1

«ՄԻՏՔ» ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆ

ՋԱՎԱԽՔԻ ՀԻՄՆԱՀԱՐՑԻ

ՄԱՏԵՆԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ (ի սկզբանե մինչ 2012 թ. սկիզբը)

ºñ¨³Ý

§ØÇïù¦ í»ñÉáõÍ³Ï³Ý Ï»ÝïñáÝ 2012

2

Ðî¸ 01: 94/99 ¶Ø¸ 91.9:63 æ 360

Մատենագիտությունը կազմել և հրատարակության է պատրաստել պ.գ.թ. Վահե ՍԱՐԳՍՅԱՆԸ æ 360 æ³í³ËùÇ ÑÇÙݳѳñóÇ Ù³ï»Ý³·ÇïáõÃÛáõÝ / γ½Ù., ì.

ê³ñ·ëÛ³Ý.- ºñ.: ՙØÇïù՚ í»ñÉáõÍ³Ï³Ý Ï»ÝïñáÝ, 2012. - 52 ¿ç: Ü»ñϳ۳óíáÕ ·ñùáõÛÏÁ æ³í³ËùÇ å³ïÙáõÃÛ³Ý ¨ ÑÇÙݳѳñóÇ áõ-

ëáõÙݳëÇñÙ³Ý ÝÛáõûñÇ Ñ³ëó»Ý»ñÁ Ù»Ïï»Õ»Éáõ ¨ ѳٳѳí³ù ï»ëùáí Ý»ñϳ۳óÝ»Éáõ ÷áñÓ ¿: гëó»³·ñí³Í ¿ ÝßÛ³É ï³ñ³Í³ßñç³Ýáí ½μ³Õ-íáÕ ·ÇïݳϳÝÝ»ñÇ, ÷áñÓ³·»ïÝ»ñÇ, áõë³ÝáÕÝ»ñÇ, ÇÝãå»ë ݳ¨ ç³-í³Ëù³ë»ñ ÁÝûñóáÕÝ»ñÇ É³ÛÝ ßñç³Ý³ÏÇ Ñ³Ù³ñ:

Ðî¸ 01: 94/99 ¶Ø¸ 91.9:63

ISBN 978-99941-2-650-7

© ՙØÇïù՚ í»ñÉáõÍ³Ï³Ý Ï»ÝïñáÝ, 2012 Ã. © ì³Ñ» ê³ñ·ëÛ³Ý (ϳ½Ù»Éáõ ѳٳñ), 2012 Ã.

3

ԵՐԿՈւ ԽՈՍՔ

Վերջին շրջանում տարբեր ուսումնասիրողների և հատկապես ուսանողության շրջանակներում արագ չափերով մեծանում է հե-տաքրքրությունը Ջավախքի և հարակից շրջանների անցյալի ու ներկայի նկատմամբ: Ուրախալի այդ երևույթին մեծապես վնասում էր այն իրողությունը, որ նշյալ շրջանակներն իրենց գիտա-հրապա-րակախոսական պրպտումների համար մինչ օրս ձեռքի տակ չու-նեին աղբյուրները, գրականությունը, համացանցային հասցեները և զանազան այլ նյութերը մատնանշող այն մատենագիտական ձեռ-նարկը, որը կհեշտացներ կատարվող աշխատանքը: Ավելին, տեղ-յակ չլինելով այդ նյութերի գոյության մասին, շատերն իրենց ուսումնասիրությունները կատարում էին` այդպես էլ չօգտվելով վերջիններիցս կամ չմատնանշելով դրանք: Ահա այս բացը լրացնե-լու է գալիս սույն մատենագիտական ձեռնարկը:

Գրքույկն իրենից ներկայացնում է պ.գ.դ., պրոֆ., ՀՀ ԳԱԱ թղթա-կից անդամ Ա.Ա. Մելքոնյանի` «Ջավախքը 19-րդ դարում և 20-րդ դարի առաջին քառորդին» (Ե., 2003) ստվարածավալ մենագրու-թյան օգտագործված աղբյուրների և գրականության ցանկը, որտեղ հեղինակի կողմից ամենայն մանրամասնությամբ ի մի են բերված մինչ այդ հրապարակի վրա առկա բոլոր նյութերը` ձեռագիր աղբ-յուրների, արխիվային փաստաթղթերի, գիտական գրականության, ժողովածուների, հանդեսների, քարտեզների, հոդվածների և հրա-պարակումների, պարբերական մամուլի և այլնի տեսքով:

Մատենագիտության վերջում բերված են երկու հավելվածներ: Առաջին հավելվածում ներկայացված են այն բոլոր նյութերը,

որոնք հրապարակ են դուրս եկել պրոֆ. Ա.Ա. Մելքոնյանի վերոնշյալ աշխատության հրատարակությունից (2003 թ.) հետո:

Երկրորդ հավելվածը պարունակում է համացանցային հասցե-ների ցանկը: Նշյալ կայքէջերը ուղղակի կամ անուղղակի տեղեկու-թյուններ են պարունակում Ջավախքի մասին:

Վահե ՍԱՐԳՍՅԱՆ

4

ՋԱՎԱԽՔԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՀԻՄՆԱՀԱՐՑԻ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՄԱՆ ՆՅՈՒԹԵՐԻ

ՄԱՏԵՆԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ (սկզբից մինչև 2003 թ.)

1. êϽμݳÕμÛáõñÝ»ñ ²) һ鳷Çñ ³ÕμÛáõñÝ»ñ l. سï»Ý³¹³ñ³Ý 1.1. ²ñËÇí³ÛÇÝ μ³ÅÇÝ: һ鳷Çñ ÃÇí 1737, 10195: 1.2. ²É»ùë³Ý¹ñ ºñÇóÛ³ÝÇ ³ñËÇí, ÃÕóå³Ý³Ï 156,

í³í»ñ³·Çñ 131: 1.3. ȳ½³ñÛ³ÝÝ»ñÇ ³ñËÇí, ÃÕÃ. 105, ·áñÍ 13, í. 192: 1.4. γÃáÕÇÏáë³Ï³Ý ¹Çí³Ý, ÃÕÃ. 58, í. 188, ÃÕÃ. 64, í. 506,

507, ÃÕÃ. 68, í. 411, ÃÕÃ. 86, í. 269, ÃÕÃ. 90, í. 56, 69, ÃÕÃ. 91, í. 150, ÃÕÃ. 129, í. 68, 188, ÃÕÃ. 257, í. 304³ (å.):

1.5. γñ³å»ï ³ñù»åÇëÏáåáëÇ ³ñËÇí ÃÕÃ. 163³, í. 305: ÃÕÃ. 163·, í. 1010, 1012, 1016, 1022, 1028, 1136, 1173,

1176, 1179, 1180, 1181, 1182, 1183,1185, 1187, 1188, 1192, 1206, 1216, 1218, 1223, 1227, 1230, 1231, 1250, 1252, 1262, 1367:

ÃÕÃ. 163¹, í. 1292, 1310,1331,1344,1367, 1403, 1415, 1424, 1476,1507,1509:

ÃÕÃ. 163», í. 66, 77, 78, 79, 90, 102, 119, 134, 136,161: ÃÕÃ. 163½, í. 264:

1.6. гñáõÃÛáõÝ ²μñ³Ñ³ÙÛ³ÝÇ ³ñËÇí, ÃÕÃ. 99, í. 11, 41: 1.7. Ü»ñë»ë ²ßï³ñ³Ï»óáõ ³ñËÇí, ÃÕÃ. 166, í. 906, 1170: 1.8. ä³ïϳÝÛ³ÝÝ»ñÇ ³ñËÇí, ÃÕÃ. 142, í. 170: 1.9. ¼³Ý³½³Ý Ñ»ÕÇݳÏÝ»ñÇ ³ñËÇí, ÃÕÃ. 54, c. 13 (1), 13(2), ll. ÐÐ ²½·³ÛÇÝ ³ñËÇí (ÐÐ ²²) 1.10. ýáݹ 35, ó. 1, ·. 103: 1.11. ý. 53, ó. 1, ·. 2418, 2961, 3230, 3800, 3805, 3809, 3814,

3820, 3828, 3833, 3839, 3848, 3850, 3856, 3859, 3892, 3893, 3931, 3964, 3993, 3998, 4002, 4077:

1.12. ý. 56, ó. 1, ·. 3245: 1.13. ý. 1263, ó. 2, ·. 3:

5

1.14. ý. 200, ó. 1, ·. 17, 56, 104, 191, ó. 2, ·. 165: 1.15. ý. 206, ó. 1, ·. 2, 84: 1.16. ý. 275, ó. 5, ·. 104:

lll. ÐÐ ²½·³ÛÇÝ ³ñËÇí (ÐÐ ²²) 1.17. ý. 112, ó. 1, ·. 95, ó. 2, ·. 1405, 1412: 1.18. ý. 113, ó. 3, ·. 3, 15, 42, 55, 56, 75, 116: 1.19. ý. 114, ó. 2, ·. 3, 12, 24, 46, 56, 136: 1.20. ý. 128, ó. 1, ·. 674:

lV. ÐÐ ²½·³ÛÇÝ ³ñËÇí (ÐÐ ²²) 1.21. ý. 1, ó. 1, ·. 122 : 1.22. гí³ù³Íáõ 1, ·. 2, 7: V. ÐÐ ¶²² ä³ïÙáõÃÛ³Ý ÇÝëïÇïáõïÇ ³ñËÇí (ÐÐ ¶²² äƲ) 1.23. È»áÛÇ ³ÝÓÝ³Ï³Ý ýáݹ 1, ó. 1, ·. 27, 28, 54, 242, 264, 389: Vl. ²Ë³Éù³É³ùÇ ·³í³é³·Çï³Ï³Ý óݷ³ñ³Ý 1.24. ·. 3674, 3701, 3709: Vll. Öåíòðàëüíûé ãîñóäàðñòâåííûé èñòîðè÷åñêèé àðõèâ Ãðóçèè

(ÖÃÈÀÃ) 1.25. ôîíä 2, Ãëàâíîêîìàíäóþùèé â Ãðóçèè, îïèñü 1, äåëî 4, 26,

28, 79, 89, 1990, 2236, 2542, 2575, 2594, 3396, 4587, 4619. 1.26. ô. 7, îï. 11, ä. 1. 1.27. ô. 11, Äèïëîìàòè÷åñêàÿ êàíöåëÿðèÿ ãëàâíîêîìàíäóþùåãî çà-

êàâêàçñêèì êðàåì, ä. 418, äîê. 713. 1.28. ô. 16, Ãðóçèíñêèé ãðàæäàíñêèé ãóáåðíàòîð, îï. 1, ä. 436,

1661, 2973, 2981, 2985, 10766. Vlll. Àðõèâ âíåøíåé ïîëèòèêè Ðîññèéñêîé Ôåäåðàöèè (ÀÂÏÐÔ) 1.29. ô. Ãëàâíûé àðõèâ II–3, ä. 3, II–19, ä. 1. 1.30. ô. Ãëàâíûé àðõèâ III–6, ä. 4, 13, ÷. 17. lX. Ðîññèéñêèé ãîñóäàðñòâåííûé âîåííî–èñòîðè÷åñêèé àðõèâ

(ÐÃÂÈÀ) 1.31. ô. 20, îï. 1/47, ä. 549. 1.32. ô. 114, îï. 2, ä. 63. 1.33. ô. 450, îï. 1, ä. 276, 403. 1.34. ô. ÂÓÀ, ä. 1019, 2875, ÷. 3, 4643.

6

X. Ðîññèéñêèé ãîñóäàðñòâåííûé èñòîðè÷åñêèé àðõèâ â Ñàíêò– Ïåòåðáóðãå (ÐÃÈÀ ÑÏá.)

1.35. ô. 1263, îï. 1, ä. 974à, 1192. 1.36. ô. 1268, îï. 1, ä. 9. 1.37. ô. 1377, îï. 1, ä. 5, 29.

2. îå³·Çñ ëϽμݳÕμÛáõñÝ»ñ ²) гۻñ»Ý 2.1. ²μñ³Ñ³Ù Îñ»ï³óÇ, ä³ïÙáõÃÛáõÝ, º., 1973: 2.2. ²·³Ã³Ý·»Õáë, ä³ïÙáõÃÛáõÝ Ð³Ûáó, º., 1983: 2.3. ¸³ñμÇÝÛ³Ý Ø., ì³í»ñ³·ñ»ñ å³ñëϳѳۻñÇ ¨ ³ñ¨Ùï³Ñ³-

Û»ñÇ 1828-1830 ÃÃ. ·³ÕÃÇ í»ñ³μ»ñÛ³É, ´³Ýμ»ñ г۳ëï³-ÝÇ ³ñËÇíÝ»ñÇ, 1973, ÃÇí 2, ¿ç 135-146:

2.4. ¸Çõ³Ý гÛáó å³ïÙáõû³Ý, ·Çñù ¶, Ññ³ï³ñ³Ï»ó ¶Çõï ù³Ñ. ²Õ³Ý»³Ýó, ÂÇýÉÇë, 1894:

2.5. ¸Çí³Ý гÛáó ä³ïÙáõÃÛ³Ý. Üáñ ß³ñù, ·Çñù ³é³çÇÝ: Ôáõ-ϳë γñÝ»óÇ, Ñ. ², ³ß˳ï³ëÇñáõÃÛ³Ùμª ì. ¶ñÇ·áñÛ³ÝÇ, º., 1984:

2.6. ¸Çí³Ý Ñ³Û íÇÙ³·ñáõÃÛ³Ý, åñ. 1, ²ÝÇ ù³Õ³ù, ϳ½Ù»ó ². úñμ»ÉÇ, º.,1966:

2.7. ¼³ù³ñ»³Û ë³ñϳõ³·Ç ä³ïÙáõÃÇõÝ, Ñ. ², ì³Õ³ñß³å³ï, 1870:

2.8. ÂáíÙ³ Ø»Íá÷»óÇ, ä³ïÙ³·ñáõÃÛáõÝ, ³ß˳ï³ëÇñáõÃÛ³Ùμª È. ʳãÇÏÛ³ÝÇ, º., 1999:

2.9. Âáõñù³Ï³Ý ³ÕμÛáõñÝ»ñÁ г۳ëï³ÝÇ, ѳۻñÇ ¨ ²Ý¹ñÏáí-ϳëÇ ÙÛáõë ÅáÕáíáõñ¹Ý»ñÇ Ù³ëÇÝ, ϳ½Ù»ó ². Ê. ê³ý-ñ³ëïÛ³Ý, Ñ. ², º., 1961, Ñ. ´, º., 1964, Ñ. ¶, ¾íÉÇÛ³ â»É»μÇ, º., 1967:

2.10. ĸ ¹³ñÇ Ñ³Û»ñ»Ý ӻ鳷ñ»ñÇ ÑÇß³ï³Ï³ñ³ÝÝ»ñ, ϳ½Ù»ó È. ê. ʳãÇÏÛ³Ý, ·Çñù »ñÏñáñ¹, º., 1950:

2.11. ĺ ¹³ñÇ Ñ³Û»ñ»Ý ӻ鳷ñ»ñÇ ÑÇß³ï³Ï³ñ³ÝÝ»ñ, ϳ½Ù»ó È. ê. ʳãÇÏÛ³Ý, ·Çñù ³é³çÇÝ (1401-1450), º., 1955:

2.12. ĺ ¹³ñÇ Ñ³Û»ñ»Ý ӻ鳷ñ»ñÇ ÑÇß³ï³Ï³ñ³ÝÝ»ñ, Ù³ëÝ 2 (1451-1480 ÃÃ.), ϳ½Ù»ó È. ê. ʳãÇÏÛ³Ý, º., 1958,

2.13. ÎáñÛáõÝ, ì³ñù Ø»ëñáå سßïáóÇ, ³ß˳ï³ëÇñáõÃÛ³Ùμª ². سèáëÛ³ÝÇ, º., 1994:

2.14. г۳ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛáõÝÁ 1918-1920 ÃÃ. (ù³Õ³ù³-Ï³Ý å³ïÙáõÃÛáõÝ), ÷³ëï³ÃÕûñÇ ÅáÕáí³Íáõ, ϳ½ÙáÕ-

7

Ý»ñª ¶. ¶³ÉáÛ³Ý, ì. Ô³½³Ë»óÛ³Ý, ì. Ø»ÉÇùÛ³Ý, ê. ØÇñ½á-Û³Ý, ². ìÇñ³μÛ³Ý, º., 2000:

2.15. г۳ëï³ÝÁ ÙÇç³½·³ÛÇÝ ¹Çí³Ý³·ÇïáõÃÛ³Ý ¨ ëáí»ï³-Ï³Ý ³ñï³ùÇÝ ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ÷³ëï³ÃÕûñáõÙ (1828-1923), ϳ½ÙáÕÝ»ñª æ. ê. ÎÇñ³ÏáëÛ³Ý, è. ¶. ê³Ñ³Ï-Û³Ý, º., 1972:

2.16. гۻñ»Ý ӻ鳷ñ»ñÇ Ä¿ ¹³ñÇ ÑÇß³ï³Ï³ñ³ÝÝ»ñ (1601-1620), Ñ. ², ϳ½Ù»óÇÝ ì. гÏáμÛ³Ý, ². ÐáíѳÝÝÇëÛ³Ý, º., 1974:

2.17. ÐáíÑ³Ý Ø³ÙÇÏáÝÛ³Ý, î³ñáÝÇ å³ïÙáõÃÛáõÝ, º., 1989: 2.18. ÐáíѳÝÝ»ë ϳÃáÕÇÏáë ¸ñ³ë˳ݳϻñïóÇ, гÛáó å³ï-

ÙáõÃÛáõÝ, ³ß˳ñѳμ³ñ óñ·Ù³ÝáõÃÛáõÝÁ ¨ ͳÝáó·ñáõÃ-ÛáõÝÝ»ñÁª ¶. ´. ÂáëáõÝÛ³ÝÇ, º., 1996:

2.19. Ô³½³ñ ö³ñå»óõáÛ ä³ïÙáõÃÇõÝ Ð³Ûáó. ÂáõÕà ³é ì³Ñ³Ý سÙÇÏáÝ»³Ý, ùÝÝ³Ï³Ý μݳ·ÇñÁª ¶. î»ñ-ØÏñïãÛ³ÝÇ ¨ êï. سÉ˳ëÛ³ÝóÇ, º., 1982:

2.20. Ô¨áݹ, ä³ïÙáõÃÛáõÝ, óñ·Ù³ÝáõÃÛáõÝÁ, Ý»ñ³ÍáõÃÛáõÝÁ ¨ ͳÝáó·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ². î»ñ-Ô¨áݹ۳ÝÇ, º., 1982:

2.21. سÝñ ųٳݳϳ·ñáõÃÛáõÝÝ»ñ, 13-18-ñ¹ ¹¹., ϳ½Ù»ó ì. ². гÏáμÛ³Ý, Ñ. 1, º. 1951, Ñ. 2, º., 1956:

2.22. سïûáë àõéѳۻóÇ, ijٳݳϳ·ñáõÃÛáõÝ, ³ß˳ñѳμ³ñ óñ·Ù³ÝáõÃÛáõÝÁ ¨ ͳÝáó·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ Ð. ´³ñÃÇÏÛ³ÝÇ, º., 1991:

2.23. سïÿáë àõéѳۻóÇ, ijٳݳϳ·ñáõÃÇõÝ, ì³Õ³ñß³å³ï, 1898:

2.24. Ø»ÍÇÝ ì³ñ¹³Ý³Û ´³ñÓñμ»ñ¹»óõáÛ ä³ïÙáõÃÇõÝ îÇ»½»ñ³-ϳÝ, ØáëÏí³, 1861:

2.25. ØËÇóñ³Û ²ÛñÇí³Ý»óõáÛ ä³ïÙáõÃÇõÝ Ñ³Ûáó, ØáëÏáõ³, 1860:

2.26. Øáíë»ë Êáñ»Ý³óÇ, ä³ïÙáõÃÇõÝ Ð³Ûáó, ì»Ý»ïÇÏ, 1881: 2.27. ÚáíѳÝÝáõ ϳÃáÕÇÏáëÇ ¸ñ³ë˳ݳϻñï»óõáÛ ä³ïÙáõ-

ÃÇõÝ Ñ³Ûáó, ÂÇýÉÇë, 1912: 2.28. ÚáíѳÝÝáõ سÙÇÏáÝ»³ÝÇ »åÇëÏáåáëÇ, ä³ïÙáõÃÇõÝ î³-

ñûÝáÛ, ì»Ý»ïÇÏ, 1832: 2.29. ä³ïÙáõÃÇõÝ ëñμáÛÝ Ü»ñëÇëÇ ¨ ·Çõï Ýß˳ñ³ó, êá÷»ñù

ѳÛϳϳÝù, Ñ. ¿, ì»Ý»ïÇÏ, 1853: 2.30. ê³Ùáõ¿ÉÇ ù³Ñ³Ý³ÛÇ ²Ý»óõáÛ Ð³õ³ùÙáõÝù Ç ·ñáó å³ïÙ³·-

ñ³ó, ì³Õ³ñß³å³ï, 1893: 2.31. êÇÙ»áÝ ºñ¨³ÝóÇ, æ³Ùμé, ·Çñù, áñ ÏáãÇ ÛÇß³ï³Ï³ñ³Ý,

ì³Õ³ñß³å³ï, 1873:

8

2.32. êï»÷³Ýáë úñμ»ÉÛ³Ý, êÛáõÝÇùÇ å³ïÙáõÃÛáõÝ, óñ·Ù³-ÝáõÃÛáõÝÁ, Ý»ñ³ÍáõÃÛáõÝÁ ¨ ͳÝáó·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ². ². ²μ-ñ³Ñ³ÙÛ³ÝÇ, º., 1986:

2.33. êï»÷³ÝÝáëÇ úñμ»É»³ÝÇ Å³Ù³Ý³Ï³·ñáõÃÇõÝ, º., 1942: 2.34. êï»÷³ÝáëÇ î³ñûÝ»óõáÛ ²ëáÕÏ³Ý ä³ïÙáõÃÇõÝ ïÇ»½»ñ³-

ϳÝ, ê. ä»ï»ñμáõñ·, 1885: 2.35. êïñ³μáÝ. úï³ñ ³ÕμÛáõñÝ»ñÁ ѳۻñÇ Ù³ëÇÝ, Ñ. 1, º., 1940: 2.36. ìñ³ó ³ÕμÛáõñÝ»ñÁ г۳ëï³ÝÇ ¨ ѳۻñÇ Ù³ëÇÝ, óñ·Ù³-

Ý»ó È. Ø»ÉÇùë»Ã-μ»Ï, Ñ. ²-´, º.,1934, Ñ. ¶, º., 1955: 2.37. ìñ³ó ųٳݳϳ·ñáõÃÛáõÝ (1207-1318), óñ·Ù³ÝáõÃÛáõÝÁ

ÑÇÝ íñ³ó»ñ»ÝÇó ä. Øáõñ³¹Û³ÝÇ, º., 1971: 2.38. àõËï³Ý¿ë, ä³ïÙáõÃÇõÝ μ³Å³ÝÙ³Ý íñ³ó Ç Ñ³Ûáó, ì³Õ³ñ-

ß³å³ï, 1871: 2.39. àõß³·ñ³í ï»Õ»Ï³·Çñ γñÝá ·³í³éÇ Ñ³ÛáõÃÛ³Ý ¨ 1829-

1830 ÃÃ. ·³ÕÃÇ í»ñ³μ»ñÛ³É, ä´Ð, 1974, ÃÇí 3, ¿ç 83-96: 2.40. ö³íëïáë ´áõ½³Ý¹, ä³ïÙáõÃÛáõÝ Ð³Ûáó, óñ·Ù³ÝáõÃÛáõÝÁ

¨ ͳÝáó·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ êï. سÉ˳ëÛ³ÝÇ, º., 1987: 2.41. ö³÷³½Û³Ý ²., Âáõñù³Ï³Ý í³í»ñ³·ñ»ñÁ г۳ëï³ÝÇ ¨

ѳۻñÇ Ù³ëÇÝ (16-19-ñ¹ ¹³ñ»ñ), º., 1999: ´) èáõë»ñ»Ý 2.42. Àêòû, ñîáðàííûå Êàâêàçñêîé àðõåîãðàôè÷åñêîé êîìèññèåé

(ÀÊÀÊ), òò. 1–12, Òèôëèñ, 1866–1904. 2.43. Àðìÿíî–ðóññêèå îòíîøåíèÿ â ÕVIII â., ñáîðíèê äîêóìåíòîâ,

ò. 3, Å., 1978. 2.44. Àðìÿíñêèé âîïðîñ è ãåíîöèä àðìÿí â Òóðöèè (1913–1919),

ñáîðíèê (ñîñòàâèòåëü, îòâ. ðåä., àâòîð ïðåäèñëîâèÿ Â. Ìèêàåëÿí), Å., 1995.

2.45. Àõàëêàëàêñêèé óåçä òèôëèññêîé ãóáåðíèè. Ñòàòèñòè÷åñêèé âðåìåííèê Êàâêàçñêîãî êðàÿ, âûï. 2, Ò. 1887, ñ. 1–95.

2.46. Âàõóøòè Áàãðàòèîíè, Èñòîðèÿ öàðñòâà ãðóçèíñêîãî, Ò., 1976. 2.47. Äæàâàõåòèÿ, ìàòåðèàëû ïî èçó÷åíèþ ïðèðîäíûõ ðåñóðñîâ

àõàëêàëàêñêîãî íàãîðüÿ, Ò., 1933. 2.48. Äæàíèàøâèëè Ë., Íåñêîëüêî àñïåêòîâ ïåðåñåëåíèÿ àðìÿí â

Ñàìöõå–Äæàâàõåòèþ (ñì. Èíòåðíåò, http:caucasia. iatp. org. ge/N1/Rus–Resume/Janiashvili. htm):

2.49. Äæèõàí–íþìà è ôåçëÿêå Êÿòèáà ×åëåáè êàê èñòî÷íèê ïî èñòîðèè Àðìåíèè. Ïðåäèñëîâèå., ïåðåâîä è êîììåíòàðèè À. À. Ïàïàçÿíà, Å., 1973.

2.50. Äîêëàä îñîáîé ñëåäñòâåííîé êîìèññèè ïî îáñëåäîâàíèþ îáñòîÿòåëüñòâ âîçíèêíîâåíèÿ âîññòàíèÿ â Áîð÷àëèíñêîì

9

óåçäå è ïðè÷èíû âîéíû ñ Ðåñïóáëèêîé Àðìåíèåé, politika,

Jurnali, Tb., 1998, ¹4-6, gv. 4-30.

2.51. Äîêóìåíòû è ìàòåðèàëû ïî âíåøíåé ïîëèòèêå Çàêàâêàçüÿ è Ãðóçèè, Ò., 1919.

2.52. Äîêóìåíòû, îòíîñÿùèåñÿ ê àðìÿíî–ãðóçèíñêîé âîéíå, ³ÝÃí³ÏÇñ (ѳí³Ý³μ³ñª ´³ùáõ, 1919):

2.53. Æèçíü öàðèöû Òàìàðû, Ïàìÿòíèêè ãðóçèíñêîé èñòîðè÷åñêîé ëèòåðàòóðû, ò. V, Ò., 1985.

2.54. Èç èñòîðèè èíîñòðàííîé èíòåðâåíöèè â Àðìåíèè â 1918 ã. Äîêóìåíòû, Å., 1970.

2.55. Ìàðòèðîñÿí Â. Ì., ×îáàíÿí Ï. À., Äîêóìåíòû ïî èñòîðèè àðìÿíî–ãðóçèíñêèõ âçàèìîîòíîøåíèé è îáùåñòâåííîé æèçíè Ãðóçèè (II ïîë. ÕVlll â.), Êàâêàç è Âèçàíòèÿ, âûï. 3, Å., 1982, ñ. 237–244.

2.56. Íîâûå äîêóìåíòû î ïåðåñåëåíèè ïåðñèäñêèõ è çàïàäíûõ àðìÿí â 1828–1830 ã., ´Ð², 1977, N 3, ¿ç 1–23:

2.57. Ïðèñîåäèíåíèå Âîñòî÷íîé Àðìåíèè ê Ðîññèè. Ñáîðíèê äîêó-ìåíòîâ. Ðåäàêòîð Ö. Ï. Àãàÿí, ò. 1, 1801–1813, Å., 1972, ò. 2, 1814–1830, Å., 1978.

2.58. Ïðîñòðàííûé ðååñòð Ãþðäæèñòàíñêîãî âèëàéåòà, òóðåöêèé òåêñò èçäàë, ïåðåâåë Ñ. Ñ. Äæèêèÿ, êíèãà 1, Òá., 1947, (Ãáõñù»ñ»Ý):

2.59. Ñîöèàëüíî – ïîëèòè÷åñêîå è ýêîíîìè÷åñêîå ïîëîæåíèå Âîñ-òî÷íîé Àðìåíèè ïîñëå ïðèñîåäèíåíèÿ Âîñòî÷íîé Àðìåíèè ê Ðîññèè (1830–1870), äîêóìåíòû è ìàòåðèàëû, ïîä. ðåä. Í. À. Òàâàêàëÿíà, Å., 1993.

¶) ìñ³ó»ñ»Ý 2.60. gurjistanis vilaieTis didi davTari, wigni 2, Tb.,

1941, w. 1, 1947. Turquli teqsti gamoxca, Targmani,

gamokvleva da komentariebi daurTo sergi jiqiam, w.

3, gamokvleva, Tb., 1958. 2.61. uxtanesi, istoria gamoyofisa qarTvelTa somexTagan,

somxuri teqsti qarTuli TargmaniTa da gamokvleviT

gamosca zaza aleqsiZem, Tb., 1975. 2.62. qarTlis cxovreba, t. I, Tb., 1955, t. IV, Tb., 1973. ³ 2.63. Cildiris eialeTis jaba davTari. 1694-1732, Tb., 1979.

10

3. ػݳ·ñáõÃÛáõÝÝ»ñ, ÅáÕáí³ÍáõÝ»ñ, ë»ÕÙ³·ñ»ñ, ù³ñ﻽ݻñ

²) гۻñ»Ý 3.1. ²¹áÝó Ü., г۳ëï³ÝÇ å³ïÙáõÃÛáõÝ, º., 1972: 3.2. ²¹áÝó Ü., г۳ëï³ÝÁ ÐáõëïÇÝdzÝáëÇ ¹³ñ³ßñç³ÝáõÙ, º.,

1987: 3.3. ²ÉÇß³Ý Ô., ²Ûñ³ñ³ï, ì»Ý»ïÇÏ, 1890: 3.4. ²ÉÇß³Ý Ô., ÜßÙ³ñù ѳÛϳϳÝù, åñ. 1, ³ÝÃí³Ï³Ý: 3.5. ²ÏÇÝÛ³Ý Ü., ÎÇõñÇáÝ Ï³ÃáÕÇÏáë ìñ³ó: ä³ïÙáõÃÇõÝ Ñ³Û–

íñ³ó³Ï³Ý Û³ñ³μ»ñáõû³Ýó »ûûñáñ¹ ¹³ñáõ Ù»ç (²½·³-ÛÇÝ Ù³ï»Ý³¹³ñ³Ý), ìÇ»Ýݳ, 1910:

3.6. ²Ñ³ñáÝÛ³Ý ²., ê³ñ¹³ñ³å³ïÇó ÙÇÝ㨠ê¨ñ ¨ Èá½³Ý, º., 2001:

3.7. ²Õ³Û³Ý Ì., Ð³Û ÅáÕáíñ¹Ç ³½³ï³·ñ³Ï³Ý å³Ûù³ñÇ å³ï-ÙáõÃÛáõÝÇó, º., 1976:

3.8. ²Õ³Ý»³Ýó ¶., γñÝá ·³ÕÃÁ (1829¬1830), Â., 1891: 3.9. ²í»ïÇëÛ³Ý Ð., гÛÏ³Ï³Ý Ñ³ñóÁ 1918 Ã., º., 1997: 3.10. ²ñáÛ³Ý ê., ´»ÏáñÝ»ñ Øßá æáç ù³ñÇ. ѳÛñ»Ý³·Çï³Ï³Ý ³Ï-

ݳñÏ, º., 1997: 3.11. ´³¹³ÉÛ³Ý ¶., æ³í³Ëù ¨ ѳñ³ÏÇó ßñç³ÝÝ»ñ, ù³ñ﻽,

Ù³ëßï³μ 1: 260000, º., 1995: ÜáõÛÝǪ æ³õ³Ëù »õ Û³ñ³ÏÇó »ñÏñ³Ù³ë»ñ, Ù³ëßï³μ 1:400000, º., 2002:

3.12. ´»ñ³ÏãÛ³Ý È. ²., ÈáÙ³ïáõñóË ·ÛáõÕÇ å³ïÙ³³ß˳ñѳ·-ñ³Ï³Ý ³ÏݳñÏÁ, 1999:

3.13. ´á·¹³ÝáíϳÛÇ ßñç³Ý, ï»Õ»Ï³·Çñù, ϳ½ÙáÕÝ»ñª Ø. γñ³-˳ÝÛ³Ý, Ä. êÝËãÛ³Ý, Ø. 껹ñ³ÏÛ³Ý, È. Ô³½³ñÛ³Ý, Ø. ºëá-Û³Ý, Ø. ì³ñ¹³ÝÛ³Ý, ê. ºñ³ÝáëÛ³Ý, ´á·¹³Ýáíϳ, 1992:

3.14. ¶³ÉáÛ³Ý ¶. ²., г۳ëï³ÝÁ ¨ Ù»Í ï»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ 1917¬1923 ÃÃ, º., 1999:

3.15. ¶»Õ³Ù»³Ýó º., ä³ïÙ³Ï³Ý ù³Õí³ÍùÝ»ñ, åñ³Ï 4, ´³ùáõ, 1909:

3.16. ¶»Õ³ÙÛ³Ýó Ð., γñ³å»ï ³ñù»åÇëÏáåáë (Ï»Ýë³·ñáõÃ-ÛáõÝ), ³é³ç³μ³ÝÁ ¨ ͳÝáó·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ². Ø»ÉùáÝÛ³ÝÇ, º., 1999:

3.17. ¶ñÇ·áñÛ³Ý ¶., гËí»ñ¹Û³Ý ê., êÛáõÝÇùÇ å³ïÙáõÃÛáõÝ, º., 2001:

3.18. ¶ñÇ·áñÛ³Ý ¼. Î., ²ñ¨»ÉÛ³Ý Ð³Û³ëï³ÝÇ ÙdzóáõÙÁ èáõë³ë-ï³ÝÇÝ ¨ Ýñ³ å³ïÙ³Ï³Ý Ý߳ݳÏáõÃÛáõÝÁ, º., 1978:

3.19. ¸³íÃÛ³Ý ²., гÛÏ³Ï³Ý ¨ ѳ۳˳éÁ μݳϳí³Ûñ»ñÁ ìñ³ë-ï³ÝáõÙ, º., 1997:

11

3.20. ¸³íÃÛ³Ý ². Ê., æ³í³Ëù, º., 1994: 3.21. ¸ÇÉáÛ³Ý ì. ²., ²ñ¨»ÉÛ³Ý Ð³Û³ëï³ÝÁ 19¬ñ¹ ¹³ñÇ ³é³çÇÝ »-

ñ»ëݳÙÛ³ÏÇÝ ¨ ѳۖéáõë³Ï³Ý ѳñ³μ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, º., 1989:

3.22. ¸áËáÛ³Ý ²., ¶ÛáõÕÝ Î³ñ½³Ë, º., 1995: 3.23. ºñ»ÙÛ³Ý ê., г۳ëï³ÝÁ Áëï §²ß˳ñѳóáÛó¦¬Ç, º., 1963: 3.24. ºñ»ÙÛ³Ý ê., àõñ³ñïáõ å»ïáõÃÛáõÝÁ. ù³ñ﻽, Ð³Û ÅáÕáíñ-

¹Ç å³ïÙáõÃÛáõÝ, Ñ. 1, ÐÊêÐ ¶² Ññ³ï., º., 1971: 3.25. ºñ»ëݳٻ³Ï ѳÛáó μ³ñ»·áñÍ³Ï³Ý ÁÝÏ»ñáõû³Ý Îáíϳ-

ëáõÙ. 1881–1911, ϳ½Ù»ó È¿û, Â., 1911: 3.26. ºñÇó»³Ýó ²., ²Ù»Ý³ÛÝ Ð³Ûáó ϳÃáÕÇÏáëáõÃÇõÝÁ ¨ Îáíϳ-

ëÇ Ð³Ûù 19¬ñ¹ ¹³ñáõÙ, Ñ. ²., Â. 1894: 3.27. ¼¿ÛÃÉ»³Ý ê., Ð³Û ÏÝáç ¹»ñÁ Ñ³Û Û»Õ³÷áË³Ï³Ý ß³ñÅÙ³Ý

Ù¿ç, Èáë ²Ý×ÁÉÁë, 1992: 3.28. ¼áÑñ³μÛ³Ý ¾. ²., 1920 Ã. Ãáõñù¬Ñ³ÛÏ³Ï³Ý å³ï»ñ³½ÙÁ ¨

ï»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, º., 1997: 3.29. ¼áõɳÉÛ³Ý Ø., Ð³Û ÅáÕáíñ¹Ç 13¬18¬ñ¹ ¹³ñ»ñÇ å³ïÙáõÃÛ³Ý

ѳñó»ñÁ Áëï »íñáå³óÇ Ñ»ÕÇݳÏÝ»ñÇ, ·Çñù ², º., 1990: 3.30. ¼áõɳÉÛ³Ý Ø. Î., ²ñ¨ÙïÛ³Ý Ð³Û³ëï³ÝÁ 16-18-ñ¹ ¹¹., º.,

1980: 3.30³. ¼áõéݳçÛ³Ý ê., æ³í³Ëù. ųٳݳϳ·ñáõÃÛáõÝ, º., 2002£ 3.31. ¼ûñ. ²Ý¹ñ³ÝÇÏÇ ÎáíÏ³ë»³Ý ×³Ï³ïÇ å³ïÙ³Ï³Ý ûñ³·-

ñáõÃÇõÝÁ, 1914–1917, äáëÃáÝ, 1924: 3.32. ¾÷ñÇÏ»³Ý ê., ä³ïÏ»ñ³½³ñ¹ μݳß˳ñÑÇÏ μ³é³ñ³Ý, Ñ.

², ì»Ý»ïÇÏ, 1902: 3.33. ÂáõÙ³ÝÛ³ÝÁ ųٳݳϳÏÇóÝ»ñÇ Ñáõß»ñáõÙ, º., 1969: 3.34. ÆÝ×Ç×»³Ý Ô., ²ß˳ñѳ·ñáõÃÇõÝ ãáñÇó Ù³ë³Ýó ³ß˳ñÑÇ,

Ñ. ², ì»Ý»ïÇÏ, 1806: 3.35. Æß˳ÝÛ³Ý ´., гۖíñ³ó³Ï³Ý ѳñ³μ»ñáõÃÇõÝÝ»ñÇ åñáμÉ»-

ÙÁ (ùÝÝ³Ï³Ý í»ñÉáõÍáõÃÇõÝ), ÂÇýÉÇë, 1914: 3.36. ÆëáÛ³Ý ²., ê³Ã˳, º., 1995: 3.37. ÆëáÛ³Ý ²., ê³Ã˳, Ø»Í ²ñ³·Û³É, öáùñ ²ñ³·Û³É, º., 2001: 3.37³. ÆëáÛ³Ý ²., ê³ÙóË»-æ³í³ËùÇ Ý߳ݳíáñ ѳÛáñ¹ÇÝ»ñÁ,

Ù³ë ², ӻ鳷Çñ£ 3.38. È³É³Û³Ý º., ºñÏ»ñ, Ñ. 1, º., 1983: 3.39. È»á, гÛáó å³ïÙáõÃÛáõÝ, Ýáñ³·áõÛÝ ßñç³Ý, Ù³ëÝ 1, º.,

1926, Ù³ëÝ 2, º., 1927: 3.40. È»á, гÛáó å³ïÙáõÃÛáõÝ, Ñ. 3, º., 1946: 3.41. È¿û, ê³Ñٳݳí»×»ñ, ÂÇýÉÇë, 1919:

12

3.42. ʳã³ïñÛ³Ý ì., г۳ëï³ÝÁ Ù. Ã. ³. 15¬17¬ñ¹ ¹³ñ»ñáõÙ, º., 1998:

3.43. ʳïÇë»³Ý ²., г۳ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõû³Ý ͳ·áõÙÝ áõ ½³ñ·³óáõÙÁ, ´»ÛñáõÃ, 1968:

3.44. Êáõ¹ÇÝ»³Ý ¶., Ð³Û Û»Õ³÷áË³Ï³Ý ¹³ßݳÏóáõû³Ý ÍÝáõÝ-¹Á, º., 2000:

3.45. γñ³·»á½Û³Ý Ð., гÛÏ³Ï³Ý É»éݳß˳ñÑÁ ë»å³·Çñ ³Õ-μÇõñÝ»ñáõÙ, Ñ. I, ·Çñù 1, º., 1998:

3.46. γñ³å»ïÛ³Ý Ð., ²Ý¹ñ³ÝÇÏ, Ñ. 3, º., 1994: 3.47. γñ³å»ïÛ³Ý Ø., гÛÏ³Ï³Ý Ï³Ù³íáñ³Ï³Ý ËÙμ»ñÁ ¨ ³½-

·³ÛÇÝ ·áõÙ³ñï³ÏÝ»ñÁ ÎáíϳëÛ³Ý é³½Ù³×³Ï³ïáõÙ (1914¬1917 ÃÃ.), º., 1999:

3.48. γñ³å»ïÛ³Ý ê., æ³í³ËùÇ Ë³ãù³ñ»ñÁ, º., 1995: 3.48³. λñáݬ2002, æ³õ³Ëù»³Ý ·Çï³ÅáÕáíÇ ÝÇõûñ, ϳ½ÙáÕ-

Ý»ñª Ð. ²Éíñó»³Ý, ². س¹áÛ»³Ý, º., 2002: 3.49. ÎÇñ³ÏáëÛ³Ý ¶. º., г۳ëï³ÝÁ ȳÝϖ³ÙáõñÇ ¨ ÃáõñùÙ»Ý

ó»Õ»ñÇ ³ñß³í³ÝùÝ»ñÇ ßñç³ÝáõÙ, º., 1997: 3.50. ÎÇñ³ÏáëÛ³Ý æ. ê., ²é³çÇÝ Ñ³Ù³ß˳ñѳÛÇÝ å³ï»ñ³½ÙÁ

¨ ³ñ¨Ùï³Ñ³ÛáõÃÛáõÝÁ 1914¬1916 ÃÃ., º., 1965: 3.51. Ðñ³õ¿ñ áÕçÙïáõû³Ý, ê. ¾çÙdzÍÇÝ, 1993: 3.52. гÙμ³ñÛ³Ý ²., æ³í³ËùÇ ÅáÕáíñ¹³·ñáõÃÛ³Ý å³ïÙáõÃÛáõ-

ÝÇó, º., 1998: 3.53. Ð³Û ÅáÕáíñ¹Ç å³ïÙáõÃÛ³Ý ùñ»ëïáÙ³ïdz, Ñ. ²., àõñ³ñ-

ï³Ï³Ý ³ÕμÛáõñÝ»ñ. º., 1981: 3.54. Ð³Û ÅáÕáíñ¹Ç å³ïÙáõÃÛáõÝ, ÐÊêÐ ¶² Ññ³ï., Ñ. 1–8, , º.,

1971–1984: 3.55. г۳ëï³ÝÇ ¨ ѳñ³ÏÇó ßñç³ÝÝ»ñÇ ï»Õ³ÝáõÝÝ»ñÇ μ³é³-

ñ³Ý, Ñ»ÕÇݳÏÝ»ñª гÏáμÛ³Ý Â. Ê., Ø»ÉÇù–´³ËßÛ³Ý êï. î., ´³ñë»ÕÛ³Ý Ð. Ê., Ñ. 1¬5, º., 1986¬2001:

3.56. гÛÏ³Ï³Ý êêè ³ïɳë, 4–ñ¹ ¹³ñÇ ÑéáÙ»³Ï³Ý ÙÕáݳã³÷-ùÇ (ä¨ïÇÝ·»ñÛ³Ý ³ÕÛáõë³ÏÇ) ÙÇ Ù³ëÁ, ºñ¨³Ý–ØáëÏí³, 1961, ¿ç 110:

3.57. гÛÏáõÝÇ ê., ´³·ñ¨³Ý¹ çñ³μ³ßË ·³í³é, Ù³ëÝ ², ì³Õ³ñ-ß³å³ï, 1894:

3.58. гÛáó å³ïÙáõÃÛáõÝ, ѳÝñ³ÏñÃ³Ï³Ý ¹åñáóÇ 8–ñ¹ ¹³ë³-ñ³ÝÇ ¹³ë³·Çñù, ì. ´³ñËáõ¹³ñÛ³ÝÇ ËÙμ³·ñáõÃÛ³Ùμ, º., 2000:

3.59. гÛáó å³ïÙáõÃÛáõÝ, ÝÛáõûñÇ ÅáÕáí³Íáõ, ϳ½ÙáÕª ì. Ô³-½³Ë»óÛ³Ý, º., 1993:

3.60. гÛñ»ÝÇ æ³õ³Ëù, ÅáÕáí³Íáõ, ä¿ÛñáõÃ, 2002:

13

3.61. гñáõÃÛáõÝÛ³Ý ². Ð., Âáõñù³Ï³Ý ÇÝï»ñí»ÝóÇ³Ý ²Ý¹ñÏáí-ϳë 1918 Ã. ¨ ÇÝùݳå³ßïå³Ý³Ï³Ý ÏéÇíÝ»ñÁ, º., 1984:

3.62. гñáõÃÛáõÝÛ³Ý Î. ²., гÛÏ³Ï³Ý ³½·³ÛÇÝ ½áñ³ÙdzíáñáõÙ-Ý»ñÁ 1918¬1945 Ãí³Ï³ÝÝ»ñÇÝ, º., 2002:

3.63. ÐáíѳÝÝÇëÛ³Ý ²., ¸ñí³·Ý»ñ Ñ³Û ³½³ï³·ñ³Ï³Ý ÙïùÇ å³ïÙáõÃÛ³Ý, ·Çñù 2, º., 1959:

3.64. ÒÇÃáÕ ¹³ßïÇ Î³ñÝáÛ, ϳ½ÙáÕª ì³ñ¹Çûñ Îá×áÉá½»³Ý–ÚáíѳÝÝÇ뿳Ý, ´»ÛñáõÃ, 1972:

3.65. Ø³Ý³Ý¹Û³Ý Ð., ºñÏ»ñ, Ñ. ²¬¼, º., 1977¬1985: 3.66. Ø³Ý³Ý¹Û³Ý Ð., г۳ëï³ÝÇ ·É˳íáñ ׳ݳå³ñÑÝ»ñÁ Áëï

ä¨ïÇÝ·»ñÛ³Ý ù³ñ﻽Ç, º., 1936: 3.67. Ø³Ý³Ý¹Û³Ý Ð., îÇ·ñ³Ý ºñÏñáñ¹Á ¨ ÐéáÙÁ, º., 1940: 3.68. Ø³Ý³Ý¹Û³Ý Ð., øÝÝ³Ï³Ý ï»ëáõÃÛáõÝ Ñ³Û ÅáÕáíñ¹Ç å³ï-

ÙáõÃÛ³Ý, Ñ. ´, º., 1960: 3.69. سñ·³ñÛ³Ý Ð. ¶., ÐÛáõëÇë³ÛÇÝ Ð³Û³ëï³ÝÇ ¨ ìñ³ëï³ÝÇ

Ä´ ¹³ñÇ å³ïÙáõÃÛ³Ý ÙÇ ù³ÝÇ Ñ³ñó»ñ, º.,1980: 3.70. Ø»ÉÇùÛ³Ý ì., 1917. ö»ïñí³ñÛ³Ý Ñ»Õ³÷áËáõÃÛáõÝÁ ¨ г-

Û³ëï³ÝÁ, º., 1997: 3.71. Ø»ÉùáÝÛ³Ý ²., ¾ñ½ñáõÙ. ¾ñ½ñáõÙÇ Ý³Ñ³Ý·Ç Ñ³Û ³½·³μݳÏ-

ãáõÃÛáõÝÁ 19–ñ¹ ¹³ñÇ ³é³çÇÝ »ñ»ëݳÙÛ³ÏÇÝ (å³ïÙ³Åá-Õáíñ¹³·ñ³Ï³Ý áõëáõÙݳëÇñáõÃÛáõÝ), º., 1994:

3.72. Ø»ÉùáÝÛ³Ý ²., гÛáó å³ïÙáõÃÛáõÝ, áõëáõÙÝ³Ï³Ý Ó»éݳñÏ, º., 1998:

3.73. Ø»ÉùáÝÛ³Ý ²., æ³í³Ëù. å³ïÙáõÃÛ³Ý áõñí³·Í»ñ, º., 1999: 3.74. ØÇñ³Ëáñ»³Ý Ø., Üϳñ³·ñ³Ï³Ý áõÕ¨áñáõÃÇõÝ Ç Ñ³Û³μݳÏ

·³õ³éë ²ñ¨»É»³Ý î³×ϳëï³ÝÇ, Ñ. ¶, Î. äáÉÇë, 1885: 3.75. ØÇù³Û»ÉÛ³Ý Ð. ê., ̳ÉϳÛÇ ³½·³·ñáõÃÛáõÝÁ ¨ μ³Ý³ÑÛáõ-

ëáõÃÛáõÝÁ, ·ÛáõÕ ÔáõßãÇ, º., 1998: 3.76. ØÇù³Û»ÉÛ³Ý ì. ²., ÔñÇÙÇ Ñ³ÛÏ³Ï³Ý ·³ÕáõÃÇ å³ïÙáõÃÛáõÝ

(1801¬1917), º., 1970: 3.77. Øáõñ³¹Û³Ý ä. Ø., г۳ëï³ÝÇ íñ³ó»ñ»Ý ³ñӳݳ·ñáõÃ-

ÛáõÝÝ»ñÁ, Ñ. 1, º., 1977: 3.77³. Úáõß³Ù³ï»³Ý Ð.Ú.¸³ßݳÏóáõû³Ý, ³ÉμáÙ-³ïɳë, Ñ. ²,

Èáë ²Ý×»ÉÁë, 1992£ 3.78. ÞÇñÇÝÛ³Ý ê., ²Ë³Éù³É³ùóÇÝ»ñ, ³é³ç³μ³ÝÇ Ñ»ÕÇÝ³Ï ¨

ËÙμ³·Çñ ². Ø»ÉùáÝÛ³Ý, º., 2000: 3.79. â³Ù㻳Ýó Ø., ä³ïÙáõÃÇõÝ Ð³Ûáó Ç ëϽμ³Ý¿ ³ß˳ñÑÇ

ÙÇÝ㨠ó³Ù ﻳéÝ 1784, Ñ. ²¬¶, º., 1984: 3.80. â»É»åÛ³Ý ²., ¼áñ³í³ñ ²Ý¹ñ³ÝÇÏ ¨ Ñ³Û Ñ»Õ³÷á˳ϳÝ

ß³ñÅáõÙÁ, º.,1990:

14

3.81. ä³ñë³ÙÛ³Ý ì. ²., ¶ñÇμỹáíÁ ¨ ѳۖéáõë³Ï³Ý ѳñ³μ»-ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, º., 1947:

3.82. ä»ñå»ñ»³Ý ²., ä³ïÙáõÃÇõÝ Ñ³Ûáó, 1871: 3.83. æ³ÑáõÏÛ³Ý ¶. ´., гÛáó É»½íÇ å³ïÙáõÃÛáõÝ. ܳ˳·ñ³ÛÇÝ

ųٳݳϳßñç³Ý, º., 1987: 3.84. èáõμ¿Ý, Ð³Û Û»Õ³÷á˳ϳÝÇ ÙÁ ÛÇß³ï³ÏÝ»ñÁ, Ñ. ¼¬¾, »Ñ-

ñ³Ý, 1982: 3.85. ê³ÝáëÛ³Ý ²., ²Ë³Éó˳ÛÇ ¨ ²Ë³Éù³É³ùÇ ·³í³éÝ»ñÇ 1918

Ã. ÇÝùݳå³ßïå³ÝáõÃÛáõÝÁ, º., 1992: 3.86. ê³ñ·ëÛ³Ý º. Ô., ÂáõñùÇ³Ý ¨ Ýñ³ Ýí³×áÕ³Ï³Ý ù³Õ³ù³-

ϳÝáõÃÛáõÝÁ ²Ý¹ñÏáíϳëáõÙ (1914¬1918), º., 1964: 3.87. ê³ñ·ëÛ³Ý Ø., ʳãí³Í ù³Õ³ùÁ, º., 1996: 3.88. ê³ñ·ëÛ³Ý ì., æ³õ³Ëù ï»Õ³Ýí³Ý ͳ·áõÙÁ, º., 1999: 3.89. ê¿ÛɳÝ, ÜßÙ³ñÝ»ñ, º., 1999: 3.90. êÇÙáÝÛ³Ý º., ²Ë³ÉóË³Ý Ïñ³Ï» ûÕ³ÏáõÙ, º., 2000: 3.91. êÇÙáÝÛ³Ý Ð. è., ²Ý¹ñ³ÝÇÏÇ Å³Ù³Ý³ÏÁ, ·Çñù ²¬´, º., 1996: 3.92. ì³·Ý»ñ Ø., ֳݳå³ñÑáñ¹áõÃÇõÝ Ç Ð³Û³ëï³Ý, óñ·Ù. Ö.

Ö³Ù×»³Ý, ìÇ»Ýݳ, 1851: 3.93. ì³Ñ³Ý î»ñÛ³ÝÁ ųٳݳϳÏÇóÝ»ñÇ Ñáõß»ñáõÙ, º., 1964: 3.94. ì³ñ³Ý¹»³Ý Ø., Ð. Ú. ¸³ßݳÏóáõû³Ý å³ïÙáõÃÇõÝ, º.,

1992: 3.95. ìñ³ó»³Ý ê., г۳ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÇõÝ, º. 1993: 3.96. î³ß»³Ý Ð., î³Ûù, ¹ñ³óÇù ¨ Êáïáñçáõñ, ìÇ»Ýݳ,1973: 3.97. ø³çáõÝÇ Ø., ²ß˳ñѳ·ñáõÃÇõÝ ÑÇÝ ¨ Ýáñ г۳ëï³ÝÛ³Ûó,

ì»Ý»ïÇÏ, 1857: 3.97³. úñÙ³ÝÛ³Ý Ø., ²½·³å³ïáõÙ, Ñ. ´, ê.¾çÙdzÍÇÝ, 2001£

´) èáõë»ñ»Ý 3.98. Àðâåëàäçå Á., Àðìÿíñêèå èëè ãðóçèíñêèå öåðêâè â Ãðóçèè ?,

Òá., 1996. 3.99. Àðóòþíÿí À. Î., Êàâêâçñêèé ôðîíò 1914–1917 ã., Å., 1971. 3.100. Ãåíåðàë–ôåëüäìàðøàë êíÿçü Ïàñêåâè÷, ñîñòàâèë êíÿçü À.

Ùåðáàòîâ, ò. 3, ÑÏá., 1891. 3.101. Äæàíäèåðè Å. Ã., Àõàëêàëàêè Äæàâàõåòñêèé (èñòîðèêî–àðõå-

îëîãè÷åñêîå èññëåäîâàíèå). Àâòîðåôåðàò äèññåðòàöèè íà ñîèñêàíèå ó÷åíîé ñòåï. êàíä. èñò. íàóê, Ò., 1983.

3.102. Äóáðîâèí Í., Èñòîðèÿ âîéíû è âëàäû÷åñòâà ðóññêèõ íà Êàâêàçå, ò. 1, êí. 1, ÑÏá., 1881, ò. 5, ÑÏá., 1887, ò. 6, ÑÏá., 1888.

3.103. Åâàíãóëîâ Ã. Ã., Ìåñòíàÿ ðåôîðìà íà Êàâêàçå, ÑÏá., 1914.

15

3.104. Çóáîâ Ïëàòîí, Êàðòèíà Êàâêàçñêîãî êðàÿ ïðèíàäëåæàùåãî Ðîññèè è ñîïðåäåëüíûõ åìó çåìåëü, ÑÏá., 1835.

3.105. Èâàíåíêî Â. Í., Ãðàæäàíñêîå óïðàâëåíèå Çàêàâêàçüåì…, Ò., 1901.

3.106. Èîñåëèàíè, Ãîðîäà ñóùåñòâîâàâøèå â Ãðóçèè, Ò., 1850. 3.107. Èñòîðèÿ Àðìåíèè ñ äðåâíåéøèõ âðåìåí äî íàøèõ äíåé, àâ-

òîðñêèé êîë., Å., 1999. 3.108. Èñòîðèÿ âîåííûõ äåéñòâèé â àçèàòñêîé Òóðöèè â 1828–1829

ãã., ÷. 1–2, ÑÏá., 1836 ¨ ÝáõÛÝÇ »ñÏñáñ¹ Ññ³ï³ñ³ÏáõÃÛáõ-ÝÁª Âàðøàâà, 1843.

3.109. Êàâêàç. Íàðîäû Êàâêàçà, ò. 1, ÑÏá., 1914. 3.110. Êàðòà Ãðóçèè èëè îïèñàíèå ïîëèòè÷åñêîãî ñîñòîÿíèÿ öàðñòâ

Êàðòàëèíñêîãî è Êàõåòèíñêîãî, Ò., 1896. 3.111. Ëèí÷ Õ. Ô. Á., Àðìåíèÿ, ò. 1, Ò., 1910. 3.112. Íàðîäû Êàâêàçà. ýòíîãðàôè÷åñêèå î÷åðêè ÀÍ ÑÑÑÐ, ò. 2, Ì.,

1962. 3.113. Îáîçðåíèå ðîññèéñêèõ âëàäåíèé çà Êàâêàçîì â ñòàòèñòè÷åñêîì,

òîïîãðàôè÷åñêîì è ôèíàíñîâîì îòíîøåíèÿõ, ÷. 4, ÑÏá., 1836. 3.114. Ïàé÷àäçå Ã. Ã., Ðóññêî–ãðóçèíñêèå ïîëèòè÷åñêèå îòíîøåíèÿ

â ïåðâîé ïîëîâèíå XVIII âåêà, Ò., 1970. 3.115. Ïîëíîå ñîáðàíèå ñî÷èíåíèé À. Ñ. Ãðèáîåäîâà, ò. 3, Ïåòðî-

ãðàä, 1917. 3.116. Ïîòòî Â., Êàâêàçñêàÿ âîéíà, â îòäåëüíûõ ýïèçîäàõ, ëåãåíäàõ

è áèîãðàôèÿõ, ò. 1, âûï. 3, Ò., 1885,. ò. 4, âûï. 1–4, Ò., 1887–1888.

3.117. Ïóøêèí À. Ñ., Ïóòåøåñòâèå â Àðçðóì âî âðåìÿ ïîõîäà 1829 ãîäà. //Ïóøêèí À. Ñ., Ïîëí. Ñîáð. ñî÷., èçä. 4–îå, ò. 6, Ëåíèíãðàä, 1978.

3.118. Ñòàòèñòè÷åñêîå îïèñàíèå Çàêàâêàçñêîãî êðàÿ, ñîñò. Îðåñò Åâåöêèé, ÑÏá., 1835.

3.119. Òóíÿí Â., Êàðàáàõñêèé êîíôëèêò, Å., 1999. 3.120. Óøàêîâ Í., Èñòîðèÿ âîåííûõ äåéñòâèé â àçèàòñêîé Òóðöèè â

1828–1829 ãã., ò. 1, ÑÏá., 1836. 3.121. Õàðìàíäàðÿí Ñ. Â., Ëåíèí è ñòàíîâëåíèå çàêàâêàçñêîé ôåäå-

ðàöèè, Å., 1969. 3.122. Õà÷àòðÿí Æ. Ê., Àðìÿíñêèå íàðîäíûå ïëÿñêè Äæàâàõêà,

àâòîðåôåðàò äèññåðòàöèè íà ñîèñêàíèå ó÷åíîé ñòåïåíè êàíä. èñò. íàóê, Å., 1971.

3.123. Øàõàòóíÿí À., Àäìèíèñòðàòèâíûé ïåðåäåë Çàêàâêàçüÿ, Ò., 1918. 3.124. Øèðîêîðàä À. Á., Ðóññêî–òóðåöêèå âîéíû 1676–1918 ã.,

Ìèíñê, Ìîñêâà, 2000.

16

¶) ìñ³ó»ñ»Ý 3.125. aspinZa. samcxisa da javaxeTis sazRvarze, axalcixe,

2000.

3.126. axalcixe–yarsi (simpoziumis Sromebi), axalcixe–

yarsi., 2001,

3.127. berZeniSvili d., narkvevebi saqarTvelos istoriuli

geogra-fiidan. zemo qarTli– Tori, javaxeTi, Tb.,

1985.

3.128. berZeniSvili d., javaxeTis istoriuli geografiis

sakiTxebi…,… Tb., 1975.

3.129. boWoriZe g., mogzauroba samcxe–javaxeTSi, Tb., 1992.

3.130. gurjistanis vilaieTis ruka, Tb., 1953.

3.131. TeTvaZe S., TeTvaZe o., somxebi saqarTveloSi, Tb.,

1998.

3.132. lomsaZe S., samcxe–javaxeTi, Tb., 1975.

3.133. quTaTelaZe q., qvemo qarTli. politikuri istoriis

sakiTxebi (taSir–Zoragetis samefo; orbelTa

gvaris istoria), Tb., 2001.

3.134. ciskariSvili v., javaxeTis epigrafika rogopc

saistorio wyaro, Tb., 1959.

3.135. javaxeTi. istoriul–xuroTmoZRvruli gzamkvlevi,

Tb., 2000.

3.136. javaxiSvili iv., saqarTvelos sazRvrebi, Tb., 1919.

3.137. janiaSvili l., samcxe–javaxeTis somxuri mosaxleobis

yofa da kultura, avtoreferati, Tb.,�1999.

¸) ²ÛÉ É»½áõÝ»ñáí 3.138. Ayni Ali, Kavanin–i Ali Osman der hulasa–i mezamin–i defter–i

divan, Istanbul, 1280. 3.139. Birken A., Die Prowinzen des osmanischen Reiches, Wiesbaden,

1976. 3.140. Brosset M., Voyage archéologique en Transcaucasie, SPb., 1850. 3.141. Hammer J., Histoire de l’empire ottoman, t. 17, Paris, 1843. 3.142. Hofmann S. J.,II Vicariato Apostolico Di Constantinopoli, 1453–

1830. 3.143. Hovannisian R. G., The Republic of Armenia, vol. 1, Berkeley, Los

Angeles, London 1971, vol. 2, vol. 3. 3.144. Kurumu, c. 15, ekim Ankara, 1951, sayi 60. 3.145. Markwart J, Das Itinerer von Artaxata nach Armastica, Wien, 1920.

17

3.146. Markwart J., Skizzen zur historischen Topographie und Geschichte von Kaukasien, Wien, 1928.

3.147. Pitcher D. E., An historical geography of the ottoman Empire…, Leide E. J. Brill, 1972.

3.148. Smith E., Researches of the rev. E. Smith and rev. H. G. O. Dwight in Armenia including a Journey through Asia Minor, and Georgia and Persia, vol. 1, Boston, 1833.

3.149. Ubicini M. A., Lettres sur la Turquie, Paris, 1853. 3.150. Varandian M., Le conflit arméno–géorgien et la guerre du Caucase,

Paris, 1919.

4. ä³ñμ»ñ³Ï³Ý Ù³ÙáõÉ ¨ Ù³ï»Ý³ß³ñ»ñ ²) гۻñ»Ý 4.1. ²½³ï³Ù³ñï, ºñ¨³Ý, 1992, 24 ³åñÇÉ: 4.2. ²½·³·ñ³Ï³Ý ѳݹ»ë, ·Çñù ²–´, ÞáõßÇ–ÂÇýÉÇë, 1896: 4.3. ²½¹³Ï, μ³ó³éÇÏ, ´»ÛñáõÃ, 1999, 24 ³åñÇÉ, ¿ç 106¬114: 4.4. ²ß˳ï³íáñ, ÂÇýÉÇë, 1920, 16 ÑáõÝÇë, ÃÇí 57: 4.4³. ²ëåÝç³Ï, §æ³í³Ëù¦ ѳÛñ»Ý³Ïó³Ï³Ý–μ³ñ»·áñͳϳÝ

ÙÇáõÃÛ³Ý å³ßïáݳûñÃ, ºñ¨³Ý, 2001¬2002: 4.5. ²ñ³ñ³ï, ¾çÙdzÍÇÝ, 1889, 31 Ù³ñï: 4.6. ²ñ³ùë, ê. ä»ï»ñμáõñ·, 1903, Ù³ÛÇë, ¿ç 434¬440: 4.7. ²ñÓ³·³Ýù, ÂÇýÉÇë, 1885, 21 ÑáõÉÇë, 28 ÑáõÉÇë, 31 ¹»Ïï»Ù-

μ»ñ, ¿ç 367¬368: 4.8. ²ñ¨»ÉÛ³Ý Ù³ÙáõÉ, ¼ÙÛáõéÝdz, 1898, 1 ¹»Ïï»Ùμ»ñ: 4.9. ´³½Ù³í»å, ì»Ý»ïÇÏ, 1887: 4.10. ´³Ýμ»ñ ºñ¨³ÝÇ Ñ³Ù³Éë³ñ³ÝÇ (´ºÐ), ºñ¨³Ý, 1977, ÃÇí 2,

1992, ÃÇí 1, ¿ç 201¬204: 4.11. ´³Ýμ»ñ г۳ëï³ÝÇ ³ñËÇíÝ»ñÇ (´Ð²), ºñ., 1973, ÃÇí 2, ¿ç

135¬146, 1977, N 3, ¿ç 1¬22: 4.12. ¶Çï³Ï³Ý ³ß˳ïáõÃÛáõÝÝ»ñ, ÐÐ ¶²² Ð²Æ ÞÇñ³ÏÇ Ñ³Û³·Ç-

ï³Ï³Ý ѻﳽáïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ï»ÝïñáÝ, ¶ÛáõÙñÇ, 1998, Ñ. 1: 4.13. ¶ñ³Ï³Ý ûñÃ, 1964, 18 ¹»Ïï»Ùμ»ñ: 4.14. ¸ñáß³Ï, ö³ñǽ, 1926, ÃÇí 1, 1999, ÑáÏï»Ùμ»ñ, ÃÇí 16: 4.15. ºñ¨³ÝÇ Ñ³Ù³Éë³ñ³Ý, ºñ¨³Ý, 1980, ÃÇí 3, ¿ç 39¬42: 4.16. ¼³Ý·, ºñ¨³Ý, 1919, 22 Ù³ñï, ÃÇí 33, 1919, 28 Ù³ñï, ÃÇí

34¬35, 30 Ù³ñï, ÃÇí 36: 4.17. ¾ñÃáμ³, ÂÇýÉÇë, 1918, 19 ÑáõÉÇë: 4.18. ÄáÕáíáõñ¹, ºñ¨³Ý, 9 ÷»ïñí³ñ, 1919:

18

4.19. Æñ³Ý–ݳٻ, ºñ¨³Ý, 1995, ÃÇí 6, 1996, ÃÇí 1, ¿ç 14¬19, 1998, ÃÇí 1¬2¬3, ¿ç 12¬16:

4. 20. Èñ³μ»ñ ѳë³ñ³Ï³Ï³Ý ·ÇïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ (Èж), ºñ¨³Ý, 1989, ÃÇí 12, ¿ç 15–25, 1998, ÃÇí 3, ¿ç 17– 32:

4. 21. ÊáñÑñ¹³ÛÇÝ Ð³Û³ëï³Ý, ºñ¨³Ý, 1989,14 ÝáÛ»Ùμ»ñ: 4. 22. γÝûÕ, ¶Çï³Ï³Ý Ñá¹í³ÍÝ»ñÇ ÅáÕáí³Íáõ, Ñ. 2, ºñ¨³Ý,

2001, ¿ç 166¬179: 4. 23. г۳ëï³Ý, в²Î å³ßïáݳûñÃ, ºñ¨³Ý, 1990, ÃÇí 17¬18: 4. 24. г۳ëï³ÝÇ ³ß˳ï³íáñ, ºñ¨³Ý, 1919, 24 ÑáõÝÇë, ÃÇí 79,

1919, 26 ÑáõÝÇë, ÃÇí 81: 4. 25. г۳ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛáõÝ, ºñ¨³Ý, 1998, 27 ÑáõÝÇë, ¿ç 7: 4. 26. гÛÏ³Ï³Ý Ñ³Ù³éáï ѳÝñ³·Çï³ñ³Ý (ÐÐÐ), Ñ. 1,

ºñ¨³Ý,1990, ¿ç 98¬100: 4. 27. гÛÏ³Ï³Ý ëáí»ï³Ï³Ý ѳÝñ³·Çï³ñ³Ý (ÐêÐ), Ñ. 1,

ºñ¨³Ý, 1974, ¿ç 196¬198: 4. 28. гÛáó å³ïÙáõÃÛ³Ý Ñ³ñó»ñ, ¶Çï³Ï³Ý Ñá¹í³ÍÝ»ñÇ ÅáÕá-

í³Íáõ, Ñ. 2, ºñ¨³Ý, 2001, ¿ç 26¬40, 98¬103: 4. 29. гÛñ»ÝÇù, ´áëïáÝ, 1928, 28 ³åñÇÉ, ë»åï»Ùμ»ñ, ¹»Ïï»Ù-

μ»ñ, 1929, Ù³ñï–³åñÇÉ: 4. 30. гݹ¿ë ³Ùëûñ»³Û, ìÇ»Ýݳ, 1998, ÃÇõ 1¬12, ¿ç 325¬344: 4. 31. нáñ ѳÛñ»ÝÇù, ºñ¨³Ý, 1998, 20 û·áëïáë: 4. 32. ÐáñǽáÝ, ÂÇýÉÇë, 1918, 27 ÑáõÝÇë, ÃÇí 125, 1918, 30 û·áë-

ïáë, ÃÇí 10: 4. 33. Øß³Ï, ÂÇýÉÇë, 1918, ÃÇí 16, 81, 1919, ÃÇí 14: 4. 34. ØáÉáñ³Ï, ºñ¨³Ý, 1997 ÃÇí 9, 14, 19, 24, 29, 34, 44, 48, 53,

58, 63, 81, 86, 91, 96 4. 35. Øáõñ×, ÂÇýÉÇë, 1894, ÃÇí 7¬8, 1903, ÃÇí 1, ¿ç 181¬185: 4. 36. Ú³é³ç, ö³ñǽ, 1928, 19 ÑáõÝÇë, ÃÇí 677, 28 ÑáõÝÇë, ÃÇí

685, 4 ÑáõÉÇë, ÃÇí 690, 10 ÑáõÉÇë, ÃÇí 695: 4. 37. Üáñù, ºñ¨³Ý, 1999, ÃÇí 2: 4. 38. Þ³ñÅáõÙ, ²Ë³Éó˳, 1918: 4. 39. ä³ïÙ³-μ³Ý³ëÇñ³Ï³Ý ѳݹ»ë (ä´Ð), ºñ¨³Ý, 1967, ÃÇí 1,

¿ç 117–124, 1974, ÃÇí 2, ¿ç 91¬100, 1997, ÃÇí 2, ¿ç 285¬294, 1999, ÃÇí 2¬3, ¿ç 122¬129:

4. 40. æ³í³Ëù, ß³μ³Ã³Ã»ñÃ, ²Ë³Éù³É³ù, 1913¬1916: 4. 41. ì¾Ø, ö³ñǽ, 1936, ÑáõÝí³ñ–÷»ïñí³ñ, ÃÇí 1: 4. 42. öáñÓ, ÂÇýÉÇë, 1876, ÃÇí, 1, 1877, ÃÇí 3:

19

´) ²ÛÉ É»½áõÝ»ñáí 4.43. Àðìÿíñêèé âîïðîñ, ýíöèêëîïåäèÿ, Å., 1991. 4.44. Çàïèñêè êàâêàçñêîãî îòäåëà èìïåðàòîðñêîãî ðóññêîãî ãåî-

ãðàôè÷åñêîãî îáùåñòâà, (ÇÊÎÈÐÃÎ), êíèãà 8, Ò., 1873, ñ. 1–85. 4.45. Èçâåñòèÿ Èìïåðàòîðñêîé àêàäåìèè íàóê, ÑÏá., 1916, ñ.

1689–1692. 4.46. Êàâêàç, Ò., 1851, N 56. 4.47. Êàâêàçñêèé êàëåíäàðü (ÊÊ) íà 1846 ã., Ò., 1845, ÊÊ íà 1851

ã., Ò., 1850, ÊÊ íà 1852 ã., Ò., 1851, ÊÊ íà 1862 ã., Ò., 1861, ÊÊ íà 1873 ã., Ò., 1872, ÊÊ íà 1874 ã., Ò., 1873. ÊÊ íà 1882 ã., Ò., 1881, ÊÊ íà 1886 ã., Ò., 1885, ÊÊ íà 1887 ã., Ò., 1886, ÊÊ íà 1891 ã., Ò., 1890, ÊÊ íà 1907 ã., Ò., 1906, ÊÊ íà 1915, Ò., 1914.

4.48. Ìàòåðèàëû äëÿ èçó÷åíèÿ ýêîíîìè÷åñêîãî áûòà ãîñóäàðñòâåí-íûõ êðåñòüÿí Çàêàâêàçñêîãî êðàÿ (ÌÈÝÁÃÊÇÊ), ò. 1, Ò., 1885, ñ. 101, ò. 3, Ò., 1886, ñ. 1–282.

4.49. Ðóññêèé àðõèâ, Ì., 1892, êí. 2, ñ. 462–478. 4.50. Ñáîðíèê ìàòåðèàëîâ äëÿ îïèñàíèÿ ìåñòíîñòåé è ïëåìåí

Êàâêàçà (ÑÌÎÌÏÊ), âûï. 1, èçä. 1, Ò., 1881, ñ 69–80, âûï. 7, îòä. 1, Ò., 1889, ñ. 216, ñ 164–189, âûï. 11, îòä. 1, Ò., 1891, ñ. 182–216, âûï. 17, îòä. 1, Ò., 1893, ñ. 90–103.

4.51. Ñâîä ìàòåðèàëîâ ïî èçó÷åíèþ ýêîíîìè÷åñêîãî áûòà ãîñó-äàðñòâåííûõ êðåñòüÿí Çàêàâêàçñêîãî êðàÿ (ÑÌÈÝÁÃÊÇÊ), ò. 1, ÷. 2, Ò., 1887, ñ. 1–58, 60–231, ò. 2, ñ. 93–192, ò. 3, ÷. 1, Ò., 1888, ñ. 1–384, ò. 4, ÷. 2, ñ. 1–135, ò. 5, ÷. 1, ñ. 157–357, ò. 5, ÷. 2, ñ. 73–149, 151–337, âûï. 25, Ò., 1898, ñ. 1–133.

4.52. Ñòàòèñòè÷åñêèé âðåìåííèê Êàâêàçñêîãî êðàÿ, âûï. 2, Ò., 1887, ñ. 1–95.

4.53. artanuji, axalgazrda istorikosTa samecniero

popularuli Jurnali, Tb., 1998, � 7.

4.54. axali saqarTvelo, Tb., 1998, ��43�44��

4.55. erToba, Tb., 1918, 19 ivlisi.

4.56. mnaTobi, Jurnali, Tb., 1997, ��5.

4.57. moambe, akad. janaSias saxelobis saqarTvelos

saxelmwifo muzeumis "moambe", N XX, Tb., 1958.

4.58. mogzauri, Tb., 1901, � 11.

4.59. politika, Jurnali, Tb., 1997, ��1, 1998, ��4-6.

4.60. qarTuli sabWoTa enciklopedia, saqarTvelos ssr,

Tb., 1981.

4.61. qarTuli folklori, Tb., 1995.

20

5. Ðá¹í³ÍÝ»ñ

²) гۻñ»Ý 5.1. ²μ»Õ»³Ý ²., Ø»Ýù »õ Ù»ñ ѳñ»õ³ÝÝ»ñÁ, гÛñ»ÝÇù, 1928,

¹»Ïï»Ùμ»ñ, ÃÇí 2: 5.2. ²õ³·»³Ý ì., î³Ýçáõ³Í ÅáÕáíáõñ¹Ç ÙÁ ãùÝ³Õ Ñ³Ûñ»ÝÇùÁª

æ³õ³Ëù, гÛñ»ÝÇ æ³õ³Ëù, ¿ç 116¬163: 5.3. ²ñ³ùë, ²Ë³Éù³É³ÏÇ ·³í³éÇ ïÝï»ë³Ï³Ý ¨ ù³Õ³ù³Ï³Ý

Ý»ñϳÝ, ¼³Ý·, 1919, 22 Ù³ñï, ÃÇí 33: 5.4. ²ñë»Ý ù³Ñ³Ý³Û ´Éñó»³Ý, ²Ë³Éù³É³ùÇ ·³ÕóϳÝáõÃÇõ-

ÝÁ, ÐáñǽáÝ, 1918, 27 ÑáõÝÇë, ÃÇí 125: 5.5. ¶»Õ³Ù»³Ýó Ú., γñ³å»ï ³ñù»åÇëÏáåáë , öáñÓ, ÂÇýÉÇë,

1876, ÃÇí, 1, 1877, ÃÇí 3: 5.6. ¸³É³ÉÛ³Ý î., êÏÛáõÃ³Ï³Ý ó»Õ»ñÁ ÞÇñ³ÏáõÙ ¨ ѳñ¨³Ý ·³-

í³éÝ»ñáõÙ, ÞÇñ³ÏÇ å³ïÙ³¬Ùß³ÏáõóÛÇÝ Å³é³Ý·áõÃÛáõ-ÝÁ, ѳÝñ. 4¬ñ¹ Ýëï³ßñç³ÝÇ ½»ÏáõóáõÙÝ»ñÇ ÑÇÙݳ¹ñáõÛÃ-Ý»ñ, ¶ÛáõÙñÇ, 2000, ¿ç 11¬12:

5.7. ¸³ñμÇÝÛ³Ý Ø., ²Ë³Éó˳, гÛÏ³Ï³Ý ëáí»ï³Ï³Ý ѳÝñ³-·Çï³ñ³Ý (ÐêÐ), Ñ. 1, º., 1974, ¿ç 196:

5.8. ¸³ñμÇÝÛ³Ý Ø., ²Ë³Éù³É³ù, ÐêÐ, Ñ. 1, ¿ç 197¨198: 5.9. ¸³ñμÇÝÛ³Ý Ø., ²ñ¨Ùï³Ñ³Û»ñÇ 1829¬1830 ÃÃ. ·³ÕÃÁ гÛ-

Ï³Ï³Ý Ù³ñ½ ¨ ѳñ³ÏÇó ßñç³ÝÝ»ñ, ä´Ð, 1974, ÃÇí 2, ¿ç 91¬100:

5.10. ʳé³ïÛ³Ý ì., Èáéáõ ¨ ²Ë³Éù³É³ùÇ Ñ³ñóÁ 1919 Ã. ѳ۬íñ³ó³Ï³Ý ËáñÑñ¹³ÅáÕáíáõÙ, гÛáó å³ïÙáõÃÛ³Ý Ñ³ñó»ñ, ¶Çï³Ï³Ý Ñá¹í³ÍÝ»ñÇ ÅáÕáí³Íáõ, ÃÇí 2, ¿ç 98¬103:

5.11. γñ³å»ïÛ³Ý ¶. Ð., æ³í³ËùÁ 1830¬1930 Ãí³Ï³ÝÝ»ñÇÝ (μݳÏãáõÃÛáõÝ ¨ μݳϳí³Ûñ»ñ), ´ºÐ, 1998, ÃÇí 2, ¿ç 97¬114:

5.12. γñ³å»ïÛ³Ý Ø., º÷ñ»Ù ê»ÃÁ ³ñ¨Ùï³Ñ³ÛáõÃÛ³Ý 1829¬1830 ÃÃ. ·³ÕÃÇ Ù³ëÇÝ, ä´Ð, 1997, ÃÇí 2, ¿ç 285¬294:

5.13. γñ³å»ïÛ³Ý ê., гÛÏ³Ï³Ý »Ï»Õ»óÇÝ»ñÁ ìñ³ëï³ÝáõÙ, г۳ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛáõÝ, 1998, 23 ÑáõÉÇë:

5.14. γñ³å»ïÛ³Ý ê., æ³í³ËùÇ å³ïÙ³Ï³Ý Ñáõß³ñÓ³ÝÝ»ñÁ, ØáÉáñ³Ï, 1997, ÃÇí 9, 14, 19, 24, 29, 34, 44, 48, 53, 58, 63, 81, 86, 91, 96:

5.15. ÎÇñ³ÏáëÛ³Ý Ê., Êáñ»Ýdz ·ÛáõÕÇ ç³ñ¹Ç 80¬³ÙÛ³ÏÇÝ. г-Û³ëï³ÝÇ Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛáõÝ, 1998, 27 ÑáõÝÇë, ¿ç 7:

5.16. гۖϳÃáÉÇÏ »Ï»Õ»óÇÝ»ñÁ ¨ ÍËáó ÃÇõÁ, ²ñÓ³·³Ýù, 1885, 31 ¹»Ïï»Ùμ»ñ, ¿ç 367¬368:

21

5.17. гñáõÃÛáõÝÛ³Ý ´., Ø»Í Ð³ÛùÇ ¶áõ·³ñù ³ß˳ñÑÁ Áëï §²ß-˳ñѳóáÛó¦¬Ç, ´ºÐ, 1977, ÃÇí 2:

5.18. Ô³ý³¹³ñÛ³Ý Î., ÜÛáõûñ ²Ë³Éó˳ÛÇ Ñ³Û Ñ³Ù³ÛÝùÇ å³ï-ÙáõÃÛ³Ý í»ñ³μ»ñÛ³É, ä´Ð, 1967, ÃÇí 1, ¿ç 117¬124:

5.19. Ø»ÉùáÝ»³Ý ²., Ðá·»õáñ¬»Ï»Õ»ó³Ï³Ý Ï»³ÝùÁ æ³õ³ËùáõÙ, гÛñ»ÝÇ æ³õ³Ëù, Ñá¹í³ÍÝ»ñÇ ÅáÕáí³Íáõ, ´»ÛñáõÃ, 2002, ¿ç 166¬176:

5.20. Ø»ÉùáÝ»³Ý ²., æ³õ³ËùÁ ÑÇÝ »õ ÙÇçÇÝ ¹³ñ»ñáõÙ, гݹ¿ë ³Ùëûñ»³Û, 1998, ÃÇõ 1¬12, ¿ç 325¬344:

5.21. Ø»ÉùáÝ»³Ý ²., æ³õ³ËùÇ ÑÇÙݳѳñóÁ »õ Ñ³Û ¹³ïÁ, §²½-¹³Ï¦, μ³ó³éÇÏ, ´»ÛñáõÃ, 1999, 24 ³åñÇÉ, ¿ç 106¬114:

5.22. Ø»ÉùáÝ»³Ý ²., æ³õ³ËùÇ å³ïÙáõÃÇõÝ, гÛñ»ÝÇ æ³õ³Ëù, Ñá¹í³ÍÝ»ñÇ ÅáÕáí³Íáõ, ´»ÛñáõÃ, 2002, ¿ç 39¬95:

5.23. Ø»ÉùáÝ»³Ý ²., æ³õ³ËùóÇÝ»ñÁ ³ñ»õÙï³Ñ³Û ³½³ï³·ñ³-Ï³Ý å³Ûù³ñáõÙ, гÛñ»ÝÇ æ³õ³Ëù, Ñá¹í³ÍÝ»ñÇ ÅáÕáí³-Íáõ, ´»ÛñáõÃ, 2002, ¿ç 96¬107:

5. 24. Ø»ÉùáÝÛ³Ý ²., ²μ»ÉÛ³Ý äáÕáë, гÛÏ³Ï³Ý Ñ³ñó, º., 1996, ¿ç 7:

5.25. Ø»ÉùáÝÛ³Ý ²., ²½·³μݳÏãáõÃÛ³Ý ï»Õ³ß³ñÅ»ñÁ ¾ñ½ñáõÙÇ Ý³Ñ³Ý·Ç ´³Û³½»ï, ¸Ç³¹ÇÝ, ʳÙáõñ ¨ ²É³ßÏ»ñï ·³í³é-Ý»ñáõÙ 19–ñ¹ ¹. ³é³çÇÝ »ñ»ëݳÙÛ³ÏÇÝ, Èж, 1988, ÃÇí 5:

5.26. Ø»ÉùáÝÛ³Ý ²., ²Ë³Éó˳ (ÐÐÐ) Ñ. 1, º., 1990, ¿ç 98: 5.27. Ø»ÉùáÝÛ³Ý ²., ²Ë³Éó˳, гÛÏ³Ï³Ý Ñ³ñó, ѳÝñ³·Çï³-

ñ³Ý, º., 1996, ¿ç 24: 5.28. Ø»ÉùáÝÛ³Ý ²., ²Ë³Éó˳ÛÇ Ý³Ñ³Ý·Ç í³ñã³ÅáÕáíñ¹³·ñ³-

Ï³Ý å³ïÏ»ñÁ Áëï Ãáõñù³Ï³Ý ѳñϳóáõó³ÏÝ»ñÇ (16¬ñ¹ ¹³ñÇ í»ñç¬18¬ñ¹ ¹³ñÇ ëÏǽμ), гÛáó å³ïÙáõÃÛ³Ý Ñ³ñó»ñ, ¶Çï³Ï³Ý Ñá¹í³ÍÝ»ñÇ ÅáÕáí³Íáõ, Ñ. 2, º., 2001, ¿ç 26¬40:

5.29. Ø»ÉùáÝÛ³Ý ²., ²Ë³Éó˳ÛÇ ßñç³Ý (ÐÐÐ) Ñ. 1, ¿ç 99: 5.30. Ø»ÉùáÝÛ³Ý ²., ²Ë³Éù³É³ù, гÛÏ³Ï³Ý Ñ³ñó, ѳÝñ³·Çï³-

ñ³Ý, ¿ç 25: 5.31. Ø»ÉùáÝÛ³Ý ²., ²Ë³Éù³É³ù (ÐÐÐ) Ñ. 1, ¿ç 99¬100: 5.32. Ø»ÉùáÝÛ³Ý ²., ²Ë³Éù³É³ùÇ ßñç³Ý (ÐÐÐ) Ñ. 1, ¿ç 100: 5.33. Ø»ÉùáÝÛ³Ý ²., ²ñ¨Ùï³Ñ³Û ï»Õ³ß³ñÅ»ñÁ ¨ éáõë³Ï³Ý ù³-

Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁ 19–ñ¹ ¹³ñÇ ³é³çÇÝ ù³éáñ¹ÇÝ, §Ð³Û–éáõë³Ï³Ý ѳñ³μ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ å³ïÙáõÃÛ³Ý Ñ³ñó»ñ (ÝÛáõ-ûñÇ ÅáÕáí³Íáõ)¦, º., 1998, ¿ç 45¬56:

5.34. Ø»ÉùáÝÛ³Ý ²., ºÕ»éÝÇ ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ó¨³íáñÙ³Ý ³-ÏáõÝùÝ»ñÁ (15¬ñ¹ ¹³ñÇ í»ñç ¬ 1915 Ã.), (å³ïÙ³ÅáÕáíñ¹³-·ñ³Ï³Ý ³ÏݳñÏ ¾ñ½ñáõÙÇ Ý³Ñ³Ý·Ç ûñÇݳÏáí), гÛáó ó»-

22

Õ³ëå³ÝáõÃÛáõÝ. å³ï׳éÝ»ñ ¨ ¹³ë»ñ, Ñá¹í³ÍÝ»ñÇ ÅáÕá-í³Íáõ, Ù³ë 1, º., 1995, ¿ç 37¬59: ÜáõÛÝ Ñá¹í³ÍÇ í»ñ³Ññ³-ï³ñ³Ïí³Í ï³ñμ»ñ³ÏÁ ï»°ë ݳ¨ гÛáó ó»Õ³ëå³ÝáõÃÛáõ-ÝÁ. áõëáõÙݳëÇñáõÃÛáõÝÝ»ñ, º., 2001, ¿ç 35¬55:

5.35. Ø»ÉùáÝÛ³Ý ²., ÄáÕáíñ¹³·ñ³Ï³Ý ï»Õ³ß³ñÅ»ñÁ æ³í³Ë-ùáõÙ ¨ ²Ë³Éó˳ÛÇ ·³í³éáõÙ 19¬ñ¹ ¹³ñÇ ³é³çÇÝ ù³éáñ-¹ÇÝ, Æñ³Ý¬Ý³Ù», 1998, ÃÇí 1¬2¬3, ¿ç 12¬16:

5.36. Ø»ÉùáÝÛ³Ý ²., ÄáÕáíñ¹³·ñ³Ï³Ý ï»Õ³ß³ñÅ»ñÇ ÙÇïáõÙÝ»-ñÁ ¾ñ½áõÙÇ Ý³Ñ³Ý·áõÙ (16¬ñ¹ ¹. ëÏÇ½μ ¬ 20¬ñ¹ ¹. ëÏǽμ), ä´Ð, 1999, ÃÇí 2¬3, ¿ç 122¬129:

5.37. Ø»ÉùáÝÛ³Ý ²., гÛÏ³Ï³Ý Ïáïáñ³ÍÝ»ñÁ ²Ë³Éù³É³ùÇ ·³-í³éáõÙ 1918 ¨ 1921 ÃÃ., гÛáó ó»Õ³ëå³ÝáõÃÛ³Ý å³ï-ÙáõÃÛ³Ý ¨ å³ïÙ³·ñáõÃÛ³Ý Ñ³ñó»ñ, ·Çï³Ï³Ý ³ß˳ïáõÃ-ÛáõÝÝ»ñ, ÃÇí 4, º., 2001, ¿ç 3¬12:

5.38. Ø»ÉùáÝÛ³Ý ²., æ³í³Ëù. å³ïÙ³Ï³Ý ³ÏݳñÏ, Æñ³Ý–ݳٻ, 1995, ÃÇí 6, 1996, ÃÇí 1, ¿ç 14¬19:

5. 39. Ø»ÉùáÝÛ³Ý ²., æ³í³ËùÇ ·áÕ·áóÝ, §²½³ï³Ù³ñï¦, 1992, 24 ³åñÇÉ:

5. 40. Ø»ÉùáÝÛ³Ý ²., æ³í³ËùÇ ÑÇÙݳѳñóÁ, Èñ³μ»ñ ѳë³ñ³-Ï³Ï³Ý ·ÇïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ, 1998, ÃÇí 3, ¿ç 17¬ 32:

5.41. Ø»ÉùáÝÛ³Ý ²., æ³í³ËùÇ å³ïÙ³Ï³Ý ³ÝóÛ³ÉÇó, ¶Çï³Ï³Ý ³ß˳ïáõÃÛáõÝÝ»ñ, Ñ. 3, ¶ÛáõÙñÇ, 2001, ¿ç 106¬114:

5.42. Ø»ÉùáÝÛ³Ý ²., êáõÉÃ³Ý³Ï³Ý Ï³é³í³ñáõÃÛ³Ý ù³Õ³ù³Ï³-ÝáõÃÛáõÝÝ ²ñ¨ÙïÛ³Ý Ð³Û³ëï³ÝáõÙ ¨ ³ñ¨Ùï³Ñ³Û Åá-Õáíñ¹³·ñ³Ï³Ý ï»Õ³ß³ñÅ»ñÇ ÙÇïáõÙÝ»ñÁ: гÛÏ³Ï³Ý Ñ³ñó. гÛÏ³Ï³Ý Ñ³ñóÇ ÙÇç³½·³ÛݳóÙ³Ý 120¬³ÙÛ³ÏÇÝ ÝíÇñí³Í ·Çï³ÅáÕáíÇ ÝÛáõûñ (ÝáÛ»Ùμ»ñ 1998), Ù³ï»Ý³-ß³ñ, ÃÇí 1, º., 2000, ¿ç 47¬52:

5.43. Ø»ÉùáÝÛ³Ý ²., úëÙ³ÝÛ³Ý Ï³é³í³ñáõÃÛ³Ý ÅáÕáíñ¹³·ñ³-Ï³Ý ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁ áñå»ë ó»Õ³ëå³ÝáõÃÛ³Ý ¹ñë¨á-ñáõÙª Áëï ¾ñ½ñáõÙÇ ¨ ²Ë³Éó˳ÛÇ Ý³Ñ³Ý·Ý»ñÇ ûñÇݳÏÝ»-ñÇ, §Âáõñù³·Çï³Ï³Ý ¨ ûëٳݳ·Çï³Ï³Ý ѻﳽáïáõÃ-ÛáõÝÝ»ñ¦, º., 2002, ¿ç 39¬47:

5.44. Ø»ëñáå ³μ»Õ³Û, ²Ë³Éù³É³ù, ²ñ³ùë, ê. ä»ï»ñμáõñ·, 1903, Ù³ÛÇë, ¿ç 434¬440:

5.45. Øáõñ³¹Û³Ý ä., ÊÕ×Ç ¨ å³ñï³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ë³ãÙ»ñáõÏáõÙ, нáñ ѳÛñ»ÝÇù, 1998, 20 û·áëïáë:

5.46. Ú³ÏáμÛ³Ý ä., Ð³Û Ï³ÃáÉÇÏáõÃÇõÝÁ å³ïÙ³¬ùÝÝ³Ï³Ý ÉáÛëÇ ï³Ï, Ðñ³õ¿ñ áÕçÙïáõû³Ý, ¾çÙdzÍÇÝ, 1993, ¿ç 25¬132:

23

5. 47. ܳ½³ñÛ³Ý ê. ê., §æ³í³Ëù¦ ß³μ³Ã³Ã»ñÃÁ, ´ºÐ, 1992, ÃÇí 1, ¿ç 201¬204:

5.48. Ü»ñëÇëÛ³Ý ²., èáõμ¿Ý (ØÇݳë¬î¿ñ ØÇݳ뻳Ý), ¸ñáß³Ï, 1999, ÑáÏï»Ùμ»ñ, ÃÇí 16:

5.49. ÞÇñÇÝÛ³Ý ê., ²ñÑ»ëïÝ»ñÁ ²Ë³Éù³É³ùáõÙ, ºñ¨³ÝÇ Ñ³Ù³É-ë³ñ³Ý, 1980, ÃÇí 3, ¿ç 39¬42:

5.50. ä»ïñáëÛ³Ý ê. ¨ áõñÇßÝ»ñ, æñ»ñÇ å³ßï³ÙáõÝùÇ ³ñï³óá-ÉáõÙÁ ë»å³·ñ³ÛÇÝ ÙÇ ù³ÝÇ ï»Õ³ÝáõÝÝ»ñáõÙ, ÐÐ ¶²² Ð²Æ ÞÇñ³ÏÇ Ñ³Û³·Çï. ѻﳽáï. Ï»ÝïñáÝ, ¶Çï³Ï³Ý ³ß˳-ïáõÃÛáõÝÝ»ñ, ¶ÛáõÙñÇ, 1998, Ñ. 1:

5.51. æ³Ù³É»³Ý ²., ÆÙ å³ï³ë˳ÝÁ §äñáٻû¦¬Ç ¨ §²ÝÏ³Ë ìñ³ëï³Ý¦¬Ç Ññ³å³ñ³Ï³·ÇñÝ»ñÇÝ, Ú³é³ç, 1928, 12 Ñáõ-ÝÇë ¬ 11 ÑáõÉÇë, ÃÇí 671¬696:

5.52. æ³Ù³É»³Ý ²., г۬íñ³ó³Ï³Ý ÏÝ×ÇéÁ, гÛñ»ÝÇù, 1928, 28 ³åñÇÉ, 1929, Ù³ñדּåñÇÉ:

5.53. èáëïáÙ, г۬íñ³ó³Ï³Ý ÷áË Û³ñ³μ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, ì¾Ø, 1936, ÑáõÝí³ñ¬÷»ïñí³ñ, ÃÇí 1:

5.54. èáõμ¿Ý, ²Ë³Éù³É³ÏÇ å³Ûù³ñÁ, ¸ñáß³Ï, ö³ñǽ, 1926, ÃÇí 1:

5.55. ê³ÉÉÇõÙ»³Ý, ²Ë³ù³É³ùÇ ·³õ³éÇ »Ï»Õ»ó³Ï³Ý ѳßÇõÝ»ñÁ, Øáõñ×, 1903, ÃÇí 1, ¿ç 181¬185:

5.56. ê³Ñ³ÏÛ³Ý ²., ²Ý¹ñý»¹»ñ³ódzÛÇ Õ»Ï³í³ñáõÃÛáõÝÁ ¨ ÊáñÑñ¹³ÛÇÝ Ð³Û³ëï³ÝÇ ë³ÑÙ³ÝÝ»ñÇ §×ß·ñïáõÙÁ¦, ¸ñá-ß³Ï, 1999, ÑáÏï»Ùμ»ñ, ÃÇí 16:

5.57. ê³ÝáëÛ³Ý ²., §ÂßݳÙáõ ¹»Ù áõë áõëÇ, ²Ë³Éó˳ÛÇ 1918 Ã. Ñ»ñáë³Ù³ñïÁ¦, ÊáñÑñ¹³ÛÇÝ Ð³Û³ëï³Ý, 1989, 14 ÝáÛ»Ù-μ»ñ:

5.58. ê³ýñ³ëïÛ³Ý ². Ê., úëÙ³ÝÛ³Ý Ï³ÛëñáõÃÛ³Ý í³ñã³Ï³Ý μ³Å³ÝáõÙÁ 17¬ñ¹ ¹³ñáõÙ, ²ñ¨»É³·Çï³Ï³Ý ÅáÕáí³Íáõ, ÃÇí 1, º., 1960, 285–301:

5.59. ì³Ýó»³Ý ¶., ä³ïÙ³Ï³Ý ³ÏݳñÏ μá߳ݻñÇ ³Ýó»³ÉÇó, Øáõñ×, 1894, ÃÇí 7-8 ¿ç 1066-1088:

5.60. ø¿ßÇß»³Ý ¼., æ³õ³ËùÇ ³ßáõÕÝ»ñÁ, гÛñ»ÝÇ æ³õ³Ëù, Åá-Õáí³Íáõ, ¿ç 193¬198:

´) èáõë»ñ»Ý 5.61. Àíäðîíèêîâ È. Ç., Ñêîòîâîäñòâî â Çàêàâêàçñêîì êðàå,

(ÑÌÈÝÁÃÊÇÊ), ò. 5, ÷. 1, ñ. 157–357. 5.62. Àñìàðîâ Õ., Ñåëî Àðàãâà, (ÑÌÎÌÏÊ), âûï. 11, îòä. 1, Ò.,

1891, ñ. 195–201.

24

5.62à. Áàðîí Íèêîëàé, Âîñïîìèíàíèÿ èç ìîåé æèçíè, Ðóññêèé àðõèâ, Ì., 1892, êí. 2, ñ. 462–478.

5.63. Áàõòàäçå È. Ë., Ïîäàòíîå îáëîæåíèå ãîñóäàðñòâåííûõ êðåñòüÿí Çàêàâêàçñêîãî êðàÿ, (ÑÌÈÝÁÃÊÇÊ), ò. 1, ÷. 3, Ò., 1887, ñ. 1–279.

5.64. Âåðìèøåâ Õ. À., Ýêîíîìè÷åñêèé áûò ãîñóäàðñòâåííûõ êðåñòüÿí â àõàëöèõñêîì è àõàëêàëàêñêîì óåçäàõ òèôëèññêîé ãóáåðíèè (ÌÈÝÁÃÊÇÊ), ò. 3, Ò., 1886, ñ. 1–282.

5.65. Ãðèãîðîâ Ê., Ñåëåíèå Êàðçàõ, (ÑÌÎÌÏÊ), âûï. 11, îòä. 1, Ò., 1891, ñ. 201–204.

5.66. Ãðèêîðîâ Ê., Ñåëåíèå Êàðçàõ àõàëêàëàêñêîãî óåçäà òèôëèñ-ñêîé ãóáåðíèè, (ÑÌÎÌÏÊ), âûï. 17, îòä. 1, Ò., 1893, ñ. 90–103.

5.67. Ãóëèøàìáàðîâ Ñò., Ãîðîä Àõàëöèõ, (ÑÌÎÌÏÊ), âûï. 11, îòä. 1, Ò., 1891, ñ. 210–216.

5.68. Äàâëèàíèäçå Ë. Ñ., Ê èçó÷åíèþ öóíäñêî–òìîãâñêèõ õà÷êàðîâ (êðåñòîâ êàìíåé), akad. janaSias saxelobis

saqarTvelos saxelmwifo muzeumis "moambe", N XX, Tb., 1958.

5.69. Çàãóðñêèé Ë., Ïîåçäêà â àõàëöèõñêèé óåçä â 1872 ã., (ÇÊÎÐÈÃÎ), êí. 8, Ò., 1873, ñ. 47–85.

5.70. Èâàíîâ Â., Ãîðîä Àõàëöèõ òèôëèññêîé ãóáåðíèè, (ÑÌÎÌÏÊ), âûï. 7, Ò., 1889, ñ. 164–217.

5.71. Êîñÿíö Î., Ñåëåíèå Êàðòèêàì, (ÑÌÎÌÏÊ), âûï. 11, îòä. 1, Ò., 1891, ñ. 204–206.

5.72. Êó÷àåâ Ì. Í., Àõ÷åâîå è òàïíîå çåìëåâëàäåíèå â àõàëöèõñêîì è àõàëêàëàêñêîì óåçäå, (ÑÌÈÝÁÃÊÇÊ), ò. 5, ÷. 2, ñ. 323–337.

5.73. Êó÷àåâ Ì. Í., Ïîçåìåëüíîå óñòðîéñòâî ãîñóäàðñòâåííûõ êðåñòüÿí, âîäâîðåííûõ íà âëàäåëü÷åñêèõ çåìëÿõ â çàêàâêàçñêèõ ãóáåðíèÿõ, (ÑÌÈÝÁÃÊÇÊ), ò. 1, ÷. 2, Ò., 1887, ñ. 1–70.

5.74. Ìàðð Í., Ê äàòå ýìèãðàöèè ìîñîõîâ èç Àðìåíèè â Ñâàíèþ/Èçâåñòèÿ Èìïåðàòîðñêîé àêàäåìèè íàóê, ÑÏá., 1916, ñ. 1689–1692.

5.75. Ìåäâåäåâ ß. Ñ., Îòíîøåíèå ãîñóäàðñòâåííûõ êðåñòüÿí Çàêàâ-êàçñêîãî êðàÿ ê êàçåííûì ëåñàì, (ÑÌÈÝÁÃÊÇÊ), ò. 3, ÷. 1, Ò., 1888, ñ. 1–384.

5.76. Ìåëêîíÿí À., Àõàëêàëàê, Àðìÿíñêèé âîïðîñ, ýíöèêëîïåäèÿ, Å., 1991, ñ. 67.

5.77. Ìåëêîíÿí À., Àõàëöõà, Àðìÿíñêèé âîïðîñ, ýíöèêëîïåäèÿ, Å., 1991, ñ. 67–68.

25

5.78. Ìåëêîíÿí À., Óðîêè àðìÿíî–ãðóçèíñêèõ îòíîøåíèé è ïðîá-ëåìà Äæàâàõêà, γÝûÕ, Ñ. 2, º., 2001, ¿ç 166–179:

5.79. Ìåíòåøàøâèëè À., Èç èñòîðèè àðìÿíî–ãðóçèíñêèõ îòíîøåíèé â 1918–1920, politika, Jurnali, Tb., 1998, ¹4-6, gv. 2-3.

5.80. Ìèêåëàäçå À., Àõàëêàëàêñêèé óåçä. Äèëèñêèíñêîå îáùåñòâî, (ÑÌÎÌÏÊ), âûï. 11, îòä. 1, Ò., 1891, ñ. 182–195.

5.81. Ìèêåëàäçå Å., Ñåëåíèå Îêàì, (ÑÌÎÌÏÊ), âûï. 11, îòä. 1, Ò., 1891, ñ. 206–208.

5.82. Ïàðâèöêèé À. Â., Îòíîøåíèå îáùåñòâ ãîñóäàðñòâåííûõ êðåñòüÿí ê çåìëÿì ÷àñòíîãî âëàäåíèÿ â Çàêàâêàçñêîì êðàå, (ÑÌÈÝÁÃÊÇÊ), ò. 5, ÷. 2, , ñ. 73–149.

5.83. Ïàðâèöêèé À. Â., ×èñëåííûé ñîñòàâ ãîñóäàðñòâåííûõ êðåñòüÿí, (ÑÌÈÝÁÃÊÇÊ), ò. 2, ñ. 84–223.

5.84. Ïîðó÷èê Êîëìàêîâ î äåÿòåëüíîñòè Àíäðàíèêà â 1918 ã., ÈÐ, 1988, ÃÇí 8:

5.85. Ðàääå Ã., Ïîåçäêà â Àõàëöèõñêèé óåçä â 1872 ã., (ÇÊÎÐÈÃÎ), êí. 8, Ò., 1873, ñ. 1–46.

5.86. Ðîñòîìîâ È. Ï., Àõàëêàëàêñêèé óåçä â àðõåîëîãè÷åñêîì îòíîøåíèè, (ÑÌÎÌÏÊ), âûï. 25, Ò., 1898.

5.87. Òóíÿí Â., Ïðîåêòû ýêîíîìè÷åñêîãî îñâîåíèÿ Çàêàâêàçüÿ (1826–1834), Èж, 1989, ÃÇí 12, ¿ç 15–25:

5.88. Øàõíàçàðîâ Á., Ñåëåíèå Ñàòõà, (ÑÌÎÌÏÊ), âûï. 11, îòä. 1, Ò., 1891, ñ. 209.

¶) ìñ³ó»ñ»Ý 5.89. arvelaZe b., "axali saqarTvelo", 1998, 43–44.

5.90. berZeniSvili d., axalqalaqi javaxeTisai, artanuji,

1998, 7.

5.91. gvaramaZe i., "mogzauri~, 1901, N 11, gv. 1035–1036. 5.92. svaniZe m., yarsis, Cildirisa da trapizonis

eialeTebis `jaba davTari~ (1694-1732 ww.), axalcixe–

yarsi (simpoziumis Sromebi), axalcixe–yarsi., 2001,

gv. 65-75.

5.93. janiaSvili l., eTnikuri procesebi samcxe–

javaxeTSi, Jurnali ~politika~, 1997, N 1.

5.94. janiaSvili l., ramdenime sakiTxi mesxeTis qarTvel

kaTolikeTa istoriidan, Jurnali ~mnaTobi~, 1997, 5.

5.95. janiaSvili l., somxebi samcxe–javaxeTSi,çgamomcemeli

Jurnali ~qarTuli folklori~, Tb., 1995.

26

¸) ²ÛÉ É»½áõÝ»ñáí 5.96. Abich G., Geologische Beobachungen auf Reisen in den Gebirgsländern

zwischen Kur und Araxes (ÇÊÎÈÐÃÎ), êíèãà 8, Ò., 1873. 5.97. Melkonyan A., Lessons of Armeno–Georgian relations and the

current situation, 2nd Armenian–Georgian political and intellectual dialogue, Tbilisi and Yerevan, 12–14 april, 2000, London, 2000, p. 10–14.

5.98. Melkonyan A., Pages of the Ethno–Demographic History of Javakhq, Ethnoregional policy of Armenia and Georgia. Materials of Round Table april 16–19, 1999, Yerevan, p. 75–78:

ìñ³ó»ñ»Ý É»½íáí û·ï³·áñÍí³Í ·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ã³ñ·Ù³ÝáõÃÛáõÝ1

2.60. ¶áõñçÇëï³ÝÇ íÇɳۻÃÇ Ù»Í ¹³íóñÁ, ·Çñù 2, Âμ., 1941,

·Çñù 1, Âμ., 1947 (Ãáõñù»ñ»Ý μݳ·ÇñÝ Áëï ê»ñ·Ç æÇùdz-ÛÇ), ·Çñù 3, Âμ., 1958:

2.61. àõËï³Ý»ë, Ð³Û ¨ íñ³ó μ³Å³ÝÙ³Ý å³ïÙáõÃÛáõÝ, ѳۻñ»Ý ï»ùëïÝ Áëï ¼³½³ ²É»ùëÇÓ»Ç, Âμ., 1975:

2.62. ø³ñÃÉÇÇ ï³ñ»·ñáõÃÛáõÝÁ, Ñ. 1, Âμ., 1955, Ñ. 4, Âμ., 1973: 2.63. âɹñÇ ¿Û³É»ÃÇ ç³μ³ ¹³íóñÁ. 1694¬1732, Âμ., 1979: 3.125. ²ëåÇÝÓ³. ê³ÙóË»Ç ¨ æ³í³Ë»ÃÇ ë³Ñٳݳ·ÍáõÙ,

²Ë³Éó˳, 2000: 3.126. ²Ë³ÉóÇË» ¬ γñë (·Çï³ÅáÕáíÇ ÝÛáõûñ), ²Ë³Éó˳ ¬

γñë, 2001: 3.127. ´»ñÓ»ÝÇßíÇÉÇ ¸., ²ÏݳñÏÝ»ñ ìñ³ëï³ÝÇ å³ïÙ³Ï³Ý ³ß-

˳ñѳ·ñáõÃÛ³Ý, ì»ñÇÝ ø³ñÃÉÇ ¬ ÂáñÇ, æ³í³Ë»ÃÇ, Âμ., 1985:

3.128. ´»ñÓ»ÝÇßíÇÉÇ ¸., æ³í³Ë»ÃÇ å³ïÙ³Ï³Ý ³ß˳ñѳ·ñáõÃ-Û³Ý Ñ³ñó»ñ, Âμ., 1975:

3.129. ´á×áñÇÓ» ¶., àõÕ¨áñáõÃÛáõÝ ê³ÙóË»¬æ³í³Ë»ÃÇ, Âμ., 1992: 3.130. ¶áõñçÇëï³ÝÇ íÇɳۻÃÇ ù³ñ﻽Á, Âμ., 1953: 3.131. »Ãí³Ó» Þ., »Ãí³Ó» ú., гۻñÁ ìñ³ëï³ÝáõÙ, Âμ., 1998: 3.132. ÈáÙë³Ó» Þ., ê³ÙóË» ¬ æ³í³Ë»ÃÇ, Âμ., 1975:

1 ìñ³ó»ñ»Ý ³ß˳ïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ã³ñ·Ù³Ýí³Í í»ñݳ·ñ»ñÁ μ»ñí³Í »Ý Áëï û·ï³·áñÍí³Í ³ÕμÛáõñÝ»ñÇ áõ ·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ó³ÝÏÇ Ñ³Ù³å³ï³ë-Ë³Ý Ñ³Ù³ñ³ÝÇßÇ:

27

3.133. øáõóûɳӻ ø., Ü»ñùÇÝ ø³ñÃÉÇ: ø³Õ³ù³Ï³Ý å³ïÙáõÃ-Û³Ý Ñ³ñó»ñ (î³ßÇñ¬Òáñ³·»ïÇ Ã³·³íáñáõÃÛáõÝÁ: úñμ»ÉÇ-Ý»ñÇ ïáÑÙÇ å³ïÙáõÃÛáõÝÁ), Âμ., 2000:

3.134. òÇëϳñ³ßíÇÉÇ ì., æ³í³Ë»ÃÇ íÇÙ³·Çñ ³ñӳݳ·ñáõÃÛáõÝ-Ý»ñÁ áñå»ë å³ïÙ³Ï³Ý ëϽμݳÕμÛáõñ, Âμ., 1959:

3.135. æ³í³Ë»ÃÇ: ä³ïÙ³¬×³ñï³ñ³å»ï³Ï³Ý áõÕ»óáõÛó, Âμ, 2000:

3.136. æ³í³ËÇßíÇÉÇ Æí., ìñ³ëï³ÝÇ ë³ÑÙ³ÝÝ»ñÁ, Âμ., 1919: 3.137. æ³ÝdzßíÇÉÇ È., ê³ÙóË» ¬ æ³í³Ë»ÃÇ Ñ³Û μݳÏãáõÃÛ³Ý

Ï»Ýó³ÕÝ áõ Ùß³ÏáõÛÃÁ, ³ï»Ý³ËáëáõÃÛ³Ý ë»ÕÙ³·Çñ, Âμ., 1999:

4.53. §²ñï³ÝáõçǦ, »ñÇï³ë³ñ¹³Ï³Ý, å³ïÙ³·Çï³Ï³Ý ·Ç-ï³Ñ³Ýñ³Ù³ïã»ÉÇ ³Ùë³·Çñ, Âμ., 1998, ÃÇí 7:

4.54. §²Ë³ÉÇ ë³ù³ñÃí»Éᦠ(Üáñ ìñ³ëï³Ý), Âμ., 1998, ÃÇí 43¬44:

4.55. §¾ñÃá쳦 (ØdzëÝáõÃÛáõÝ), Âμ., 1918, 19 ÑáõÉÇë: 4.56. §ØݳÃáμǦ (γÝûÕ), ³Ùë³·Çñ, Âμ., 1997, ÃÇí 5: 4.57. §Øá³Ù컦 (²Ï³¹. æ³Ý³ßdzÛÇ ³Ýí³Ý å»ï³Ï³Ý óݷ³-

ñ³ÝÇ Èñ³μ»ñ), ÃÇí 20, Âμ., 1958: 4.58. §Øá·½³áõñǦ (ֳݳå³ñÑáñ¹), Âμ., 1901, ÃÇí 11: 4.59. §äáÉÇïÇϳ¦ (ø³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛáõÝ), ³Ùë³·Çñ, Âμ., 1997,

ÃÇí 1, 1998, ÃÇí 4¬6: 4.60. ìñ³ó³Ï³Ý ËáñÑñ¹³ÛÇÝ Ñ³Ýñ³·Çï³ñ³Ý, ìñ³ó³Ï³Ý

ÊêÐ, Âμ., 1981: 4.61. §ø³ñÃáõÉÇ ÷áÉÏÉáñǦ (ìñ³ó³Ï³Ý μ³Ý³ÑÛáõëáõÃÛáõÝ), Âμ.,

1995: 5.89. ²ñí»É³Ó» ´., ²Ë³ÉÇ ë³ù³ñÃí»Éá, 1998, ÃÇí 43¬44: 5.90. ´»ñÓ»ÝÇßíÇÉÇ ¸., æ³í³Ë»ÃÇ ²Ë³Éù³É³ùÁ, ²ñï³ÝáõçÇ,

1998, ÃÇí 7: 5.91. ¶í³ñ³ñ³Ù³Ó» Æ., ֳݳå³ñÑáñ¹, 1901, ÃÇí 11: 5.92. êí³ÝÇÓ» Ø., γñëÇ, âɹñÇ ¨ îñ³åǽáÝÇ ¿Û³É»ÃÝ»ñÇ §æ³-

μ³ ¹³íóñÁ (1694¬1732)¦, ¶Çï³ÅáÕáíÇ ÝÛáõûñ, γñ묲-˳Éó˳, 2001, ¿ç 65¬75:

5.93. æ³ÝdzßíÇÉÇ È., ¾ÃÝÇÏ ·áñÍÁÝóóÝ»ñÁ ê³ÙóË»¬æ³í³Ë»-ÃáõÙ, §äáÉÇïÇϳ¦ ³Ùë³·Çñ, 1997, ÃÇí 1:

5.94. æ³ÝdzßíÇÉÇ È., ØÇ ù³ÝÇ Ñ³ñó»ñ Ø»ëË»ÃÇ Ï³ÃáÉÇÏ íñ³óÇ-Ý»ñÇ å³ïÙáõÃÛáõÝÇó, §ØݳÃáμǦ ³Ùë³·Çñ, 1997, ÃÇí 5:

5.95. æ³ÝdzßíÇÉÇ È., гۻñÁ ê³ÙóË»-æ³í³Ë»ÃáõÙ, §ìñ³ó³-Ï³Ý μ³Ý³ÑÛáõëáõÃÛáõݦ, ³Ùë³·Çñ, Âμ., 1995:

28

ՀԱՎԵԼՎԱԾ 1

Սույն հավելվածում ներկայացվում են հիմնականում այն նյու-թերը, որոնք հրապարակի վրա են հայտնվել 2003 թվականից հետո: Վերջիններս հասկանալի պատճառով չէին կարող տեղ գտնել Ա.Ա. Մելքոնյանի` «Ջավախքը 19-րդ դարում և 20-րդ դարի առաջին քա-ռորդին» (Ե., 2003), աշխատության մեջ: Միաժամանակ հարկ ենք համարել սույն բաժնում ներառել նաև այնպիսի աշխատանքներ, որոնք հրատարակվել են 2003 թ. առաջ, սակայն, տեղ չեն գտել նշված գրքում: Այդպիսի գործերը, որոնց գերակշիռ մասը ոչ գիտա-կան բնույթի է, այդուհանդերձ, կարող են օգտակար լինել Ջավախ-քի հիմնահարցի մի շարք ոլորտների` գյուղաշխարհի, կենցաղի ու այլևայլնի ուսումնասիրման համար:

Սույն բաժնում ի մի են բերվել միայն այն հրատարակությունները, որոնք իրենցից ներկայացնում են գրքեր, ժողովածուներ, զանազան ուսումնասիրություններ, խորհրդաժողովների և այլ միջոցառումների, ինչպես նաև զանազան ծրագրերով իրականացված վերլուծական հրատարակություններ, հատուկ ուշադրության է արժանացված տվյալ շրջանի մամուլը: Բազմաքանակության և սփռվածության պատճառով այստեղ տեղ չեն գտել առանձին հոդվածների կամ հրապարակումների հասցեները: Վերջիններս ոչ միայն տարածված են զանազան տեղական և արտերկրի հանդեսներում և մամուլում, այլ նաև վերջին շրջանում ժամառժամ ավելանում է այդպիսի նյութերի քանակը նաև համացանցում: Նույնպես և խուսափել ենք այստեղ զետեղելու միջազգային կազմակերպությունների, վերլուծական և այլ կենտրոնների` Ջավախքին առնչվող զեկույցների, բանաձևերի, հայտարարությունների, այլևայլ նյութերի հասցեները, վերջիններիս բազմապիսի և հիմնականում համացանցային ձևաչափի պատճա-ռով2: Այս կարգի գործերից առավել կարևորներն3 անպայմանորեն 2 Միայն Ջավախքին վերաբերող կամ վերջինիս մասին կարևոր տեղեկու-թյուններ պարունակող գլխավոր կայքէջերի ցանկը տեսնել երկրորդ հա-վելվածում: 3 Եթե նյութն օտար լեզվով է, ապա աշխատում ենք այն ներկայացնել թարգմանաբար, չնայած հնարավոր են նաև բնագրային լեզվով վերահրա-տարակություններ:

29

կընդգրկվեն մեր կողմից արդեն պարբերական դարձած «Հայոց հյուսիսային դարպասները. Ջավախք, Լոռի» բազմահատորյակում:

Ջավախքին սահմանակից, վերջինիս ճակատագրով ներկա Վրաստանի կազմում գտնվող և Լոռվա հյուսիսային շրջանը հան-դիսացող տարածաշրջանի (Գուգարք աշխարհի հյուսիս-արևելյան գավառներ) մասին ևս առկա է որոշ գրականություն, զանազան այլ նյութեր: Հարկ ենք համարել ապագա ուսումնասիրողների ու-շադրությանը ներկայացնել ոչ այնքան մեծաքանակ այդ գործերը4, իսկ առանձին նյութեր, ինչպես նախկինում, ապագայում ևս տեղ կգտնեն «Հայոց հյուսիսային դարպասները. Ջավախք, Լոռի» բազ-մահատորյակում:

Ցանկից, բնականաբար, դուրս են թողնված Ջավախքի պատ-կերները ներկայացնող կամ ջավախքցիների կողմից ստեղծված գրական-գեղարվեստական գործերը, որոնք անթիվ են: Այդուհան-դերձ, այդ ոլորտի գործերից հարկ ենք համարել ներառել եզակի գործեր, որոնք ունեն փաստառատ հենք կամ պարունակում են Ջա-վախքը ներկայացնող և հետագա ուսումնասիրողներին հե-տաքրքրող ազգագրական-բանահյուսական մեծաքանակ նյութեր:

Մամուլի մասին: Հիշեցնենք. ուսումնասիրողները խնդրո ա-ռարկա տարածաշրջանի անցյալի ու ներկայի մասին ներկայացնող մամլո մատենագիտությունը կարող են գտնել Ա. Մելքոնյանի սույն հրատարակության մեջ, իսկ նրանք, ովքեր կարիք կզգան առավել խորությամբ ուսումնասիրելու բուն Ջավախքում հրատարակված մամուլը, ապա վերջիններիս մեծապես կօգնի Վ. Մաղալյանի կող-մից հրատարակված և Ջավախքի` սկզբնավորումից մինչ մեր օրերի մամուլի մասին մանրակրկիտ տեղեկություններ պարունա-կող հոդվածը5: Ավելին, «Հայոց հյուսիսային դարպասները. Ջա-վախք, Լոռի» մատենաշարն իր տարբեր հատորներում պարունա-կում է նաև առանձին պարբերականներին նվիրված գործեր:

4 Վերջիններս զետեղված են ստորև բերված ցանկում` ըստ հրատարակ-ման տարեթվերի: 5 Տես Մաղալյան Վ., Հայ մամուլը և տպագրությունը Ջավախքում և Մես-խեթում, Հայոց հյուսիսային դարպասները. Ջավախք, Լոռի, հոդվածների ժողովածու, Ե., 2009, էջ 172-179:

30

Այժմ անդրադառնանք սույն հավելվածն ընդգրկող ժամանակա-հատվածի մամուլին. • «Ասպնջակ» թերթի առաջին համարը (թիվ 1) լույս է տեսել

1991թ. մարտի 25-ին: Թերթի վերջին համարը (թիվ 98) լույս է տեսել 2006թ. հուլիսին: Սկսած 2006 թվականից` «Ասպնջակի» փոխարեն «Ջավախք» հայրենակցական բարեգործական հասա-րակական կազմակերպությունը սկսեց հրատարակել «Հայրե-նիք» թերթը: «Հայրենիքի» առաջին (թիվ 1 (99)) համարն սկսեց լույս տեսնել 2006թ. հոկտեմբերի մեկից:

• «Ակունք» թերթը, որը Ջավախքում հրատարակվում էր 2001 թ. օգոստոսից, անընդմեջ լույս տեսավ մինչ 2009 թ. դեկտեմբերը (շուրջ 160 համար): Կարճատև ընդմիջումից հետո (ավելի քան մեկ տարի), թերթը 2011 թ. մարտից վերահրատարակվում է «Նոր ակունք» անվամբ:

• 2002 թ. մարտից մինչ 2006 թ. վերջը Ջավախքում հրատարակվեց «Քաջատուն» թերթը, որը սկզբնավորումից մինչ 2004 թ. դեկտեմ-բերի 15-ը (21 համար) լույս է տեսել որպես Ջավախքի երիտա-սարդական մարզամշակութային միության (ՋԵՄՄ) պաշտոնա-թերթ, իսկ որոշ ընդմիջումից հետո` սկսած 2006 թ. օգոստոսի 11-ից, մինչ իր հրատարակության դադարեցումը (2006 թ. ավարտ) «Քաջատունը» հրատարակվեց որպես շաբաթաթերթ: Ընդհանուր առմամբ, 2002 թ. մարտից մինչ 2006 թ. վերջը հրա-տարակվեց «Քաջատան» շուրջ 26 համար:

• 2003 թ. հոկտեմբերի 25-ից, որպես «Վիրահայերի միասնու-թյուն» հասարակական կազմակերպության պաշտոնաթերթ, որոշ ընդմիջումներով Երևանում հրատարակվում է «Ձայն վիրահայոց» թերթը:

• 2005 թ. հունիսի 23-ից Ջավախքում լույս է տեսնում «Հարավային դարպաս» թերթը: Թերթը լույս է տեսնում ինչպես հայերեն, այն-պես էլ վրացերեն տարբերակներով:

• Ջավախքի հայ գրողների միությունը 2005 թ. ապրիլի 24-ից հիմ-նադրել և հրատարակում է Ջավախքի հայ գրողների միության զարթուցիչը` «Ձայն հարության» թերթը: Ցավոք, այն ևս լույս է տեսնում ընդհատումներով:

31

• 2006 թ. հոկտեմբերից լույս է տեսնում «ԴԱՄԱԼԱ» ազգագրա-կան – հայրենագիտական հանդեսը:

• 2009 թվականից լույս է տեսնում «ՎԱՉԻԱՆ» հասարակական հանդեսը:

ՑԱՆԿ6

1900 1. Ջաւախեցի, Ջաւախքի աղէտը, 19 դեկտեմբերի, 1899 թ.,

ականատեսի տպաւորութիւններից, Թիֆլիս, 1900:

1912 2. Краткий учебникъ географии Кавказа съ курсомъ родиноведениа

(методъ синтетический), составилъ И. Храмелашвили, 3-е, допол-ненное издание, Т., 1912.

1913

3. Լինչ Հ.Ֆ.Պ., Հայաստան. ուղևորութիւններ եւ ուսումնասիրու-թիւններ, թարգմանիչ Լեւոն Լարենց, Ա. հատոր, Կ. Պոլիս, 1913:

1917

4. Целебный Кавказъ, журналъ кавказскаго общества содействия развитию лечебныхъ местъ, N 2, Т., май, 1917.

1918

5. Целебный Кавказъ, журналъ кавказскаго общества содействия развитию лечебныхъ местъ, N 3-4, Т., май, 1918.

6 Ցանկում բերված նյութերը դասավորված են ըստ հրատարակման թվա-կանների` աճման կարգով, իսկ առանձին թվականներում մեկից ավելի նյութերը դասավորված են այբբենական կարգով: Մեկից ավելի լեզվով նյութերը դասավորված են հետևյալ կերպ. հայերեն, ռուսերեն, վրացերեն, այնուհետև` անգլերեն կամ այլ օտար լեզվով:

32

1927 6. Народное хозяйство закавказья в цифрах, с приложением данных

по союзному и мировому хозяство, Т., 1927.

1960 7. Պահարե (Հայկ Պետրոսյան), Թատերական հուշեր, Ե., 1960:

1962

8. Áåðäçåíèøâèëè Í. À., Äîíäóà Â. Ä., Äóìáàäçå Ì. Ê., Ìåëè-êèøâèëè Ã. À., Ìåñõèà Ø. À., Èñòîðèÿ Ãðóçèè, I, ñ äðåâíåéøèõ âðåìåí äî 60-õ ãîäîâ XIX âåêà (ó÷åáíîå ïîñîáèå), Ò., 1962.

1968

9. Äæàîøâèëè Â. Ø., Íàñåëåíèå Ãðóçèè, ýêîíîìèêî-ãåîãðàôè-÷åñêîå èññëåäîâàíèå, Ò., 1968.

1973 10. Êà÷àðàâà Þ., Êèêâèäçå À., Ðàòèàíè Ï., Ñóðãóëàäçå À.,

Èñòîðèÿ Ãðóçèè, II, (ó÷åáíîå ïîñîáèå), Ò., 1973.

1975 11. Ïàðäæàíàäçå Ø., Ìàõàòàäçå Â., Áîðæîìè – áàëüíåîêëèìàòè-

÷åñêèé êóðîðò, Ò., 1975.

1981 12. jafariZe o., kikviZe i., avaliaSvili g., wereTeli a.,

mesxeT-javaxeTis arqeologiuri eqspediciis muSaobis

Sedegebi (1970-1977 ww.), T., 1981.

1984

13. Ñâîä çàêîíîâ Ãðóçèíñêîé ÑÑÐ, ò. 1, Ò., 1984.

1986 14. Ալեքսանյան Վ. Խ., Հայ-վրացական հասարակական-քաղաքա-

կան և մշակութային կապերի պատմությունից (օգնություն դա-սախոսին), Ե., 1986:

33

15. Շիրինյան Ս., Հայրենիքի զինվորները, Ե., 1986:

1989 16. Հայթյան Ա., Հայաստանի ռուս վերաբնակները, Ե., 1989:

1990

17. Կարապետյան Տ., Հայոս և Քարթլոս եղբայրները, Ե., 1990: Кара-петян Т., Братя Айос и Картлос, Е., 1990.

18. buaCiZe k., Savi Zigni, T., 1990.

1995 19. Կարապետյան Ս., Հայկական եկեղեցիները Վրաստանում, Ե.,

1995:

1996 20. Սարգսյան Հ., «Ջավախք» պարբերականը (Վրաստանի հայ

պարբերական մամուլի պատմությունից), Ե., 1996: 21. Ñïîðíûå ãðàíèöû íà Êàâêàçå, Ì., 1996.

1997 22. Մաթևոսյան Ռ., Բագրատունիներ: Պատմա-տոհմաբանական

հանրագիտարան, Ե., 1997: 23. Մաղալյան Վ., Դաղեթ-Խաչեն: Պատմա-ազգագրական և գրա-

կան-գեղարվեստական ժողովածու, Ե., 1997: 24. Öåíòðàëüíàÿ Àçèÿ è Êàâêàç, Ýòíè÷åñêèå è ðåãèîíàëüíûå

êîíôëèêòû â Åâðàçèè, îáùàÿ ðåäàêöèÿ: Ìàëàøåíêî À., Êîïïèòåðå Á., Òðåíèí Ä., êí.1, Ì., 1997.

1999

25. Ýòíè÷åñêàÿ è ðåãèîíàëüíàÿ ïîëèòèêà Àðìåíèè è Ãðóçèè. Äæàâàõåòè, ìàòåðèàëû Êðóãëîãî ñòîëà 16-19 àïðåëÿ 1999 ã., Åðåâàí, Å., 1999.

2000

26. Սմոյան Գ., Ջավախք: Ովքեր ենք մենք, պրակ երրորդ, Ե., 2000:

34

2001

27. Այվազյան Հ., Հաղթանակած բանակի գեներալը (վավերագրա-կան ակնարկ), Ե., 2001:

28. Հայ-վրաց գրական, պատմամշակութային հարցերը վրաց մա-մուլում (1988-1990), նյութերի ժողովածու, պրակ առաջին, կազ-մեց, առաջաբանը գրեց և վրացերենից թարգմանեց Հրաչյա Բայրամյանը, Ե., 2001:

29. Մուրադյան Ռ., Մեր երթի խաչակիրը. ժողովրդի հետ, ժողովրդի սրտում, Ե., 2001:

30. Սանոսյան Ա., ...նաև սպիտակ եղեռն, Ե., 2001: 31. Ãðóçèÿ: Ïðîáëåìû è ïåðñïåêòèâû ðàçâèòèÿ, ÐÈÑÈ, ïîä

ðåäàêöèåé Å.Ì.Êîæîõèíà, ò.1, Ì., 2001.

2002 32. Ասլանյան Ս., Կարապետյան Ս., Շուլավեր, Ե., 2002: 33. Հակոբյան Հ., Ախալցխա. էրզրումյան գաղթից մինչ մեր օրերը,

Ե., 2002: 34. Շահնազարյան Ա., Հայ-վրացական հարաբերությունները հետ-

խորհրդային շրջանում (1991-1999 թթ.), ատենախոսություն, Ե., 2002:

35. Սարդարյան Կ., Հայ-վրացական հարաբերությունները 1918-1921 թթ., Ե., 2002:

36. Սողոյան Մ., Օրոջալար, (Ջավախքի բնակավայրերը), Ե., 2002: 37. Տեր-Մինասյան Ռ., Հոդվածների ժողովածու, կազմող` Խ. Ստե-

փանյան, Ե., 2002: 38. Ãðóçèÿ: Ïðîáëåìû è ïåðñïåêòèâû ðàçâèòèÿ, ÐÈÑÈ, ïîä

ðåäàêöèåé Å.Ì.Êîæîõèíà, ò.2, Ì., 2002. 39. Ìÿëî Ê., Ðîññèÿ è ïîñëåäíèå âîéíû XX âåêà (1989-2000), Ê

èñòîðèè ïàäåíèÿ ñâåðõäåðæàâû, Ì., 2002.

2003 40. Բայտրուշայտիս Յուրգ., Ուսումնասիրություն վրաց և հայ միջ-

նադարյան արվեստի, ֆրանս. թարգմ.` Ս. Բոչոլյան, Ե., 2003: 41. Դարբինյան Վ., Նորշեն-Ծղալթբիլա (Հանրագիտական տեղե-

կագիրք. 1830-2003), Ե., 2003:

35

42. Թաթարյան Ս., Արագվա: Գրառումներ մայրամուտից առաջ, Ե., 2003:

43. Կանցյան Լ., Լույսի և հույսի կանթեղներ (նվիրվում է Ախալ-ցխայի, Ջավախքի առողջապահության և հարակից բնագավառ-ների աշխատողներին), Ե., 2003:

44. Ղազարյան Վ., Ջավախքի արծիվները Արցախի լեռներում, Ե., 2003:

45. Մելքոնյան Ա., Ջավախքը 19-րդ դարում և 20-րդ դարի առաջին քառորդին, Ե., 2003:

46. Մելքոնյան Աղասի, Ջավախք իմ առասպելական (Լեռնաշ-խարհը հրապարակախոսի աչքերով), Ե., 2003:

47. Մուրադյան Ռ., Վանատուր Վ., Կորխ. օրերն այստեղ չեն ծերա-նում, Ե., 2003:

48. Շիրինյան Ե., Ջավախքի բնակավայրերը: Մաջադիա, Ե., 2003: 49. Պարույր Մուրադյանի տպագիր աշխատությունների մատենա-

գիտություն, Ե., 2003: Библиография печатных работ Паруйра Мурадяна, Е., 2003.

50. Торосян Х., Топоним «Сомхити» в грузинских первоисточниках, Е., 2003.

2004

51. Ղազարյան Վ., Հավերժ երիտասարդ մեր Մխիթարը, Ե., 2004: 52. Մաթևոսյան Ա., Իմ Դադեշը, Վանաձոր, 2004: 53. Մուրադյան Ի., Թուրք-ամերիկյան հարաբերությունների տա-

րածաշրջանային հինախնդիրները, Ե., 2004: 54. Ջավախքի նկարիչները, (Երկրորդ Երևանյան ցուցահանդեսի

կատալոգ) 20.07-01.08.2004, Ե., 2004: 55. Սահակյան Տ., Մեծ Հայաստանի Գուգարք-Գոդերձական տա-

րածաշրջանի քաղաքական և հոգևոր–մշակութային ճակատա-գիրն ի սկզբանե մինչև 1980-ական թվականները, Ե., 2004:

56. Роль православия в государствах и обществах Грузии и России, материалы грузино-российской конференции, Тбилиси, 23-25 января, 2004 г.

57. Samtskhe-Javakheti: Realities and Perspectives. UNDP: Tbilisi, 2004.

36

2005 58. Իսոյան Ա., Սամցխե - Ջավախքի նշանավոր հայորդիները

(պատմա-աշխարհագրական ժողովրդագրական, կենսագրական ակնարկ), գիրք 1, Ե., 2005:

59. Մարգարյանց Մ., Իմ բնօրրան Խաշուտ (պատմական, ազգա-գրական և ժողովրդագրական վավերագրություն), Ե., 2005:

60. Մելքոնյան Ա., Նյութեր Ախալցխայի և Ախալքալաքի դպրոց-ների պատմությունից (19-դար-20-րդ դարի սկիզբ), Ե., 2005:

61. Մուրադյան Ռ., «Մալաթիա» ջոկատի լեգենդը, Ե., 2005: 62. Սարգսյան Հ., Զանազանք, Ախալքալաք, 2005: 63. mosazrebebi polieTnikuri sazogadoebis problemebze

samcxe-javaxeTSi, axalcixe, 2005, (նույնը` ռուսերեն և անգլերեն):

64. samcxe-javaxeTis polieTnikuri sazogadoebis proble-

mebi, axalcixe, 2005.

2006 65. Այվազյան Հ., Հաղթանակի և վերհուշի ճամփաներով (վավերա-

գրական ակնարկ), գիրքը նվիրված է գեներալ-գնդապետ Գ. Դալիբալթայանի անցած մարտական ուղուն, Ե., 2006:

66. Ավագյան Վ., Վարդանյան Վ., Գոման գյուղի տարեգրությունը, Ե., 2006:

67. Ավետյան Ռ., Ղուշչի գյուղը, Ե., 2006: 68. Կարապետյան Ս., Ջավախք, Ե., 2006: 69. Մելքոնյան Աղասի, Հայաշխարհ գողտրիկ. Ջավախք, Ե., 2006: 70. Մինասյան Ս., Վրաստանի էթնիկական փոքրամասնություն-

ներ. համարկման ներուժը երկրի հայ բնակչության օրինակով, Ե., 2006:

71. Ջավախքը 21-րդ դարի մարտահրավերներին ընդառաջ (խորհրդաժողովի նյութերի ժողովածու), Ե., 2006:

72. Սարգսյան Վ., Սամցխե-Ջավախք-Թռեղքը հայ-վրացական հարաբերությունների հոլովույթում (1980-ական թթ. վերջ - 1990-ական թթ.), Ե., 2006:

73. Мадоян А., Мелик-Шахназарян Г., ...признать предложение т.т. армян неприемлемым. Армяно-грузинские отношения в 1918-

37

1921 гг. И на современном этапе. Джавахк, Нухи-Ареш. Доку-менты и материалы, Е., 2006.

74. Минасян С., Этнические меньшинства Грузии: потенциал интеграции на примере армянского населениа страны, Е., 2006.

75. Саносян А., ...еще и белый геноцид. Сборник статей, Е., 2006.

2007 76. Դավթյան Ա., Գաղթի ճամփաներ, Ե., 2007: 77. Մաթևոսյան Լ., Ախալցխայի հայկական դպրոցը, Ե., 2007: 78. Սրապյան Հ., Գյուղը լեռան ծոցում (Օլավերդ գյուղի մասին), Ե.,

2007: 79. Քոսյան-Տոնականյան Հ., Ջավախքի գույները, Ե., 2007: 80. Семенов И., Генеалогиа картлийских царей: от Мириана III до

Вахтанга Горгасала, Махачкала, 2007. 81. minasiani s., mitingebidan konvenciebisaken: saqarTve-

los somxuri eTnikuri umciresobis uflebebis dacvis

samarTlebriv-politikuri aspektebi samcxe-javaxeTis

regionis magaliTze, e., 2007. 82. Melkonyan A., Javakhk in the 19th Century and the 1st Quarter of the

20th Century (A Historical Research), E., 2007:

2008 83. Ասլիկյան Վ., Լալվարի կանչը, Ե., 2008: 84. Դավթյան Ա., Անմահության հուշամատյան, Ե., 2008: 85. Իսոյան Ա., Սամցխե - Ջավախքի նշանավոր հայորդիները

(պատմա-աշխարհագրական ժողովրդագրական, կենսագրա-կան ակնարկ), գիրք 2, Ե., 2008:

86. Կարապետյան Ս., Ախալցխա (Սամցխե նահանգ), Ե., 2008: 87. Սեդրակյան Մ., Հարությունյան Ն., Պոեզիայի Տերյանական

օրերը Գանձայում (40 տարվա տարեգրություն), Ե., 2008: 88. Ստեփանյան Խ., Ռուբեն Տեր-Մինասյան (կյանքը և գործը), Ե.,

2008: 89. Սևիկյան Պ., Ջինիսից Արագվա (պատմա-ազգագրական ակ-

նարկ), Ե., 2008:

38

2009 90. Բեգրակյան Վ., Հիշատակարան Վաչիանի, Ե., 2009: 91. Հայոց հյուսիսային դարպասները. Ջավախք,Լոռի (հոդված-

ների, նյութերի, փաստաթղթերի, հրապարակումների, ակ-նարկների ժողովածու), հատոր 1- 6, մատենաշարի հիմնադիր-հրատարակիչ` «Միտք» վերլուծական կենտրոն, Ե., 2009-2011:

92. Չիֆլիկյան Ա., Ընտրանի, Ե., 2009: 93. Սարգսյան Վ., Ջավախքը 1988-2008 թթ. (հոդվածների ժողովա-

ծու), Ե., 2009: 94. Սիմավորյան Ա., Հովյան Վ., Ջավախահայության որոշ հիմ-

նախնդիրներ: Ջավախահայության դավանանքային և տեղեկա-տվական վիճակի ուսումնասիրություն, Ե., 2009:

95. Саркисян В., Джавахк в 1988-2008 гг. (сборник статей), Е., 2009:

2010 96. Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Պատմաբանասիրական պրպտումներ, աշ-

խատասիրությամբ Պ. Մուրադյանի, Ս. Էջմիածին, 2010: 97. Չախալյան Վ., Բանտային քաղաքական գրառումներ, Ե., 2010: 98. Ջավախքը Հովհաննես Մկրտչյանի հուշերում, Ե., 2010: 99. Սանոսյան Ա., Թշնամու դեմ` ուս ուսի: Ախալցխայի և Ախալ-

քալաքի գավառների 1918 թ. հերոսամարտը, Ե., 2010, sanosian a., mxardamxar mtris winaaRmdeg. Axalcixis Tavdacva,

axalqalaqis Tavdacva, e., 2010, Саносян А., Плечом к плечу против врага. Самооборона Ахалциха и Ахалкалака в 1918 г., Е., 2010, Sanosyan A., Hand in hand against the enemy. The defense of Akhaltskha in 1918, the defense of Akhalkalak, E., 2010.

100. Սարգսյան Վ., Սամցխե-Ջավախք-Թռեղքը Հայաստանի Հանրապետություն – Վրաստան հարաբերությունների համա-տեքստում (1980-ական թթ. վերջ - 2003 թ.), ատենախոսություն, Ե., 2010:

101. Захаров В., Арешев А., Кавказ после 08.08.08: старые игроки в новой расстановке сил, М., 2010.

102. Мнения местных общин в регионах Квемо Картли, Самегрело, Самцхе-Джавахети и Шида Картли о причинах и последствиях конфликта августа 2008, Т., 2010.

39

103. Программа поддержки вовлечения этнических меньшинств в процесс разработки государственной политики, Т., 2010, (նույնը` վրացերեն):

2011 104. Մելքոնյան Ա., Կենսամատենագիտություն, Ե., 2011: 105. Ջամալյան Ա., Հայ – վրացական կնճիռը, Ե., 2011: 106. Սիմավորյան Ա., Հովյան Վ., Ռուսաստանի Դաշնության

հայության կրոնադավանանքային կողմնորոշումները, Ե., 2011:

107. Karapetian S., Javakhk, E., 2011.

2012 (առաջին եռամսյակ)

108. Մելքոնյան Ա., Հայաստանի պատմության և ժողովրդագրու-թյան հիմնահարցեր, Ե., 2012:

109. Մնացականյան Վ., Քսան տարի անց /Վավերապատում/, Ե., 2012:

110. Ջավախքի ժողովրդական հեքիաթներ, Ե., 2012:

40

ՀԱՎԵԼՎԱԾ 2

Սույն հավելվածում ներկայացվում են համացանցային այն բո-լոր հասցեները, որոնք ուղղակի կամ անուղղակի տեղեկություններ են պարունակում Ջավախքի մասին: Յուրաքանչյուր հասցեի տակ նշվում է նրա դասակարգումը, այսինքն` տեղեկություն այն մասին, թե Ջավախքի մասին ինչ տեսակի նյութեր կան այնտեղ: Նշվում է նաև, թե տվյալ կայքէջն ինչ լեզվով է: Սույն ցանկը տեղադրված է Ջավախքի տեղեկատվական ցանցում http://javakhk.net հասցեով7:

ՑԱՆԿ a. Ջավախքի տեղեկատվական շեմ

http://javakhk.net Դասակարգում` տեղեկատվություն, պատկերասրահ, ֆորում, Կայքի լեզուները` հայերեն, անգլերեն, ռուսերեն

b. Ա-ինֆո - Ջավախքի տեղեկատվական կայք http://a-info.org Դասակարգում` տեղեկատվություն, լուրեր, Կայքի լեզուները` հայերեն, անգլերեն, ռուսերեն

c. Ջավախքի ֆորում http://forum.javakhk.net Դասակարգում` տեղեկատվություն, ֆորում, Կայքի լեզուները` հայերեն, անգլերեն, ռուսերեն, ֆրանսերեն

d. Ջավախքի բաժինը Panarmenian.net-ում

http://panarmenian.net/news/eng/?folder=1&attr=15

7 Ցանկը գտնվում է «Ջավախքի տեղեկատվական ցանցիի» (http://javakhk.net) «հղումներ» բաժնում, որի հասցեն է` http://javakhk.net/links_arm.html (հա-յերեն): Ցանկը նույն տեղում առկա է նաև ռուսերեն և անգլերեն տարբե-րակներով: Ցանկից կրճատել ենք այն կայքէջերը, որոնք մինչ սույն տեղե-կագրքի հրատարակման պահը այլևս չեն գործել կամ փոխել են իրենց գործառույթները:

41

Դասակարգում` տեղեկատվություն, լուրեր, Կայքի լեզուները` հայերեն, անգլերեն, ռուսերեն

e. Ջավախքի բաժինը Asbarez News-ում http://asbarez.com/category/international/javakhk/ Դասակարգում` տեղեկատվություն, լուրեր, Կայքի լեզուները` անգլերեն

f. Ջավախք 1915-23 http://javakhk1915-23.com Դասակարգում` տեղեկատվություն, Կայքի լեզուները` հայերեն, անգլերեն

g. Ջավախքի Երգարան http://JavakhkMusic.com Դասակարգում` տեղեկատվություն, պատկերասրահ, Կայքի լեզուները` հայերեն, անգլերեն, ռուսերեն

h. Travel Javakhk - Ջավախքի ճամփորդական կայք http://travel.javakhk.net Դասակարգում` տեղեկատվություն, պատկերասրահ, Կայքի լեզուները` անգլերեն

i. Ջավախքի հանրագիտարան http://javakhk.am Դասակարգում` տեղեկատվություն, Կայքի լեզուները` հայերեն

j. Ախալցխայի վերածնունդ http://akhaltskha.net Դասակարգում` տեղեկատվություն, Կայքի լեզուները` հայերեն, ռուսերեն

k. Սուրբ Նշան նախագիծ http://SurbNshan.Javakhk1915-23.com Դասակարգում` տեղեկատվություն, պատկերասրահ, Կայքի լեզուները` հայերեն, անգլերեն, ռուսերեն

l. RAA Ջավախք http://raa.am/Javaxk/Nakhaban.htm Դասակարգում` տեղեկատվություն, պատկերասրահ, առնչվող, Կայքի լեզուները` հայերեն, անգլերեն, ռուսերեն

m. Նորություններ Ջավախքից (Live Journal Community) http://community.livejournal.com/javakhk_news/

42

Դասակարգում` տեղեկատվություն, լուրեր, Կայքի լեզուները` հայերեն, անգլերեն, ռուսերեն

n. Երկիր միություն, Ջավախք բաժին http://yerkir.org/index.php?lang=arm&level_id=10 Դասակարգում` տեղեկատվություն, առնչվող, Կայքի լեզուները` հայերեն, անգլերեն, ռուսերեն

o. Hos.am օնլայն թերթ http://Hos.am/index.php Դասակարգում` տեղեկատվություն, լուրեր, պատկերասրահ, Կայքի լեզուները` հայերեն, անգլերեն, ռուսերեն

p. Photo.Hos.am, Ջավախքի լուսանկարչություն http://Photo.Hos.am Դասակարգում` պատկերասրահ, Կայքի լեզուները` հայերեն, անգլերեն, ռուսերեն

q. Արարատ ռազմավարագիտական կենտրոն, Ջավախք բաժին

http://ararat-center.org/index.php?p=25&l=arm Դասակարգում` տեղեկատվություն, առնչվող, Կայքի լեզուները` հայերեն, անգլերեն, ռուսերեն r. JAVAKHK.TV - Ջավախքի առցանց հեռուստատեսություն8 http://javakhk.tv

8 Ջավախք տարածաշրջանի մասին վերջին շրջանում նկարահանվել են նաև մի շարք ֆիլմեր: Ճիշտ է, դրանցից շատերը կրում են սիրողական բնույթ, սակայն յուրաքանչյուր ֆիլմ մեծ դեր է կատարում ճանաչողական, աշխարհասփյուռ հայությանը Ջավախքին մոտեցնելու, վերջինիս նիստ ու կացին ծանոթացնելու իմաստով: Այդպիսի ֆիլմերի, տեսանյութերի հիմ-նական մասը կարելի է գտնել համացանցում` Ջավախքի առցանց հեռուս-տատեսությամբ (http://javakhk.tv): Բացի ֆիլմերից հրապարակի վրա են նաև մի շարք խտասկավառակներ, որոնք պարունակում են զանազան տե-ղեկություններ, համառոտ ուղեցույցներ, քարտեզներ, բնապատկերներ, ճարտարապետական հուշարձաններ և այլն: Վերջիններիցս տե'ս Հայրենի Ջաւախք (ՀՅԴ Ս. Ե. Մ. 25 ամեակ), 24.09.2004, §Ծալկայի հայ համայն-քը¦, համառոտ ուղեցույց, ընդհանուր տվյալներ, բնակչությունը, քարտեզ-ներ, Ծալկայի շրջանի հայկական գյուղերը, եկեղեցիները և պատմական հուշարձանները, բնապատկերներ, ընդհանուր ճամփորդական տեղեկու-

43

Դասակարգում` տեղեկատվություն, լուրեր, պատկերասրահ, Կայքի լեզուները` հայերեն, անգլերեն, ռուսերեն s. ՀՕՄ-ի Ջավախքի Օգնության Ծրագրերի Հանձնախումբը http://javakhkfund.am Դասակարգում` տեղեկատվություն, պատկերասրահ, Կայքի լեզուները` հայերեն, անգլերեն t. Եւրոպայի Հայ Դատի Յանձնախումբ

http://eafjd.eu/spip.php?mot8 Դասակարգում` տեղեկատվություն, Կայքի լեզուները` հայերեն, անգլերեն, ռուսերեն, ֆրանսերեն

u. Նախնիների քարերը

http://ancestralstones.com Դասակարգում` տեղեկատվություն, պատկերասրահ, Կայքի լեզուները` անգլերեն, ֆրանսերեն

v. Ջավախքի էջը WordPress-ում http://javakhkpage.wordpress.com/ Դասակարգում` տեղեկատվություն, Կայքի լեզուները` հայերեն, անգլերեն, ռուսերեն

w. Facebook - Քանի դեռ չենք կորցրել Ջավախքը... http://facebook.com/pages/Javakhk/126269360483 Դասակարգում` տեղեկատվություն, Կայքի լեզուները` հայերեն, անգլերեն, ռուսերեն

x. Facebook - Փրկենք Ջավախքը http://apps.facebook.com/causes/1996 Դասակարգում` տեղեկատվություն, Կայքի լեզուները` ռուսերեն

y. Զաւարեան կայքի Ջավախք բաժինը http://zavarian.org/index.php?lang=En&pageID=4

թյուններ, առցանց տարբերակը` http//tsalka.javakhk.net, Javakhk.net, 2006, Խանջյան Ա., Ջավախքի բնությունը, հուշարձանները, ծաղիկները, պատ-կերող լուսանկարների էլեկտրոնային գիրք, հայ., ռուս. և անգլ. երաժշտա-կան լազերային սկավառակ, Ե., 2008 և այլն (ծնթ. կազմ.):

44

Դասակարգում` տեղեկատվություն, առնչվող, Կայքի լեզուները` հայերեն, անգլերեն

z. Armenian History կայքի Ջավախք բաժինը http://armenian-history.com/Samtskhe-Javakhk.htm Դասակարգում` տեղեկատվություն, առնչվող, Կայքի լեզուները` հայերեն, անգլերեն

aa. Ջավախք ենթաֆորումը Hayastan.com-ում http://forum.hayastan.com/index.php?showforum=68 Դասակարգում` տեղեկատվություն, առընչվող, ֆորում, Կայքի լեզուները` հայերեն, անգլերեն, ռուսերեն

bb. Ջավախք ենթաֆորումը OpenArmenia.com-ում http://forum.openarmenia.com/index.php?showforum=89 Դասակարգում` տեղեկատվություն, առնչվող, ֆորում, Կայքի լեզուները` հայերեն, անգլերեն, ռուսերեն

cc. Ջավախքի բաժինը Արեւմտահայ ֆորումում http://armenie-occidentale.forumactif.fr/djavakhk-f26/ Դասակարգում` ֆորում, Կայքի լեզուները` հայերեն, անգլերեն

dd. Ջավախք ենթաֆորումը Miacum.am-ում http://miacum.am/forum/politics/djavahk Դասակարգում` տեղեկատվություն, առնչվող, ֆորում, Կայքի լեզուները` հայերեն, անգլերեն, ռուսերեն

ee. Ջավախք ենթաֆորումը HyeForum.com-ում http://hyeforum.com/index.php?showforum=94 Դասակարգում` տեղեկատվություն, առնչվող, ֆորում, Կայքի լեզուները` հայերեն, անգլերեն, ռուսերեն

ff. Ջավախք ենթաֆորումը Vardanank.org-ում http://forum.vardanank.org/index.php?showforum=181 Դասակարգում` տեղեկատվություն, առնչվող, ֆորում, Կայքի լեզուները` հայերեն, անգլերեն, ռուսերեն

gg. Ջավախքի բաժինը ՌՀՄ ֆորումում (Ռուսաստանի հայերի միություն) http://sarinfo.org/forum/viewforum.php?f=107 Դասակարգում` ֆորում, Կայքի լեզուները` ռուսերեն

45

hh. Ջավախքի բաժինը HorizonWorld ֆորումում http://horizonworld.com/vb/forumdisplay.php?f=135 Դասակարգում` ֆորում, Կայքի լեզուները` ռուսերեն

ii. Ջավախքի բաժինը Jigyarov.net ֆորումում http://forum.jigyarov.net/forumdisplay.php?f=60 Դասակարգում` ֆորում, Կայքի լեզուները` ռուսերեն, ֆրանսերեն

jj. Ջավախք լուսանկարների հավաքածու http://satkhai.9gb.de/javakhqr.html Դասակարգում` պատկերասրահ, Կայքի լեզուները` ռուսերեն

kk. Վրաստանի շրջանների ենթաֆորումը Armenia.ge-ում http://armenia.ge/forum/index.php?showforum=18 Դասակարգում` առնչվող, ֆորում, Կայքի լեզուները` ռուսերեն, վրացերեն ll. Ախալքալաքի կայքը

http://akhalkalak.nm.ru Դասակարգում` տեղեկատվություն, պատկերասրահ, տեղական, Կայքի լեզուները` ռուսերեն

mm. Ջավախք տեղեկատու ամսագիր, Բեյրութ http://flamsite.org Դասակարգում` տեղեկատվություն, առնչվող, Կայքի լեզուները` անգլերեն

nn. Ջավախքի մատյան http://javakhk.livejournal.com Դասակարգում` տեղեկատվություն, լուրեր, պատկերասրահ, Կայքի լեզուները` հայերեն, անգլերեն, ռուսերեն

oo. Ծալկայի հույների կայքը http://mytsalka.com Դասակարգում` տեղեկատվություն, պատկերասրահ, Կայքի լեզուները` ռուսերեն

pp. Ալաստան գյուղի կայքը http://alastan1.narod.ru

46

Դասակարգում` տեղեկատվություն, պատկերասրահ, տեղական, Կայքի լեզուները` ռուսերեն

qq. Գանձա գյուղի կայքը http://gandza.javakhq.org Դասակարգում` տեղեկատվություն, պատկերասրահ, տեղական, Կայքի լեզուները` հայերեն

rr. Ախալքալաքի մունիցիպալիտետի կայքը http://akhalkalaki.ge Դասակարգում` տեղեկատվություն, լուրեր, տեղական, Կայքի լեզուները` ռուսերեն

ss. Դամալա գյուղի կայքը http://damala.ucoz.ru Դասակարգում` տեղեկատվություն, պատկերասրահ, տեղական, Կայքի լեզուները` ռուսերեն

tt. Կարծախ գյուղի կայք http://bvahan.com/Karzakh/ Դասակարգում` տեղեկատվություն, տեղական, Կայքի լեզուները` անգլերեն

uu. Սաթխա գյուղի կայքը http://satkha.com Դասակարգում` տեղեկատվություն, պատկերասրահ, տեղական, Կայքի լեզուները` ռուսերեն

vv. Ծինուբան գյուղի կայքը http://cinuban.ucoz.net/ Դասակարգում` տեղեկատվություն, պատկերասրահ, տեղական, Կայքի լեզուները` ռուսերեն

ww. Նորշեն գյուղի կայքը http://norshen.ru Դասակարգում` տեղեկատվություն, պատկերասրահ, տեղական, Կայքի լեզուները` ռուսերեն

47

xx. Խանդո գյուղի կայք http://hando1.narod.ru Դասակարգում` տեղեկատվություն, տեղական, Կայքի լեզուները` ռուսերեն

yy. Խանդո գյուղի կայք http://khando.narod.ru Դասակարգում` տեղեկատվություն, տեղական, Կայքի լեզուները` ռուսերեն

zz. Խաշուտ գյուղի կայքը9 http://khashut.ru Դասակարգում` տեղեկատվություն, տեղական, Կայքի լեզուները` ռուսերեն

9 «Ջավախքի տեղեկատվական ցանցի» (http://javakhk.net) կողմից կազմված սույն ցանկին հարկ համարեցինք մեր կողմից ավելացնել նաև «Փոքրամաս-նությունների գործերով եվրոպական կենտրոնի» կայքէջը` http://www.ecmi.de, որն օտար լեզուներով մի շարք աշխատանքային զեկույցներ ու զանազան այլ նյութեր է պարունակում Ջավախքի և Հյուսիսային Լոռու մասին (ծնթ. կազմ.):

48

Հնարավոր է լինեն նյութեր, որոնք վրիպել են և տեղ չեն գտել

մատենագիտության մեջ: Այդպիսիք ձեռքի տակ ունենալու դեպ-քում խնդրում ենք կապվել մեզ հետ` հետևյալ կերպ. • «Միտք» վերլուծական կենտրոն, ՀՀ, ք. Երևան, Դեղատան 15/1: • Հեռախոս` + 374-98-23-03-76: • Էլ. հասցե` vsargsyan83@gmail.com:

Տրամադրված նյութերը մեծապես կօգնեն առավել ամբողջաց-նելու Ջավախքի անցյալի ու ներկայի ուսումնասիրման համար առ-կա նյութերը, իսկ ապագայում վերջիններս կմիացվեն սույն ձեռնարկի նյութերի ցանկին և կվերահրատարակվեն:

49

´àì²Ü¸²ÎàôÂÚàôÜ ԵՐԿՈւ ԽՈՍՔ ................................................................................ 3 ՋԱՎԱԽՔԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՀԻՄՆԱՀԱՐՑԻ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՄԱՆ ՆՅՈՒԹԵՐԻ ՄԱՏԵՆԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ (սկզբից մինչև 2003 թ.) …………………………………......………… 4 1. êϽμݳÕμÛáõñÝ»ñ ………………………………………………….. 4 2. îå³·Çñ ëϽμݳÕμÛáõñÝ»ñ …………………..…………………… 6 3. ػݳ·ñáõÃÛáõÝÝ»ñ, ÅáÕáí³ÍáõÝ»ñ, ë»ÕÙ³·ñ»ñ, ù³ñ﻽ݻñ … 10 4. ä³ñμ»ñ³Ï³Ý Ù³ÙáõÉ ¨ Ù³ï»Ý³ß³ñ»ñ …………………...…… 17 5. Ðá¹í³ÍÝ»ñ …………………………………………….……………. 20

ìñ³ó»ñ»Ý É»½íáí û·ï³·áñÍí³Í ·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ã³ñ·Ù³ÝáõÃÛáõÝ ………………………………………………….... 26

ՀԱՎԵԼՎԱԾ 1 ................................................................................. 28 ՀԱՎԵԼՎԱԾ 2 …………………………………………...…………….. 40

50

ÜÞàôØܺðÆ Ð²Ø²ð

51

ÜÞàôØܺðÆ Ð²Ø²ð

52

ՋԱՎԱԽՔԻ ՀԻՄՆԱՀԱՐՑԻ

ՄԱՏԵՆԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ (ի սկզբանե մինչ 2012 թ. սկիզբը)

γ½ÙáÕ` ì³Ñ» ê³ñ·ëÛ³Ý Ðñ³ï³ñ³ÏÇã ïÝûñ»Ý` èáõ½³Ý ê³Ñ³ÏÛ³Ý Ð³Ù³Ï³ñ·ã³ÛÇÝ Ó¨³íáñáõÙÁ` ²ñÃáõñ ´áÛ³ËãÛ³ÝÇ êïáñ³·ñí³Í ¿ ïå³·ñáõÃÛ³Ý 20.03.2012: â³÷ëÁª 60 x 84 1/32:

ÂáõÕÃÁª ûýë»Ã- 1: îå³·ñáõÃÛáõÝÁª ûýë»Ã: ̳í³ÉÁª 3,25 ïå. Ù³ÙáõÉ:

îå³ù³Ý³ÏÁ` 200 ûñÇݳÏ:

_________________________________________

îå³·ñí»É ¿ §¶¨áñ· - Ðñ³Ûñ¦ êäÀ

Ññ³ï³ñ³ÏãáõÃÛáõÝáõÙ

ºñ¨³Ý, ¶ñÇ·áñ Èáõë³íáñãÇ 6: лé.ª 52-79-74, 52-79-47:

¾É. ÷áëï lusakn@rambler.ru