ca-kärät ||2||

viçvanäthaù : asmin ñaöke tu bhaväpyayau såñöi-saàhärau tvatta iti ahaà kåtsnasya jagataù prabhavaù pralayas tathä [gétä 7.24] ity-ädinävyayaà mähätmyaà såñöy-ädi-kartåtve’py adhikäräsaìgädi-lakñaëaà mayä tatam idaà sarvam [gétä 9.4] iti, na ca mäà täni karmäëi nibadhnanti [gétä 9.9] ity-ädinä ||2||

baladevaù : kià ca bhaveti | he kamala-paträkña ! kamala-patre ivätiramye dérgha-raktänte cäkñiëé yasyeti premätiçayät saundaryätiçayollekhaù | tvattas tvad-dhetukau bhütänäà bhaväpyayau sarga-pralayau mayä tvattaù sakäçäd vistaraço’sakåt çrutau ahaà kåtsnasya jagataù prabhavaù pralayas tathä [gétä 7.24] ity-ädinävyayaà nityaà mähätmyam aiçvaryaà ca tava sarva-kartåtve’pi nirvikäratvaà sarva-niyantåte’py asaìgatvam ity evam ädi tvatta eva mayä vistaraçaù çrutam, mayä tatam idaà sarvam [gétä 9.4] ity-ädibhiù ||2||

(11.3)

evam etad yathättha tvam ätmänaà parameçvara |drañöum icchämi te rüpam aiçvaraà puruñottama ||

çrédharaù : kià ca, evam etad iti | bhaväpyayau hi bhütänäm [gétä 11.2] ity ädi mayä çrutam | yathä cedäném ätmänaà tvam ättha viñöabhyäham idaà kåtsnam ekäàçena sthito jagat [gétä 10.42] ity evaà kathayasi he parameçvara | evam eva tat | aträpy aviçväso mama nästi | tathäpi he puruñottama tavaiçvarya-çakti-vérya-tejobhiù sampannaà tad-rüpaà kautühaläd ahaà drañöum icchämi ||3||

madhusüdanaù : he parameçvara yathä yena prakäreëa sopädhikena nirupädhikena ca niratiçaiçvaryeëätmänaà tvam ättha kathayasi tvam evam etan nänyathä | tvad-vacasi kuträpi mamäviçväsa-çaìkä nästy evety arthaù | yadyapy evaà tathäpi kåtärthé-bubhüñayä drañöum icchämi te tava rüpam aiçvaraà jïänaiçvarya-çakti-bala-vérya-tejobhiù sampannam adbhutaà he puruñottama | sambodhanena tvad-vacasy

aviçväso mama nästi didåkñä ca mahaté vartata iti sarvajïatvät tvaà jänäsi sarväntaryämitväc ceti sücayati ||3||

viçvanäthaù : idäném ätmänaà tvam yathättha viñöabhyäham idaà kåtsnam ekäàçena sthito jagat [gétä 10.42] iti, tac caivam eva mama nätra ko’py aviçväso’stéti bhävaù | kintu tad api saàhåtärtho bubhüñayä tavaiçvaraà tad-rüpaà drañöum icchämi yenaikäàçeneçvara-rüpeëa tvaà jagat viñöabhya vartase | tasyaiva te rüpam aham idänéà cakñurbhyäà drañöum icchäméty arthaù ||3||

baladevaù : evam iti viñöabhyäham idaà [gétä 10.42] ity-ädinä yathä tam ätmänaà svam ättha bravéñi, tad etad evam eva na tava me saàçaya-leço’pi tathäpi tavaiçvaraà sarva-praçästå tad-rüpam ahaà kautukäd drañöum icchämi | he parameçvara he puruñottameti sambodhayan mama tad-didåkñäà jänäsy eva | täà pürayeti vyaïjayati | madhura-rasäsvädinaù kaöu-rasa-jighåkñävat-tvan-mädhuryänubhavino me tvad-aiçvaryänu-bubh¸uñäbhyudetéti bhävaù ||3||

(11.4)

manyase yadi tac chakyaà mayä drañöum iti prabho |yogeçvara tato me tvaà darçayätmänam avyayam ||

çrédharaù : na cähaà drañöum icchäméty etävataiva tvayä tad-rüpaà darçayitavyam | kià tarhi ? manyasa iti | yogina eva yogäù | teñäm éçvaraù | mayärjunena tad-rüpaà drañöuà çaktyam iti yadi manyase | tatas tarhi tad-rüpavantam ätmänam avyayaà nityaà mama darçaya ||4||

madhusüdanaù : drañöum ayogye kutas te didåkñety äsaìkayäha manyasa iti | prabhavati såñöi-sthiti-saàhära-praveça-praçäsaneñv iti prabhuù | he prabho sarva-svämin ! tat tavaiçvaraà rüpaà mayärjunena drañöum çakyam iti yadi manyase jänäsécchasi vä | he yogeçvara sarveñäm aëimädi-siddhi-çälinäà yogänäà yoginäm éçvara tatas tvad-icchä-vaçäd eva me mahyam atyartham arthite tvaà parama-käruëiko darçaya cäkñuña-jïäna-viñayé-käraya ätmänam aiçvara-rüpa-viçiñöam avyayam akñayam ||4||

viçvanäthaù : yogeçvareti ayogyasyäpi mama tad-darçana-yogyatäyäà tava yogaiçvaryam eva käraëam iti bhävaù ||4||

baladevaù : aiçvarya-darçane bhagavan-saàmatià gåhëäti manyase yadéti | jänäsécchasi vety arthaù | he prabho sarva-svämin !

yogeçvareti sambodhayann ayogyasya me tvad-darçane tvac-chaktir eva hetur iti vyaïjayati ||4||

(11.5)

çré-bhagavän uväca—paçya me pärtha rüpäëi çataço’tha sahasraçaù |

nänä-vidhäni divyäni nänä-varëäkåténi ca ||

çrédharaù : evaà prärthitaù sann atyadbhutaà rüpaà darçayiyan sävadhäno bhavety evam arjunam abhimukhékaroti çré-bhagavän uväca—paçyeti caturbhiù | rüpasyaikatve’pi nänä-vidhatvät rüpäëéti bahu-vacanam | aparimitäny aneka-prakäräëi | divyäny alaukikäni mama rüpäëi paçya | varëäù çukla-kåñëädayaù | äkåtayo’vayava-viçeñäù | nänä aneke varëä äkåtayaç ca yeñäà täni nänä-varëäkåténi ||5||

madhusüdanaù : evam atyanta-bhaktenärjunena prärthitaù san çré-bhagavän uväca—paçyeti | atra krameëa çloka-catuñöaye’pi paçyety ävåttyätyadbhuta-rüpäëi darçayiñyämi tvaà sävadhäno bhavety arjunam abhimukhékaroti bhagavän | çataço’tha sahasraça ity aparimitäni täni ca nänä-vidhäny aneka-prakäräëi divyäny atyadbhutäni nänä vilakñaëä varëä néla-péta-divya-prakäräs tathäkåtayaç cävayava-saàsthäna-viçeñä yeñäà täni nänä-varëäkåténi ca me mama rüpäëi paçya | arhe loö | drañöum arho bhava he pärtha ||5||

viçvanäthaù : tataç ca sväàçasya prakåty-antaryämiëaù prathama-puruñasya sahasra-çérñä puruñaù sahasräkñaù sahasrapät iti puruña-sükta-proktaà rüpaà prathamam idaà darçayämi | paçcät prastutopayogitvena tasyaiva käla-rüpatvam api jïäpayiñyäméti manasi vimåñyärjunaà prati sävadhäno bhava ity abhimukhékaroti | paçya iti rüpäëéti | ekasminn api mat-svarüpe çataço mat-svarüpäëi mad-vibhütéù ||5||

baladevaù : evam abhyarthito bhagavän prakåty-antaryämiëaà sahasra-çirasaà praçäståtva-pradhänaà deväkäraà sväàçaà pradarçayituà prakåtopayogitvät tatraiva kälätmakatäà ca bodhayitum arjunam avadhäpayatéty äha paçyeti caturñu | paçyeti padävåttir darçanéyänäà rüpäëäm atyadbhutatva-dyotanärthä ca bodhyä | me mama sahasra-çérñäkäreëa bhäsamänasyaikasyaiva çatäni sahasräëi ca vibhüti-bhütäni rüpäëi paçya arhe loö täni prañöum arho bhavety arthaù ||5||

(11.6)

paçyädityän vasün rudrän açvinau marutas tathä |bahüny adåñöa-pürväëi paçyäçcaryäëi bhärata ||

çrédharaù : täny eva paçyeti | ädityädén mama dehe paçya | maruta ekonapaïcäçad-devatä-viçeñän | adåñöa-pürväëi tvayä vänyena vä pürvam adåñöäni rüpäëi | äçcaryäëy adbhutäni ||6||

madhusüdanaù : divyäni rüpäëi paçyety uktvä täny eva leçato’nukrämati dväbhyäm paçyeti | paçyädityän dvädaça vasün añöau rudrän ekädaça açvinau dvau marutaù sapta-saptakän ekonapaïcäçat | tathänyän api devän ity arthaù | bahüny anyäny adåñöa-pürväëi pürvam adåñöäni manuñya-loke tvayä tvatto’nyena vä kenacit | paçyäçcaryäëy adbhutäni he bhärata ! atra çataço’tha sahasraçaù nänä-vidhänéty asya vivaraëaà bahünéti ädityany ity ädi ca | adåñöa-pürväëéti divyänéty asya äçcaryäëéti nänä-varëäkåténéty asyeti drañöavyam ||6||

viçvanäthaù : na vyäkhyätam.

baladevaù : kià cedha mama dehe ekastham eka-deça-sthitaà sa-caräcaraà kåtsnaà jagattvam adyädhunaiva paçya | yat tatra tatra paribhramatä tvayä varñäyutair api drañöum açakyam | tadaikadaivaikatraiva mad-anugrahäd avalokasvety arthaù | yac ca jagad-äçraya-bhütaà pradhäna-mahad-ädi-käraëa-svarüpaà sva-jaya-paräjayädikaà cänyad drañöum icchämi tad api paçya ||6||

(11.7)

ihaikasthaà jagat kåtsnaà paçyädya sa-caräcaram |mama dehe guòäkeça yac cänyad drañöum icchasi ||

çrédharaù : kià ca ihaikastham iti | tatra tatra paribhramatä varña-koöibhir api drañöum açakyaà kåtsnam api caräcara-sahitaà jagad ihäsmin mama dehe’vayava-rüpeëaikatraiva svitamadyädhunaiva paçya | yac cänyaj jagad-äçraya-bhütaà käraëa-svarüpaà jagataç cävasthä-viçeñädikaà jaya-paräjayädikaà ca yad apy anyad drañöum icchasi tat sarvaà paçya ||7||

madhusüdanaù : na kevalam etävad eva | samastaà jagad api mad-deha-sthaà drañöum arhaséty äha ihaikastham iti | ihäsmin mama dehe eka-stham ekasminn evävayava-rüpeëa sthitaà jagat kåtsnaà samastaà sa-caräcaram jaìgama-sthävara-sahitaà tatra tatra pariçramatä varña-koöi-sahasreëäpi drañöum açakyam adyädhunaiva

paçya he guòäkeça ! yac cänyaj jaya-paräjayädikaà drañöum icchasi tad api sandehocchedäya paçya ||7||

viçvanäthaù : paribhramatä tvayä varña-koöibhir api drañöum açakyaà kåtsnam api jagat | iha prastäva ekasminn api mad-dehävayave tiñöhaty ekastham | yac cänyat sva-jaya-paräjayädikaà ca mamäsmin dehe jagad-äçraya-bhüta-käraëa-rüpe ||7||

baladevaù : kià ceha mama dehe eka-stham eka-deça-sthitaà sa-caräcaraà kåtsnaà jagat tvam adyädhunaiva paçya | yat tatra tatra paribhramatä tvayä varñäyutair api drañöum açakyaà tadaikadaivaikatraiva mad-anugrahäd avalokas tvety arthaù | yac ca jagad-äçraya-bhütaà pradhäna-mahad-ädi-käraëa-svarüpaà sva-jaya-paräjayädikaà cänyad drañöum icchasi tad api paçya ||7||

(11.8)

na tu mäà çakyase drañöum anenaiva sva-cakñuñä |divyaà dadämi te cakñuù paçya me yogam aiçvaram ||

çrédharaù : yad uktam arjunena manyase yadi tac chakyam iti taträha na tu mäm iti | anenaiva tu svéyena carma-cakñuñä mäà drañöum na çakyase çakto na bhaviñyasi | ato’haà divyam alaukikaà jïänätmakaà cakñus tubhyaà dadämi | mama aiçvaram asädhäraëaà yogam yuktim aghaöana-ghaöanä-sämarthyaà paçya ||8||

madhusüdanaù : yat tüktaà manyase yadi tac chakyaà mayä drañöum iti viçeñaëam äha na tu mäm iti | anenaiva präkåtena sva-cakñuñä svabhäva-siddhena cakñuñä mäà divya-rüpaà drañöum na tu çakyase na çaknoñi tu eva | çakyasa iti päöhe çakto na bhaviñyaséty arthaù | sauvädikasyäpi çaknoter daivädikaù çyaàç chändas iti vä | divädau päöho vety eva säpradäyikam |

tarhi tväà drañöuà kathaà çaknuyäm ata äha divyam apräkåtaà mama divya-rüpa-darçana-kñamaà dadämi te tubhyaà cakñus tena divyena cakñuñä paçya me yogam aghaöana-ghaöanä-sämarthyätiçayam aiçvaram éçvarasya mamäsädharaëam ||8||

viçvanäthaù : indram indrajälaà mäyä-mayaà vä rüpam ity arjuna mä manyatäà, kintu sac-cid-änanda-mayam eva svarüpam antarbhüta-sarva-jagatkam aténdriyatvenaiva viçvasitum ity etad artham äha na tv iti | anenaiva präkåtena sva-cakñuñä mäà cid-ghanäkäraà drañöuà na çakyase na çaknoñéty atas tubhyaà divyam apräkåtaà cakñur dadämi | tenaiva paçyete präkåta-nara-mäninam arjunaà kam api camatkäraà präpayitum eva | yato hy arjuno bhagavat-pärñada-

mukhyatvän narävatäratväc ca präkåta-nara iva na carma-cakñukaù | kià ca säkñäd-bhagavan-mädhuryam eva sa sva-cakñuñä säkñäd anubhavati so’rjuno bhagavad-aàçaà drañöuà tena açaknuvan divyaà cakñur gåhëéyäd iti kaù khalu nyäyaù ? eke tv evam äcakñate bhagavato nara-lélätva-mahämädhuryaika-grähi sarvotkåñöaà yad bhavati | tac cakñur ananya-bhakta iva bhagavato deva-lélätva-sampadaà naiva gåhëäti na hi sitopala-rasäsvädiné rasanä khaëòaà guòaà vä svädayituà çaknoti | tasmäd arjunäya tat prärthita-camatkära-viçeñaà dätuà deva-lélatvam aiçvaryaà jigrähayiñur bhagavän prema-rasän anukülaà divyam amänuñam eva cakñur dadäv iti | tathä divya-cakñur dänäbhipräyo’dhyäyänte vyaktébhaviñyatéti ||8||

baladevaù : manyase yadi tac chakyam ity arjuna-prärthitaà sampädayan nirataà, vismitaà kartuà tasmai sva-deväkära-grähi divyaà cakñur bhagavän dadäv ity äha na tu mäm iti | anenaiva man-mädhuryaikäntena sva-cakñuñä yugapad-vibhäta-sahasra-sürya-prakhyaà sahasra-çiraskaà mäà drañöuà na çakyase na çaknoñi | atas te divyaà cakñur dadämi | yathäham ätmänam atipravähäkräntaà vyanadmi tathä tvac-cakñuç ceti bhävaù | tena mamaiçvaraà yogaà rüpaà paçya yujyate’nena iti vyutpatter yogo rüpaà paramaà rüpam aiçvaram ity agrimäc ca | atra divyaà cakñur eva dattaà na tu divyaà mano’péti bodhyam | tädåçe manasi datte, tasya tad-rüpe ruci-prasaìgäd iha divya-dåñöi-dänena liìgena pärtha-särathi-rüpät sahasra-çiraso viçva-rüpasyädhikyam iti yad vadanti tat tv agre nirasyam ||8||

(11.9)

saïjaya uväca—evam uktvä tato räjan mahä-yogeçvaro hariù |

darçayäm äsa pärthäya paramaà rüpam aiçvaram ||

çrédharaù : evam uktvä bhagavän arjunäya svarüpaà darçitavän | tac ca rüpaà dåñövärjunaù çré-kåñëaà vijïäpitavän itémam arthaà ñaòbhiù çlokair dhåtaräñöraà prati saïjaya uväca evam uktveti | he räjan dhåtaräñöra ! mahän cäsau yogeçvaraç ca hariù paramam aiçvaraà rüpam darçitavän ||9||

madhusüdanaù : bhagavän arjunäya divyaà rüpaà darçitavän | sa ca tad dåñövä vismayäviñöo bhagavantaà vijïäpitavän itémaà våttäntam evam uktvety ädibhiù ñaòbhiù çlokair dhåtaräñöraà prati saïjaya uväceti | evam na tu mäà çakyase drañöum anena cakñuñä divyaà dadämi te cakñur ity uktvä tato divya-cakñuù-pradänäd anantaraà he räjan dhåtaräñöra sthiro bhava çravaëäya | mahän sarvotkåñöaç cäsau yogeçvaraç ceti mahä-yogeçvaro harir bhaktänäà sarva-kleçäpahäré

bhagavän darçanäyogyaà api darçayämäsa pärthäyaikänta-bhaktäya paramaà divyaà rüpam aiçvaram ||9||

viçvanäthaù : na vyäkhyätam.

baladevaù : evam uktvä hariù pärthäya viçva-rüpaà darçitavän | tac ca rüpaà vékñya pärtho harim evaà vijïäpitavän itémam arthaà saïjayaù präha evam ñaòbhiù | tato divya-cakñur dänänantaraà he räjan dhåtaräñöra ! mahäàç cäsau yogeçvaraç ca hariù ||9||

(11.10-11)

aneka-vaktra-nayanam anekädbhuta-darçanam |aneka-divyäbharaëaà divyänekodyatäyudham ||

divya-mälyämbara-dharaà divya-gandhänulepanam |sarväçcarya-mayaà devam anantaà viçvato-mukham ||

çrédharaù : kathambhütaà tad iti ? ata äha aneka-vaktra-nayanam iti | anekäni vakträëi nayanäni ca yasmiàs tat | anekänäm adbhutänäà darçanam yasmiàs tat | anekäni divyäbharaëäni yasmiàs tat | divyäny anekäny udyatäny äyudhäni yasmiàs tat ||10||

kià ca divyeti | divyäni mälyäni ambaräëi ca dhärayatéti tat | tathä divyo gandho yasya tädåçaà anulepanaà yasya tat | sarväçcarya-mayam anekäçcarya-präyam | devam dyotanätmakam | anantam aparicchinnam | viçvataù sarvato mukhäni yasmiàs tat ||11||

madhusüdanaù : tad eva rüpaà viçinañöi aneketi | anekäni vakträëi nayanäni ca yasmin rüpe | anekänäm adbhutänäà vismaya-hetünäà darçanam yasmin | anekäni divyäny äbharaëäni bhüñaëäni yasmin | divyäny anekäny udyatäny äyudhäni asträëi yasmiàs tat tathärüpam | divyäni mälyäni puñpa-mayäni ratnamayäni ca tathä divyämbaräëi vasträëi ca dhriyante yena tad-divya-mälyämbara-dharaà | divyo gandho’syeti divya-gandhas tad-anulepanam yasya tat | sarväçcarya-mayam anekädbhuta-pracuraà | devam dyotanätmakam | anantam aparicchinnaà viçvataù sarvato mukhäni yasmiàs tad-rüpaà darçayämäseti pürveëa sambandhaù | arjuno dadarçety adhyähäro vä ||10-11||

viçvanäthaù : viçvataù sarvato mukhäni yasya tat ||11||

baladevaù : aneketi anekäni sahasräëi vakträëi nayanäni ca yasya tad-rüpaà sahasra-bäho bhava viçva-mürte ity agrima-väkyät | ihäneka-bahu-sahasra-çabdä asaìkhyeyärtha-väcinaù | viçvataç cakñur uta viçvatomukhaù ity ädi-jïäpakät | anekänäm adbhutänäà darçanam

yatra tat divyo gandho yatra tädåg anulepanaà yasya tat | devaà dyotamänam anantam apäraà viçvataù sarvato mukhäni yasya tat ||10-11||

(11.12)

divi sürya-sahasrasya bhaved yugapad utthitä |yadi bhäù sadåçé sä syäd bhäsas tasya mahätmanaù

||

çrédharaù : viçva-rüpa-dépter nirupamatvam äha divéti | divyäkäçe | sürya-sahasrasya yugapad utthitasya yadi yugapad utthitä bhäù prabhä bhavet tarhi sä tadä mahätmano viçvarüpasya bhäsaù prabhäyä kathaïcit sadåçé syät | anyopamä nästy evety arthaù | tathädbhutaà rüpaà darçayämäseti pürveëaivänvayaù ||12||

madhusüdanaù : devam ity uktaà vivåëoti divéti | divi antarikñe süryäëäà sahasrasyäparimita-sürya-samühasya yugapad uditasya yugapad utthitä bhäù prabhä yadi bhavet tadä sä tasya mahätmano viçvarüpasya bhäso dépteù sadåçé tulyä yadi syäd yadi vä na syät tato’pi nünaà viçvarüpasyaiva bhä atiricyetety ahaà manye | anyä tüpamä nästy evety arthaù | aträvidyamänädhyavasäyät tad-abhävenopamäbhäva-parädbhütopamä-rüpam ärüpeyam atiçayoktir utprekñä vyaïjayanté sarvathä nirupamatvam eva vyanakti ubhau yadi vyomni påthak-pravähäv ity ädivat ||12||

viçvanäthaù : ekadaiva yadi bhäù käntir utthitä bhavet tadä tasya mahätmano viçvarüpa-puruñasya bhäsaù prabhäyäù känteù kathaïcit sadåçé bhavet ||12||

baladevaù : tad-dépter nairupamyam äha divéti | divi äkäçe yugapad utthitasya sürya-sahasrasya bhäù käntiç ced yugapad utthitä bhavet tarhi sä tasya mahätmano viçva-rüpasya harer bhäsa ekasyäù känteù sadåçé syät tadeti | sambhävanäyäà laö | adbhütopameyam ucyate tayotprekñä | vyaìgä saté sarvathä tat-känter nairupamyaà vyaïjayati | tädåg-rüpaà darçayämäseti pürveëänvayaù ||12||

(11.13)

tatraikasthaà jagat kåtsnaà pravibhaktam anekadhä |apaçyad deva-devasya çarére päëòavas tadä ||

çrédharaù : tataù kià våttam ity apekñäyäm äha saïjayaù tatreti | anekadhä pravibhaktaà nänä-vibhägenävasthitaà kåtsnaà jagad

devadevasya çarére tad-avayavatvenaikatraivaa påthag-avasthitaà tadä päëòavo’rjuno’paçyat ||13||

madhusüdanaù : ihaikasthaà jagat kåtsnaà paçyädya sa-caräcaram iti bhagavad-äjïaptam apy anubhütavän arjuna ity äha tatraikastham iti | ekastham ekatra sthitaà jagat kåtsnaà pravibhaktam anekadhä | deva-pitå-manuñyädi-nänä-prakärair apaçyad devadevasya bhagavataù tatra viçvarüpe çarére päëòavo’rjunas tadä viçvarüpäçcarya-darçana-daçäyäm ||13||

viçvanäthaù : tatra tasmin yuddha-bhumäv eva devadevasya çarére jagat brahmäëòaà kåtsnaà sarvam eva gaëayitum açakyam ity arthaù | pravibhaktaà påthak påthaktayä sthitam ekastham ekadeçasthaà pratiromaküpasthaà pratikukñisthaà vety arthaù | anekadhä månmayaà hiraëmayaà maëimayaà vä païcäçat-koöi-yojana-pramäëaà çata-koöi-yojana-pramäëaà lakña-koöy-ädi-yojana-pramäëaà vety arthaù ||13||

baladevaù : tataù kim abhüd ity apekñäyäm äha tatreti | tatra yuddha-bhümau devadevasya kåñëasya vyaïjita-sahasra-çiraske çarére çré-vigrahe kåtsnaà nikhilaà jagad brahmäëòaà tadä päëòavo’paçyat | pravibhaktaà påthak-påthag-bhütam ekastham iti prägvat | anekadheti måëmayaà svarëa-mayaà ratna-mayaà vä laghu-madhye båhad-bhütaà vety arthaù ||13||

(11.14)

tataù sa vismayäviñöo håñöa-romä dhanaàjayaù |praëamya çirasä devaà kåtäïjalir abhäñata ||

çrédharaù : evaà dåñövä kià kåtavän iti ? taträha tata iti | tato darçanäntaram | visamyenäviñöo vyäptaù san håñöäny utpulakitäni romäëi yasya sa dhanaïjayaù | tam eva devaà çirasä praëamya kåtäïjaliù sampuöäkåta-hasto bhütvä | abhäñatoktavän ||14||

madhusüdanaù : evam adbhuta-darçane’py arjuno na vibhayäàcakära näpi netre saàcacära, näpi saàbhramät kartavyaà visasmära, näpi tasmäd deçäd apasasära, kintv atidhératvät tat-kälocitam eva vyavajahära, mahati citta-kñobhe’péty äha tata iti | tatas tad-darçanäd anantaraà vismayenädbhuta-darçana-prabhävenälaukika-citta-camatkära-viçeñeëäviñöo vyäptaù | ataeva håñöa-romä pulakitaù san sa prakhyäta-mahädeva-saìgrämädi-prabhävo dhanaàjayo yudhiñöhira-räjasüya uttara-go-grahe ca sarväträjïo jitvä dhanam ähåtavän iti prathita-mahä-paräkramo’tidhéraù säkñäd agnir iti vä mahä-tejasvitvät | devaà tam

eva viçvarüpa-dharaà näräyaëaà çirasä bhümi-lagnena praëamya prakarñeëa bhakti-çraddhätiçayena natvä namaskåtya kåtäïjaliù sampuöékåta-hasta-yugaù sann abhäñatoktavän |

atra vismayäkhya-sthäyi-bhävasyärjuna-gatasyälambana-vibhävena bhagavatä viçvarüpeëoddépana-vibhävenäsakåt-tad-darçanenänubhävena sättvika-romaharñeëa namaskäreëäïjali-kareëa ca vyabhicäriëä cänubhäväkñiptena vä dhåti-mati-harña-vitarkädinä paripoñät sa-väsanänäà çrotèëäà tädåçaç citta-camatkäro’pi tad-bhedänadhyavasäyät paripoñaà gataù paramänandäsväda-rüpeëädbhuta-raso bhavatéti sücitam ||14||

viçvanäthaù : na vyäkhyätam.

baladevaù : evaà kåñëa-tattvavid arjunas tasmin sattvena jïätaà sahasra-çérñatvam adhunä vékñyädbhutaà rasam anvabhüd ity äha tata iti | taà vyaïjalita-tad-rüpaà kåñëaà vilokyety arthaù | dhanaàjayeti dhéro’pi vismayenäviñöo håñöa-romä pulakito devaà çirasä bhü-lagnena praëamya kåtäïjaliù sann abhäñata | atra bhaya-netra-saàvaraëädikaà tasya näbhüt kintv adbhuto raso’bhyudaid iti vyaïjate | iha tädåço harir älambano muhur muhus tad-vékñaëam uddépanaà praëati-päëi-yogäv anubhävau, romäïcaù sättvikas tair äkñiptä matir dhåti-harñädayaù saïcäriëaù | etair älambanädyaiù puñöo vismaya-sthäyi-bhävo’dbhuta-rasaù ||14||

(11.15)

arjuna uväca—paçyämi deväàs tava deva dehe

sarväàs tathä bhüta-viçeña-saàghän |brahmäëam éçaà kamaläsana-sthamåñéàç ca sarvän uragäàç ca divyän ||

çrédharaù : bhäñaëam eväha paçyäméti saptadaçabhiù | he deva ! tava dehe devänäm ädityädén paçyämi | tathä sarvän bhüta-viçeñäëäà sthävaräëäà jaìgamänäà ca nänä-saàsthänänäà saàghän samühän | tathä brahmäëam caturmukham éçam éçitäraà sarveñäà kamaläsana-stham påthvé-padma-madhye meru-karëikäsana-sthaà bhagavan-näbhi-kamaläsanastham iti vä | tathä åñéàç ca sarvän vaçiñöädén brahma-puträn | uragäàç ca divyän präkåtän väsuki-prabhåtén paçyäméti sarvatränvayaù ||15||

madhusüdanaù : yad bhagavatä darçitaà viçvarüpaà tad bhagavad-dattena divyena cakñuñä sarva-lokädåçyam api paçyämy aho mama bhägya-prakarña iti svänubhavam äviñkurvan arjuna uväca paçyäméti

| paçyämi cäkñuña-jïäna-viñayékaromi he deva tava dehe viçvarüpe devän vasv-ädén sarvän | tathä bhüta-viçeñäëäà sthävaräëäà jaìgamänäà ca nänä-saàsthänänäà saàghän samühän | tathä brahmäëam caturmukham éçam éçitäraà sarveñäà kamaläsana-stham påthvé-padma-madhye meru-karëikäsana-sthaà bhagavan-näbhi-kamaläsanastham iti vä | tathä åñéàç ca sarvän vaçiñöädén brahma-puträn | uragäàç ca divyän präkåtän väsuki-prabhåtén paçyäméti sarvatränvayaù ||15||

viçvanäthaù : bhüta-viçeñäëäà jaräyujädénäà saìghän | kamaläsana-sthaà påthvé-padma-karëikäyäà sumerau sthitaà brahmäëam ||15||

baladevaù : kim abhäñata tad äha paçyäméti saptadaçabhiù | tathä bhüta-viçeñäëäà jaräyujädénäà saàghän paçyämi | brahmäëam caturmukham kamaläsane caturmukhe sthitam tad-antaryämiëam éçam garbhodaka-çayam urugän väsuky-ädén sarpän ||15||

(11.16)

aneka-bähüdara-vaktra-netraàpaçyämi tvä sarvato’nanta-rüpam |

näntaà na madhyaà na punas tavädiàpaçyämi viçveçvara viçvarüpa ||

çrédharaù : kià ca aneketi | anekäni bähv-ädéni yasya tädåçaà tväà paçyämi | anantäni rüpäëi yasya taà tväà sarvataù paçyämi | tava tvaà taà madhyamädià ca na paçyämi ||16||

madhusüdanaù : yatra bhagavad-dehe sarvam idaà dåñöavän, tam eva viçinañöi aneketi | bähava udaräëi vakträëi neträëi cänekäni yasya tam aneka-bähüdara-vaktra-netraà paçyämi | tvä tväà sarvataù sarvatränantäni rüpäëi yasyeti taà | tava tu punar näntam avasänaà na madhyaà näpy ädià paçyämi sarva-gatatvät | he viçveçvara ! he viçva-rüpa ! sambodhana-dvayam atisambhramät ||16||

viçvanäthaù : he viçveçvara ädi-puruña ||16||

baladevaù : yatra dehe devädén dåñöaväàs taà viçinañöi aneketi | he viçvarüpa prathama-puruña ! ||16||

(11.17)

kiréöinaà gadinaà cakriëaà catejoräçià sarvato déptimantam |

paçyämi tväà durnirékñyaà samantäddéptänalärka-dyutim aprameyam ||

çrédharaù : kià ca kiréöinam iti | kiréöinaà mukuöavantam | gadinaà gadävantaà | cakriëaà cakravantaà ca | sarvato déptimantam tejaù-puïja-rüpaà tathä durnirékñyaà drañöum açakyam | tatra hetuù— déptayor analärkayor dyutir iva dyutis tejo yasya tam | ataeväprameyam evaàbhüta iti niçcetum açakyaà tväà samantataù paçyämi ||17||

madhusüdanaù : tam eva viçvarüpaà bhagavantaà prakäränantaraà viçinañöi kiréöinam iti | kiréöa-gadä-cakra-dhäriëaà ca sarvato déptimantam tejo-räçià ca | ataeva durnirékñyaà divyena cakñuñä vinä nirékñitum açakyam | sayakära-päöhe duùçabdo’pahnava-vacanaù | anirékñyam iti yävat | déptayor analärkayor dyutir iva dyutir yasya tam aprameyam iti paricchettum açakyaà samantät sarvataù paçyämi divyena cakñuñä | ato’dhikäri-bhedäd durnirékñaà paçyäméti na virodhaù ||17||

viçvanäthaù : na vyäkhyätam.

baladevaù : vidhäntareëa tam eva viçinañöi kiréöinam iti | durnirékñyam api tväm ahaà paçyämi tat-prasädäd divya-cakñur-läbhät | durnirékñyäyäà hetuù— samantäd déptänaleti | aprameyam idam ittham iti pramätum açakyam ||17||

(11.18)

tvam akñaraà paramaà veditavyaàtvam asya viçvasya paraà nidhänam |tvam avyayaù çäçvata-dharma-goptä

sanätanas tvaà puruño mato me ||

çrédharaù : yasmäd evaà tavätakaiçvaryaà tasmät tvam iti | tvam eväkñaraà paramaà brahma | kathambhütam ? veditavyaà mumukñubhir jïätavyam | tvam eväsya viçvasya paraà nidhänam | nidhéyate’sminn iti nidhänaà prakåñöäçrayaù | ataeva tvam avyayo nityaù | çäçvatasya nityasya dharmasya goptä pälakaù | sanätanaç cirantanaù puruñaù | mato me saàmato’si mama ||18||

madhusüdanaù : evaà tavätarkya-niratiçayiçvarya-darçanäd anuminomi tvam iti | tvam eväkñaraà paramaà brahma veditavyaà mumukñubhir vedänta-çravaëädinä | tvam eväsya viçvasya paraà prakåñöaà nidhéyate’sminn iti nidhänam äçrayaù | ataeva tvam avyayo nityaù | çäçvatasya nitya-veda-pratipädyatayäsya dharmasya

goptä pälayitä | çäçvateti sambodhanaà vä | tasmin pakñe’vyayo vinäça-rahitaù | ataeva sanätanaç cirantanaù puruño yaù paramätmä sa eva tvaà me mato vidito’si ||18||

viçvanäthaù : veditavyaà muktair jïeyam yad akñaraà brahma-tattvam | nidhänaà laya-sthänam ||18||

baladevaù : acintya-mahaiçvarya-vékñaëät tvam aham evaà niçcinométy äha tvam iti | atha parä yayä tad akñaram adhigamyate, yat tad adåçyam [mu.u. 1.5-6] ity ädi-vedänta-väkyair veditavyaà yat paramaà sa-çrékam akñaraà tattvam eva nidhänam äçrayo’vyayas tvam avinäçé çäçvata-dharma-goptä vedokta-dharma-pälakas tvam | sa käraëaà käraëädhipädhipo na cäsya kaçcij janitä na cädhipaù [çve.u. 6.9] iti mantra-varëoktaù sanätanaù puräëaù puruñas tvam eva ||18||

(11.19)

anädi-madhyäntam ananta-véryamananta-bähuà çaçi-sürya-netram |

paçyämi tväà dépta-hutäça-vaktraàsva-tejasä viçvam idaà tapantam ||

çrédharaù : kià ca anädéti | anädi-madhyäntam utpatti-sthiti-laya-rahitam | ananta-véryam anantaà véryaà prabhävo yasya tam | anantä véryavanto bähavo yasya tam | çaçi-süryau netre yasya tädåçaà tväà paçyämi | tathä dépto hutäço’gnir vaktreñu yasya tam | svatejasedaà viçvaà viçvam santapantam paçyämi ||19||

madhusüdanaù : kià ca anädéti | ädir utpattir madhyaà sthitir anto vinäças tad-rahitam anädi-madhyäntam | anantaà véryaà prabhävo yasya tam | anantä bähavo yasya tam | upalakñaëam etan mukhädénäm api | çaçi-süryau netre yasya tam | dépto hutäço vaktraà yasya vaktreñu yasyeti vä tam | svatejasä viçvaà idaà tapantam santäpayantaà tvä tväà paçyämi ||19||

viçvanäthaù : kià ca anädéty atra mahä-vismaya-rasa-sindhu-nimagnasyärjunasya vacasi paunaruktyaà na doñäya | yad uktaà prasäde vismaye harñe dvi-trir-uktaà na duñyati ||19||

baladevaù : anädéti | ädi-madhyävasäna-çünyam anantäni véryäëi tad-upalakñaëäni samagräëy aiçvaryäëi ñaö yasya tam ananta-bähuà sahasra-bhujaà çaçi-süryopamäni neträëi yasya taà | devädiñu praëateñu prasanna-netraà tad-viparéteñu asurädiñu krüra-netram ity arthaù | dépta-hutäçopamäni saàhäränuguëäni vakträëi yasya tam |

arjunasya väkye kvacit punar-uktis tasya vismayäviñöatvän na doñäya | yad uktaà prasäde vismaye harñe dvi-trir-uktaà na duñyati iti ||19||

(11.20)

dyäv-äpåthivyor idam antaraà hivyäptaà tvayaikena diçaç ca sarväù |dåñövädbhutaà rüpam idaà tavograàloka-trayaà pravyathitaà mahätman ||

çrédharaù : kià ca dyäv-äpåthivyor iti | dyäv-äpåthivyor idam antaram antarékñaà tvayaivaikena vyäptam | diçaç ca sarvä vyäptäù | adbhutaà adåñöa-pürvam | tvadéyam idam ugraà ghoraà rüpaà dåñövä loka-trayaà pravyathitam atibhétam | paçyäméti pürvasyaivänuñaìgaù ||20||

madhusüdanaù : prakåtasya bhagavad-rüpasya vyäptim äha dyäv-äpåthivyor iti | dyäv-äpåthivyor idam antaram antarékñaà hi tvayaivaikena vyäptam | diçaç ca sarvä vyäptäù | dåñövädbhutam atyanta-vismaya-karam idam ugraà duradhigamaà mahätejasvitvät tava rüpam upalabhya loka-trayaà pravyathitam atyanta-bhétaà jätaà he mahätman sädhünäm abhaya-däyaka | itaù param idam upasaàharety abhipräyaù ||20||

viçvanäthaù : atha prastopayogitvät tasyaiva rüpasya käla-rüpatvaà darçayämäsa dyävety ädi daçabhiù ||20||

baladevaù : atha tasyaiva rüpasya prakåtyopayogitvena käla-rüpatäà darçitavän ity äha dyäveti daçabhiù | dyäv-äpåthivyor antaram antarékñaà tathä sarvä diçaç caikena tvayä vyäptam | tavedam aparimitam adbhutam ugraà ca rüpaà dåñövä loka-trayaà pravyathitam bhétaà saàcalanaà ca bhavati | he mahätman sarväçraya ! atredam avagamyate tadä yuddha-darçanäya ye trailokyasthä mitrodäsénä deväsurä gandharva-kinnarädayù samägatäs tair api bhaktimadbhir bhagavad-datta-divya-netrais tad-rüpaà dåñöaà na tv ekenaivärjunena svapateva sväpnika-rathädéni nijaiçvaryasya bahu-säkñikatärtham etat ||20||

(11.21)

amé hi tvä sura-saàghä viçantikecid bhétäù präïjalayo gåëanti |

svastéty uktvä maharñi-siddha-saàghäùstuvanti tväà stutibhiù puñkaläbhiù ||

çrédharaù : kià ca amé héti | amé sura-saàghä bhétäù santas tväà viçanti çaraëaà praviçanti | teñäm madhye kecid atibhétä dürata eva sthitvä kåta-sampuöa-kara-yugaläù santo gåëanti jaya jaya rakña rakñeti prärthayante | spañöam anyat ||21||

madhusüdanaù : adhunä bhü-bhära-saàhara-käritvam ätmanaù prakaöayantaà bhagavantaà paçyann äha améti | amé hi sura-saàghä vasv-ädi-deva-gaëä bhü-bhärävatärärthaà manuñya-rüpeëävatérëä yudhyamänäù santas tvä tväà viçanti praviçanto dåçyante | evam asura-saìghä iti pada-cchedena bhü-bhära-bhütä duryodhanädayas tväà viçantéty api vaktavyam | evam ubhayor api senayoù kecid bhétäù paläyane’py açaktäù santaù präïjalayo gåëanti stuvanti tväm | evaà pratyupasthite yuddha utpätädi-nimittäny upalakñya svasty astu sarvasya jagata ity uktvä maharñi-siddha-saìghä närada-prabhåtayo yuddha-darçanärtham ägatä viçva-vinäça-parihäräya stuvanti tväà stutibhir guëotkarña-pratipädikäbhir vägbhiù puñkaläbhiù paripürëärthäbhiù ||21||

viçvanäthaù : tvä tväm ||21||

baladevaù : amé sura-saìghäs tväà çaraëaà viçanti | teñu kecid bhétä dürataù sthitvä präïjalayaù santo gåëanti pähi pähi prabho asmän iti prärthayante | mahatéà bhétim älakñya maharñi-saìghäù siddha-saìghäç ca viçvasya svasty astu ity uktvä stuvanti ||21||

(11.22)

rudrädityä vasavo ye ca sädhyäviçve’çvinau marutaç coñmapäç ca |gandharva-yakñäsura-siddha-saàghävékñante tväà vismitäç caiva sarve ||

çrédharaù : kià cänyat rudreti | rudrädityä vasavo ye ca sädhyäù | rudrädayao gaëäù | viçve’çvinau | viçve deväù | açvinau ca devau | marutaç ca väyavaù | üñmapäç ca pitaraù | uñmabhägä hi pitaraù iti çruteù | småteç ca yävad uñëaà bhaved annaà tävad açnanti vägvatäù | tävad açnanti pitaro yävan noktä havir guëäù || iti | gandharväç ca yakñäç ca asuräç ca virocanädayaù | siddha-saìghäù siddhänäà saìghäç ca | sarva eva vismitäù santa tväà vékñanta ity anvayaù ||22||

madhusüdanaù : kià cänyat rudreti | rudräç cädityäç ca vasavo ye ca sädhyä näma deva-gaëä viçve tulya-vibhaktika-viçvadeva-çabdäbhyäm ucyamänä deva-gaëä açvinau näsatya-damrau maruta ekonapaïcäçad-deva-gaëä üñmapäç ca pitaro gandharväëäà yakñäëäà asuräëäà

siddhänäà ca saàghäù samühä vékñante paçyanti tvä tväà tädåçädbhuta-darçanät te sarva eva vismitäç ca vismayam alaukika-camatkära-viçeñam äpadyante ca ||22||

viçvanäthaù : uñmäëaà pibantéti uñmapäù pitaraù | uñmabhägä hi pitaraù iti çruteù ||22||

baladevaù : rudreti sphuöam | uñmapäù pitaraù uñmäëaà pibanti iti nirukteù | uñmabhägä hi pitaraù iti çruteç ca ||22||

(11.23)

rüpaà mahat te bahu-vaktra-netraàmahäbäho bahu-bähüru-pädam |bahüdaraà bahu-daàñörä-karälaà

dåñövä lokäù pravyathitäs tathäham ||

çrédharaù : kià ca rüpam iti | he mahä-bäho mahad atyürjitaà tava rüpaà dåñövä lokäù sarve pravyathitä atibhétäù | tathähaà ca pravyathito’smi | kédåçaà rüpaà dåñövä ? bahüni vakträëi neträëi ca yasmiàs tat | bahavo bähava üravaù pädäç ca yasmiàs tat | bahüny udaräëi yasmiàs tat | bahvébhir daàñöräbhiù karälaà vikåtam | raudram ity arthaù ||23||

madhusüdanaù : loka-trayaà pravyathitam ity uktam upasaàharati rüpam iti | he mahä-bäho te tava rüpaà dåñövä lokäù sarve’pi präëinaù pravyathitäs tathähaà pravyathito bhayena | kédåçaà te rüpaà ? mahad atipramäëam | bahüni vakträëi neträëi ca yasmiàs tat | bahavo bähava üravaù pädäç ca yasmiàs tat | bahüny udaräëi yasmiàs tat | bahubhir daàñöräbhiù karälam atibhayänakaà dåñövaiva mat-sahitäù sarve lokä bhayena péòitä ity arthaù ||23||

viçvanäthaù : na vyäkhyätam.

baladevaù : loka-trayaà pravyathitam ity uktam upasaàharati rüpaà mahad iti | bahubhir daàñöräbhiù karälam raudram | sphuöam anyat | tathäham ity asyottareëa sambandhaù ||23||

(11.24)

nabhaù-spåçaà déptam aneka-varëaàvyättänanaà dépta-viçäla-netram |

dåñövä hi tväà pravyathitäntarätmädhåtià na vindämi çamaà ca viñëo ||

çrédharaù : na kevalaà bhéto’ham ity etävad eva | api tu nabhaù-spåçam iti | nabhaù spåçatéti nabhaù-spåk tam antarékña-vyäpinam ity arthaù | déptaà tejo-yuktam | aneke varëä yasya tam | vyaktäni vivåtäni änanäni yasya tam | déptäni viçäläni neträëi yasya tam | evambhütaà hi tväà dåñövä pravyathitäntarätmä mano yasya so’haà dhåtià dhairyam upaçamaà na labhe ||24||

madhusüdanaù : bhayänakatvam eva prapaïcayati nabha iti | na kevalaà pravyathita evähaà tväà dåñövä kintu pravyathito’ntarätmä mano yasya so’haà dhåtià dhairyaà dehendriyädi-dhäraëa-sämarthyaà çamaà ca manaù-prasädaà na vindämi na labhe | he viñëo ! tväà kédåçaà ? nabhaù-spåçam antarékña-vyäpinam | déptaà prajvalitam aneka-varëaà bhayaìkara-nänä-saàsthäna-yuktaà vyättänanaà vivåtta-mukhaà dépta-viçäla-netraà prajvalita-vistérëa-cakñuñaà tväà dåñövä pravyathitäntarätmähaà dhåtià çamaà ca na vvindäméty anvayaù ||24||

viçvanäthaù : çamam upaçamam ||24||

baladevaù : tathaitad-rüpopasaàhära-phalakaà dainyaà prakäçayann äha nabhaù-spåçam iti dväbhyäm | ahaà ca tväà dåñövä pravyathitäntarätmä bhétodvigna-manäù san dhåtim upaçamaà ca na vindämi na labhe | he viñëo ! kédåçaà ? nabhaù-spåçam antarékña-vyäpinam vyättänanaà visåtäsyam | vyaktärtham anyat | atra käla-rüpatva-darçana-hetuko bhayänaka-rasaù svasyoktaù ||24||

(11.25)

daàñörä-karäläni ca te mukhänidåñövaiva kälänala-saànibhäni |diço na jäne na labhe ca çarmapraséda deveça jagan-niväsa ||

çrédharaù : daàñöreti | he deveça tava mukhäni dåñövä bhayäveçena diço na jänämi | çarma sukhaà ca na labhe | bho jagan-niväsa prasanno bhava | kédåçäni mukhäni dåñövä ? daàñöräbhiù karäläni kälänalaù vikåtatvena pralayägniù | tat-sadåçäni ||25||

madhusüdanaù : daàñöräbhiù karäläni vikåtatvena bhayaìkaräëi pralaya-kälänala-sadåçäni ca te mukhäni dåñövaiva na tu täni präpya bhaya-vaçena diçaù pürväparädi-vivekena na jäne | ato na labhe ca çarma sukhaà tvad-rüpa-darçane’pi | ato he deveça he jaganniväsa praséda prasanno bhava mäà prati | yathä bhaväbhävena tvad-darçanajaà sukhaà präpnuyäm iti çeñaù ||25||

viçvanäthaù : na vyäkhyätam.

baladevaù : daàñöreti | kälänalaù pralayägnis tat-sannibhäni tat-tulyäni | çarma sukham ||25||

Verses 26-27

amé ca tväà dhåtaräñörasya puträùsarve sahaivävani-päla-saàghaiù |

bhéñmo droëaù süta-putras tathäsausahäsmadéyair api yodha-mukhyaiù ||26||

vakträëi te tvaramäëä viçantidaàñöräkaräläni bhayänakäni |kecid vilagnä daçanäntareñu

saàdåçyante cürëitair uttamäìgaiù ||27||

çrédharaù : yac cänyad drañöum icchaséty anenäsmin saìgräme bhävi-jaya-paräjayädikaà ca mama dehe paçyeti yad bhagavatoktaà tad idänéà paçyann äha amé ceti païcabhiù | amé dhåtaräñörasya puträ duryodhanädayaù sarve | avani-pälänäà jayadrathädénäà räjïäà saìghaiù samühaiù sahaiva | tava vakträëi viçantéty uttareëänvayaù | tathä bhéñmaç ca droëaç cäsau süta-putraù karëaç ca | na kevalaà ta eva viçanti | api tu pratiyoddhäro’smadéyä ye yodha-mukhyäù çikhaëòi-dhåñöadyumnädayas taiù saha ||26||

vakräëéti ye ete sarve tvaramäëä dhävantas tava daàñöräbhiù karäläni vikåtäni bhayìkaräëi vakträëi viçanti teñäà madhye kecic cürëékåtair uttamäìgaiù çirobhir upalakñitä danta-sandhiñu saàçliñöäù saàdåçyante ||27||

madhusüdanaù : asmäkaà jayaà pareñäà paräjayaà ca sarvadä drañöum iñöaà paçya mama dehe guòäkeça yac cänyad drañöum icchaséti bhagavad-ädiñöam adhunä paçyäméty äha améti païcabhiù | amé ca dhåtaräñörasya puträ duryodhana-prabhåtayaù çataà sodarä yuyutsuà vinä sarve tväà tvaramäëä viçantéty agretanenänvayaù | atibhaya-sücakatvena kriyä-pada-nyünatvam atra guëa eva | sahaivävanipälänäà khalv ädénäà räjïäà saàghais tväà viçanti | na kevalaà duryodhanädaya eva viçanti kintu ajayatvena sarvaiù sambhävito’pi bhéñmo droëaù süta-putraù karëas tathäsau sarvadä mama vidveñöä sahäsmadéyair api parakéyair iva dhåñöadyumna-prabhåtibhir yodha-mukhyais tväà viçantéti sambandhaù ||26||

amé dhåtaräñöra-putra-prabhåtayaù sarve’pi te tava daàñörä-karäläni bhayänakäni vakträëi te tvaramäëä viçanti | tatra ca kecic cürëitair uttamäìgaiù çirobhir viçiñöä daçanäntareñu vilagnä viçeñeëa saàlagnä dåçyante mayä samyag asandehena ||27||

viçvanäthaù : na vyäkhyätam.

baladevaù : yac cänyad drañöum icchasi ity anenäsmin yuddhe bhaviñyaj-jaya-paräjayädikaà ca mad-dehe paçyeti yad bhagavatoktaà tad adhunä paçyann äha amé ceti païcabhiù | amé dhåtaräñörasya puträ duryodhanädayaù sarve’vanipäla-saàghaiù çalya-jayadrathädi-bhüpa-våndaiù saha tvaramäëäù santas te vakträëi viçantéty uttareëänvayaù | ajeyatvena khyätä ye bhéñmädayas te’pi | asäv iti sarvadaiva mad-vidveñéty arthaù | süta-putraù karëaù | na kevalaà ta eva kintv asmadéyä ye yodha-mukhyä dhåñöadyumnädayaù taiù saheti te’pi praviçantéti sahoktir alaìkäraù | kecid iti teñäà madhye kecic cürëitair uttamäìgair mastakaiù sahitä daçanäntareñu danta-sandhiñu vilagnäù saàdåçyante mayä ||26-27||

(11.28)

yathä nadénäà bahavo’mbu-vegäùsamudram eväbhimukhä dravanti |

tathä tavämé nara-loka-véräviçanti vakträëy abhivijvalanti ||

çrédharaù : praveçam eva dåñöäntenäha yatheti | nadénäm aneka-märga-pravåttänäà bahavo’mbünäà väréëäà vegäù pravähäù samudräbhimukhäù santo yathä samudram eva dravanti viçanti | tathämé ye nara-loka-véräs te viçanti tathaiva lokä ete janä api tava mukhäni praviçanti ||28||

madhusüdanaù : räjïäà bhagavan-mukha-praveçane nidarçanam äha yatheti | yathä nadénäm aneka-märga-pravåttänäà bahavo’mbünäà jalänäà vegäù vegavantaù pravähäù samudräbhimukhäù santaù samudram eva dravanti viçanti tathä tavämé nara-loka-vérä viçanti vakträëy abhitaù sarvato jvalanti abhivijvalantéti vä päöhaù ||28||

viçvanäthaù : na vyäkhyätam.

baladevaù : praveçe dåñöäntäv äha yatheti dvyäbhyäm | tatra prathamo’dhé-pürvake praveçe | dvitéyas tu dhé-pürvake bodhyaù ||28||

(11.29)

yathä pradéptaà jvalanaà pataàgäviçanti näçäya samåddha-vegäù |

tathaiva näçäya viçanti lokästaväpi vakträëi samåddha-vegäù ||

çrédharaù : avaçatvena praveçe nadé-vego dåñöänta uktaù | buddhi-pürvaka-praveçe dåñöäntam äha yatheti | pradéptaà jvalanam agnià pataìgäù çalabhä buddhi-pürvakaà samåddho vego yeñäà te yathä näçäya maraëäyaiva viçanti tathaiva lokä ete janä api tava mukhäni praviçanti ||29||

madhusüdanaù : abuddhi-pürvaka-praveçe nadé-vegaà dåñöäntam uktvä buddhi-pürvaka-praveçe dåñöäntam äha yatheti | yathä pataìgäù çalabhäù samåddha-vegäù santo buddhi-pürvaà pradéptaà jvalanaà viçanti näçäya maraëäyaiva tathaiva näçäya viçanti lokä ete duryodhana-prabhåtayaù sarve’pi tava vakträëi samåddha-vegäù buddhi-pürvam anäyatyä ||29||

viçvanäthaù : na vyäkhyätam.

baladevaù : jvalanaà vahnim ||29||

(11.30)

lelihyase grasamänaù samantällokän samagrän vadanair jvaladbhiù |

tejobhir äpürya jagat samagraàbhäsas tavogräù pratapanti viñëo ||

çrédharaù : tataù samantät kim ? ata äha lelihyasa iti | grasamäno gilam | samagrän lokän sarvän etän vérän | samantät sarvataù | lelihyase’tiçayena bhakñayasi | kaiù ? jvaladbhir vadanaiù | kià ca he viñëo tava bhäso déptayas tejobhir visphüraëaiù samagraà jagad vyäpya tévräù satyaù pratapanti santäpayanti ||30||

madhusüdanaù : yoddhu-kämänäà räjïäà bhagavan-mukha-praveça-prakäram uktvä tadä bhagavatas tad-bhäsäà ca pravåtti-prakäram äha lelihyasa iti | evaà vegena praviçato lokän duryodhanädén samagrän sarvän grasamäno’ntaù praveçayaj jvaladbhir vadanaiù samantät sarvatas tvaà lelihyasa äsvädayasi tejobhir bhäbhir äpürya jagat samagraà yasmät tvaà bhäbhir jagad äpürayasi tasmät tavogräs tévrä bhäso déptayaù prajvalato jvalanasyeva pratapanti santäpaà janayanti | viñëo vyäpana-çéla ||30||

viçvanäthaù : na vyäkhyätam.

baladevaù : yoddhèëäà tan-mukha-praveçe prakäram uktvä tasya tad-bhäsäà ca tatra pravåtti-prakäram äha lelihyasa iti | vegena praviçataù samagrän lokän duryodhanädén jvaladbhir vadanair grasamäno gilan samantäd roñäveçena lelihasye tad-rudhirokñitam oñöhädikaà muhur muhur lekñi | tavogrä bhäso déptayo’sahyais tejobhiù samagraà jagad äpürya pratapanti | he viñëo ! viçva-vyäpin ! tvattaù paläyanaà durghaöam ity arthaù ||30||

(11.31)

äkhyähi me ko bhavän ugra-rüponamo’stu te devavara praséda |

vijïätum icchämi bhavantam ädyaàna hi prajänämi tava pravåttim ||

çrédharaù : yata evaà tasmäd äkhyähéti | bhavän ugra-rüpaù kaù ? ity äkhyähi äkhyähi kathaya | te tubhyaà namo’stu | he deva-vara praséda prasanno bhava | bhavantam ädyaà puruñaà viçeñeëa jïätum icchämi | yatas tava pravåttim ceñöäà kim artham evaà pravåtto’séti na jänämi | evaà bhütasya tava pravåttià värtäm api na jänäméti ||31||

madhusüdanaù : yasmäd evaà tasmäd äkhyähéti | evam ugra-rüpaù krüräkäraù ko bhavän ity äkhyähi kathaya me mahyam atyantänugrähyäya | ataeva namo’stu te tubhyaà sarva-gurave he deva-vara praséda prasädaà kraurya-tyägaà kuru | vijïätum viçeñeëa jïätum icchämi bhavantam ädyaà sarva-käraëaà, na hi yasmät tava sakhäpi san prajänämi tava pravåttim ceñöäm ||31||

viçvanäthaù : na vyäkhyätam.

baladevaù : evaà viçva-rüpaà vyaïjita-käla-çaktià bhagavantam upavarëya tat-tattva-vid apy arjunaù sva-jïäna-däròhyäya påcchati äkhyähéti | darçayätmänam avyayam iti sahasra-çérñädi-lakñaëam aiçvaraà rüpaà darçayitum arthitena bhagavatä tad-rüpaà pradarçya tasya punar atighorä saàhartåtä pradarçyate | tatrogra-rüpo bhavän ka ity äkhyähi kathaya | he deva-vara ! te namo’stu | praséda tyajogra-rüpatäm | ädyaà bhavantam ahaà viçeñeëa jïätum icchämi | tava pravåttià ceñöäà ca na hi prajänämi | kim artham evaà pravåtto’séti tat-prayojanaà cäkhyähéti ||31||

(11.32)

çré-bhagavän uväca—kälo’smi loka-kñaya-kåt pravåddholokän samähartum iha pravåttaù |

åte’pi tvä na bhaviñyanti sarveye’vasthitäù pratyanékeñu yodhäù ||

çrédharaù : evam prärthitaù san bhagavän uväca käla iti tribhiù | lokänäà kñaya-kartä pravåddho’tyutkaöaù kälo’smi | lokän präëinaù saàhartum iha loke pravåtto’smi | ata åte’pi tväà hantäraà vinäpi na bhaviñyanti na jéviñyanti | yadyapi tvayä na hantavyä ete tathäpi mayä kälätmanä grastäù santo mariñyanty eva | ke te ? pratyanékeñu anékäni anékäni prati | bhéñma-droëädénäà sarväsu senäsu ye yodhäro’vasthitäs te sarve’pi ||32||

madhusüdanaù : evam arjunena prärthito yaù svayaà yad-arthä ca sva-pravåttis tat sarvaà tribhir çlokaiù kälo’sméti | kälaù kriyä-çakty-upahitaù sarvasya saàhartä parameçvaro’smi bhavämédänéà pravåddho våddhià gataù | yad-arthaà pravåttas tac chåëu lokän samähartum bhakñayituà pravåtto’ham ihäsmin käle | mat-pravåttià vinä katham evaà syäd iti cen nety äha | åte’pi tvä tväm arjunaà yoddhäraà vinäpi tvad-vyäpäraà vinäpi mad-vyäpäreëaiva na bhaviñyanti vinaìkñyanti sarve bhéñma-droëa-karëa-prabhåtayo yoddhum anarhatvena sambhävitä anye’pi ye’vasthitäù pratyanékeñu pratipakña-sainyeñu yodhä yodhäraù sarve’pi mayä hatatväd eva na bhaviñyanti | tatra tava vyäpäro’kiàcitkara ity arthaù ||32||

viçvanäthaù : na vyäkhyätam.

baladevaù : evam arthito bhagavän uväca kälo’sméti | pravåddho vyäpé |

yasya brahma ca kñatraà ca ubhe bhavata odanaù |måtyur yasyopasecanaà ka itthä veda yatra saù || [KaöhU 1.2.25]

iti çrutyä yaù kértyate sa kälo’ham ity arthaù | iha samaye lokän duryodhanädén samähartuà grasituà pravåttaà mäà mat-pravåtti-phalaà ca jänéhi | tväm api yudhiñöhirädéàç ca åte sarve na bhaviñyanti na jéviñyanti | yad vä, nanu raëän nivåtte mayi teñäà kathaà kñayaù syäd iti cet taträha åte’péti | tväà yodhäram åte tvad-yuddha-vyäpäraà vinäpi sarve na bhaviñyanti mariñyanty eva kälätmanä mayä teñäà äyur-haraëät | ke te sarve ity äha pratyanékeñu paramparayor ye bhéñmädayo’vasthitäù | yuddhän nivåttasya tava tu svadharma-cyutir eva bhaved iti ||32||

(11.33)

tasmät tvam uttiñöha yaço labhasvajitvä çatrün bhuìkñva räjyaà samåddham |

mayaivaite nihatäù pürvam evanimitta-mätraà bhava savyasäcin ||

çrédharaù : tasmäd iti | yasmäd evaà tasmät tvaà yuddhäyottiñöha | devair api durjayä bhéñmädayo’rjunena nirjitä ity evaà bhütaà yaço labhasva präpnuhi | ayatnataç ca çatrün jitvä samåddhaà räjyam bhuìkñva | ete ca tava çatravas tvadéya-yuddhät pürvam eva mayaiva kälätmanä nihata-präyäù | tathäpi tvaà nimitta-mätram bhava | he savyasäcin ! savyena hastena säcituà çarän saàdhätuà çélaà yasyeti vyutpattyä vämenäpi väëa-kñepät savyasäcéty ucyate ||33||

madhusüdanaù : yasmäd evaà tasmäd iti | tasmät tvad-vyäpäram antareëäpi yasmäd ete vinaìkñanty eva tasmät tvam uttiñöhodyukto bhava yuddhäya devair api durjayä bhéñma-droëädayo’tirathä jhaöity evärjunena nirjitä ity evambhütaà yaço labhasva | mahadbhiù puëyair eva hi yaço labhyate | ayatnataç ca jitvä çatrün duryodhanädén bhuìkñva räjyaà svopasarjanatvena bhogyatäà präpaya samåddhaà räjyam akaëöakam | ete ca tava çatravo mayaiva kälätmanä nihatäù saàhåtäyuñas tvadéya-yuddhät pürvam eva kevalaà tava yaço-läbhäya rathän na pätitäù | atas tvaà nimitta-mätram arjunenaite nirjitä iti särvalaukika-kavy-apadeçäspadaà bhava he savyasäcin savyena vämena hastenäpi çarän sacituà saàdhätuà çélaà yasya tädåçasya tava bhéñma-droëädi-jayo näsambhävitas tasmät tvad-vyâpäränantaraà mayä rathät pätyamäneñv eteñu tavaiva kartåtvaà lokäù kalpayiñyantéty abhipräyaù ||33||

viçvanäthaù : na vyäkhyätam.

baladevaù : yasmäd evaà tasmät tvam uttiñöha svadharmäya yuddhäya yaço labhasva sura-durjayä bhéñmädayo’rjunena helayaiva nirjitä iti durlabhäà kértià präpnuhi | pürvaà draupadyäm aparädha-samaya eva mayaite nihatäs tvad-yaçase yantra-pratimävat pravartante | tasmät tvaà nimitta-mätram bhava | he savyasäcin ! savyenäpi hastena bäëän sacituà saàdhätuà çélaà asyeti yuddha-nirbhare präpte hastäbhyäm iñu-varñinn ity arthaù ||33||

(11.34)

droëaà ca bhéñmaà ca jayadrathaà cakarëaà tathänyän api yodhavérän |

mayä hatäàs tvaà jahi mä vyathiñöhäyudhyasva jetäsi raëe sapatnän ||

çrédharaù : na caitad vidmaù kataran no garéyo yad vä jayema yadi vä no jayeyuù [gétä 2.6] ity äçaìkä säpi na käryety äha droëam iti | yebhyas tvaà çaìkase tän droëädén mayaiva hatäàs tvaà jahi ghätaya | mä vyathiñöhä bhayaà mä kärñéù | sapatnän çatrün raëe yuddhe niçcitaà jetäsi jeñyasi ||34||

madhusüdanaù : nanu droëo brähmaëottamo dhanurvedäcäryo mama guru viçeñeëa ca divyästra-sampannas tathä bhéñmaù svacchanda-måtyur divyästra-sampannaç ca paräçurämeëa dvandva-yuddham upagamyäpi na paräjitas tathä yasya pitä våddha-kñatras tapaç carati mama putrasya çiro yo bhümau pätayiñyati tasyäpi çiras tat-kälaà bhümau patiñyatéti sa jayadratho’pi jetum açakyaù svayam api mahädevärädhana-paro divyästra-sampannaç ca tathä karëo’pi svayaà sürya-samas tad-ärädhanena divyästra-sampannaç ca väsava-dattayä caika-puruña-ghätinyä moghékartum açakyayä çaktyä çaktyä viçiñöas tathä kåpäçvatthäma-bhüriçravaù-prabhåtayo mahänubhäväù sarvathä durjayä evaiteñu satsu kathaà jitvä çatrün räjyaà bhokñye kathaà vä yaço lapsya ity äçaìkäm arjunasyäpanetum äha tad äçaìkä-viñayän nämabhiù kathayan droëam iti |

droëädéàs tvad-äçaìkä-viñayé-bhütän sarvän eva yodha-vérän kälätmanä mayä hatän eva tvaà jahi | hatänäà hanane ko vä pariçramaù | ato mä vyathiñöhäù katham evaà çakñyäméti vyathäà bhaya-nimittäà péòäà mä gä bhayaà tyaktvä yudhyasva | jetäsi jeñyasy acireëaiva raëe saìgräme sapatnän sarvän api çatrün |

atra droëaà ca bhéñmaà ca jayadrathaà ceti ca-kära-trayeëa pürvoktäjeyatva-çaìkänüdyate | tathä-çabdena karëe’pi | anyän api yodha-vérän ity atrâpi-çabdena | tasmät kuto’pi svasya paräjayaà vadha-nimittaà päpaà ca mä çaìkiñöhä ity abhipräyaù |

kathaà bhéñmam ahaà saìkhye droëaà ca madhusüdana | iñubhiù pratiyotsyämi püjärhau ity atreväträpi samudäyänvayän antaraà pratyekänvayo drañöavyaù ||34||

viçvanäthaù : na vyäkhyätam.

baladevaù : yad vä jayema yadi vä no jayeyuù iti sva-vijaye saàçayam äkärñér ity äçayenäha droëaà ceti | mayä hatän hatäyuño droëädéàs tvaà jahi märaya | mä vyatiñöhäù | katham etän divyästra-sampannän ekaù çaknomy ahaà vijetum iti bhayaà mä gäù | måtänäà

märaëe kaù çrama ity arthaù | bhayaà hitvä yudhyasva raëa sapatnän ripün jetäsi jeñyasi ||34||

(11.35)

saïjaya uväca—etac chrutvä vacanaà keçavasya

kåtäïjalir vepamänaù kiréöé |namaskåtvä bhüya eväha kåñëaà

sa-gadgadaà bhéta-bhétaù praëamya ||

çrédharaù : tato yad våttaà tad eva dhåtaräñöraà prati saïjaya uväca etad iti | etat pürva-çloka-trayätmakaà keçavasya vacanaà çrutvä vepamänaù kampamänaù kiréöy arjunaù kåtäïjaliù sampuöékåta-hastaù kåñëaà namaskåtya punar apy ähoktavän | katham äha ? harña-bhayädy-äveça-vaçät gadgadena kaëöha-kampanena saha vartate iti sa-gadgadaà yathä syät tathä | kià ca bhétäd api bhétaù san praëamyävanato bhütvä ||35||

madhusüdanaù : droëa-bhéñma-jayadratha-karëeñu jayäçä-viñayeñu hateñu niräçrayo duryodhano hata evety anusandhäya jayäçäà parityajya yadi dhåtaräñöraù sandhià kuryät tadä çäntir ubhayeñäà bhaved ity abhipräyaväàs tataù kià våttam ity apekñäyäà saïjaya uväca etad iti | etat pürvoktaà keçavasya vacanaà çrutvä kåtäïjaliù kiréöéndra-datta-kiréöaù parama-vératvena prasiddho vepamänaù paramäçcarya-darçana-janitena sambhrameëa kampamäno’rjunaù kåñëaà bhaktägha-karñaëaà bhagavantaà namaskåtvä namaskåtya bhüyaù punar apy ähoktavän sa-gadgadaà bhayena harñeëa cäçru-pürëa-netratve sati kapha-ruddha-kaëöhatayä väco mandatva-sakampatvädir vikäraù sa-gadgadas tad-yuktaà yathä syät | bhéta-bhéto’tiçayena bhétaù san pürvaà namaskåtya punar api praëamyätyanta-namro bhütväheti sambandhaù ||35||

viçvanäthaù : namaskåtvety ärñam ||35||

baladevaù : tato yad abhüt tat saïjaya uväca etad iti | keçavasyaitat padya-trayätmakaà vacanaà çrutvä kiréöé pärthaù vepamäno’tyadbhutätyugra-rüpa-darçanajena sambhrameëa sakampaù | namakñövety ärñam | kåñëaà namaskåtya, punaù praëamya, bhéta-bhéto’tibhayäkulaù san bhüyaù punaar apy äha sa-gadgadaà gadgadena kaëöha-kampena sahitaà yathä syät tathä ||35||

(11.36)

arjuna uväca—

sthäne håñékeça tava prakértyäjagat prahåñyaty anurajyate ca |rakñäàsi bhétäni diço dravanti

sarve namasyanti ca siddha-saàghäù ||

çrédharaù : sthäne ity ekädaçabhir arjunasyoktiù | sthäne ity avyayaà yuktam ity asminn arthe | he håñékeça yata evaà tvam adbhuta-prabhävo bhakta-vatsalaç ca | atas tava prakértyä mähätmya-saìkértanena na kevalam aham eva prahåñyäméti, kintu jagat sarvaà prahåñyaty prakarñeëa harñaà präpnoti | etat tu sthäne yuktam ity arthaù | tathä jagad anurajyate cänurägam upaitéti yat | tathä rakñäàsi bhétäni santi | diçaù prati dravanti paläyante iti yat | sarve yoga-tapo-manträdi-siddhänäà saìghä namasyanti praëamanti iti yat | etac ca sthäne yuktam eva | na citram ity arthaù ||36||

madhusüdanaù : ekädaçabhir arjuna uväca sthäna iti | sthäna ity avyayaà yuktam ity arthe | he håñékeça ! sarvendriya-pravartaka yatas tvam evam atyantädbhuta-prabhävo bhakta-vatsalaç ca tatas tava prakértyä prakåñöayä kértyä niratiçaya-präçastyasya kértanena çravaëena ca na kevalam aham eva prahåñyämi kintu sarvam eva jagac cetana-mätraà rakño-virodhi prahåñyati prakåñöaà harñam äpnotéti yat tat sthäne yuktam evety arthaù | tathä sarvaà jagad anurajyate ca tad-viñayam anurägam upaitéti ca yat tad api yuktam eva | tathä rakñäàsi bhétäni bhayäviñöäni santi diço dravanti gacchanti sarväsu dikñu paläyanta iti yat tad api yuktam eva | tathä sarve siddhänäà kapilädénäà saàghä namasyanti ceti yat tad api yuktam eva | sarvatra tava prakértyety asyänvayaù sthäna ity asya ca | ayaà çloko rakñoghna-mantratvena mantra-çästre prasiddhaù | sa ca näräyaëäñöäkñara-sudarçanästra-manträbhyäà sampuöito jïeya iti rahasyam ||36||

viçvanäthaù : bhagavad-vigrahasyätiprasannatvam atighoratvaà cedam unmukha-vimukha-viñayakam iti sahaseva jïätvä tad eva tattvaà vyäcakñaëaù stauti sthäna iti | sthäna ity avyayaà yuktam ity arthaù | he håñékeça ! sva-bhaktendriyänäà ca sväbhimukhye sva-mukhye ca pravartaka ! tava prakértyä prakåñöayä tvan-mähätmya-saìkértanena jagad idaà prahåñyay anurajyate anuraktam bhavatéti yuktam eva jagato’sya tvad-aunmukhyäd iti bhävaù | tathä rakñäàsi rakño’sura-dänava-piçäcädéni bhétäni bhütvä diço dravanti diçaù prati paläyanta ity etad api sthäne yuktam eva | teñäà tvad-vaimukhyäd iti bhävaù | tathä tvad-bhaktyä ye siddhäs teñäà saìghäù sarve namasyanti cety api yuktam eva | teñäà tvad-bhaktatväd iti bhävaù | çloko’yaà rakñoghna-mantratvena mantra-çästre prasiddhaù ||36||

baladevaù : pareçasya sakhyuù kåñëasyätiramyatvam atyugratvaà ca tatra raìgavad yugapad eva vékñya tad-ubhayaà sva-saàmukha-sva-vimukha-viñayam iti vidvän arjunas tad-anurüpaà stauti sthäna ity ekädaçabhiù | yuktam ity arthakaà sthäna ity ed-antam avyayam | he håñékeçeti saàmukha-vimukhendriyäëäà säàmukhye vaimukhye capravarakety arthaù | yuddha-darçanäyägataà deva-gandharva-siddha-vidyädhara-pramukhaà tvat-saàmukhaà jagat tava duñöa-saàhartatva-rüpayä prakértyä prahåñyaty anurajyate ceti yuktam etat | duñöa-svabhäväni tvad-vimukhäni rakñäàsi räkñasäsura-dänavädéni devädy-udgétayä tat-prakértyä bhétäni bhütvä diçaù prati dravanti paläyanta iti ca yuktam | tava präëi-bhävänusäri-rüpa-prakäçitväd iti bhävaù | tad itthaà çiñöäçiñöänugraha-käritäà tava vékñya tvad-bhaktäù siddha-saìghäù sarve sanakädayo namasyanti jaya jaya bhagavän ity udérayantaù praëamanti ca yuktaà tava bhakta-mano-häritvät ||36||

(11.37)

kasmäc ca te na nameran mahätmangaréyase brahmaëo’py ädi-kartre |

ananta deveça jaganniväsatvam akñaraà sad asat tatparaà yat ||

çrédharaù : tatra hetum äha kasmäd iti | he mahätman ! he ananta ! he deveça ! he jaganniväsa ! kasmäd dhetos te tubhyaà na nameran na namaskäraà kuryuù ? kathambhütäya brahmaëo’py garéyase gurutaräya | ädi-kartre ca brahmaëo’pi janakäya | kià ca sad vyaktam asad-vyaktaà täbhyäà paraà müla-käraëaà yad akñaraà brahma | tac ca tvam eva | etair navabhir hetubhis tväà sarve namasyantéti na citram ity arthaù ||37||

madhusüdanaù : bhagavato harñädi-viñayatve hetum äha kasmäc ceti | kasmäc ca hetos te tubhyaà na nameran na namaskuryuù siddha-saìghäù sarve’pi | he mahätman paramodära-citta ! he’nanta sarva-pariccheda-çünya ! he deveça hiraëyagarbhädénäm api devänäà niyantaù ! he jagan-niväsa sarväçraya ! tubhyaà kédåçäya brahmaëo’pi garéyase gurutaräyädi-kartre tvam brahmaëo’pi janakäya | niyantåtvam upadeñöåtvaà janakatvam ity ädir ekaiko’pi hetur namaskäryatä-prayojakaù kià punar mahätmatvänantatva-jagan-niväsatvädi-nänä-kalyäëa-guëa-samuccita ity anäçcaryatä-sücanärthaà namaskärasya kasmäc ceti vä-çabdärthaç ca-käraù | kià ca sat ? vidhi-mukhena pratéyamänam astéit | asan niñedha-mukhena pratéyamänaà nästéti | athavä sad-vyaktam asad-vyaktaà tvam eva | tathä tat-paraà täbhyäà sad-asadbhyäà paraà müla-käraëaà yad akñaraà brahma tad api tvam eva tvad-bhinnaà kim api nästéty arthaù

| tat-paraà yad ity atra yac-chabdät präk-ca-käram api kecit paöhanti | etair hetubhis tväà sarve namasyantéti na kim api citram ity arthaù ||37||

viçvanäthaù : te kasmän na nameran, api tu namerann eva | ätmanepadam ärñam | sat-käryam asat-käraëaà ca täbhyäà paraà yad akñaraà brahma tat tvam ||37||

baladevaù : atha bhagavataù sarva-namasyatvam abhidadhat sarva-vyäpitvät sarvätmakatäà pratipädayati kasmäc ceti caturbhiù | he mahätman udära-mate ! he ananta sarva-vyäpin ! he deveça sarva-deva-niyantaù ! he jaganniväsa sarväçraya ! te siddha-saìghäs te tubhyaà kasmäd dhetor na nameran ? ätmanepadaà chändasam | api tu praëameyur eva te | kédåçäyety äha | brahmaëo’py garéyase gurutaräya yasmäd ädi-kartre tattva-såñöi-karäyeti namasyatve’neke hetavaù santéti samuccayälaìkäraù | kià ca yad akñaraà prakåti-tattvaà tat-paraà yad iti | tasmät prakåti-saàsåñöäj jévätma-tattvät prakåti-tattväc cokta-rüpät param utkåñöaà bhinnaà ca yan-mukta-jévätma-tattvaà tac ca tvam eva sarva-rüpa ity arthaù ||37||

(11.38)

tvam ädi-devaù puruñaù puräëastvam asya viçvasya paraà nidhänam |

vettäsi vedyaà ca paraà ca dhämatvayä tataà viçvam ananta-rüpa ||

çrédharaù : kià ca tvam ädi-deva iti | tvam ädi-devo devänäm ädiù | yataù puräëo’nädiù puruñas tvam | ataeva tvam asya paraà nidhänam laya-sthänam | tathä viçvasya jïätä tvam | yac ca vedyaà vastu-jätaà paraà ca dhäma vaiñëavaà padaà tad api tvam eväsi | ataeva he ananta-rüpa tvayaivedaà viçvaà tataà vyäptam | etaiç ca saptabhir hetubhis tvam eva namaskärya ity arthaù ||38||

madhusüdanaù : bhakty-udrekät punar api stauti tvam iti | tvam ädi-devo jagataù sarga-hetutvät | puruñaù pürayitä | puräëo’nädiù | tvam asya viçvasya paraà nidhänam laya-sthänatvän nidhéyate sarvam asminn iti | evaà såñöi-pralaya-sthänatvenopädänatvam uktvä sarvajïatvena pradhänaà vyävartayan nimittatäm äha vettä veditä sarvasyäsi | dvaitäpattià värayati yac ca vedyaà tad api tvam eväsi vedana-rüpe veditari paramärtha-sambandhäbhävena sarvasya vedyasya kalpitatvät | ataeva paraà ca dhäma yat sac-cid-änanda-ghanam avidyä-tat-kärya-nirmuktaà viñëoù paramaà padaà tad api tvam eväsi | tvayä sad-rüpeëa sphüraëa-rüpeëa ca käraëena tataà

vyäptam idaà svataù-sattä-sphürti-çünyaà viçvam käryaà mäyika-sambandhenaiva sthiti-käla he’nantarüpäparicchinna-svarüpa ||38||

viçvanäthaù : nidhänaà laya-sthänaà paraà dhäma guëätétaà svarüpam ||38||

baladevaù : tvam iti | paraà nidhänam paramäçrayo nidhéyate’smin iti nirukteù | jagati yo vettä yac ca vedyaà tad ubhayaà tvam eva | kuta evam iti cet taträha yat tvayä viçvam idaà tataà tad-vyäpitväd ity arthaù | yac ca paraà dhäma parama-vyomäkhyaà präpya-sthänam tad api tvam eva paräkhya-tvac-chakti-vaibhavatvät tasya dhämnaù ||38||

(11.39)

väyur yamo’gnir varuëaù çaçäìkaùprajäpatis tvaà prapitämahaç ca |

namo namas te’stu sahasra-kåtvaùpunaç ca bhüyo’pi namo namas te ||

çrédharaù : itaç ca sarvais tvam eva namaskäryaù sarva-devätmakatväd iti stuvan svayam api namaskaroti väyur iti | väyv-ädi-rüpas tvam iti sarva-devätmakatvopalakñaëärtham uktam | prajäpatiù pitämahaù | tasyäpi janakatvät prapitämahas tvam | atas te tubhyaà sahasraço namo’stu | punaù sahasra-kåtvo namo’stu | bhüyo’pi punar api sahasra-kåtvo namo nama iti ||39||

madhusüdanaù : väyur yamo’gnir varuëaù çaçäìkaù süryädénäm apy upalakñaëam etat | prajäpatir viräò hiraëyagarbhaç ca | prapitämahaç pitämahasya hiraëya-garbhasyäpi pitä ca tvam | yasmäd evaà sarva-devätmakatvät tvam eva sarvair namaskäryo’si tasmän mamäpi varäkasya namo namo namas te tubhyam astu sahasrakåtvaù | punaç ca bhüyo’pi punar api ca namo namas te | bhakti-çraddhätiçayena namaskäreñv alaà-pratyayäbhävo’nayä namaskärävåttyä sücyate ||39||

viçvanäthaù : na vyäkhyätam.

baladevaù : ataù sarva-çabda-väcyas tvam ity äha väyur iti | sarva-devopalakñaëaà väyv-ädi-sarva-deva-rüpas tvaà prajäpatiç caturäsyaù pitämahas tvaà tat-pitåtvät prapitämahas tvaà bhavasi kaìkaëädiñu kanakasyeva cid-acic-chaktimatas tava käraëasya väyv-ädiñu vyäptes tat tat sarva-rüpas tvam ataù sarva-namasyo’séti mayä tvaà namasyase ity äha namo namaù ||39||

(11.40)

namaù purastäd atha påñöhatas tenamo’stu te sarvata eva sarva

ananta-véryämita-vikramas tvaàsarvaà samäpnoñi tato’si sarvaù ||

çrédharaù : bhakti-çraddhäbhayätiçayena namaskäreñu tåptim anadhigacchan punar api bahuçaù praëamati nama iti | he sarva sarvätman sarväsu dikñu tubhyaà namo’stu | sarvätmakam upapädayann äha anantaà véryaà sämarthyaà yasya tathä | amito vikramaù paräkramo yasya saù | evaà bhütas tvaà sarvaà viçvaà samyag antar bahiç ca samäpnoñi vyäpnoñi | suvarëam iva kaöaka-kuëòalädi sva-käryaà vyäpya vartase tataù sarva-svarüpo’si ||40||

madhusüdanaù : tubhyaà purastäd agra-bhäge namo’stu tubhyaà puro namaù syäd iti vä | atha-çabdaù samuccaye | påñöhato’pi tubhyaà namaù syät | namo’stu te tubhyaà sarvata eva sarväsu dikñu sthitäya he sarva ! véryaà çaréra-balaà vikramaù çikñä çastra-prayoga-kauçalam | ekaà véryädhikaà manya uttaikaà çikñayädhikam ity ukter bhéma-duryodhanayor anyeñu caikaikaà vyavasthitam | tvaà tu ananta-véryaç cämita-vikramaç ceti samastam ekaà padam | ananta-véryeti sambodhanaà vä | sarvaà samastaà jagat samäpnoñi samyag ekenaa sad-rüpeëäpnoñi sarvätmanä vyäpnoñi tatas tasmät sarvo’si tvad-atiriktaà kim api nästéty arthaù ||40||

viçvanäthaù : sarvaà sva-käryaà jagad äpnoñi vyäpnoñi svarëam iva kaöaka-kuëòalädikam atas tvam eva sarvaù ||40||

baladevaù : bhakty-atiçayena namaskäreñv alaà bhävam avidan bahukåtvaù praëamati namaù purastäd iti | he sarva ! purastät påñöhataù sarvataç ca sthitäya te namo namo’stu | ananteti karma-dhärayaù | véryaà deha-balaà vikramas tu dhé-balaà çastra-prayogädi-prävéëya-rüpam | ekaà véryädhikaà manyataikaà çikñayädhikam iti bhéma-duryodhanäv uddiçyokteù | sarva-rüpatvehe tum äha sarvaà samäpnoñéti | evam evoktaà çré-vaiñëave—

yo’yaà tavägato deva samépaà devatä-gaëaù | sa tvam eva jagat-srañöä yataù sarva-gato bhavän || iti ||40||

Verses 41-42

sakheti matvä prasabhaà yad uktaà he kåñëa he yädava he sakheti |

ajänatä mahimänaà tavedaà mayä pramädät praëayena väpi ||41||

yac cävahäsärtham asatkåto’si vihäraçayyäsanabhojaneñu |

eko’tha väpy acyuta tatsamakñaà tat kñämaye tväm aham aprameyam ||42||

çrédharaù : idänéà bhagavantaà kñamäpayati sakhetéti dvyäbhyäm | tvaà präkåteù sakhety evaà matvä prasabhaà haöhät tiraskäreëa yad uktaà tat kñämaye tväm ity uttareëänvayaù | kià tat ? he kåñëa he yädava he sakheti ca | sandhir ärñam | prasabhoktau hetuù— tava mahimänaà idaà ca viçva-rüpam ajänatä ca mayä pramädät praëayena snehena yad uktam iti ||41||

kià ca yac ceti | he acyuta ! yac ca parihäsärthaà kréòädiñu tiraskåto’si | ekatra ekalaù | sakhén vinä rahasi sthita ity arthaù | athavä tat-samakñaà teñäà parihasatäà sakhénäà samakñaà purato’pi | tat sarvam aparädha-jätaà tväm aprameyam acintya-prabhävaà kñämaye kñamäà kärayämi ||42||

madhusüdanaù : yato’haà tvan-mähätmyäparijïänäd aparädhän ajasräm akärñaà tataù parama-käruëikaà tväà praëamyäparädha-kñamäà käryämétyäha sakhetéti dväbhyäm | tvaà mama sakhä samäna-vayä iti matvä prasabhaà svotkarña-khyäpana-rüpeëäbhibhavena yad uktaà mayä tavedaà viçva-rüpaà tathä mahimänam aiçvaryätiçayam ajänatä | puà-liìga-päöha imaà viçva-rüpätmakaà mahimänaà ajänatä | pramädäc citta-vikñepät praëayena snehena väpi kim uktam ity äha he kåñëa he yädava he sakheti ||41||

yac cävahäsärtham parihäsärthaà vihära-çayyäsana-bhojaneñu vihäraù kréòä vyäyämo vä, çayyä tülikädyästaraëa-viçeñaù, äsanaà siàhäsanädi | bhojanaà bahünäà paìkävaçanaà teñu viñaya-bhüteñu asatkåto’si mayä paribhüto’si ekaù sakhén vihäya rahasi sthito vä tvam | athavä tat-samakñaà teñäà sakhénäà samakñaà vä, he’cyuta ! sarvadä nirvikära ! tat sarvaà vacana-rüpam asat-karaëa-rüpaà cäparädha-jätaà kñämaye kñämayämi tväm aprameyam acintya-prabhäveëa nirvikäreëa ca parama-käruëikena bhagavatä tvan-mähätmyänabhijïasya mamäparädhäù kñantavyä ity arthaù ||42||

viçvanäthaù : hanta hantaitädåça-mahä-mahaiçvaryamat tvayy ahaà kåta-mahäparädha-puïjo’sméty anutäpam äviñkurvann äha sakhetéti | he kåñëeti | tvaà vasudeva-nämno narasyärdharathatvenäpy aprasiddhasya putraù kåñëa iti prasiddhaù | he yädaveti | yadu-vaàçasya tava nästi räjatvaà, mama tu puru-vaàçasyästy eva räjatvam | he sakheti | sandhir ärñaù | tad api tvayä saha mama yat sakhyaà tatra tava paitrika-prabhävo na hetuù | näpi kaulikaù | kintu tävaka evety abhipräyato yeat prasabhaà sa-tiraskäram uktaà mayä

tat kñämaye kñamayäméty uttareëänvayaù | tavedaà viçva-rüpätmakaà svarüpam eva mahimänaà pramädäd vä praëayena snehena vä parihäsärthaà vihärädiñv asatkåto’si tvaà satyavädé niñkapaöaù parama-sarala ity-ädi-vakroktyä tiraskåto’si | tvam ekaù sakhén vinaiva rahasi | athavä tat samakñaà teñäà parihasatäà sakhénäà samakñaà purato’si yadä sthitas tadä jätaà tat sarvam aparädha-sahasraà kñämaye | he prabho ! kñamasvety anunayäméty arthaù ||41-42||

baladevaù : evam arjunaù sahasra-çérñädi-lakñaëaà sva-sakhaà kåñëaà vilokya saàstutya praëamya ca sva-sakhyasyaiçvarya-jïäna-saàmiçratvät tad-anurüpam anunayati sakheti dväbhyäm | kåñëo bhagavän me sakhä mitram iti matvä niçcitya tavedaà sahasra-çérñatvädi-lakñaëaà mahimänam ajänatänanubhavatä mayä pramädäd anavadhänataù praëayena sakhya-premëä vä yat tväà prati prasabhaà haöhäd uktam | tad idänéà kñämaye kñamayämi | kià tad iti cet taträha he kåñëety ädi | sakhetéty atra sandhiç chändasaù | etäni tréëi sambodhanäny anädara-garbhäëi he kåñëety atra çré-pürvakatväbhävät | he yädavety atra räjya-vaàçyatväbhävävedanät | he sakhety atra savayastva-mätra-sücanät | kià ca, yac ca vihärädiñv avahäsärthaà parihäsäyäsatkåto’si satya-väk saralo niñkapaöas tvam ity evaà vyaïjaka-çabdair avajïäto’si | ekaù sakhén vinä vijane sthitas tat samakñaà vä teñäà parihasatäà sakhénäà purato vä sthita ity arthaù | tat sarva-vacana-rüpam asatkära-rüpaà väparädha-jätaà kñämaye kñamasva prabho bhagavann ity anunayämi | he acyuteti saty apy aparädhe’vicyuta-sakhety arthaù | aprameyam atarkya-prabhävam ||41-42||

(11.43)

pitäsi lokasya caräcarasya tvam asya püjyaç ca gurur garéyän |

na tvat-samo’sty abhyadhikaù kuto’nyo loka-traye’py apratima-prabhäva ||

çrédharaù : acintya-prabhävatvam eväha piteti | na vidyate pratimä upamä yasya so’pratimaù | tathävidhaù prabhävo yasya tava he apratima-prabhäva | tvam asya caräcarasya lokasya pitä janako’si | ataeva püjyaç ca guruç ca guror api garéyän gurutaraù | ato loka-traye’pi na tvat-sama eva tävad-anyo nästi | parameçvarasyänyasyäbhävät | tvatto’bhyadhikaù punaù kutaù syät ? ||43||

madhusüdanaù : acintya-prabhävatäm eva prapaïcayati pitäséti | asya caräcarasya lokasya pitä janakas tvam asi | püjyaç cäsi

sarveçvaratvät | guruç cäsi çästropadeñöä | ataù sarvaiù prakärair garéyän gurutaro’si | ataeva na tvat-samo’sty abhyadhikaù kuto’nyo loka-traye’pi | he apratima-prabhäva ! yasya samo’pi nästi dvitéyasya parameçvarasyäbhävät tasyädhiko’nyaù kutaù syät sarvathä na sambhävyata evety arthaù ||43||

viçvanäthaù : na vyäkhyätam.

baladevaù : aprameyatäm äha pitäséti | asya lokasya pitä püjyo guruù çästropadeñöä ca tvam asi | ataù sarvaiù prakärair garéyän gurutaras tvam | he’pratima-prabhäva ! ato’smin loka-traye nikhile’pi jagati tvat-sama eva nästi | dvitéyasya pareçasyäbhäväd eva tvad-adhiko’nyaù kutaù syät ? çrutiç caivam äha na tat-samaç cäbhyadhikaç ca dåçyate iti ||43||

(11.44)

tasmät praëamya praëidhäya käyaà prasädaye tväm aham éçam éòyam |piteva putrasya sakheva sakhyuù priyaù priyäyärhasi deva soòhum ||

çrédharaù : yasmäd evaà tasmäd iti | tasmät tväm éçaà jagataù sväminam | éòyaà tubhyam | prasädaye prasädayämi | kathaà käyaà praëidhäya dantavan nipätya | praëamya prakarñeëa natvä | atas tvaà mahäparädhaà soòhuà kñantum arhati | kasya kva iva ? putrasyäparädhaà kåpayä pitä yathä sahate | sakhur mitrasyäparädhaà sakhä nirupädhi-bandhuù sahate | priyaç ca priyäyä aparädhaà tat-priyärthaà yathä sahate tadvat ||44||

madhusüdanaù : yasmäd evaà tasmäd iti | tasmät praëamya namaskåtya tväà praëidhäya prakarñeëa nécair dhåtvä käyaà daëòavad bhümau patitveti yävat | prasädaye tväm éçam éòyam sarva-stutyam aham aparädhé | ato he deva ! piteva putrasyäparädhaà sakheva sakhyur aparädhaà priyaù priyäyäù pativratäyä aparädhaà mamäparädhaà tvaà soòhum kñantum arhasi ananya-çaraëatvän mama | priyäyärhaséty atreva-çabda-lopaù sandhiç ca chändasaù ||44||

viçvanäthaù : käyaà praëidhäya bhümau daëòavan nipätya priyäyärhaséti sandhir ärñaù ||44||

baladevaù : yasmäd evaà tasmäd iti | käyaà bhümau praëidhäya praëamyeti säñöäìgaà praëatià kåtvä | he deva ! mamäparädhaà soòhum arhasi | kaù kasyevety äha piteveti | sakheva sakhyur iti tu

tadä mahaiçvaryaà vékñya svasmin däsatva-mananät | priyäyärhaséti visarga-lopaù sandhiç cärñaù ||44||

(11.45)

adåñöa-pürvaà håñito’smi dåñövä bhayena ca pravyathitaà mano me |

tad eva me darçaya deva rüpaà praséda deveça jagan-niväsa ||

çrédharaù : evaà kñamäpayitvä prärthayate adåñöa-pürvam iti dväbhyäm | he deva pürvam adåñöaà tava rüpaà dåñövä håñito håñöo’smi | tathä bhayena ca me manaù pravyathitaà pracalitam | tasmän mama vyathä-nivåntaye tad eva rüpaà darçaya | he devaça he jaganniväsa prasanno bhava ||45||

madhusüdanaù : evam aparädha-kñamäà prärthya punaù präg-rüpa-darçanaà viçvarüpopasaàhareëa prärthayate adåñöa-pürvam iti dväbhyäm | kadäpy adåñöa-pürvaà pürvam adåñöaà viçva-rüpaà dåñövä håñito håñöo’smi | tad-vikåta-rüpa-darçanajena bhayena ca pravyathitaà vyäkulékåtaà mano me | atas tad eva präcénam eva mama präëäpekñayäpi priyaà rüpaà me darçaya he deva he deveça he jagan-niväsa praséda präg-rüpa-darçana-rüpaà prasädaà me kuru ||45||

viçvanäthaù : yadyapy adåñöa-pürvam idaà te viçva-rüpätmakaà vapur dåñövä håñito’smi tad apy asya ghoratväd bhayena manaù pravyathitam abhüt | tasmät tad eva mänuñaà rüpaà mat-präëa-koöy-adhika-priyaà mädhurya-päräväraà vasudeva-nandanäkäraà me darçaya prasédety alaà tavaitädåçaiçvaryasya darçanäyeti bhävaù | deveçeti tvaà sarvedvänäm éçvaraù sarva-jagan-niväso bhavasy eveti mayä pratétam iti bhävaù | atra viçva-rüpa-darçana-käle sarva-svarüpa-müla-bhütaà naräkäraà kåñëa-vapus tatraiva sthitam api yogamäyäcchäditatväd arjunena na dåñöam iti gamyate ||45||

baladevaù : atha kià vakñi kià cecchaséti cet taträha adåñöeti | tvayi kåñëe sattvena jïätam apédam aiçvaraà rüpaà dåñövähaà harñito’smi mat-sakhasyedam asädhäraëaà rüpam iti mudito’smi manaç ca mama tad-ghoratva-darçana-jena bhayena pravyathitaà bhavati | ata idaà prärthayed evety ädi sarva-deva-niyantä tat-sarvädhäraù pareças tvam aséti mayä pratyakñékåtam ataùparaà tad-antarbhävya tad eva mad-abhéñöaà kåñëa-rüpaà darçaya prädurbhävayety arthaù ||45||

(11.46)

kiréöinaà gadinaà cakra-hastam icchämi tväà drañöum ahaà tathaiva |

tenaiva rüpeëa catur-bhujena sahasra-bäho bhava viçva-mürte ||

çrédharaù : tad eva rüpaà viçeñayann äha kiréöinam iti | kiréöavantam gadävantaà cakra-hastaà ca tväà drañöum icchämi | pürvaà yathä dåñöo’si tathaiva | ataeva he sahasra-bäho | he viçva-mürte ! idaà viçva-rüpam upasaàhåtya tenaiva kiréöädi-yuktena caturbhujena bhavävirbhava | tad anena çré-kåñëam arjunaù pürvam api kiréöädi-yuktam eva paçyatéti gamyate | yat tu pürvam uktaà viçva-rüpa-darçane kiréöinaà gadinaà cakriëaà ca paçyäméti | tad-bahu-kiréöädy-abhipräyeëa | yad vä etävantaà kälaà yaà tväà kiréöinaà gadinaà cakriëaà ca suprasannam apaçyaà tam evedänéà tejo-räçià durnirékñyaà paçyämébhy evam atra vacanasya vyaktir ity avirodhaù ||46||

madhusüdanaù : tad eva rüpaà vivåëoti kiréöinam iti | kiréöavantam gadävantaà cakra-hastaà ca tväà drañöum icchämy ahaà tathaiva pürvavad eva | atas tenaiva rüpeëa catur-bhujena vasudevätmajatvena bhava he idänéà sahasra-bäho he viçva-mürte | upasaàhåtya viçvarüpaà pürva-rüpeëaiva prakaöo bhavety arthaù | etena sarvadä caturbhujädi-rüpam arjunena bhagavato dåçyata ity uktam ||46||

viçvanäthaù : viçeñayann äha kiréöinam iti | kiréöavantam gadävantaà cakra-hastaà ca tväà drañöum icchämi | pürvaà yathä dåñöo’si tathaiva | ataeva he sahasra-bäho | he viçva-mürte ! idaà viçva-rüpam upasaàhåtya tenaiva kiréöädi-yuktena caturbhujena bhavävirbhava | tad anena çré-kåñëam arjunaù pürvam api kiréöädi-yuktam eva paçyatéti gamyate | yat tu pürvam uktaà viçva-rüpa-darçane kiréöinaà gadinaà cakriëaà ca paçyäméti | tad-bahu-kiréöädy-abhipräyeëa | yad vä etävantaà kälaà yaà tväà kiréöinaà gadinaà cakriëaà ca suprasannam apaçyaà tam evedänéà tejo-räçià durnirékñyaà paçyämébhy evam atra vacanasya vyaktir ity avirodhaù ||46|| baladevaù : tat kédåg ity äha kiréöinam iti | he samprati sahasra-bäho ! he viçva-mürte ! idaà rüpam antarbhävya divyäbhinetå-naöavat tenaiva caturbhujena rüpeëa viçiñöaù san prädurbhava ||46||

(11.47)

çré-bhagavän uväca—

mayä prasannena tavärjunedaà rüpaà paraà darçitam ätma-yogät |tejo-mayaà viçvam anantam ädyaà

yan me tvad-anyena na dåñöa-pürvam ||

çrédharaù : evaà prärthitas tam äçväsayan bhagavän uväca mayeti tribhiù | he arjuna kim iti tvaà bibheñi ? yato mayä prasannena kåpayä tavedaà param uttamaà rüpaà darçitam | ätmano mama yogäd yoga-mäyä-sämärthyät | paratvam eväha tejo-mayam | viçvam viçvätmakam | anantam ädyaà ca | yan mama rüpaà tvad-anyena tvädåçäd bhaktäd anyena pürvaà na dåñöaà tat ||47||

madhusüdanaù : evam arjunena prasädito bhaya-vädhitam arjunam upalabhyopasaàhåtya viçva-rüpam ucitena vacanena tam äçväsayan çré-bhagavän uväca—mayeti tribhiù | he’rjuna mä bhaiñéù | yato mayä prasannena tvad-viñaya-kåpätiçayavatedaà viçva-rüpätmakaà paraà çreñöhaà rüpaà tava darçitam ätma-yogäd asädhäraëän nija-sämarthyät | paratvaà vivåëoti tejo-mayaà tejaù-pracuraà viçvam samastam anantam ädyaà ca yan mama rüpaà tvad-anyena kenäpi na dåñöa-pürvam pürvaà na dåñöam ||47||

viçvanäthaù : bho arjuna ! drañöum icchämi te rüpam aiçvaraà puruñottama iti tvat-prärthanayaivedaà mayä mad-aàçasya viçva-rüpa-puruñasya rüpaà darçitam | katham atra te manaù pravyathitam abhüt ? yataù praséda prasédety uktyä tan-mänuñam eva rüpaà me didåkñase, tasmät kim idam äçcaryaà brüñe ity äha mayeti | prasannenaiva mayä tava tubhyam evedaà rüpaà darçitam | nänyasmai, yatas tvatto’nyena kenäpi etan na pürvaà dåñöam | tad api tvam etan na spåhayasi kim iti bhävaù ||47|| baladevaù : evaà prärthito bhagavän uväca mayeti | he arjuna ! drañöum icchämi te rüpam ity ädi tvat-prärthitaà prasannena mayedaà tejo-mayaà paramaiçvaraà rüpaà vaidüryavad abhinetå-naöavac ca tvad-abhéñöe kåñëe mayi sthitam eva tava darçitam | ätma-yogän nijäcintya-çaktyä me mama yad rüpaà tvad-anyena janena pürvaà na dåñöam | tat-prasaìgäd idänéà tv anyair api devädibhir dåñöaà bhakti-dåçyaà mama tat-svarüpaà bhaktaà tväà prati pradarçayatä mayä tvad-dåñöasya bahu-säkñikatväya devädibhyo’pi bhaktimadbhyaù pradarçitam | yat tu gaja-sähvaye duryodhanädibhir api viçvarüpaà dåñöaà tan nedågvidham iti tvad-anyena na dåñöa-pürvam ity uktam ||47||

(11.48)

na veda-yajïädhyayanair na dänair

na ca kriyäbhir na tapobhir ugraiù |evaà-rüpaù çakya ahaà nå-loke

drañöuà tvad-anyena kuru-pravéra ||

çrédharaù : etad-darçanam atidurlabhaà labdhvä tvaà kåtärtho’séty äha na vedeti | vedädhyayanam avyatirekeëa yajïädhyayanasyäbhäväd yajïa-çabdena yajïa-vidyäù kalpa-süträdyä lakñyante | vedänäà yajïa-vidyänäà cädhyayanair ity arthaù | na ca dänaiù | na ca kriyäbhir agnihoträdibhiù | na cograis tapobhiç cändräyaëädibhiù | evaà-rüpo’haà tvatto’nyena manuñya-loke drañöuà çakyaù | api tu tvam eva kevalaà mat-prasädena dåñövä kåtärtho’si ||48||

madhusüdanaù : etad-rüpa-darçanätmakam atidurlabhaà mat-prasädaà labdhvä kåtärtha eväsi tvam ity äha na vedeti | vedänäà caturëäm api adhyayanair akñara-grahaëa-rüpaiù, tathä mémäàsäkalpa-süträdi-dvärä yajïänäà veda-bodhita-karmaëäm adhayayanair artha-vicära-rüpair veda-yajïädhyayanaiù | dänais tulé-puruñädibhiù | kriyäbhir agnihoträdi-çrauta-karmabhiù | tapobhiù kåcchra-cändräyaëädibhir ugraiù käyendriya-çoñakatvena duñkarair evaà-rüpo’haà na çakyo nå-loke manuñya-loke drañöuà tvad-anyena mad-anugraha-hénena he kuru-pravéra ! çakyo’ham iti vaktavye visarga-lopaç chändasaù | pratyekaà na-käräbhyäso niñedha-däòhyäya | na ca kriyäbhir ity atra ca-käräd anukta-sädhanäntara-samuccayaù ||48||

viçvanäthaù : tubhyaà darçitam idaà rüpaà tu vedädi-sädhanair api durlabham ity äha na vedeti | tvatto’nyena na kenäpy aham evaàrüpo drañöuà çakyaù | çakyo’ham iti | yad-dvaya-lopäv ärñau | tasmäd alabhya-läbham ätmano matvä tvam asminn eveçvare, sarva-durlabhe rüpe mano-niñöhäà kuru | etad-rüpaà dåñöväpy alaà te punar me mänuña-rüpeëa didåkñiteneti bhävaù ||48||

baladevaù : atha sahasra-çérñädi-lakñaëasyaiçvara-rüpasya pumarthatäm äha na vedeti | vedänäm adhyayanair akñara-grahaëaiù | yajïänäm adhayayanair mémäàçä-kalpa-sütrebhyo’rpaëaiù | kriyäbhir agnihoträdi-karmabhiù | tapobhiù kåcchrädibhir ugrair deha-çoñakatvena duñkaraiù | ebhiù kevalair vedädhyayanädibhir bhakti-yuktät tvatto’nyena bhakti-riktena kenäpi puàsä evaà-rüpo’haà drañöuà na çakyo, bhaktià vinä bhütäni vedädhyayanädéni mad-darçana-sädhanäni na bhavantéti | yad uktaà—

dharmaù satyädayopeto vidyä vä tapasänvitä |mad-bhaktyäpetam ätmänaà na samyak prapunäti hi || iti |

tvayä tu bhaktimatä dåñöa eväham anyaiç ca bhaktimadbhir devädibhiù | çakyo’ham iti vaktavye visarga-lopaç chändasaù | na-käräbhyäso niñedhäòhyärthaù | nå-loke ity uktes tal-loke tad-bhaktä devä bahavas tad drañöuà çaknuvantéty uktam ||48||

(11.49)

mä te vyathä mä ca vimüòha-bhävo dåñövä rüpaà ghoram édåì mamedam |vyapeta-bhéù préta-manäù punas tvaà

tad eva me rüpam idaà prapaçya ||

çrédharaù : evam api cet tavedaà ghoraà rüpaà dåñövä vyathä bhavati tarhi tad eva rüpaà darçayäméty äha mä ta iti | édåg édåçaà ghoraà madéyaà rüpaà dåñövä te ä te vyathä mästu | vimüòha-bhävo vimüòhatvaà ca mästu | vigata-bhayaù préta-manäç ca san punas tvaà tad evedaà mama rüpaà prakarñeëa paçya ||49||

madhusüdanaù : evaà ghoram édåg aneka-bähv-ädi-yuktatvena bhayaìkaraà mama rüpaà dåñövä sthitasya te tava yä vyathä bhaya-nimittä péòä sä mä bhüt | tathä mad-rüpa-darçane’pi yo vimüòha-bhävo vyäkula-cittatvam aparitoñaù so’pi mä bhüt | kintu vyapeta-bhér apagata-bhayaù préta-manäç ca san punas tvaà tad eva caturbhujaà väsudevatvädi-viçiñöaà tvayä sadä pürva-dåñöaà rüpam idaà viçva-rüpopasaàhäreëa prakaöékriyamäëaà prapaçya prakarñeëa bhaya-rähityena santoñeëa ca paçya ||49||

viçvanäthaù : bhoù parameçvara ! mäà tvaà kià na gåhëäsi ? yad anicchate’pi mahyaà punar idam eva baläd ditsasi | dåñövedaà tavaiçvaryaà mama gäträëi vyathante, mano me vyäkulébhavati | muhur ahaà mürcchämi | taväsmai paramaiçvaryäya dürata eva mama namo namo’stu, na kadäpy ahaà evaà drañöuà prärthayiñye | kñamasva kñamasva | tad eva mänuñäkäraà vapur apürva-mädhurya-dhurya-smita-hasita-sudhä-sära-varñi-mukha-candraà me darçaya darçayeti vyäkulam arjunaà prati säçväsam äha mä te iti ||49||

baladevaù : yac ca tasminn eva mad-rüpe saàhartåtvaà mayä pradarçitaà tat khalu drapadé-pragharñaëaà vékñyäpi tuñëéà sthitä bhéñmädayaù sarve tat-pragharñaëa-kupitena mayaiva nihantavyä na tu tan-nihanana-bhäras taveti bodhayitum atas tena tvaà vyathito mäbhür ity äha mä te vyatheti | tad eva caturbhujaà prärthita-rüpam ||49||

(11.50)

saïjaya uväca—ity arjunaà väsudevas tathoktvä

svakaà rüpaà darçayäm äsa bhüyaù |äçväsayäm äsa ca bhétam enaà

bhütvä punaù saumyavapur mahätmä ||

çrédharaù : evam uktvä präktanam eva rüpaà mat-sakhaà prasannaà tava saumyaà janärdana idäném adhunäsmi saàvåttaù saàjätaù | kim ? sa-cetäù prasanna-cittaù | prakåtià svabhävaà gataç cäsmi ||50||

madhusüdanaù : väsudevo’rjunam iti präg-uktam uktvä yathä pürvam äsét tathä svakaà rüpaà kiréöa-makara-kuëòala-gadä-cakrädi-yuktaà caturbhujaà çrévatsa-kaustubha-vanamälä-pétämbarädi-çobhitaà darçayämäsa bhüyaù punar äçväsayämäsa ca bhétam enam arjunaà bhütvä punaù pürvavat saumya-vapur anugra-çaréro mahätmä parama-käruëikaù sarveçvaraù sarvajïa ity ädi-kalyäëa-guëäkaraù ||50||

viçvanäthaù : yathä sväàçasya mahogra-rüpaà darçayämäsa | tathä mahä-madhuraà svakaà rüpaà caturbhujaà kiréöa-gadä-cakrädi-yuktaà tat-prärthitaà madhuraiçvarya-mayaà bhüyo darçayämäsa | tataù punaù sa mahätmä somya-vapuù kaöaka-kuëòaloñëéña-pétämbara-dharo dvibhujo bhütvä bhétam enam äçväsayämäsa ||50||

baladevaù : tato yad abhüt tat saïjaya uväca ity arjunam iti | väsudevo’rjunaà prati pürvoktam uktvä yathä saìkalpenaiva sahasra-çiraskaà rüpaà darçitavän tathaiva svakaà nélotpala-çyämalatvädi-guëakaà devaké-putra-lakñaëaà caturbhujaà rüpaà darçayämäsa evaà saumya-vapuù sundara-vigraho bhütvä bhétam enam arjunaà punar äçväsayämäsa | mahätmä udära-manä ||50||

(11.51)

arjuna uväca—dåñövedaà mänuñaà rüpaà tava saumyaà janärdana |

idäném asmi saàvåttaù sa-cetäù prakåtià gataù ||

çrédharaù : tato nirbhayaù sann arjuna uväca dåñövedam iti | sa-cetäù prasanna-cittaù | idänéà saàvåtto jäto’smi | prakåtià svästhyaà ca präpto’smi | çeñaà spañöam ||51||

madhusüdanaù : tato nirbhayaù san arjuna uväca dåñövedam iti | idänéà sacetä bhaya-kåta-vyämohäbhävenävyäkula-cittaù saàvåtto’smi tathä prakåtià bhaya-kåta-vyathä-rähityena svästhyaà gato’smi | spañöam anyat ||51||

viçvanäthaù : tataç ca mahä-madhura-mürtià kåñëam älokyänanda-sindhu-snätaù sann äha idäném evähaà sa-cetäù saàvåttaù sa-ceto abhuvaà prakåtià gataù svästhyaà präpto’smi ||51||

baladevaù : tato nirvyathaù prasanna-manäù sann arjuna uväca dåñövedam iti | he janärdana tavedaà saumyaà manojïaà caturbhujaà rüpaà dåñöväham idänéà sa-cetäù prasanna-cittaù prakåtià vyathädy-abhävena svästhyaà ca gataù saàvåtto jäto’smi | kédåçaà rüpam ity äha mänuñam iti | caitanyänanda-vigrahaù kåñëo vakñyamäëa-çruti-småtibhyaù | sa hi yaduñu | päëòaveñu dvibhujaù kadäcic caturbhujaç ca kréòati | tad-ubhaya-rüpasyäsya mänuñavat saàsthänäc ceñöitäc ca | mänuña-bhävenaiva vyapadeça iti präg abhäñi ||51||

(11.52)

çré-bhagavän uväca—sudurdarçam idaà rüpaà dåñöavän asi yan mama |devä apy asya rüpasya nityaà darçana-käìkñiëaù ||

çrédharaù : svakåtasyänugrahasyätidurlabhatvaà darçayana bhagavän uväca sudurdarçam iti | yan mama viçva-rüpaà tvaà dåñöavän asi | idaà sudurdarçam atyantaà drañöum açakyam | yato devä apy asya rüpasya nityaà sarvadä darçanam icchanti kevalam | na punar idaà paçyanti ||52||

madhusüdanaù : sva-kåtasyänugrahasyätidurlabhatvaà darçayan çré-bhagavän uväca—sudurdarçam iti caturbhiù | mama yad rüpam idänéà tvaà dåñöavän asi, idaà viçva-rüpaà sudurdarçam atyantaà drañöum açakyam | yato devä apy asya rüpasya nityaà sarvadä darçana-käìkñiëo na tu tvam iva pürvaà dåñöavanto na vägre drakñyantéty abhipräyaù | darçanäkäìkñäyä nityatvokteù ||52||

viçvanäthaù : darçitasya svarüpasya mähätmyam äha sudurdarçam iti tribhiù | devatä api asya darçanäkäìkñiëa eva na tu darçanaà labhante | tvaà tu naivedam api spåhayasi | man-müla-svarüpa-naräkära-mahä-mädhurya-nityäsvädine tvac-cakñuse katham etad coratäm ? ataeva mayä divyaà dadämi te cakñuù iti divyaà cakñur dattam | kintu divya-cakñur iva divyaà mano na dattam ataeva divya-cakñuñäpi tvayä na samyaktayä rocitaà man-mänuña-rüpa-mahä-mädhuryaika-grähi-manaskatvät | yadi divyaà mano’pi tubhyam adäsyaà tadä deva-loka iva bhavän apy etad viçvarüpa püruña-svarüpam arocayiñyad eveti bhävaù ||52||

baladevaù : mayä pradarçitaà na veda-yajïädhyayaniù ity-ädinä çläghitaà ca sahasra-çiraskaà mad-rüpaà çraddadhäno mat-priya-sakho’rjuno manuñya-bhäva-bhävite çré-kåñëe mayi kadäcid viçlatha-bhävo mäbhüd iti bhävena svaka-rüpasya parama-puruñärthatäm upadiçati sudurdarçam iti | sahasra-çiraskaà mad-rüpaà durdarçam eva | idaà ca mama kåñëa-rüpaà sudurdarçam | nähaà prakäçaù sarvasya ity ukteù | yat tvaà suciräd dåñöavän asi katham evaà praty eméti cet taträha devä apy asyeti | etac ca daçamädau garbha-stuty-ädinä prasiddham eva ||52||

(11.53)

nähaà vedair na tapasä na dänena na cejyayä |çakya evaà-vidho drañöuà dåñöavän asi mäà yathä ||

çrédharaù : atra hetum äha näham iti | spañöo’rthaù ||53||

madhusüdanaù : kasmäd devä etad-rüpaà na dåñöavanto na vä drakñyanti mad-bhakti-çünyatväd ity äha näham iti | na veda-yajïädhyayanair ity-ädinä gatärthaù çlokaù parama-durlabhatva-khyäpanäyäbhyastaù ||53||

viçvanäthaù : kià ca yuñmad-aspåhaëéyam apy etat svarüpam anye puruñärtha-säratvena ye spåhayanti, tair vedädhyayanädibhir api sädhanair etaj jïätuà drañöuà cäçakyam eveti pratéhéty äha näham iti ||53||

baladevaù : sudurlabhatäm äha näham iti | evaàvidho devaké-sünuç caturbhujas tvat-sakho’haà vedädibhir api sädhanaiù kenäpi puàsä bhakti-çünyena drañöuà na çakyo yathä tvaà mäà dåñöavän asi ||53||

(11.54)

bhaktyä tv ananyayä çakya aham evaà-vidho’rjuna |jïätuà drañöuà ca tattvena praveñöuà ca paraàtapa ||

çrédharaù : tarhi kenopäyena tvaà drañöuà çakya iti | taträha bhaktyä tv iti | ananyayä mad-eka-niñöhayä bhaktyä tv evambhüto viçvarüpo’haà tattvena paramärthato jïätuà çakyaù çästrataù drañöuà pratyakñataù praveñöuà ca tädätmyena çakyaù | nänyair upäyaiù ||54||

madhusüdanaù : yadi veda-tapo-dänejyäbhir drañöum açakyas tvaà tarhi kenopäyena drañöuà çakyo’séty ata äha bhaktyeti | sädhanänantara-vyävåttya-arthas tu-çabdaù | bhaktyaivänanyayä

mad-eka-niñöhayä niratiçaya-prétyaivaàvidho divya-rüpa-dharo’haà jïätuà çakyo’nanyayä bhaktyä kintu tattvena drañöuà ca svarüpeëa säkñätkartuà ca çakyo vedänta-väkya-çravaëa-manana-nididhyäsana-paripäkeëa | tataç ca svarüpa-säkñätkäräd avidyä-tat-kärya-nivåttau tattvena praveñöuà ca mad-rüpatayaiväsuà cähaà çakyaù | he parantapa ! ajïäna-çatru-damaneti praveça-yogyatä sücayati ||54||

viçvanäthaù : tarhi kena sädhanenaivaà präpyata ity ata äha bhaktyä tv iti | çakyo’ham iti ca | yad vayalopävärya | yadi nirväëa-mokñecchä bhavet, tadä tattvena brahma-svarüpatvena praveñöum apy ananyayä bhaktyaiva çakyo nänyathä | jïäninäà guëébhütäpi bhaktir antima-samaye jïäna-saànyäsänäntaram urvaritälléyasy ananyaiva bhavet tayaiva teñäà säyujyaà bhaved iti tato mäà tattvato jïätvä viçate tad-anantaram ity atra pratipädayiñyämaù ||54||

baladevaù : abhimatäà para-bhaktaika-dåçyatäà sphuöayann äha bhaktyeti | evaàvidho devaké-sünuç caturbhujo’ham ananyayä mad-ekäntayä bhaktyä tu vedädibhis tattvato jïätuà çakyaù | drañöuà pratyakñaà kartuà tattvataù praveñöuà saàyoktuà ca çakyaù | puraà praviçatéty atra pura-saàyoga eva pratéyate | tatra vedo gopälopaniñat | tapo maj-janmäñöamy-ekädaçy-ädy-upoñaëam | dänaà mad-bhakta-sampradänakaà sva-bhogyänäm arpaëam | ijyä man-mürti-püjä | çrutiç caivam äha yasya deve parä bhaktiù ity ädyä |

tu-çabdo’tra bhinnopakramärthaù | na ca sudurdarçam ity ädi-trayaà sahasra-çérña-rüpa-param iti väcyam | ity arjunaà ity ädi-dvayasya naräkåti-caturbhuja-svarüpa-parasyävyavahita-pürvatvät | tad-dvayena sahasra-çérña-rüpasya vyavadhänäc ca | tatra yasya tad-eka-väkyatäyäà nähaà vedaiù ity ädeù paunarukty-äpatteç ca |

yat tu divya-dåñöi-dänena liìgena naräkäräc caturbhujät sahasra-çérñëo deväkärasyotkarñam äha tad-avicäritäbhidhänam eva deväkärasya tasya caturbhuja-naräkärädhénatvät | tattvaà ca tasya yuktam eva yaù käraëärëava-jale bhajati sma yoga-nidräm iti smaraëät | idaà naräkåti-kåñëa-rüpaà saccidänandaà sarva-vedänta-vedyaà vibhuà sarvävatäréti pratyetavyaà—

sac-cid-änanda-rüpäya kåñëäyäkliñöa-käriëe |namo vedänta-vedyäya gurave buddhi-säkñiëe || [go.tä.u. 1.1]

kåñëo vai paramaà daivatam [go.tä.u. 1.3] | eko vaçé sarvagaù kåñëa éòyaù [go.tä.u. 1.19] | eko’pi san bahudhä yo’vabhäti [go.tä.u. 1.19] ity ädi çravaëät |

éçvaraù paramaù kåñëaù saccidänanda-vigrahaù |anädir ädir govindaù sarva-käraëa-käraëam || [bra.saà. 5.1]

yaträvatérëaà kåñëäkhyaà paraà brahma naräkåti | ete cäàça-kaläù puàsaù kåñëas tu bhagavän svayaà ity ädi smaraëäc ca |

aträpi svayam evoktaà mattaù parataraà nänyat iti, aham ädir hi devänäà ity ädi ca | arjunena ca—paraà brahma paraà dhäma ity ädi | tasmäd atiprabhäveëa saàkränte sahasra-çérñëi rüpe tena saàkräntaiva dåñöir grähiëé yuktä, na tv atisaundarya-lävaëya-nidhi-naräkåti-kåñëa-rüpänbhäviné dåñöis tatra grähiëéti bhävena kåñëa-rüpe sahasra-çérñatvavad arjuna-cakñuñi tädåg-rüpa-grähi tejastvam eva saàkramitam iti mantavyam | na tu yuktyäbhäsa-läbhena haitukatvaà svékäryam, na cärjuno’py anya-manuñyavac carma-cakñuñkaù | tasya bhäratädiñu nara-bhagavad-avatäratvenäsakåd-ukteù | karmodbhütayä vidyayä sa-niñöhaiù sahasra-çiraskaà rüpaà labhyam iti durdarçaà tat naräkåti-kåñëa-rüpaà tv ananyayä bhaktyaiveti sudurdarçaà tad uktam ||54||

(11.55)

mat-karma-kån mat-paramo mad-bhaktaù saìga-varjitaù |

nirvairaù sarva-bhüteñu yaù sa mäm eti päëòava ||

çrédharaù : ataù sarva-çästra-säraà paramaà rahasyaà çåëv ity äha mat-karma-kåd iti | mad-arthaà karma karotéti mat-karma-kåt | aham eva paramaù puruñärtho yasya saù | mamaiva bhakta äçritaù | puträdiñu saìga-varjitaù | nirvairaç ca sarva-bhüteñu | evaà bhüto yaù sa mäà präpnoti | nänya iti ||55||

devair api sudurdarçaà tapo-yajïädi-koöibhiù |bhaktäya bhagavän evaà viçva-rüpam adarçayat ||

- - - - - iti çré çrédhara svämi kåtäyäà bhagavad gétä öékäyäà subodhinyäà- - viçva rüpa darçaà ’ ||näma ekädaço dhyäyaù

||11||

madhusüdanaù : adhunä sarvasya gétä-çästrasya sära-bhüto’rtho niùçreyasärthinäm anuñöhänäya puïjékåtyocyate mad iti | mad-arthaà karma veda-vihitaà karotéti mat-karma-kåt | svargädi-kämanäyäà satyäà katham evam iti nety äha mat-paramaù | aham eva paramaù präptavyatvena niçcito na tu svargädir yasya saù | ataeva mat-präpty-äçayä mad-bhaktaù sarvaiù prakärair mama bhajana-paraù | puträdiñu snehe sati katham evaà syäd iti nety äha saìga-varjitaù | bähya-vastu-spåhä-çünyaù | çatruñu dveñe sati katham evaà syäd iti nety äha nivairaù sarva-bhüteñu | apakäriñv api dveña-çünyo yaù sa mäm ety

abhedena | he päëòava ! ayam arthas tvayä jïätum iñöo mayopadiñöo nätaù paraà kiàcit kartavyam astéty arthaù ||55||

iti çrémat-paramahaàsa-parivräjakäcärya-çré-viçveçvara-sarasvaté-päda-

- - - - - - -çiñya çré madhusüdana sarasvaté viracitäyäà çrémad bhagavad gétä- güòhärtha dépikäyäm - - - viçva rüpa darçana nirüpaëaà näma

’ ||ekädaço dhyäyaù||11||

viçvanäthaù : atha bhakti-prakaraëopasaàhärärthaà saptamädhyäyädiñu ye ye bhaktä uktäs teñäà sämänya-lakñaëam äha mat-karma-kåd iti | saìga-varjitaù saìga-rahitaù ||55||

|kåñëasyaiva mahaiçvaryaà mamaiväsmin raëe jayaù - ||ity arjuno niçcikäyety adhyäyärtho nirüpitaù

- - |iti särärtha varñiëyäà harñiëyäà bhakta cetasäm ’ ||11||gétäsv ekädaço dhyäyaù saìgataù saìgataù satäm

baladevaù : atha sva-präpti-karém ananyäà bhaktim upadiçann upasaàharati mad iti | mat-sambandhiné man-mandira-nirmäëa-tad-vimärjana-mat-puñpa-bäöé-tulasé-känana-saàskära-tat-sevanädéni karmädéni karotéti mat-karma-kåt | mat-paramo mäm eva na tu svargädikaà sva-pumarthaà jänan | mad-bhakto mac-chravaëädi-nava-vidha-bhakti-rasa-nirataù | saìga-varjito mad-vimukha-saàsargam asahamänaù | sarva-bhüteñu nirvairaù | teñv api mad-vimukheñu pratiküleñu satsu vaira-çünyaù | sva-kleçasya sva-pürvakarma-nimittakatva-vimarçena teñu vaira-nimittäbhävät | evambhüto yo mäà naräkäraà kåñëam eti labhate, nänyaù ||55||

pürëaù kåñëo’vatäritvät tad-bhaktänäà jayo raëe |bhärate päëòu-puträëäm ity ekädaça-nirëayaù ||

- - - ’iti çrémad bhagavad gétopaniñad bhäñye ekädaço dhyäyaù||11||

atha dvädaçamo’dhyäyaù

(12.1)

arjuna uväca—evaà satata-yuktä ye bhaktäs tväà paryupäsate |

ye cäpy akñaram avyaktaà teñäà ke yoga-vittamäù ||1||

çrédharaù :nirguëopäsanasyaivaà sa-guëopäsanasya ca |

çreyaù katarad ity etan nirëetuà dvädaçodyamaù ||

pürvädhyäyänte mat-karma-kån mat-parama [gétä 11.55] ity evaà bhakti-niñöhasya çreñöhatvam uktam | kaunteya pratijänéhéty [gétä 9.31] ädinä ca tatra tatra tasyaiva çreñöhatvaà nirëétam | tathä teñäà jïäné nitya-yukta eka-bhaktir viçiñyata [gétä 7.17] ity-ädinä sarvaà jïäna-plavenaiva våjinaà santariñyasi [gétä 4.36] ity-ädinä ca jïäna-niñöhasya çreñöhatvam uktam | evam ubhayoù çraiñöhye’pi viçeña-jijïäsayä çré-bhagavantaà praty arjuna uväca evam iti | evaà sarva-karmärpaëädinä satata-yuktäs tvan-niñöhäù santo ye bhaktäs tväà viçva-rüpaà sarvajïaà sarva-çaktià paryupäsate dhyäyanti | ye cäpy akñaraà brahmävyaktaà nirviçeñam upäsate | teñäm ubhayeñäà madhye ke’tiçayena yoga-vido’tiçreñöhä ity arthaù ||1||

madhusüdanaù : pürvädhyäyänte—

mat-karma-kån mat-paramo mad-bhaktaù saìga-varjitaù |nirvairaù sarva-bhüteñu yaù sa mäm eti päëòava || [gétä 11.55] ity uktam |

tatra mac-chabdärthe sandehaù kià niräkäram eva sarva-svarüpaà vastu mad-chabdenoktaà bhagavatä kià vä säkäram iti | ubhayaträpi prayoga-darçanät |

bahünäà janmanäm ante jïänavän mäà prapadyate |väsudevaù sarvam iti sa mahätmä sudurlabhaù || [gétä 7.19]

ity ädau niräkäraà vastu vyapadiñöam | viçva-rüpa-darçanänantaraà ca—

nähaà vedair na tapasä na dänena na cejyayä |

çakya evaà-vidho drañöuà dåñöavän asi mäà yathä || [gétä 11.53]

iti säkäraà vastu | ubhayoç ca bhagavad-upadeçayor adhikäri-bhedenaiva vyavasthayä bhavitavyam anyathä virodhät | tatraivaà sati mayä mumukñuëä kià niräkäram eva vastu cintanéyaà kià vä säkäram iti svädhikära-niçcayäya sa-guëa-nirguëa-vidyayor viçeña-bubhutsayä arjuna uväca evam iti |

evaà mat-karma-kåd [gétä 11.55] ity-ädy-anantarokta-prakäreëa satata-yuktä nairantaryeëa bhagavat-karmädau sävadhänatayä pravåttä bhaktäù säkära-vastv-eka-çaraëäù santas tväm evaà-vidhaà säkäraà ye paryupäsate satataà cintayanti | ye cäpi sarvato viraktäs tyakta-sarva-karmäëo’kñaraà na kñaraty açnute vety akñaram etad vai tad akñaraà gärgi brähmaëä abhivadanty asthülam anaëv ahrasvam adérgham [bå.ä.u. 3.8.9] ity ädi-çruti-pratiñiddha-sarvopädhi nirguëaà brahma | ataevävyaktaà sarva-karaëägocaraà niräkäraà tväà paryupäsate teñäm ubhayeñäà madhye ke yoga-vittamäù atiçayena yoga-vidaù | yogaà samädhià vindanti vidantéti vä yoga-vida ubhaye’pi | teñäà madhye ke çreñöhä yoginaù keñäà jïänaà mayänusaraëéyam ity arthaù ||1||

viçvanäthaù :dvädaçe sarva-bhaktänäà jïänibhyaù çraiñöhyam ucyate |

bhakteñv api praçasyante ye’dveñädi-guëänvitäù ||

bhakti-prakaraëasyopakrame—

yoginäm api sarveñäà mad-gatenäntarätmanä |çraddhävän bhajate yo mäà sa me yuktatamo mataù || [gétä 6.47]

iti bhakteù sarvotkarño yathä çruteù | tathaivopasaàhäre’pi tasyä evaà sarvotkarñaà çrotu-kämaù påcchati | evaà satata-yuktä mat-karma-kån mat-paramaù [gétä 11.55] iti tvad-ukta-lakñaëä bhaktäs tväà çyämasundaräkäraà ye ca avyaktaà nirviçeñam akñaraà etad vai tad akñaraà gärgi brähmaëä abhivadanty asthülam anaëv ahrasvam [bå.ä.u. 3.8.9] ity ädi-çruty-uktaà brahma upäsate | teñäm ubhayeñäà yoga-vidäà madhye ke’tiçayena yogavidaç ca tva-präntau çreñöham upäyaà jänanti na labhante vä | te yoga-vittarä iti vaktavye yoga-vittamä ity uktir yoga-vittaräëäm api bahünäà madhye ke yogavittamä ity arthaà bodhayati ||1||

baladevaù :upäyeñu samasteñu çuddhä bhaktir mahä-balä |

präpayet tvarayä yan mäm ity äha dvädaçe hariù ||

jévätmänaà yathävaj jïätvä vijïäya ca tad-aàçé harir dhyeya iti avinäçi tu tad viddhi [gétä 2.17] ity ädibhir dvitéyädiñv ekaù panthä varëitaù | jévätmänaà harer aàçaà jïätvaiva tad-aàçé haris tac-chravaëädi-bhaktibhir dhyeya iti mayy äsakta-manäù pärtha [gétä 7.1] ity ädibhiù saptamädiñu dvitéya-panthäù pradarçitaù | teñv eva prayäëa-käle [gétä 8.10] ity-ädinä yogopasåñöä | jïäna-yajïena cäpy anye [gétä 9.15] ity anena jïänopasåñöä ca bhaktir uktä | bhakti-ñaökät präk ñañöhänte kevaläà bhaktim upadekñyatä yoginäm api sarveñäà [gétä 6.47] ity ädi-padyena svaikäntinäm yuktatamatäà cäbhihitä | taträrjunaù påcchati evam iti | evaà mayy äsakta-manäù pärtha [gétä 7.1] ity ädi-tvad-ukta-vidhayä satata-yuktä ye tväà çyämasundaraà kåñëaà paritaù käyädi-vyäpärair upäsate, ye cäkñaraà jéva-svarüpaà cakñur-ädibhir avyaktaà paryupäsate dhäraëädhyäna-samädhibhiù säkñät-kartum éhante paramätma-kämäs teñäm ubhayeñäà madhye yoga-vittamäù çéghropäyinaù ke bhavanti ? ayaà bhävaù | svänubhava-pürvakasya hari-dhyänasya bandha-mülatvät tena nirvighnä tat-präptir ity eke | nérüpasyätisükñmasya jévätmano durdhyänatvät kià tad-dhyänena ? kintu hari-bhaktir eva sarva-vighna-vimardiné hari-präpaëéty eke | tasyäm eva niratäs teñäm ubhayeñäm upäyeñu kaù çreyän upäya iti taà bhaëeti ||1||

(12.2)

çré-bhagavän uväca—mayy äveçya mano ye mäà nitya-yuktä upäsate |

çraddhayä parayopetäs te me yuktatamä matäù ||

çrédharaù : tatra prathamäù çreñöhä ity uttaraà çré-bhagavän uväca—mayéti | mayi parameçvare sarvajïädi-guëa-viçiñöe | mana äveçyaikägraà kåtvä | nitya-yuktä mad-artha-karmänuñöhänädinä man-niñöhäù santaù çreñöhayä çraddhayä yuktä ye mäm ärädhayanti te yuktatamä mamäbhimatäù ||2||

madhusüdanaù : tatra sarvajïo bhagavän arjunasya saguëa-vidyäyäm evädhikäraà paçyaàs taà prati täà vidhäsyati | yathädhikäraà täratamyopetäni ca sädhanäni | ataù prathamaà säkära-brahma-vidyäà prarocayituà stuvan prathamäù çreñöhä ity uttaraà çré-bhagavän uväca—mayéti.

mayi bhagavati väsudeve parameçvare saguëe brahmaëi mana äveçyänanyaçaraëatayä niratiçaya-priyatayä ca praveçya | hiìgula-raìga iva jatu tan-mayaà kåtvä ye mäà sarva-yogeçvaräëäm éçvaraà sarvajïaà samasta-kalyäëa-guëa-nilayaà säkäraà nitya-yuktäù satatodyuktäù çraddhayä parayä prakåñöayä sättvikyopetäù santa

upäsate sadä cintayanti, te yuktatamä me mama matä abhipretäù | te hi sadä mad-äsakta-cittatayä mäm eva viñayäntara-vimukhäç cintayanto'ho-räträëy ativähayanti | atas ta eva yuktatamä matä abhimatäù ||12||

viçvanäthaù : tatra mad-bhaktäù çreñöhä ity äha mayi çyämasundaräkäre mama äveçyäviñöaà kåtvä nitya-yuktä man-nitya-yoga-käìkñiëaù parayä guëätétayä çraddhayä | yad uktaà—

sättviky ädhyätmiké çraddhä karma-çraddhä tu räjasé |tämasy adharme yä çraddhä mat-seväyäà tu nirguëä || [11.25.27] iti |

te me madéyä ananya-bhaktä yuktatamä yoga-vittamä ity arthaù | tenänanya-bhaktebhyo nyünä anye jïäna-karmädi-miçra-bhaktimanto yoga-vittarä ity artho’bhivyaïjito bhavati | tataç ca jïänäd bhaktiù çreñöhä bhaktäv apy ananya-bhaktiù çreñöhety upapäditam ||2||

baladevaù : evaà påñöho bhagavän uväca mayéti | ye bhaktä mayi nélotpala-çyämalatvädi-dharmiëi svayaà bhagavati devaké-sünau mana äveçya nirataà kåtvä parayä dåòhayä çraddhayopetäù santo mäm ukta-lakñaëam upäsate | çravaëädi-lakñaëäm upäsanäà mama kurvanti | nitya-yuktä nityaà mad-yogam icchantas te mama matena yuktatamä matäù | çéghra-mat-präpakopäyinas te ||2||

(12.3-4)

ye tv akñaram anirdeçyam avyaktaà paryupäsate |sarvatra-gam acintyaà ca küöastham acalaà dhruvam

||saàniyamyendriya-grämaà sarvatra sama-buddhayaù |

te präpnuvanti mäm eva sarva-bhüta-hite ratäù ||

çrédharaù : tarhétare kià na çreñöhä iti ? ata äha ye tv iti dväbhyäm | ye tv akñaram paryupäsate dhyäyanti te’pi mäm eva präpnuvantéti dvayor anvayaù | akñarasya lakñaëam anirdeçyam ity ädi | anirdeçyaà çabdena nirdeñöum açakyam | yato’vyaktaà rüpädi-hénam | sarvatra-gaà sarva-vyäpi | avyaktatväd eväcintyam | küöasthaà küöe mäyä-prapaïce’dhiñöhänatvenävasthitam | acalaà spandana-rahitam | ataeva dhruvaà nityaà våddhy-ädi-rahitam | spañöam anyat ||3-4||

madhusüdanaù : nirguëa-brahma-vid-apekñayä saguëa-brahma-vidäà ko’tiçayo yena ta eva yuktatmäs taväbhimatä ity apekñäyäà tam atiçayaà vaktuà tan nirüpakän nirguëa-brahma-vidaù prastauti ye tv iti dväbhyäm | ye’kñaram mäm upäsate te’pi mäm eva präpnuvantéti

dvitéya-gatenänvayaù | pürvebhyo vailakñaëya-dyotanäya tu-çabdaù | akñaraà nirviçeñaà brahma väcaknavé-brähmaëe prasiddhaà tasya samarpaëäya sapta viçeñaëäni | anirdeçyaà çabdena vyapadeñöum açakyaà yato’vyaktaà çabda-pravåtter nirviçeñe pravåtty-ayogät | kuto jätyädi-rähityam ata äha sarvatra-gaà sarva-vyäpi sarva-käraëam | ato jätyädi-çünyaà paricchinnasya käryasyaiva jätyädi-yoga-darçanät | äkäçädénäm api käryatväbhyupagamäc ca | ataeväcintyaà çabda-våtter iva mano-våtter api na viñayaù | tasyä api paricchinna-viñayatvät | yato väco nivartante | apräpya manasä saha iti çruteù |

tarhi kathaà taà tv aupaniñadaà puruñaà påcchämi iti | dåçyate tv agryayä buddhyä iti ca çrutiù | çästra-yonitvät iti sütraà ca | ucyate, avidyä-kalpita-sambandhena çabda-janyäyäà buddhi-våttau caramäyäà paramänanda-bodha-rüpe çuddhe vastuni pratibimbite’vidyä-tat-käryayoù kalpitayor nivåtty-upapatter upacäreëa viñayatväbhidhänät | atas tatra kalpitam aivdyä-sambandhaà pratipädayitum äha küöasthaà, yan mithyä-bhütaà satyatayä pratéyate tat-küöam iti lokair ucyate | yathä küöa-kärñä-paëaù küöa-säkñitvam ity ädau | ajïänam api mäyäkhyaà saha kärya-prapaïcena mithyä-bhütam api laukikaiù satyatayä pratéyamänaà küöaà tasminn ädhyäsikena sambandhenädhiñöhänatayä tiñöhatéti küöastham ajïäna-tat-käryädhiñöhänam ity arthaù | etena sarvänupapatti-parihäraù kåtaù | ataeva sarva-vikäräëäm avidyä-kalpitatvät tad-adhiñöhänam säkñi-caitanyaà nirvikäram ity äha acalaà calanaà vikäraù | acalatväd eva dhruvam apariëämi nityam | etädåçaà çuddhaà brahma mäà paryupäsate çravaëena pramäëa-gatäm asambhävanäm apohya mananena ca prameya-gatäm anantaraà viparéta-bhävanä-nivåttaye dhyäyanti vijätéya-pratyaya-tiraskäreëa taila-dhärävad avicchinna-samäna-pratyaya-tiraskäreëa taila-dhärävad avicchinna-samäna-pratyaya-praväheëa nididhyäsana-saàjïakena dhyänena viñayékurvantity arthaù ||3||

kathaà punar viñayendriya-saàyoge sati vijätéya-pratyaya-tiraskäro’ta äha saàniyamya sva-viñayebhya upasaàhåtyendriya-grämaà karaëa-samudäyam | etena çama-damädi-sampattir uktä |

viñaya-bhoga-väsanäyäà satyäà kuta indriyäëäà tato nivåttis taträha sarvatra viñaye samä tulyä harña-viñädäbhyäà räga-dveñäbhyäà ca rahitä matir yeñäà samyag-jïänena tat-käraëasyäjïänasyäpanétatväd viñayeñu doña-darçanäbhyäsena spåhäyä nirasanäc ca te sarvatra sama-buddhayaù | etena vaçékära-saàjïä vairägyam uktam | ataeva sarvaträtma-dåñöyä hiàsä-käraëa-dveña-rahitatvät sarva-bhüta-hite ratäù abhayaà sarva-bhütebhyo mattaù svahä iti mantreëa datta-sarva-bhütäbhaya-dakñiëäù kåta-saànyäsä iti yävat abhayaà sarva-bhütebhyo dattvä saànyäsam äcaret iti småteù | evaàvidhäù sarva-sädhana-sampannäù santaù svayaà brahma-bhütä nirvicikitsena

säkñätkäreëa sarva-sädhana-phala-bhütena mäm akñaraà brahmaiva te präpnuvanti | pürvam api mad-rüpä eva santo’vidyä-nivåttyä mad-rüpä eva tiñöhantéty arthaù | brahmaiva san brahmäpy eti, brahma veda brahmaiva bhavati ity-ädi-çrutibhyaù | ihäpi ca jïäné tv ätmaiva me matam [gétä 7.14] ity uktam ||3-4||

viçvanäthaù : madéya-nirviçeña-brahma-svarüpopäsakäs tu duùkhitatvät tato nyünä ity äha ye tv iti dväbhyäm | akñaraà brahma anirdeçya-çabdena vyapadeñöum açakyam | yato’vyaktaà rüpädi-hénam | sarvatra-gaà sarva-deça-vyäpi | acintyaà tarkägamyam | küöasthaà sarva-käla-vyäpi | eka-rüpatayä tu yaù käla-vyäpi sa küöasthaù ity amaraù | acalaà våddhy-ädi-rahitam | dhruvaà nityam | mäm evety akñarasya tasya matto bhedäbhävät ||3-4||

baladevaù : ye tu sva-säkñät-kåti-pürvikäà mad-upäsanäà na kurvanti, teñäm api mat-präptiù syäd eva kintv atikleçenäticireëaiväntas tebhyo’pakåñöäs ta ity äha ye tv iti tribhiù | ye tv akñara-svätma-caitanyam eva pürvam upäsate | teñäm adhikataraù kleça iti sambandhaù | akñaraà viçinañöi anirdeçyaà dehäd bhinnatvena dehäbhidhäyibhir deva-mänavädi-çabdair nirdeñöum açakyam | avyaktaà cakñur-ädy-agocaraà pratyak sarvatra-gaà dehendriya-präëa-vyäpi | acintyaà tarkägamyaà çruti-mätra-vedyam jïäna-svarüpam eva jïätå-svarüpam acalaà jïänatväd api calana-rahitam | dhruvaà paramätmaika-çeñatäyäà sarvadä sthiram | akñaropäsane vidhim äha saàniyamyeti | karaëa-grämaà çroträdéndriya-våndaà saàniyamya çabdädi-saàcärebhyas tad-vyäpärebhyaù pratyähåtya sarvatra suhån-miträry-udäsénädiñu sama-buddhayas tulya-dåñöayaù | yad vä, sarveñu cetanäcetaneñu vastuñu sthite same brahmaëi buddhir yeñäà bhütänäà hite upakäre ratäù sarveñäà çaà bhüyäd iti yathäyathaà yatamänäù evaà svätma-säkñätkåti-pürvikäyäà mad-bhaktau mad-arpita-karma-lakñaëäyäà ye pravartante, te’pi mäm eva päramaiçvarya-pradhänaà präpunuvantéti nästi saàçayaù ||3-4||

(12.5)

kleço’dhikataras teñäm avyaktäsakta-cetasäm |avyaktä hi gatir duùkhaà dehavadbhir aväpyate ||

çrédharaù : nanu ca te’pi cet tväm eva präpnuvanti tarhétareñäà yuktatamatvaà kuta ity apekñäyäà kleçäkleça-kåtaà viçeñam äha kleça iti tribhiù | avyakte nirviçeñe’kñara äsaktaà ceto yeñäà teñäà kleço’dhikataraù | hi yasmäd avyakta-viñayä gatir niñöhä dehäbhimänibhir duùkhaà yathä bhavaty evam aväpyate | dehäbhimäninäà nityaà pratyak-pravaëatvasya durghaöatväd iti ||5||

madhusüdanaù : idäném etebhyaù pürveñäm atiçayaà darçayann äha kleça iti | pürveñäm api viñayebhya ähåtya saguëe mana-äveçe satataà tat-karma-paräyaëatve ca para-çraddhopetatve ca kleço’dhiko bhavaty eva | kintu avyaktäsakta-cetasäà nirguëa-brahma-cintana-paräëäà teñäà pürvokta-sädhanavatäà kleça äyäso’dhikataro’tiçayenädhikaù |

atra svayam eva hetum äha bhagavän—avyaktä hi gatiù | hi yasmäd akñarätmakaà gantavyaà phala-bhütaà brahma duùkhaà yathä syät tathä kåcchreëa dehavadbhir deha-mänibhir aväpyate | sarva-karma-saànyäsaà kåtvä gurum upasåtya vedänta-väkyänäà tena tena vicäreëa tat-tad-bhrama-niräkaraëe mahän prayäsaù | pratyakña-siddhas tataù kleço’dhikataras teñäm ity uktam | yadyapy ekam eva phalaà tathäpi ye duñkareëopäyena präpnuvanto bhavanti çreñöhä ity abhipräyaù ||5||

viçvanäthaù : tarhi kenäàçena teñäm apakarñas taträha kleça iti | na kenäpi vyajyata ity avyaktaà brahma tatraiväsakta-cetasäà tad evänububhüñüëäà teñäà tat-präntau kleço’dhikataraù | hi yasmäd avyaktä gatiù kenäpi prakäreëa vyaktébhavatisä gatir dehavadbhir jévair duùkhaà yathä bhavaty evam aväpyate | tathä héndriyäëäà çabdädi-jïäna-viçeña eva çaktiù | na tu viçeñatara-jïänam iti | ata indriya-nirodhas teñäà nirviçeña-jïänam icchatäm avaçya-kartavya eva | indriyäëäà nirodhas tu srotasvaténäm iva sroto-nirodho duñkara eva | yad uktaà sanatkumäreëa—

yat-päda-paìkaja-paläça-viläsa-bhaktyäkarmäçayaà grathitam udgrathayanti santaù |tadvan na rikta-matayo yatayo |pi ruddha-

sroto-gaëäs tam araëaà bhaja väsudevam || [bhä.pu. 4.22.39]

kleço mahän iha bhavärëavam aplaveçäàñaò-varga-nakram asukhena titérñanti |tat tvaà harer bhagavato bhajanéyam aìghrià

kåtvoòupaà vyasanam uttara dustarärëam || [bhä.pu. 4.22.40] iti |

tävatä kleçenäpi sä gatir yadyapy aväpyate | tad api bhakti-miçreëaiva | bhagavati bhaktià vinä kevala-brahmopäsakänäà tu kevala-kleça eva läbho na tu brahma-präptiù | yad uktaà brahmaëä—

teñäm asau kleçala eva çiñyatenänyad yathä sthüla-tuñävaghätinäm | [bhä.pu. 10.14.4] iti ||5||

baladevaù : nanu te’pi cet tväm eva präpnuyus tarhi pürveñäà yuktatamatvaà kià nibandhanam ? taträha kleço’dhiketi | avyaktäsakta-cetasäm atisükñma-nérüpa-jévätma-samädhi-nirata-manasäà teñäm adhikataraù kleçaù | yadyapi pürveñäm api tat-tan-mad-bhakty-asaìga-samäcäro mad-anya-viñayebhyaù karaëänäà pratyähäraç ca kleço’sty eva, tathäi tatränanda-mürter mama sphuraëän na kleçatayä vibhäti | kuto’dhikataratvaà suduräpästam ? hi yasmäd avyaktä gatir avyaktäkñara-viñayä mano-våttir dehavadbhir dehäbhimänibhir janair duùkhaà yathä syät tathäväpyate | dehavantaù khalu sthüla-deham eva suciräd ätmatvenänuçélitavantaù katham aëu-caitanyaà sucirojjhita-vimarçam ätmatvenänuçélituà prabhaveyur iti bhävaù |

yat tv atra vyäcakñate | sa-guëaà nirguëaà ceti dvirüpaà brahma | tatra saguëopäsanam äkäravad-viñayatvät sukaram apramädaà ca | nirguëopäsanaà tu tattväbhäväd duùkha-karaà sa-pramädaà ca | tac ca nirguëaà brahmäkñara-çabdenocyate | nairguëya-pratipattaye sapta viçeñaëäni anirdeçyaà vedägocaraà, yato’vyaktaà jätyädi-çünyam | sarvatra-gaà vyäpi | acintyaà manasäpy agamyam | çrutiç ca—yato väco nivartante apräpya manasä saha [tai.u. 2.4.1] ity ädyä | küöasthaà mithä-bhütam api satyavat pratétaà jagat küöam ucyate | yathä kütakärñäpaëädi | tasminn ädhyäsika-sambandhenädhiñöhänatayä sthitam | acaram avikäram ato dhruvaà nityam iti | tad-vidäà khalu gurüpasatti-pürvakopaniñad-vicära-tad-artha-manana-tan-nididhyäsanair mahän kleçaù |

pürveñäà tu tair vinaiva gurükta-bhagavat-prasädävirbhütenäjïäna-tat-kärya-vimardinä vijïänena bhagavat-svarüpa-bhüta-nirguëäkñarätmaikya-lakñaëä muktir iti phalaikye’pi kleçäkleçäbhyäm apakarñotkarñäv iti | tad idaà mandaà gati-sämänyät iti sütre brahmaëo dvairüpya-niräsät | yathä tad akñaram adhigamyate iti tasya veda-vedyatva-çravaëät | yato väcaù ity-ädeù kärtsnyägocaratvärthatvät | pravåtti-nimittäbhävena nirguëasyäpramäëatvät taucchyäc ca lakñyatvaà tu na, sarva-çabda-väcyatva-svékärät | sadaikävasthasya vastunaù küöasthatvenäbhidhänän na ca jagat küöam |

kavir manéñé paribhüù svayambhur yäthätathyato’rthän vyadadhäc chäçvatébhyaù samäbhyaù [é.u. 8]

ity-ädau tasya satyatva-çravaëät | yaçodä-stanandhaya-vibhu-cid-vigrahasya para-brahmatva-çravaëena tad-anta-stha-nirguëäkñara-kalpanasya çraddhä-jäòya-kåtatvät ||5||

(12.6-7)

ye tu sarväëi karmäëi mayi saànyasya mat-paräù |ananyenaiva yogena mäà dhyäyanta upäsate ||

teñäm ahaà samuddhartä måtyu-saàsära-sägarät |bhavämi na cirät pärtha mayy äveçita-cetasäm ||

çrédharaù : mad-bhaktänäà tu mat-prasädäd anäyäsenaiva siddhir bhavatéty äha ye tv iti dväbhyäm | ye mayi parameçvare sarväëi karmäëi saànyasya samarpya mat-parä bhütvä | mäà dhyäyantaù | ananyena na vidyate’nyo bhajanéyo yasmiàs tenaiva | ekänta-bhakti-yogenopäsata ity arthaù ||6||

teñäm iti | evaà mayy äveçitaà ceto yais teñäm | måtyu-yuktät saàsära-sägaräd ahaà samyag uddhartäcireëa bhavämi ||7||

madhusüdanaù : nanu phalaikye kleçälpatvädhikyäbhyäsam utkarña-nikarñau syätäà, tad eva tu nästi nirguëa-brahma-vidäà hi phalam avidyä-tat-kärya-nivåttyä nirviçeña-paramänanda-bodha-brahma-rüpatä | saguëa-brahma-vidäà tv adhiñöhäna-pramäyä abhävenävidyä-nivåtty-abhäväd aiçvarya-viçeñaù kärya-brahma-loka-gatänäà phalam | ataù phalädhikyärtham äyäsädhikyaà na nyünatäm äpädayatéit cet, na suguëopäsanayä nirasta-sarva-pratibandhänäà vinä gurüpadeçaà vinä ca çravaëa-manana-nididhyäsanädy-ävåtti-kleçaà svayam ävirbhütena vedänta-väkyeneçvara-prasäda-sahakåtena tattva-jïänodayäd avidyä-tat-kärya-nivåttyä brahma-loka evaiçvarya-bhogänte nirguëa-brahma-vidyä-phala-parama-kaivalyopapatteù | sa etasmäj jéva-ghanät parätparaà puriçayaà puruñam ékñate iti çruteù sa präpta-hiraëyagarbhaiçvaryo bhogänta etasmäj jéva-ghanät sarva-jéva-samañöi-rüpät paräc chreñöhäd dhiraëyagarbhät paraà vilakñaëaà çreñöhaà ca puriçayaà sva-hådaya-guhä-niviñöaà puruñaà pürëaà pratyag-abhinnam advitéyaà paramätmänam ékñate svayam ävirbhütena vedänta-pramäëena säkñätkaroti, tävatä ca mukto bhavatéty arthaù | tathä ca vinäpi präg-ukta-kleçena saguëa-brahma-vidäm éçvara-prasädena nirguëa-brahma-vidyä-phala-präptir itémam artham äha ye tv iti dvyäbhyäm |

tu-çabda uktäçaìkä-nivåtty-arthaù | ye sarväëi karmäëi mayi saànyasya saguëe väsudeve samarpya mat-parä ahaà bhagavän väsudeva eva paraù prakåñöaù préti-viñayo yeñäà te tathä santo’nanyenaiva yogena na vidyate mäà bhagavantaà muktvänyad-älambanaà yasya tädåçenaiva yogena samädhinaikänta-bhakti-yogäpara-nämnä mäà bhagavantaà väsudevaà sakala-saundarya-sära-nidhänam änanda-ghana-vigrahaà dvibhujaà caturbhujaà vä samasta-jana-mano-mohinéà muralém antimanoharaiù saptabhiù svarair äpürayantaà vä dara-kamala-kaumodaké-rathäìga-saìgi-päëi-pallavaà

vä narasiàha-räghavädi-rüpaà vä yathä-darçita-viçva-rüpaà vä dhyäyanta upäsate samänäkäram avicchinnaà citta-våtti-pravähaà saàtanvate samépa-vartitayä’sate tisöhanti vä tesäà mayy äveçita-cetasäà mayi yathokta äveçitam ekägratayä praveçitaà ceto yais teñäm ahaà satatopäsito bhagavän måtyu-saàsära-sägaräm måtyu-yukto yaù saàsäro mithyä-jïäna-tat-kärya-prapaïcaù sa eva sägarä iva duruttaras tasmät samuddhartä samyag anäyasenordhve sarva-bädhäv adhibhüte çuddhe brahmaëi dhartä dhärayitä jïänävañöambha-dänena bhavämi na cirät kñipram eva tasminn eva janmani | he pärtheti sambodhanam äçväsärtham ||6-7||

viçvanäthaù : bhaktänäà tu jïänaà vinaiva kevalayä bhaktyaiva sukhena saàsärän muktir ity äha ye tv iti | mayi yat pränty arthaà saànyasya tyaktvä saànyäsa-çabdasya tyägärthatvät | ananyenaiva jïäna-karma-tapasyädi-rahitenaiva yogena bhakti-yogena yad uktaà yat karmabhir yat tapasä jïäna-vairägyataç ca yat [bhä.pu. 11.20.32] ity anantaram |

sarvaà mad-bhakti-yogena mad-bhakto labhate’ïjasä |svargäpavargaà mad-dhäma kathaïcid yadi väïchati || [11.20.33] iti |

nanu tad api teñäà saàsära-taraëe kaù prakära iti cet ? satyaà | teñäà saàsära-taraëa-prakäre jijïäsä naiva jïäyate | yatas tat-prakäraà vinaiväham eva täàs tärayiñyäméty äha teñäm iti | tena bhagavato bhakteñv eva vätsalyaà na tu jïäniñv iti dhvaniù ||6-7||

baladevaù : tathätma-yäthätmyaà çrutvaivätmäàçino mama kevaläà bhaktià ye kurvanti, na tv ätma-säkñätkåtaye prayatante, teñäà tu kevalayä mad-bhaktyaiva mat-präptir acireëaiva syäd ity äha ye tv iti dväbhyäm | ye mad-ekäntino mayi mat-präpty-arthaà sarväëi sva-vihitäny api karmäëi saànyasya bhakti-vikñepakatva-buddhyä parityajya mat-parä mad-eka-puruñärthäù santo’nanyena kevalena mac-chravaëädi-lakñaëena yogenopäyena mäà kåñëam upäsate | tal-lakñaëäà mad-upäsanäà kurvanti dhyäyantaù çravaëädi-käle’pi man-niviñöa-manasaù | teñäà mayy äveçita-cetasäà mad-ekänurakta-manasäà bhaktänäm aham eva måtyu-yuktät saàsärät sägaravad dustarät samuddhartä bhavämi | na cirät tvarayä tat-präpti-vilambäsahamänas tän ahaà garuòa-skandham äropya sva-dhäma präpayäméty arcir-ädi-nirapekñä teñäà mad-dhäma-präptiù—

nayämi paramaà sthänam arcir ädi-gatià vinä |garuòa-skandham äropya yatheccham aniväritaù || iti väräha-

vacanät |

karmädi-nirapekñäpi bhaktir abhéñöa-sädhikä—

yä vai sädhana-sampattiù puruñärtha-catuñöaye |tayä vinä tad äpnoti naro näräyaëäçrayaù || iti näräyaëéyät |

sarva-dharmojjhitä viñëor näma-mätraika-jalpakäù | sukhena yäà gatià yänti na täà sarve’pi dhärmikäù || iti pädmäc

ca ||6-7||

(12.8)

mayy eva mana ädhatsva mayi buddhià niveçaya | nivasiñyasi mayy eva ata ürdhvaà na saàçayaù ||

çrédharaù : yasmäd evaà tasmät mayy eveti | mayy eva saìkalpa-vikalpätmakaà mana ädhatsva sthirékuru | buddhim api vyavasäyätmikäà mayy eva niveçaya | evaà kurvan mat-prasädena labdha-jïänaù san ata ata ürdhvaà dehänte mayy eva nivasiñyasi nivatsyasi | yad ätmanä väsaà kariñyasi | nätra saàçayaù | yathä ca çrutiù—dehänte devaù paraà brahmä tärakaà vyacañöe iti ||8||

madhusüdanaù : tad evam iyatä prabandhena saguëopäsanäà stutvedänéà vidhatte mayy eveti | mayy eva saguëe brahmaëi manaù saìkalpa-vikalpätmakam ädhatsva sthäpaya sarvä manovåttér mad-viñayä eva kuru | eva-käränuñaìgena mayy eva buddhim adhyavasäya-lakñaëäà niveçaya | sarvä buddhi-våttér mad-viñayä eva kuru, viñayäntara-parityägena sarvadä mäà cintayety arthaù | tataù kià syäd ity ata äha nivasiñyasi nivatsyasi labdha-jïänaù san mad-ätmanä mayy eva çuddha ata ürdhvam etad-dehänte na saàçayo nätra pratibandha-çaìkä kartavyety arthaù | eva ata ürdhvam ity atra sandhy-abhävaù çloka-püraëärthaù ||8||

viçvanäthaù : yasmän mad-bhaktir eva çreñöhä tasmät tvaà bhaktim eva kurv iti täm upadiçati mayy eveti tribhiù | eva-käreëa nirviçeña-vyävåttiù | mayi çyämasundare pétämbare vanamälini mana ädhatsva mat-smaraëaà kurv ity arthaù | tathä buddhià vivekavatéà niveçaya man-mananaà kurv ity arthaù | tac ca mananaà dhyäna-pratipädaka-çästra-väkyänuçélanam | tataç ca mayy eva nivasiñyaséti chändasam | mat-samépa eva niväsaà präpnoñéty arthaù ||8||

baladevaù—yasmäd evaà tasmät tvaà mayy eva na tu svätmani mana ädhatsva samähitaà kuru | buddhià mayi niveçayärpaya | evaà kurväëas tvaà mayy eva mama kåñëasya sannidhäv eva nivatsyasi, na tu sa-niñöhavat sargädikam anubhavann aiçvarya-pradhänaà mäà präpsyaséty arthaù ||8||

(12.9)

atha cittaà samädhätuà na çaknoñi mayi sthiram |abhyäsa-yogena tato mäm icchäptuà dhanaàjaya ||

çrédharaù : aträçaktaà prati sugamopäyam äha atheti | sthiraà yathä bhavaty evaà mayi cittaà dhärayituà yadi çakto na bhavasi tarhi vikñiptaà cittaà punaù punaù pratyähåtya mad-anusmaraëa-lakñaëo yo’bhyäsa-yogas tena mäà präptum iccha | prayatnaà kuru ||9||

madhusüdanaù : idänéà saguëa-brahma-dhyänäçaktänäm açakti-täratämyena prathamaà pratimädau bähye bhagavad-dhyänäbhyäsas tad-açaktau bhägavata-dharmänuñöhänaà tad-açaktau sarva-karma-phala-tyäga iti tréëi sädhanäni tribhiù çlokair vidhatte atheti | atha pakñäntare sthiraà yathä syät tathä cittaà samädhätuà sthäpayituà mayi na çaknoñi cet tata ekasmin pratimädäv älambane sarvataù samähåtya cetasaù punaù punaù sthäpanam abhyäsas tat-pürvako yogaù samädhis tenäbhyäsa-yogena mäm äptum iccha yatasva | he dhanaïjaya ! bahün çatrün jitvä dhanam ähåtavän asi räjasüyädy-artham ekaà manaù-çatruà jitvä tatva-jïäna-dhanam ähariñyaséti na taväçcaryam iti sambodhanärthaù ||9||

viçvanäthaù : säkñät smaraëäsamarthaà prati tat-präpty-upäyam äha atheti | abhyäsa-yogenänyatränyatra gatam api manaù punaù pratyähåtya mad-rüpa eva sthäpanam abhyäsaù | sa eva yogas tena | präkåtatväd iti kutsita-rüpa-rasädiñu calantyä manonadyäs teñu calanaà nirudhya atisubhadreñu madéya-rüpa-rasädiñu tac-calanaà çanaiù çanaiù sampädayety arthaù | he dhanaïjayeti bahün çatrün jitvä dhanam ähåtavatä tvayä mano’pi jitvä dhyäna-dhanaà grahétuà çakyam eveti bhävaù ||9||

baladevaù : nanu gaìgeva yeñäà mano-våtti-rodhavaté teñäà tvat-präptis tvarayä syän mama tu tädåçé na tad-våttis tataù kathaà seti cet taträha atheti | sthiraà yathä syät tathä mayi cittaà samyag anäyäsenädhätum arpayituà na çaknoñi cet tato’bhyäsa-yogena mäm äptum iccha yatasva | tato’nyatra gatasya manasaù pratyähåtya çanaiù çanair mayi sthäpanam abhyäsas tena manasi mat-pravaëe sati mat-präptiù sulabhä syäd iti bhävaù ||9||

(12.10)

abhyäse’py asamartho’si mat-karma-paramo bhava |mad-artham api karmäëi kurvan siddhim aväpsyasi ||

çrédharaù : yadi punar naivaà taträha abhyäsa iti | yadi punar abhyäse’py açakto’si tarhi mat-préty-arthäni yäni karmäëi ekädaçy-upaväsa-vrata-caryä-püjä-näma-saìkértanädéni tad-anuñöhänam eva paramaà yasya tädåço bhava | evaà-bhütäni karmäëy api mad-arthaà kurvan mokñaà präpsyasi ||10||

madhusüdanaù : mat-préëanärthaà karma mat-karma çravaëa-kértanädi-bhägavata-dharmas tat-paramas tad-eka-niñöho bhava | abhyäsäsamarthye mad-arthaà bhägavata-dharma-saàjïakäni karmäëy api kurvan siddhià brahma-bhäva-lakñaëäà sattva-çuddhi-jïänotpatti-dväreëäväpsyasi ||10||

viçvanäthaù : abhyäse’péti yathä pitta-düñitä rasanä matsyaëòikäà necchati | tathaivävidyä-düñitaà manas tad-rüpädikaà madhuram api na gåhëätéty atas tena durgraheëa mahä-prabalena manasä saha yoddhuà mayä naiva çakyata iti manyase ced iti bhävaù | mat-karmäëi paramäëi yasya saù | karmäëi madéya-çravaëa-kértana-vandanärcana-man-mandira-märjanäbhyukñaëa-puñpäharaëädi-paricaraëädi kurvan vinäpi mat-smaraëaà siddhià premavat-pärñadatva-lakñaëäà präpsyatéti ||10||

baladevaù : nanu väyor iva manaso’ticäpalyät tasya pratyähäre mama na çaktir iti cet taträha abhyäse’péti | ukta-lakñaëe’bhyäse’pi cet tvam asamarthas tarhi mat-karmäëi paramäëi pumartha-bhütäni yasya tädåço bhava | täni ca man-niketa-nirmäëa-mat-puñpa-bäöé-secanädéni pürvam uktäni | evaà sukaräëi mad-arthäni karmäëi kurväëas tvaà tatra taräti-manojïa-man-mürty-uddeça-mahimnä tädåçe mayi nirata-manäù saàsiddhià mat-sämépya-lakñaëäm aväpsyaséty atisugamo’yam upäyaù ||10||

(12.11)

athaitad apy açakto’si kartuà mad-yogam äçritaù |sarva-karma-phala-tyägaà tataù kuru yatätmavän ||

çrédharaù : atyantaà bhagavad-dharma-pariniñöhäyäm açaktasya pakñäntaram äha atheti | yady etad api kartuà na çaknoñi tarhi mad-ayogaà mad-eka-çaraëatvam äçritaù san sarveñäà dåñöädåñöärthänäm ävaçyakänäà cägnihoträdi-karmaëäà phaläni niyata-cittaà bhüs tvä parityaja | etad uktaà bhavati mayä tävad éçvaräjïayä yathä-çakti karmäëi kartavyäni | phalaà tävad dåñöam adåñöaà vä parameçvarädhénam ity evaà mayi bhäram äropya phaläsaktià parityajya vartamäno mat-prasädena kåtärtho bhaviñyaséti ||11||

madhusüdanaù : atha bahir-viñayäkåñöa-cetastväd etan-mat-karma-paratvam api kartuà na çaknoñi, tato mad-yogaà mad-eka-çaraëatvam äçrito mayi sarva-karma-samarpaëaà mad-yogas taà väçritaù san yatätmavän yataù saàyata-sarvendriya ätmavän viveké ca san sarva-karma-phala-tyägaà kuru phaläbhisandhià tyajety arthaù ||11||

viçvanäthaù : etad api kartum açaktaç cet tarhi mad-yogam äçrito mayi sarva-karma-samarpaëam | mad-yogas tam äçritaù san sarva-karma-phala-tyägaà prathama-ñaökoktaà kuru | ayam arthaù—prathama-ñaöke bhagavad-arpita-niñkäma-karma-yoga eva mokñopäya uktaù | dvitéya-ñaöke’smin bhakti-yoga eva bhagavat-präpty-upäya uktaù | sa ca bhakti-yogo dvividhaù— bhagavan-niñöho’ntaù-karaëa-vyäpäro, bahiñkaraëa-vyäpäraç ca | tatra prathamas trividhaù— smaraëätmako, mananätmakaç cäkhaëòa-smaraëäsämarthye tad-anuräginäà tad-abhyäsa-rüpaà ceti trika eväyaà manda-dhiyäà durgamaù | sudhiyäà niraparädhänäà tu sugama eva | dvitéyaù çravaëa-kértanätmakaà tu sarveñäà sugama evopäyaù | evam ubhayopäya-vanto’dhikäriëaù sarvataù prakåñöä dvitéya-ñaöke’sminn uktäù | etat-kåtya-samarthä indriyäëäà bhagavan-niñöhékåtäv açraddhälavaç ca bhagavad-arpita-niñkäma-karmiëaù prathama-ñaökotädhikäriëo’smän nikåñöä eveti ||11||

baladevaù : atha mahäkulénatva-loka-mukhyatvädinä pratibandhena bädhitas tvam anyo vai tan-man-niketa-vimärjanädi-mat-prétikara-mati-sukaram api karma cet kartum açakto’si tato mad-yogaà mac-charaëatäm äçritaù san sarveñäm anuñöhéyamänänäà karmaëäà phala-tyägaà kuru yatätmavän vijita-manä bhütvä, tathä ca phaläbhisandhi-çünyair agnihotra-darça-paurëamäsy-ädibhir mad-ärädhana-rüpaiù karmabhir viña-tantuvad-antar-abhyuditena jïänena sva-parätmanoù çeña-çeñi-bhäve’bhyudite sva-çeñiëi sarvottamatvena vidite çanaiù çanaiù paräpi bhaktiù syäd iti | evam eva vakñyati yataù pravåttir bhütänäà ity-ädinä mad-bhaktià labhate paräm ity anena ||11||

(12.12)

çreyo hi jïänam abhyäsäj jïänäd dhyänaà viçiñyate |dhyänät karma-phala-tyägas tyägäc chäntir

anantaram ||

çrédharaù : tam imaà phala-tyägaà stauti çreya iti | samyag-jïäna-rahitäd abhyäsät yukti-sahitopadeça-pürvakaà jïänaà çreñöham | tasmäd api tat-pürvaà dhyänaà viçiñöam | tatas tu taà paçyati niñkalaà dhyäyamäna iti çruteù | tasmäd apy ukta-lakñaëaù karma-phala-tyägaù çreñöhaù | tasmäd evaàbhütät karma-phala-tyägät karmasu

tat-phaleñu cäsakti-nivåttyä mat-prasädena ca samanantaram eva saàsära-çäntir bhavati ||12||

madhusüdanaù : idäném atraiva sädhana-vidhäna-prayavasänäd imaà sarva-phala-tyägaà stauti çreya iti | çreyaù praçasyataraà hi eva jïänaà çabda-yuktibhyäm ätma-niçcayo’bhyäsä jïänärtha-çravaëäbhyäsät | jïänäc chravaëa-manana-pariniñpannäd api dhyänaà nididhyäsana-saàjïaà viçiñyate’tiçayitaà bhavati säkñätkärävyavahita-hetutvät | tad evaà sarva-sädhana-çreñöhaà dhyänaà tato’py atiçayitatvenäjïa-kåtaù karma-phala-tyägaù stüyate |

dhyänät karma-phala-tyägo viçiñyata ity anuñajyate | tyägän niyata-cittena puàsä kåtät sarva-karma-phala-tyägäc chäntir upaçamaù sa-hetukasya saàsärasyänantaram apy avadhänena na tu käläntaram apekñate | atra—

yadä sarve pramucyante kämä ye’sya hådi sthitäù |atha martyo’måto bhavaty atra brahma samaçnute ||

ity ädi çrutiñu prajahäti yadä kämän sarvän ity ädi-sthita-prajïa-lakñaëeñu ca sarva-käma-tyägasyämåtatva-sädhanatvam avagatam | karma-phaläni ca kämäs tat-tyägo’pi käma-tyägatva-sämänyät sarva-käma-tyäga-phalena stüyate | yathägastyena brähmaëena samudraù péta iti, yathä vä jämadagnyena brähmaëena niùkñaträ påthivé kåteti bähmaëatva-sämänyäd idänéntanä api brähmaëä aparimeya-paräkramatvena stüyante tadvat ||12||

viçvanäthaù : athoktänäà smaraëa-mananäbhyäsänäà yathä-pürvaà çraiñöhyaà spañöékåyäha çreyo héti | abhyäsäj jïänaà mayi buddhià niveçayety uktaà man-mananaà çreyaù çreñöham | abhyäse saty äyäsata eva dhyänaà syät | manane sati tv anäyäsata eva dhyänam iti viçeñät tasmät jïänäd api dhyänaà viçiñyate çreñöham ity arthaù | kuta ity ata äha— dhyänät karma-phalänäà svargädi-sukhänäà niñkäma-karma-phalasya mokñasya ca tyägas tat-spåhä-rähityaà syät | svataù präptasyäpi tasyopekñä | niçcala-dhyänät pürvaà tu bhaktänäm ajäta-raténäà mokña-tyägecchaiva bhavet | niçcala-dhyänavatäà tu mokñopekñä | saiva mokña-laghutä-käriëé | yad uktaà bhakti-rasämåta-sindhau— kleça-ghné çubhadä [BRS 1.1.7] ity atra ñaòbhiù padair etan-mähätmyaà kértitam iti | yad uktaà—

na pärameñöhyaà na mahendra-dhiñëyaàna särvabhaumaà na rasädhipatyam |na yoga-siddhér apunar-bhavaà vämayy arpitätmecchati mad vinänyat || [bhä.pu. 11.14.14] iti |

mayy arpitätmä mad-dhyäna-niñöhaù | tyägäd vaitåñëyäd anantaram eva çäntir mad-rüpa-guëädikaà vinä sarva-viñayeñv evendriyäëäm uparatiù | atra pürvärdhe çreyaù iti viçiñyate iti pada-dvayenänvayäd uttarärdhe tu anantaram ity anenaivänvayäd eñaiva vyäkhyä samyag upapadyate nänyety avadheyam ||12||

baladevaù : sukaratväd apramädatväj jïäna-garbhatväc cänibhisaàhitaà phalaà karma-yogaà stauti çreyo héti | abhyäsän mat-småti-sätatya-rüpäd aniñpannäj jïänaà svätma-säkñätkåti-rüpaà çreyaù praçastataram | paramätmopalabdhi-dväratvät jïänäc ca tasmäd aniñpannät sädhana-bhütaà dhyänaà svätma-cintana-lakñaëaà viçiñyate sva-hitatve çreyo bhavati | dhyänäc ca tasmäd aniñpannät karma-phala-tyägäd anantaraà çäntis tyakta-phaläd anuñöhitä karmaëo’nantaraà manaù-çuddhir ity arthaù | tathä ca çuddhe manasi dhyänaà niñpadyate | niñpanne dhyäne sva-säkñätkåti-rüpaà jïänaà | jïäne niñpanne tat-phala-bhütaà paramätma-jïänam | tena parä bhaktis tayiçvarya-pradhänasya mama präptir iti durgamo’yam upäya iti bhävaù | na cäyam arjunaà praty upadeças tasyaikäntitvät | san-niñöhä niñkäma-karma-ratä hari-dhyäyinaç ca svätmänam anubhüya tato’bhyuditayä hari-viñayakatyä päramaiçvarya-guëayä parayä bhaktyä harià premäspadam anubhavanto vimucyanta iti gétä-çästrärtha-paddhatiù | kintv ekäntitväsaktaà pratéti-bodhyam ||12||

(12.13-14)

adveñöä sarva-bhütänäà maitraù karuëa eva ca |nirmamo nirahaàkäraù sama-duùkha-sukhaù kñamé ||

saàtuñöaù satataà yogé yatätmä dåòha-niçcayaù |mayy arpita-mano-buddhir yo mad-bhaktaù sa me

priyaù ||

çrédharaù : evaà-bhütasya bhaktasya kñipram eva parameçvara-prasäda-hetün dharmän äha adveñöety añöabhiù | sarva-bhütänäà yathäyatham adveñöä maitraù karuëaç ca | uttameñu dveña-çünyaù | sameñu mitratayä vartata iti maitraù | héneñu kåpälur ity arthaù | nirmamo nirahaàkäraç ca kåpälutväd eva anyaiù saha same duùkha-sukhe yasya saù | kñamé kñamäçélaù ||13||

saàtuñöa iti | satataà läbhe’läbhe ca saàtuñöaù suprasanna-cittaù | yogé apramattaù yatätmä saàyata-svabhävaù | dåòho mad-viñayo yasya | mayy arpite mano-buddhé yena | evaàbhüto yo mad-bhaktaù sa me priyaù ||14||

madhusüdanaù : tad evaà mandam adhikäriëaà pratyatiduñkaratvenäkñaropäsana-nindayä sukaraà saguëopäsanaà vidhäyäçakti-täratamyänuvädenänyäny api sädhanäni vidadhau bhagavän väsudevaù kathaà nu näma sarva-pratibandha-rahitaù sann uttamädhikäritayä phala-bhütäyäm akñara-vidyäyäm avatared ity abhipräyeëa sädhana-vidhänasya phalärthatvät | tad uktam—

nirviçeñaà paraà brahma säkñätkartum anéçvaräù |ye mandäs te’nukampyante saviçeña-nirüpaëaiù ||vaçékåte manasy eñäà saguëa-brahma-çélanät |tad evävirbhavet säkñäd apetopädhi-kalpanam || iti |

bhagavatä pataïjalinä coktaà samädhi-siddhir éçvara-praëidhänät iti | tataù pratyak-cetanädhigamo’py antaräyäbhävaç ca iti ca | tata itéçvara-praëidhänäd ity arthaù | tad evam akñaropäsana-nindä saguëopäsana-stutaye na tu heyatayä, udita-homa-vidhävanudita-homa-nindävat | na hi nindä nindyaà nindituà pravartate’pi tu vidheyaà stotum iti nyäyät | tasmäd akñaropäsakä eva paramärthato yoga-vittamäù |

priyo hi jïänino’tyartham ahaà sa ca mama priyaù |udäräù sarva evaite jïäné tv ätmaiva me matam || [gétä 7.17-18]

ity-ädinä punaù punaù praçastatamatayoktäs teñäm eva jïänaà dharma-jätaà cänusaraëéyam adhikäram äsädya tvayety arjunaà bubodhayiñuù parama-hitaiñé bhagavän abheda-darçinaù kåta-kåtyänakñaropäsakän prastauti adveñöeti saptabhiù |

sarväëi bhütäny ätmatvena paçyann ätmano duùkha-hetäv api pratiküla-buddhy-abhävän na dveñöä sarva-bhütänäà kintu maitré snigdhatä tadvän | yataù karuëaù karuëä duùkhiteñu dayä tadvän sarva-bhütäbhaya-dätä paramahaàsa-parivräjaka ity arthaù | nirmamo dehe’pi mameti pratyaya-rahitaù | nirahaìkäro våtta-svädhyäyädi-kåtähaìkärän niñkräntaù | dveña-rägayor apravartakatvena same duùkha-sukhe yasya saù | ataeva kñamé äkroçana-täòanädinäpi na vikriyäm äpadyate ||13||

tasyaiva viçeñaëäntaräëi santuñöa iti | satataà çaréra-sthiti-käraëasya läbhe’läbhe ca saàtuñöaù utpannälaà-pratyayaù | tathä guëaval-läbhe viparyaye ca | satatam iti sarvatra sambadhyate | yogé samähita-cittaù | yatätmä saàyata-çarérendriyädi-saàghätaù | dåòhaù kutärkikair abhibhavitum açakyatayä sthiro niçcayo’ham asmy akaartra-bhloktå-saccidänandädvitéyaà brahmety adhyavasäyo yasya sa dåòha-niçcayaù sthita-prajïa ity arthaù | mayi bhagavati väsudeve çuddhe brahmaëi arpita-mano-buddhiù samarpitäntaù-karaëaù | édåço yo

mad-bhaktaù çuddhäkñara-brahmavit sa me priyaù, mad-ätmatvät ||14||

viçvanäthaù : etädåçyäù çäntyä bhaktaù kédåço bhavatéty apekñäyäà bahuvidha-bhaktänäà svabhäva-bhedän äha adveñöety añöabhiù | adveñöä dviñatsv api dveñaà na karoti pratyuta mitro mitratayä vartate | karuëa eñäm asad-gatir mä bhavatv iti buddhyä teñu kåpäluù | nanu kédåçena vivekena dviñatsv api maitré-käruëye syätäm | tatra vivekaà vinaivety äha nirmamo nirahaàkära iti putra-kalaträdiñu mamatväbhäväd dehe cähaìkäräbhävät tasya mad-bhaktasya kväpi dveña eva naiva phalati | kutaù punar dveña-janita-duùkha-çänty-arthaà tena vivekaù svékartavya iti bhävaù |

nanu tad apy anya-kåta-päduka-muñöi-prahärädibhir deha-vyathädénaà duùkhaà kiàcid bhavaty eva ? taträha sama-duùkha-sukham | yad uktaà bhagavatä candrärdha-çekhareëa—

näräyaëa-paräù sarve na kutaçcana bibhyati |svargäpavarga-narakeñv api tulyärtha-darçinaù || [bhä.pu. 6.17.28] iti |

sukha-duùkhayoù sämyaà sama-darçitvam | tac ca mama prärabdha-phalam idam avçya-bhogyam iti bhävanä-mayam | sämye’pi sahiñëuvaiva duùkhaà sahyata ity äha kñamé kñamavän | kñam sahane dhätuù |

nanv etädåçasya bhaktasya jévikä kathaà sidhyet ? taträha santuñöaù | yadåcchopasthite kiàcid yatnopasthite vä bhakñya-vastuni santuñöaù |

nanu sama-duùkha-sukham ity uktam | tat kathaà svabhakñam älakñya santuñöa iti taträha satataà yogé bhakti-yoga-yukto bhakti-siddhärtham iti bhävaù | yad uktaà—

ähärärthaà yatataiva yuktaà tat-präëa-dhäraëam |tattvaà vimåçyate tena tad vijïäya paraà vrajet || iti |

kià ca deiväd apräpta-bhaikñyo’pi yatätmä saàyata-cittaù kñobha-rahita ity arthaù | daiväc citta-kñobhe saty api tad-upaçamärtham añöäìga-yogäbhyäsädikaà naiva karotéty äha dåòha-niçcayo’nanya-bhaktir eva me kartavyeti niçcayas tasya na çithilébhavatéty arthaù | sarvatra hetuù mayy arpita-mano-buddhir mat-smaraëa-manana-paräyaëa ity arthaù | édåço bhaktas tu me priyo mäm atipréëayatéty arthaù ||13-14||

baladevaù : evam ekänti-bhaktän pariniñöhitädén anekänti-bhaktän saniñöhäàç ca tat-tat-sädhana-bhedair upavarëya teñäà sarvoparaïjakän guëän vidadhäti adveñöeti saptabhiù | sarva-bhütänäm adveñöä dveñaà kurvatsv api teñu mat-prärabhdänuguëa-pareça-preritäny amüni mahyaà dviñantéti dveña-çünyaù | pareçädhiñöhänäny amünéti teñu maitraù snigdhaù | kenacin nimittena khinneñu mäbhüd eñäà kheda iti karuëaù | dehädiñu nirmamaù prakåter amé vikärä na mameti teñu mamatä-çünyaù | nirahaìkäras teñv ätmäbhimäna-rahitaù | sama-duùkha-sukhaù sukhe sati harñeëa duùkhe sati udvegena cävyäkulaù | yataù kñamé tat-tat-sahiñëuù | satataà santuñöo läbhe’läbhe ca prasanna-cittaù | yato yogé gurüpadiñöopäya-niñöhaù | yatätmä vijitendriya-vargaù | dåòha-niçcayo dåòhaù kutarkair abhibhavitum açakyatayä sthiro niçcayo hareù kiìkaro’sméti adhyavasäyo yasya saù | ato mayy arpita-mano-buddhiù | evaà-bhüto yo mad-bhaktaù sa me priyaù préti-kartä ||13-14||

(12.15)

yasmän nodvijate loko lokän nodvijate ca yaù |harñämarña-bhayodvegair mukto yaù sa ca me priyaù

||

çrédharaù : kià ca yasmäd iti | yasmät sakäçäl loko jano nodvijate bhaya-çaìkayä saàkñobhaà na präpnoti | yaç ca lokän nodvijate | yaç ca sväbhävikair harñädibhir yuktaù | tatra harñaù svasyeñöa-läbha utsähaù | amarñaù parasya läbhe’sahanam | bhayaà träsaù | udvego bhayädi-nimittaç citta-kñobhaù | etair vimukto yo mad-bhaktaù sa ca me priyaù ||15||

madhusüdanaù : punas tasyaiva viçeñaëäni yasmäd iti | yasmät sarva-bhütäbhaya-däyinaù saànyäsino hetor nodvijate na santapyate loko yaù kaçcid api janaù | tathä lokän niraparädhodvejanaika-vratät khala-janän nodvijate ca yaù | advaita-darçitvät parama-käruëikatvena kñamä-çélatväc ca | kià ca harñaù svasya priya-läbhe romäïcäçru-pätädi-hetur änandäbhivyaïjakaç citta-våtti-viçeñaù | amarñaù parotkarñäsahana-rüpaç citta-våtti-viçeñaù | bhayaà vyäghrädi-darçanädhénaç citta-våtti-viçeñas träsaù | udvega ekäké kathaà vijane sarva-parigraha-çünyo jéviñyäméty evaàvidho vyäkulatä-rüpaç citta-våtti-viçeñas tair harñämarña-bhayodvegair mukto yaù | advaita-darçitayä tad-ayogyatvena tair eva svayaà parityakto na tu teñäà tyägäya svayaà vyäpåta iti yävat | tena mad-bhakta ity anukåñyate | édåço mad-bhakto yaù sa me priya iti pürvavat ||15||

viçvanäthaù : kià ca yasyästi bhaktir bhagavaty akiàcanä sarvair guëais tatra samäsate suräù [bhä.pu. 5.18.12] ity-ädy-ukter mat-préti-janakä anye’pi guëä mad-bhaktyä muhur abhyastayä svata evotpadyante, tän api tvaà çåëv ity äha | yasmäd iti païcabhiù | harñädibhIù präkåtair harñämarña-bhayodvegair mukta ity ädinoktän api käàçcid guëän durlabhatva-jïäpanärthaà punar äha yo na håñyatéti ||15||

baladevaù : yasmäl lokaù ko’pi jano nodvijate bhaya-çaìkayä kñobhaà na labhate | yaù käruëikatväj janodvejakaà karma na karoti | lokäc ca yo nodvijate sarvävirodhitva-viniçcayäd yad-udvejakaà karma loko na karoti | yaç ca harñädibhiù kartåbhir mukto, na tu teñäà mocane svayaà vyäpäré | atigambhérätma-rati-nimagnatvät tat-sparçenäpi rahita ity arthaù | tatra sva-bhogyägamotsäho harñaù, para-bhogyägamäsahanam amarñaù | duñöa-sattva-darçanädhéno viträsaù bhayam | kathaà nirudyamasya mama jévanam iti vikñobhas tüdvegaù | etäç catasraç citta-våttayaù ||15||

(12.16)

anapekñaù çucir dakña udäséno gata-vyathaù |sarvärambha-parityägé yo mad-bhaktaù sa me priyaù

||

çrédharaù : kià ca anapekña iti | anapekño yadåcchayopasthite’py arthe nispåhaù | çucir bähyäbhyantara-çauca-sampannaù | dakño’nalasaù | udäsénaù pakñapäta-rahitaù | gata-vyatha ädhi-çünyaù | sarvän dåñöädåñöärthän ärambhänudyamän parityaktuà çélaà yasya saù | evaà-bhütaù san yo mad-bhaktaù sa me priyaù ||16||

madhusüdanaù : kià ca anapekña iti | nirapekñaù sarveñu bhogopakaraëeñu yadåcchopanéteñv api niùspåhaù | çuci-bähyäbhyantara-çauca-sampannaù | dakña upasthiteñu jïätavyeñu kartavyeñu ca sadya eva jïätuà kartuà ca samarthaù | udäséno na kasyacin miträdeù pakñaà bhajate yaù | gata-vyathaù parais täòyamänasyäpi gatä notpannä vyathä péòä yasya saù | utpannäyäm api vyathäyäm apakaråñv anapakartåtvaà kñamitvam | vyathä-käraëeñu satsv apy anutpanna-vyathatvaà gata-gata-vyathatvam iti bhedaù | aihikämuñmika-phaläni sarväëi karmäëi sarvärambhäs tän parityaktuà çélaà yasya sa sarvärambha-parityägé sannyäsé yo mad-bhaktaù sa me priyaù ||16||

viçvanäthaù : anapekño vyavahärika-käryäpekñä-rahita udäséno vyavahärika-lokeñv anäsaktaù | sarvän vyavahärikän dåñöädåñöärthäàs tathä päramärthikän api käàçcit

çästrädhyäpanädén ärambhän udyamän parihartuà çélaà yasya saù ||16||

baladevaù : anapekñaù svayam ägate’pi bhogye nispåhaù | çucir bähyäbhyantara-pävitryavän | dakñaù sva-çästrärtha-vimarça-samarthaù | udäsénaàu para-pakñägrähé | gata-vyatho’pakåto’py ädhi-çünyaù | sarvärambha-parityägé sva-bhakti-pratépäkhilodyama-rahitaù ||16||

(12.17)

yo na håñyati na dveñöi na çocati na käìkñati |çubhäçubha-parityägé bhaktimän yaù sa me priyaù ||

çrédharaù : kià ca ya iti | priyaà präpya yo na håñyati | apriyaà präpya yo na dveñöi | iñöärtha-näçe sati yo na çocati | apräptam arthaà yo na käìkñati | çubhäçubhe puëya-päpe parityaktuà çélaà yasya saù | evaà-bhüto bhütvä yo mad-bhaktimän sa me priyaù ||17||

madhusüdanaù : kià ca ya iti | sama-duùkha-sukha ity etad vivåëoti | yo na håñyatéñöa-präptau, na dveñöi aniñöa-präptau na çocati präpteñöa-viyoge | na käìkñati apräpteñöa-yoge | sarvärambha-parityägéty etad vivåëoti çubhäçubhe sukha-sädhana-duùkha-sädhane karmaëé parityaktuà çélam asyeti çubhäçubha-parityägé bhaktimän yaù sa me priyaù ||17||

viçvanäthaù : na vyäkhyätam.

baladevaù : yaù priyaà putra-çiñyädi präpya na håñyati | apriyaà tat präpya tatra na dveñöi | priye tasmin vinañöe na çocati | apräptam tan näkäìkñati | çubhaà puëyam açubhaà päpaà tad-ubhayaà pratibandhakatva-sämyät parityaktuà çélaà yasya saù ||17||

(12.18-19)

samaù çatrau ca mitre ca tathä mänäpamänayoù |çétoñëa-sukha-duùkheñu samaù saìga-vivarjitaù ||tulya-nindä-stutir mauné saàtuñöo yena kenacit |aniketaù sthira-matir bhaktimän me priyo naraù ||

çrédharaù : kià ca sama iti | çatrau ca mitre ca sama eka-rüpaù | mänäpamänayor api tathä sama eva | harña-viñäda-çünya ity arthaù | çétoñëayoù sukha-duùkhayoç ca samaù | saìga-vivarjitaù kvacid apy anäsaktaù ||18||

kià ca tulya-nindä-stutir iti | tulyä nindä-stutiç ca yasya saù | mauné saàyata-väk | yena kenacit yathä-labdhena saàtuñöaù | aniketo niyatäväsa-çünyaù | sthira-matir vyavasthita-cittaù | evaà-bhüto bhaktimän yaù sa naro mama priyaù ||19||

madhusüdanaù : kià ca sama iti | pürvasyaiva prapaïcaù | saìga-vivarjitaç cetanäcetana-sarva-viñaya-çobhanädhyäsa-rahitaù | sarvadä harña-viñäda-çünya ity arthaù | spañöam ||18||

kià ca tulya-nindä-stutir iti | nindä doña-kathanam | stutir guëa-kathanam | te duùkha-sukhäjanakatayä tulye yasya sa tathä | mauné saàyata-väk | nanu çaréra-yäträ-nirvähäya väg-vyäpäro’pekñita eva nety äha saàtuñöo nivåtta-spåhaù | kià ca—aniketo niyata-niväsa-rahitaù | sthirä paramärtha-vastu-viñayä matir yasya sa sthira-matiù | édåço yo bhaktimän sa me priyo naraù | atra punaù punar bhakter upädänaà bhaktir eväpavargasya puñkalaà käraëam iti draòhayitum ||19||

viçvanäthaù : aniketaù präkåta-sväspadäsakti-çünyaù ||18-19||

baladevaù : samaù çatrau ceti sphuöärthaù | saìga-varjitaù kusaìga-çünyaù | tulyeti nindayä duùkhaà stutyä sukhaà ca yo na vindati | mauné yata-väk sveñöa-manana-çélo vä | yena kenacid adåñöäkåñöena rukñeëa snigdhena vännädinä santuñöaù | aniketo niyata-niväsa-rahito niketa-moha-çünyo vä | sthira-matir niçcita-jïänaù | eñv adveñöety ädiñu saptasu yeñu guëänäà punar apy abhidhänaà tat teñäm atidaurlabhya-jïäpanärtham ity adoñaù | san-niñöhädénäà tri-vidhänäà bhaktänäà sambhüya sthitä ete’dveñöåtvädayo dharmä yathä-sambhava-täratamyenaiva sudhébhiù saìgamanéyäù ||18-19||

(12.20)

ye tu dharmyämåtam idaà yathoktaà paryupäsate |çraddadhänä mat-paramä bhaktäs te’téva me priyäù

||

çrédharaù : uktaà dharma-jätaà sapahalam upasaàharati ye tv iti | yathoktam ukta-prakäram | dharma evämåtam | amåtatva-sädhanatvät | dharmyämåtam iti kecit paöhanti | ye tad upäsate’nutiñöhanti çraddhäà kurvantaù | mat-paräç ca santaù | mad-bhaktäs te’téva me priyä iti ||20||

duùkham avyakta-vartmaiva tad-bahu-vighnam ato budhaù |sukhaà kåñëa-padämbhojaà bhakti-sat-pathavän bhajet ||

- - - - - iti çré çrédhara svämi kåtäyäà bhagavad gétä öékäyäà subodhinyäà- bhakti yogo ’ ||näma dvädaço dhyäyaù

||12||

madhusüdanaù : adveñöety ädinäkñaropäsakädénäà jévanmuktänäà saànyäsinäà lakñaëa-bhütaà svabhäva-siddhaà dharma-jäta-muktam | yathoktaà värtike—

utpannätmävabodhasya hy adveñöåtvädayo guëäù |ayatnato bhavanty eva na tu sädhana-rüpiëaù || iti |

etad eva ca purä sthita-prajïa-lakñaëa-rüpeëäbhihitam | tad idaà dharma-jätaà prayatnena sampädyamänaà mumukñor mokña-sädhanaà bhavatéti pratipädayann upasaàharati ye tv iti | ye tu saànyäsino mumukñavo dharmämåtaà dharma-rüpam amåta-sädhanatväd amåtavad äsvädyatväd vedaà yathoktam adveñöä sarva-bhütänäm ity-ädinä pratipäditaà paryupäsate’nutiñöhanti prayatnena çraddadhänäù santo mat-paramä ahaà bhagavän akñarätmä väsudeva eva paramaù präptavyo niratiçayä gatir yeñäà te mat-paramä bhaktä mäà nirupädhikaà brahma bhajamänäs te’téva me priyäù | priyo hi jïänino’tyartham ahaà sa ca mama priyaù iti pürva-sücitasyäyam upasaàhäraù |

yasmäd dharmämåtam idaà çraddhayänutiñöhan bhagavato viñëoù parameçvarasyätéva priyo bhavati tasmäd idaà jïänavataù svabhäva-siddhatayä lakñaëam api mumukñuëätma-tattva-jijïäsunätma-jïänopäyatvena yatnäd anuñöheyaà viñëoù paramaà padaà jigamiñuëeti väkyärthaù | tad evaà sopädhika-brahmäbhidhyäna-paripäkän nirupädhikaà brahmänusandadhänasyädveñöåtvädi-dharma-viçiñöasya mukhyasyädhikäriëaù çravaëa-manana-nididhyäsanäny ävartayato vedänta-väkyärtha-tattva-säkñätkära-sambhavät tato mukty-upapater mukti-hetu-vedänta-mahäväkyärthänvaya-yogyas tat-padärtho’nusandheya iti madhyamena ñaökena siddham ||20||

- - - - - -iti çrémat paramahaàsa parivräjakäcärya çré viçveçvara sarasvaté-päda

- - - - - - -çiñya çré madhusüdana sarasvaté viracitäyäà çrémad bhagavad gétä- -güòhärtha dépikäyäm bhakti yogo ’ ||näma dvädaço dhyäyaù

||12||

viçvanäthaù : uktavän bahuvidha-svabhakta-niñöhän dharmän upasaàharan kärtsnyenaital-lipsünäà tac-chravaëa-vicäraëädi-phalam äha ye tv iti | ete bhakty-uttha-çänty-uttha-dharmä na präkåtä guëäù

bhaktyä tuñyati kåñëo na guëaiù ity ukta-koöitaù | tu bhinnopakrame ukta-lakñaëä bhaktä ekaika-susvabhäva-niñöhäù | ete tu tat-tat-sarva-sal-lakñaëepsavaù sädhakä api tebhyaù siddhebhyo’pi çreñöhäù | ataeväteti padam ||20||

- - - - |sarva çreñöhä sukha mayé sarva sädhya susädhikä - ||bhaktir evädbhuta guëety adhyäyärtho nirüpitaù- - |nimba dräkñe iva jïäna bhakté yadyapi darçite

- - - ||ädéyete tad apy ete tat tad äsväda lobhibhiù

- - |iti särärtha varñiëyäà harñiëyäà bhakta cetasäm ’ ||12||gétäsu dvädaço dhyäyaù saìgataù saìgataù satäm

baladevaù : ukta-bhakti-yogam upasaàharan tasmin niñöhä-phalam äha—ye tv iti | ye bhaktä yathoktaà mayy äveçya mano ye mäm ity ädibhir yathä-gatam idaà dharmämåtaà paryupäsate | präpyaà mäm iva präpakaà tat samäçrayanti | çraddadhänä bhakti-çraddhä-lavo mat-paramä man-niratäs te mamätéva priyä bhavanti ||20||

vaçaù svaika-juñäà kåñëaù sva-bhakty-eka-juñäà tu saù |prétyaivätivaçaù çrémän iti dvädaça-nirëayaù ||

- - - ’iti çrémad bhagavad gétopaniñad bhäñye ekädaço dhyäyaù||12||