1. HISTORIA

O nome de castiñeiro, procede

do termo grego ”castanón” que

deriva de “castana”; cidade

antiga de Pronta, en Turquía.

Esta árbore considérase

orixinaria do suroeste de

Europa e de Asia Menor, aínda

que tamén existe a teoría de

que se atopa dende tempos

antigos na Península Ibérica, o

que a confirmaría coma unha

árbore autóctona.

Moitos son os que creen que o castiñeiro esta presente en Galicia dende épocas xeolóxicas, xa

que existen restos fósiles de especies moi similares aos nosos castiñeiros, de uns 8,5 millóns de

anos e grans de pole nas tobeiras con 5000 anos de antigüidade. Estes indicios refutan a teoría

de que esta árbore é propia da nosa terra dende fai moitos séculos. Aínda así, nos traballos

arqueolóxicos feitos nos castros galegos non se atopou polo de agora, ningún sinal de que os seus

poboadores empregaron a castaña como alimento antes do século I.

O castiñeiro evolucionou sempre sobre terreos con climas húmidos e temperados. Cando os

períodos glaciais arrefriaron o castiñeiro buscou acougo en localizacións máis meridionais, no sur.

A súa recuperación sempre foi máis lenta ca o

seu retroceso, debido ao peso da súa semente.

Sempre se espalla mellor a lixeira semente dun

bidueiro, levada polo vento, que a pesada

castaña. Esa foi a razón pola que, tras cada

período glacial, a área de distribución do

castiñeiro diminuíu.

Ata hai pouco pensábase que esta árbore chegara a Galicia cos romanos, hai aproximadamente

2000 anos. Segundo isto, trataríase dunha especie foránea, como o eucalipto ou a camelia.

Hoxe, o que si sabemos é que os romanos distribuírono e fomentaron o seu cultivo en zonas

onde non habitaba ou a súa presenza era escasa. As agrupacións de soutos, obtivéronse

artificialmente para o cultivo produtivo da especie. O castiñeiro natural, non formaba soutos,

senón que se atopaba espallado nas grandes fragas mixtas frondosas.

O seu cultivo permitiu obter unha boa provisión dos seus

froitos. Os romanos aprenderon dos gregos e estes dos

seus veciños da Asia Menor. O Imperio Romano contribuíu

a recuperar parte da antiga área da distribución preglacial

desta especie, ao difundir o cultivo a través das lexións e

plantando en todo o imperio a súa semente.

Durante a romanización perfeccionáronse as

prácticas agrícolas, ademais de introducirse novos

cultivos lévanse tamén a cabo novas plantacións de

árbores útiles, como é o caso do castiñeiro.

Os romanos eran sabedores do valor alimenticio da castaña, e xa dispoñían de boas sementes,

que ían plantando nos lugares a medida que os ían conquistando. Trouxeron as técnicas de cultivo

empregadas nos Balcáns ou en Oriente Medio, onde esta especie tiña unha presenza máis

continua.

A caída do Imperio Romano trouxo novos tempos de inestabilidade e retroceso social, nas que o

cultivo do castiñeiro non prosperou ou se substituíu por outros. No século VIII, coa chegada dos

árabes, prodúcese o abandono das terras da meseta e das áreas de montaña.

Temos que esperar o desenvolvemento da Reconquista para a colonización das terras

abandonadas. Neste momento teñen un papel fundamental os mosteiros, que volveron a espallar o

cultivo do castiñeiro. Así, en Galicia existen noticias das colonizacións realizadas nos séculos X e

XI polos frades bieitos de Celanova, que introducen o cultivo do castiñeiro, con outros como o

do viño, en lugares onde aínda non se coñecían.

Na Alta Idade Media, o cultivo do castiñeiro

perdeu importancia en toda Europa debido aos

brotes de peste e aos grandes períodos de guerras.

Non se sementou de novo ata que chegou o fin

destes acontecementos.

O mesmo sucedeu coa aparición da enfermidade

da tinta que, ao redor do 1750 comezou a afectar a

esta especie e que minguou a extensión e o uso dos castiñeiros. Seica foi o

florecente comercio de produtos vexetais procedentes da China e Xapón

(Camelia xapónica, por exemplo) o que puido trasladar a Europa o fungo

causante da enfermidade.

A introdución do millo da América supuxo a fin do apoxeo do castiñeiro e

un grande alivio para os campesiños, devastados polas frecuentes épocas de

gran fame. O millo chegou por primeira vez a España, no S. XVII, pero non

empezou a cultivarse ata un século despois, debido a que a sociedade

medieval era moi supersticiosa e vía con récelo este estraño produto. Vencidas as iniciais

reticencias, no século XVIII, soutos enteiros pincháronse brutalmente para o cultivo do millo e

da pataca, especialmente nas boas terras forestais da provincia de Pontevedra.

Como estamos a ver, poucas árbores prestaron tanto servizo ó home coma o castiñeiro. Ademais

da súa madeira, o seu froito, en tempos pasados, salvou de morrer de fame a moita poboación e

segue consumíndose polo alto poder alimenticio que

encerra a súa semente. O castiñeiro foi básico na

alimentación galega e tamén para os carpinteiros.

A súa madeira é mala para o lume, pero de grande

utilidade para outros usos, debido á súa lonxevidade.

Empregase especialmente na fabricación de mobles,

aparellos de labranza, vigas de casas, portas, fiestras,

cancelas, cercados e tamén nas útiles e apreciadas cestas empregadas nas diversas tarefas

agrícolas da nosa cultura.

Sen dubidalo é a árbore de máis utilidade. Hai

castiñeiros de centos de anos, que superando os 2

m de diámetro no tronco e os 20 m de altura.

Ao longo do tempo fóronse seleccionando as

mellores variedades, é dicir, as que producían máis

e mellores froitos e madeira de maior calidade.

Hai máis de 500 anos os soutos estendéronse por

toda Galicia. Actualmente, a súa distribución é moi

limitada atopándose só nas bisbarras máis

orientais e de elevación media de Lugo e Ourense.

2. DESCRIPCIÓN

O castiñeiro é unha árbore moi

corpulenta de folla caduca, con

copa ampla e redonda pode

alcanzar ata 20 ou 35 cm. de

altura. Ten un tronco moi groso

e curto nos cultivados e, máis

esveltos e con menos rama nos

silvestres. A cortiza é cincenta

ou pardenta, profundamente

fendida, case lisa e algo verde

nas ramas e no tronco das

árbores xuvenís.

O sistema radical é robusto,

con raíz principal e secundarias

profundas. O castiñeiro ten

follas moi grandes, en

disposición alterna, de contorno

lanceolado e borde cerrado, con

dentes agudos. Miden 10-25 cm. de longo por uns 3-7 cm. de ancho;

ten un pecíolo relativamente curto de ata 2 cm. Teñen numerosos

nervios laterais case paralelos, prominentes pola cara inferior.

As flores distribúense monoícamente. As flores masculinas

aparecen en inflorescencias dispostas e nacen en amentes erguidos de 10-15 cm. de longo, que

brotan da axila das follas; son estreitas e amarelas. Case sempre na base dos amentes

masculinos dispóñense as flores femininas, agrupadas de 1-5 nun involucro común.

Os froitos son as castañas, pardas e lustrosas; conteñen normalmente unha soa semente, con

cuberta membranosa e de cor pardo ou amarelo . As castañas aparecen en grupos de 2-3 envoltas

nun ourizo que non madurece, só abre en catro

valvas. O froito é comestible.

Florece entre maio ou xuño. As castañas

maduran en outubro, e ás veces en novembro ou

setembro. As flores son moi olorosas, e a

diferenza doutras árbores da familia,

polinízanse mediante os insectos.

3. DISTRIBUCIÓN:

O castiñeiro aparece no contorno da rexión

mediterránea, Illas Canarias, etc. O castiñeiro está presente en case todas as provincias

españolas, sendo unha especie bastante abundante no noroeste da Península Ibérica. Escasea

cara o este e sueste, debido ao predominio de terreos calcarios e o clima máis seco. En Galicia

esténdese por toda a rexión aínda que a súa presenza descendeu moito debido á enfermidade da

tinta, abundando máis no norte, centro e montañas orientais.

4.INTERESE HUMANO

A madeira emprégase na fabricación de mobles e na construción. A produción da castaña ten

unha grande importancia na zona oriental galega e no occidente leonés. Ademais dun importante

produto alimenticio, a castaña está arraigada na cultura do noso país, concretamente na

gastronomía popular, xa que antes da chegada da pataca (Salarum Tuberosum) desempeñou o

papel desta.

Ademais, o castiñeiro é unha árbore cun importante valor estético, posto que caracteriza en boa

medida a paisaxe de Galicia na súa metade oriental. Tamén se emprega como árbore ornamental

en parques e xardíns.

BIBLIOGRAFÍA:

“Coñecendo Galicia”. Xosé María Manteiga

www.medioambiente.xunta.es

Vila Pernas, M. (1999) “Dicionario galego de gastronomía”. Santiago: Edicións Lea.

Grupo “Os castiñeiros” Carla, Diego, Mario e Adrián

5. O OURO VERDE DA MONTAÑA

A castaña é o froito do castiñeiro e pertence á

categoría de froitos secos. Preséntase dentro

dunha bolsa espiñosa que contén de dous a sete

castañas. A castaña recóllese dende mediados

de outubro ata finais de novembro.

O produto, amparado pola IXP (Indicación xeográfica protexida

“Castaña de Galiza”) defínese como os froitos obtidos a partires

do castiñeiro europeo (Castanea Sativa), destinados ao consumo

humano; en fresco, ou despois da súa transformación en

castañas conxeladas, castañas secas, castañas envasadas ao

natural e en fariña de castañas. Os froitos dos cultivadores

autóctonos existentes en Galiza destínanse na súa maior parte

ao mercado en fresco ou para a fabricación de crema e fariña.

A colleita deste ano considérase normal tirando a boa. Esperase que a

recolección en Galiza sexa de 15 millóns de quilos. Deles o 60% ven de

Ourense. Nesta colleita o prezo rolda entre setenta céntimos e un euro dez,

dependendo da súa calidade.

Existen dous fábricas: Castañas Rafael S.L , que se dedica a compra e venda de castañas sen

transformar e Castañas Barredo S.L dedica a compra e venta nacional e internacional é a

transformación (marrón glacé).

BIBLIOGRAFÍA:

Periódico “O Sil”.

Páx. web: www. I.G.P.es/castaña en Galicia

Compoñentes do grupo: Miguel, Pablo, Cecilia, Joel e Marta

6. O MAGOSTO

O magosto é o tempo que os galegos reservan para honrar as colleitas de castañas. Celébrase no

outono, coa chegada dos primeiros fríos. A tradición di, que esta faise o día un de novembro,

festividade de todos os santos, aínda que en moitas zonas de terras ourensás faise o día de San

Martiño, que é o once de

novembro.

O magosto é unha

xuntanza entre veciños e

familiares, aproveitando que

nesta época os traballos

agrícolas están feitos e as

colleitas recollidas. As

castañas é o lume, dous

elementos de simbolismo e

concentracións máxicas son

os protagonistas desta celebración.

Pódese dicir que o lume das fogueiras dos magostos recorda o máis alá e que a castaña

simboliza a inmortalidade, polo que consumir castañas nesta festa e unha especie de

manifestación pública da crenza na vida eterna. Tamén se di que cada castaña que estoupa no

lume e a liberación dunha alma do purgatorio.

A tradición di, que hai que facer o magosto nun monte ou nun escampado no que o lume non pida

facer mal. Búscase palla, frouma e acéndese o lume. Arde, é tóstase o loureiro para que de cheiro

e produza ruído. Reunidos, co lume acendido, pícanse as castañas para que non estoupen.

Espérase a que desapareza o lume e fiquen as brasas para espallar as castañas. Tamén se pode

colocar un cilindro metálico con buratos na súa base. Tixola ou cacho se lle chama nalgúns sitios.

Dentro del introdúcense as castañas, espérase a que estean asadas e pélanse e cómense, … iso

si, acompañadas de viño novo que traen os mozos e as mozas. Os nenos non faltarán a súa

divertida costume de coller a cinza coas mans para tisnarse ás caras uns a outros.

Entre carreiriños, berros, castañas, charlas, risas e grolos de viño vai transcorrendo un día

especial, na que o galego achegase os seus polo vencello da tradición. Isto é en Galicia

(fundamentalmente en Lugo e Ourense). Pero hai outras zonas onde tamén se celebran magosto.

En Asturias, Sanabria, o Bierzo, Castela León, comarcas de Cataluña, Portugal, ...

6.1 O Bierzo

O magosto e unha reunión típica desta zona

da provincia de León onde se comen os

“bullos” (castañas asadas sen pel). E unha

festa ancestral na que os días previos o 1 de

novembro, os veciños recollen as castañas e

leña seca para facer o lume e celebrar a

chegada do outono en compañía.

6.2 Asturias

Ten o nome de Mogeusto, e

celébrase o día de “todos os

santos”. As familias e veciños

xúntase para asar as castañas, o

mesmo que en Galicia, pero

acompáñanas con sidra. O rematar

as castañas que sobran tíranas ao

chan dicindo: “isto e para que coman

os defuntos”.

6.3 Cantabria.

Ten o nome de magosta, e unha festa moi ancestral que se celebra en moitos pobos da rexión,

acompañados da música tradicional baixo o son do “pita e tambor” e de cancións montañesas.

Sanabria. Nesta comarca da provincia de Zamora é unha das celebracións máis populares: tamén

se celebra o día de todos os santos, é cómense as castañas asadas con mel ou cocida con leite,

acompáñanse cos sons da gaita de fale, atandos e o pandeiro, bailando xotas acorridas.

6.4 País vasco.

Chamábanlle “Gastañarre”, fan o mesmo ca en Galicia, pero acompañados por caracois ou masoquil

que é unha masa feita por fariña de millo.

6.5 Extremadura.

Denomínase “Chaquetia” e realízana no campo, e a parte das

castañas comen figos pasos, conchas, granadas e doce de

marmelo, tortas típicas e pans especiais. En moitos pobos os

rapaces saen a pedir estes produtos de casa en casa e

cantando esta canción: “tía tía, dame la chiquitíns, que si no

no eres mi tía”.

6.6 Cataluña

En Cataluña a noite do 31 de outono, celébrase a noite de todos os santos coa “castañada”. Na

Idade Media, para recordar a todos os veciños a necesidade de rezar polos defuntos durante a

“noite de todos os santos”, tocábanse as campás de todas as parroquias e conventos. O

campaneiro necesitaba recuperarse do esforzo e facíao con castañas e viño branco.

Acompañábano os familiares e amigos, cun afán de compartir con el as súas penas e tamén os

seus gozos; finalmente todos acadaban comendo

castañas e bebendo viño.

Máis adiante, nos pobos, na tardiña, os homes

ían recoller castañas e leña mentres as mulleres

facían pasteliños e ao chegar a noite reuníanse

todos ao redor do lume comendo as castañas e

os pasteliños e, así ao final celebraban a

recolleita e rezaban polos defuntos.

Tamén existía a tradición de que os nenos tiñan que deixar as castañas escondidas nalgún lugar

da casa para que, pola noite, as almas dos que faltaban viñeran a recollelas e as cambiaban por

pasteliños ou marmelo.

Outro historia conta que, despois de cear, celebraban a “castañada”, comida familiar dedicada

os mortos e que era recordo das antigas comidas funerarias. Facíase a cea habitual e

seguidamente comíanse as castañas asadas, así coma os

“panollets”, ademais bebíase viño, que tiña que ser

branco ou doce. As castañas colocábanse enriba da

mesa e todo o mundo collía a discreción.

6.7 Portugal

En Portugal chámanlle magusto. Nesta festa os

portugueses fan bromas, ensúcianse coa cinza e cantan

cancións. Celébrana o día de “San Simón”, o día de

“todos os santos” e o día de “San Martiño”.

En Vinosa o “magosto da vella” é unha tradición local.

Leite de Vasconcelos consideraba o magusto coma un

vestixio dun sacrificio en honor aos mortos e conta que preparaban a media noite unha mesa cón

castañas para que os mortos da familia fosen a comelas. Ninguén máis as tocaba, porque dicían

que estaban “babadas dos defuntos”. A celebración do magusto en Portugal está asociada a unha

lenda que di que un soldado romano ao pasar a cabalo viu un mendigo case espido e como non tiña

nada para darlle cortou un papel pola metade coa súa espada; estaba un día de choiva e dise, que

en ese momento parou de chover, e de aí veu o dito de ”verán de San Martiño”.

BIBLIOGRAFÍA:

www. wikipedia. org/magosto

www. Uncajónrevuelto.arte.redes.com/?p105

Autores: Sergio, Anxo, David, Juan Luis, Damián.