ARYSTOTELES

USTRJ POLITYCZNY ATEN

EDYCJA KOMPUTEROWA: WWW.ZRODLA.HISTORYCZNE.PRV.PL

MAIL: HISTORIAN@Z.PL

MMII

USTRJ POLITYCZNY ATEN

A. C z h i s t o r y c z n a

l.' [Oskara] Myron, [a sdzio trzystu sdziw] wybranych ze znakomitych rodw; zoyli oni wpierw najbardziej uroczyst przysig z dopenieniem ofiar. Uznano win i wyrzucono z grobw winnych witokradztwa2, a ich rd skazano na wieczne wygnanie. Epimenides z Krety oczyci potem miasto od zmazy3.

[Przypisy oznaczone cyfr z gwiazdk pochodz od tumacza Ludwika Piotrowicza. Pozostae oznaczone sam cyfr, a take ujte w nawiasy kwadratowe, doda Ryszard Kulesza.]

1 Z przegldu zmian ustrojowych w Atenach w rozdz. 41, 2 oraz z wycigu Heraklejdesa (zob. s. 813) wynika, e w niezachowanej czci traktatu autor omawia rzdy krlw, ustanowienie fyl przez ona, walki po mierci Pandiona, ograniczenie wadzy krlewskiej w czasach Tezeusza, dzieje mierci Tezeusza, upadek monarchii oraz histori Hippomenesa, ostatniego wadcy z rodu Kodrydw. Zob. P. J. Rhodes, A Commentary on the Aristotelian Athenaion Politeia", Oxford 1981. Dalej cyt. Commentary, s. 65 - 79.

2 Zwycizca w igrzyskach olimpijskich (w 640 r.), Kylon, ktry polubi crk Teagenesa, tyrana Megary, z pomoc swojego tecia oraz stronnikw w Atenach, podj ok. 632 r. prb zajcia Akropolu i ustanowienia wadzy tyraskiej (Herodot V, 71; Thuc. I, 126, 3 - 12; Plut. Sol. 12, 1-9. Zob. S.D. Lambert, Herodotus, the Cylonian Conspiracy and the , Historia" 35, 1986, s. 105 -112). Wedle Herodota zamach si nie powid, a Kylon i jego stronnicy schronili si jako bagalnicy przy posgu bogini. Prytanowie naukrarw nakonili ich do powstania, gwarantujc bezpieczestwo, zamachowcy zostali jednak zamordowani, za co win obciono rd Alkmeonidw. W wersji Tukidydesa Kylon zaj Akropol, ktry lud przez jaki czas oblega, powierzajc nastpnie dalsze prowadzenie oblenia dziewiciu archontom. Kylonowi wraz z bratem udao si uciec, natomiast jego stronnicy schronili si u otarza na Akropolu. Gdy opucili to miejsce, otrzymawszy ze strony penicych stra zapewnienie, e nic zego ich nie spotka, zostali zamordowani. Z kolei Plutarch opowiada o odpowiedzialnoci archonta Megaklesa (z rodu Alkmeonidw) za mier zamachowcw. Herodot stwierdza oglnikowo, e odpowiedzialnych za zbrodni dotkna kltwa. Tukidydes za pisze, e zabjcy, ktrzy dopucili si witokradztwa zostali wwczas wygnani, a w 508/7 r. Kleomenes wypdzi ich z kraju ponownie. W odpowiedzialno Alkmeonidw za zbrodni wierzono w V wieku p.n.e. powszechnie, o czym wiadczy take postawione Atenom przez Spart w okresie poprzedzajcym wojn peloponesk danie usunicia z miasta odpowiedzialnych za t tzw. zmaz Kylona, wymierzone w Peryklesa, ktry ze strony matki pochodzi z rodu Alkmeonidw (Thuc. I, 126).

1 Wedug Plutarcha (Soi. 12, 2-9) po zamachu Kylona doszo do konfliktu midzy ocalaymi z pogromu zwolennikami Kylona, ktrzy znowu wzroli w si, a stronnikami Megaklesa. Walkom kres pooy Solon nakaniajc obcionych kltw do stawienia si przed sdem. Jako oskaryciel wystpi Myron z Flyaj, winni witokradztwa zostali skazani, yjcych wygnano, a koci zmarych wyrzucono z kraju. Gdy jednak Megarejczycy zdobyli Nisaj i Salamin, w Atenach zapanowaa trwoga. Wtedy

2. Po tych wydarzeniach nastpi dugi okres walk midzy monymi a ludem4. wczesny ustrj5 by bowiem bezwzgldnie oligarchiczny, a ubodzy chopi6 znajdowali si w niewoli u bogaczy, i to zarwno oni sami, jak i ich dzieci i ony; nazywano ich te wyrobnikami i szstakami7. Tak bowiem cz plonw zachowywali dla siebie za prac na ziemi bogaczy; (a caa ziemia bya w posiadaniu niewielu); o ile by za nie oddali daniny, dostawali si i oni sami, i ich dzieci w niewol pana; za dugi bowiem wszyscy odpowiadali swoj osob, a do Solona. On to pierwszy wystpi jako obroca interesw ludu8. Najbardziej wic przykr i uciliw bolczk w wczesnych stosunkach ustrojowych bya dla mas ta wanie niewola, ale nie brak byo i innych powodw do niezadowolenia, gdy, prawd po- wiedziawszy, lud nie mia adnych praw.

3. Dawny za ustrj, przed Drakonem, przedstawia si nastpujco: urzdy obsadzano ludmi ze znakomitych i bogatych rodw9, i piastowano je w poczt-

wanie wezwano Epimenidesa z Krety, ktry dokona oczyszczenia miasta. Na temat rnych moliwoci datacji dziaalnoci Epimenidesa w Atenach zob. P. J. Rhodes, Commentary, s. 81-2.

4 Wedle stosowanej przez Arystotelesa terminologii spoeczestwo ateskie dzielio si na klas wysz (moni), zwanych te (sawni, znakomici), (dobrze urodzeni), (bogaci) (zob. rozdz. 28, 2) oraz lud (inaczej ). Na temat stosunkw spoecznych w okresie archaicznym zob. B. Bravo, E. Wipszycka, Historia staroytnych Grekw, l, Warszawa 1988, s. 138 -156; W. Lengauer, Staroytna Grecja okresu archaicznego i klasycznego, Warszawa 1999, s. 63-71.

5 oznacza rzd", ustrj", zarzd pastwa", a niekiedy prawa obywatelskie", a take og tych, ktrzy posiadaj prawa obywatelskie. Okrelajc w tym miejscu ustrj ateski jako pod wszelkimi wzgldami oligarchiczny Arystoteles ma na myli to, e biedni znajdowali si w niewoli u bogaczy.

6 Termin oznacza ubog ludno wiejsk. Ziemia znajdowaa si wwczas w Attyce w rkach nielicznej grupy bogaczy (). Wzmianka o niewoli odnosi si do ziemi zabranej chopom za dugi przez bogaczy (kamienie dune usun z niej dopiero Solon) oraz do obracania w niewol (i sprzedawania zagranic) przez bogaczy zaduonych u nich chopw. Por. Plut. Soi. 13,4-5.

7 wyrobnicy pracujcy na cudzej ziemi (dosownie znajdujcy si na boku"). (Zob. B. Bravo, Pelates. Storia di una parola e di nozione, La Parola del Passato" CCLXXXIX, 1996, s. 268 - 289). Hektemoroi () termin techniczny, dosownie szecioczciowy" oznaczajcy chopw zalenych w Attyce w okresie archaicznym. Jest spraw dyskusyjn, jak 1/6 czy 5/6 plonw oddawali wacicielowi ziemi, cho bardziej prawdopodobna wydaje si pierwsza moliwo (Plut. Soi. 13, 4-5). W razie niewywizania si z tego obowizku stawali si wasnoci pana ziemi i grozio im sprzedanie w niewol. Zob. P. J. Rhodes, Commentary, s. 91 - 92.

8 Arystoteles nazywa Solona , czyli przywdc ludu. Por. rozdz. 28, 2 - 3 oraz Isocr. XV 230 - 36. Na temat znaczenia terminu prostates zob. W. R. Connor, The New Politicians of Fifth-Century Athens, Princeton 1971, s. 110-5.

9 por. Arist. Polit., 1273 a, rozdz. 23-4; 1293 b, rozdz. 10-11; Platon, Prawa 855 C 6-D 1. Podwjne kryterium urodzenia i bogactwa stanowio podstaw ustroju spoecznego i politycznego w Atenach a do czasw Solona, ktry tworzc klasy majtkowe, wprowadzi w jego miejsce cenzus majtkowy (rozdz. 8, 1).

kach doywotnio, a pniej przez lat dziesi 10. Do najwyszych i najstarszych nalea urzd krla, polemarchy i archonta". Z tych znw pierwszy by urzd krla, ktry istnia z dawien dawna12, jako drugie z kolei ustanowione zostao stanowisko polemarchy l3, poniewa niektrzy z krlw okazali si niedonymi w sprawach wojennych, std to wanie pod naciskiem koniecznoci powoali na ten urzd Iona14*. Ostatnim wreszcie by urzd archonta, ustanowiono go bowiem, jak twierdzi wikszo autorw, za Medonta, wedug innych za Akastosa15. Ci ostatni podaj jako dowd to, e dziewiciu archontw wypowiada w przysidze sowa, i zo przysig jak za Akastosa" 16*. Za jego zatem czasw mieliby Kodrydzil7* zoy wadz krlewsk w zamian za uprawnienia przyznane archontowi18*. Czy tak, czy tak si sprawa przedstawia, niewielka to

10 Wedle ateskiej tradycji po mierci krla Kodrosa jego syn Medont zosta pierwszym doywotnim archontem wybranym z rodziny krlewskiej. Wedug chronologii Eratostenesa wydarzenie to miao miejsce w 1069/8 r. Od tego czasu doywotnie rzdy sprawowao kolejnych trzynastu archontw. Poczwszy od Charopsa w 753/2 r. zaczto wybiera archontw na lat dziesi, przy czym od 714/3 r. ju nie tylko spord czonkw rodziny krlewskiej, lecz z ogu eupatrydw (dobrze urodzonych"). Lista siedmiu dziesicioletnich archontw koczy si na 683/2 r., gdy Ateczycy wybrali Kreona, ktry jako pierwszy mia peni godno archonta jedynie przez rok. (Zob. Wellejusz Paterkulus I, 2, 2; 8, 3; Paus. IV, 5, 10). Niestety wiadectwa dotyczce przejcia w Atenach od monarchii do rzdw arystokratycznych s skpe i niezbyt wiarygodne. Zapewne upadek monarchii by skutkiem dugiego procesu, w wyniku ktrego nastpio przekazanie dawnych uprawnie krlewskich trzem archontom eponymowi, basileuspwi (krlowi") i polemarsze.

11 Archont (eponym) by urzdnikiem eponimicznym i w V - VI w. on wanie by najwaniejszym urzdnikiem w Atenach. Por. rozdz. 13, 2.

12 Por. rozdz. 57. 11 Por. rozdz. 58. l4* Ion mityczny protoplasta Jonw, wedug podania syn Apollina i Kreuzy, crki krla

ateskiego Erechteusza. Wedug innej wersji by synem Ksutosa z Tesalii (Herodot VIII, 44); wybrany zosta wodzem Ateczykw w wojnie z Eleuzis, wwczas jeszcze odrbnym pastwem (Paus. I, 31, 3; VIII, l, 5).

15 Wedle chronografw pierwszym doywotnim archontem by Medon syn Kodrosa (1069/8-1050/9), drugim za jego syn Akastos (1049/8-1014/3). Arystoteles przywouje jeszcze inn wersj, wedle ktrej pierwszym archontem miaby by wanie Akastos. Sam tekst przysigi nie jest jednak wystarczajcym dowodem na pierwszestwo Akastosa. Po pierwsze, jak zauwaa P. J. Rhodes, moe tu chodzi o jakiego innego Akastosa sprawujcego archontat w VII czy VI w. (Commentary, s. 101). Po drugie tekst przysigi nie musia zosta sformuowany przez pierwszego archonta.

16* Myl tekstu niejasna: czy chodzi tu o owiadczenie na pocztku skadania przysigi, czy te, jak by wynikao z rozdz. 55, 6, o dwukrotn przysig? Dlatego te zamiast przekazanego w tekcie horkia ( przysiga) proponowano poprawk artia ( odpowiednie"), co dawaoby sens: e w sposb odpowiedni peni bd swe czynnoci jak za czasw Akastosa" albo te poprawiano wstawiajc zamiast poiesein ( czyni, spenia): teresein ( przestrzega): e przestrzega bd przysigi".

17* Kodrydzi potomkowie Kodrosa. l8* Tumaczenie oddaje przekazany tekst. Niektrzy jednak, uwaajc za rzecz nieprawdopodobn,

eby Kodrydzi dobrowolnie zamienili godno krla na archonta, usuwaj z tekstu anti (), a epi () cz z basileias () (tak G. Kaibel, Stil und Text der des Aristoteles, Berlin 1893, s. 123) otrzymujc wtedy myl: za jego panowania mieliby Kodrydzi

rnica w czasie. Na to jednak, e by to ostatni z tych urzdw, wskazuje fakt, e archont nie mia nic do czynienia z prastarymi obrzdami w przeciwiestwie do krla i polemarchy lecz tylko z nowo wprowadzonymi. Wielkiego znaczenia nabra te ten urzd dopiero z biegiem czasu, gdy rozszerzy si zakres jego dziaania.

Thesmothetw19 za powoano w wiele lat pniej, kiedy urzdnikw wybie- rano na okres roku20*. Zadaniem ich byo spisywanie praw21* i przestrzeganie ich w rozstrzyganiu spraw spornych. Dlatego te oni jedynie spord urzdnikw nie piastowali godnoci duej ni przez rok. W takich wic wielkich odstpach czasu powstaway te urzdy. Nie urzdowali tez wszyscy archonci razem, lecz krl zajmowa tak zwane dzisiaj Bukolejon22, niedaleko prytanejonu23, o czym wiadczy fakt, ze jeszcze i teraz tam wanie dokonuj si zalubiny i poczenie ony krla z Dionizosem24*; archont zajmowa prytanejon25, polemarch Epily-

zrezygnowa z czci uprawnie, ktre przyznano archontowi" Por G Matthieu, Anstote, Con- stitution d'Athenes, essai sur la methode swvi par Anstote dans la discussion de textei, Pans 1915, 1930, s 3

19 jest najstarszym greckim sowem na oznaczenie prawa (M Ostwald, Nomos and the Begmmngs of the Atheman Democracy, Berkeley 1986, s 12 - 20), a termin (theimothetes) oznacza prawodawc Tymczasem w IV w thesmotheci odpowiadali za sdownictwo (zob rozdz 59, l oraz 63, 5, 64, l, 66, 1), a jedyne ich uprawnienia zwizane z prawami (najwczeniej od 403/2, a moe nawet dopiero od ok 350 r) sprowadzay si do wyszukiwania sprzecznoci w prawach i wszczynania na tej podstawie procedury ustawodawczej (Aisch III, 38 - 9) Najprawdopodobniej w okresie archaicznym ich uprawnienia byy znacznie szersze, cho nie wiemy, czego dokadnie dotyczyy Wedug Arystotelesa thesmothetw ustanowiono przed reformami Solona (rozdz 3, 5), a zdaniem Rhodesa nawet przed prawami Drakona, gdy w przeciwnym razie wiedzielibymy o nich znacznie wicej Skoro jednak wanie Drakon mia by odpowiedzialny za pierwsze prawa pisane, me bardzo wiadomo, czym miaoby zajmowa si szeciu thesmothetw

2U* Por rozdz 59 Ograniczenie czasu do jednego roku wprowadzono, wedug danych przekazanych tradycj, w 683/2 r

2 1 * Poniewa prawa zostay spisane dopiero za Drakona, musi wic tu chodzi o konkretne wypadki, ktrych rozstrzygnicie miao by norm na przyszo [Za takim znaczeniem 9 w tym miejscu opowiada si m m M Ostwald, op cit., s 174 - 5 ]

22 W okresie klasycznym archont basileus mia siedzib w Stoa Basilejos (Paus I, 3, 1) datowanej na drug wier V wieku p n

21 Znane Pauzamaszowi prytanejon (Paus I, 18, 3) znajdowao si na pnoc od Akropolu w pobliu groty Aglauros Por P J Rhodes, Commentary, s 103

24* W dniach 11-13 miesica Anthestenon obchodzono w Atenach wita kwiatw (od anthos kwiat) zwane Anthestena Dni te byy powicone bogu Dionizosowi i zwizane z otwarciem beczek z modym winem Bohaterk pierwszego dnia wit bya ona archonta-krla, ktra wstpowaa jakby w mistyczne luby z bogiem Dionizosem, ktrego oczekiwaa w odosobnieniu Nastpnego dm odprowadzano j w wesoej procesji do domu [wite zalubiny ( ) ony archonta-basileusa () z Dionizosem odbyway si w Choes, 12 dnia miesica Anthestenon, w gwny dzie wita Anthestenw Por Dem LIX, 73 - 8 J

25 W okresie klasycznym prytanejon stanowio oficjaln siedzib pastwa. Znajdowao si tam wite ognisko (), z ktrego przenoszono ogie do nowozakadanych kolonu (Poll I, 7, X, 40, schol Anstid XIII Panath 103) W prytanejon podejmowano cudzoziemcw (i obywateli), ktrych polis pragna uhonorowa Nie naley go myhc z siedzib prytanw zwan

kejon; wczeniej mia on nazw polimarchejon, ale pniej, kiedy polemarch Epilykos w czasie swego urzdowania wznis i urzdzi nowy budynek, nazwano go Epilykejon26*. Thesmotheci zajmowali thesmothetejon27*. Dopiero za czasw Solona wszyscy ci urzdnicy zebrali si w thesmothetejonie. Uprawnieni byli archonci do samodzielnego rozstrzygania spraw spornych, a nie tylko do prze- prowadzania ledztwa, jak to jest obecnie28. Tak tedy przedstawiaa si sprawa najwyszych urzdw.

Rada areopagitw29 miaa za zadanie sta na stray praw30, w rkach jej spoczywa zarzd najwikszej czci najwaniejszych spraw pastwowych, na- kadaa te wedug swego uznania kary i grzywny na tych, ktrzy naruszali istniejcy ad w pastwie. Wchodzili w skad Rady Areopagu byli archonci, ktrych wybierano ze znakomitych i bogatych rodw; dlatego te jest to jedyny urzd, ktry pozosta doywotnim jeszcze i dzisiaj.

4. Tak oto w oglnym zarysie przedstawia si pierwotny ustrj pastwa. Nastpnie po upywie pewnego, niedugiego zreszt, czasu za archontatu

tholosem (zob. rozdz. 43, 2). Na temat prytanejon por. Ps.-Plutarch, Vitae X Or. 847 D - E; Paus. I, 18, 3; X, 32, 8; Ael. Varia Historia IX, 39).

26* Epilykejon etymologia podana przez Arystotelesa jest faszywa; gmach ten znajdowa si poza murami miasta, w ssiedztwie wityni Apollina o przydomku Lykejos (na prawym brzegu rzeki Ilissos) i std nazwa epilykejon (). [Zwaywszy na fakt, e teren gimnazjonu w Liceum wykorzystywano dla wicze wojskowych, miejsce wydaje si szczeglnie odpowiednie dla pole- marchy.]

27* Pooenie thesmothetejonu niepewne; obecnie przyjmuje si, e lea na pnocnym stoku Akropolu; nad rdem Klepsydry jest kilka grot, na cianach jednej z nich jest szereg wykutych czworoktnych nisz, w ktrych odnaleziono reliefy wotywne z inskrypcjami dedykacyjnymi archontw. Napisy te day podstaw do przypuszcze, e byo to miejsce zebra zwane Thesmothetejon. [Siedziba thesmothetw znajdowaa si raczej w Stoi Poudniowej wzniesionej na Agorze w kocu V wieku (H. A. Thompson, R. E. Wycherley, The Athenian Agora XIV, Princeton 1972, s. 77 - 8).]

28 W VII - VI w. archonci wraz z Rad Areopagu sprawowali wadz najwysz. Solon niezadowolonym z wyroku archonta przyzna prawo odwoania si () do sdu () (zob. rozdz. 9, 1). W pierwszej poowie V w. archonci zostali pozbawieni wikszoci swych dawnych uprawnie sdowniczych. Ograniczono je do przeprowadzania wstpnego ledztwa (), ktrego konsekwencj byo przekazanie sprawy do dikasterion, ktremu archont nastpnie przewodniczy. Na temat procedury stosowanej w IV wieku zob. rozdz. 63-69.

29 . Nazwa Rady pochodzi od wzgrza Aresa (Areopag) stanowicego miejsce jej posiedze. Geneza Rady siga okresu krlewskiego, w ktrym krl korzysta z pomocy bardziej lub mniej nieformalnej grupy arystokratycznych doradcw. Po oba- leniu monarchii i uksztatowaniu si systemu arystokratycznych magistratur ustalia si praktyka, zgodnie z ktr dziewiciu archontw po zakoczeniu urzdowania stawao si czonkami Rady (Plut. Sol. 19, 1; Poll. VIII, 118; por. Dem. XXIV 22). Zob. R. Wallace, The Areopagos Council to 307 B. C., Baltimore 1989; M. H. Hansen, Demokracja ateska w czasach Demostenesa, Warszawa 1999, s. 288 nn.

30 Por. rozdz. 8, 4 oraz Isocr. VII, 37, 39, 42, 46.

Aristaichmosa31 Drakon32 ustanowi swoje prawa33*. Oto jak si one przed- stawiay:

Prawa obywatelskie przysugiway tym, ktrzy mogli na wasny koszt si 2 uzbroi. Dziewiciu archontw i skarbnikw34 wybierano spord tych, ktrzy mieli majtek wolny od dugw, wartoci nie mniejszej ni dziesi min35; pozostaych, niszych urzdnikw wybierano spord tych, ktrzy mogli mie

31 Archontatu Aristaichmosa nie powiadczaj inne rda. Chronografowie umieszczali prawa Drakona w okresie 39 Olimpiady (624/3 - 521/20). Diodor kadzie dziaalno Drakona na 27 lat przed Solonem, co daje rok 621/20 (4 r. 39 Olimpiady). Zob. R. Develin, Athenian Officials 684-321 B.C., Cambridge 1989, s. 31.

32 Najwczeniejsza wzmianka o Drakonie Cratinus, fr. 274 Kock ap. Plut. Soi. 25, 2. W dekrecie z 409/8 r. mowa o Drakona (R. Meiggs, D. M. Lewis, A Selection of Greek Historical Inscriptions to the End of the Fifth Century B.C., Oxford 1988, 86, 4-6. Dalej cyt. M&L), a z 403 r. o Drakona (And. I, 83). K. J. Beloch wtpi w historyczno postaci Drakona (Griechische Geschichte I2, 2, s. 358 - 62), a wielu, wrd nich C. Hignett, sdzio, e poza prawami dotyczcymi zabjstwa adnych innych nie wprowadzi (A History of the Athenian Constitution to the End of the Fifth Century B.C., Oxford 1952, s. 307 - 8). Zachowaa si inskrypcja zawierajca tekst prawa Drakona o zabjstwie (R. S. Stroud, Drakon's Law on Homicide, Berkeley 1968). Zob. te D. M. MacDowell, Athenian Homicide Law, Manchester 1963 oraz M. Gagarin, Drakon and Early Athenian Homicide Law, New Haven 1981.

33 * Reforma ustroju przeprowadzona przez Drakona w formie, w jakiej przedstawiaj Arystoteles, nie znajduje potwierdzenia w tradycji, a nawet pisarze staroytni, ktrzy znali dzieo Arystotelesa, nie uwzgldniaj jego relacji (np. Plut. Soi.); jest te tu wiele szczegw, ktre nie zgadzaj si z faktami stwierdzonymi historycznie, ponadto sam Arystoteles podkrela w Polit. (ks. II, rozdz. 9, 9, 1274 b), e Drakon prowadzi swoj dziaalno prawodawcy przy niezmienionym ustroju politycznym. Trudno te mwi o cenzusie majtkowym w czasach Drakona opartym na wartociach pieninych, jeeli jeszcze Solon ocenia majtek wedug wartoci plonw, a grzywn wyznacza w sztukach byda (Plut. Sol. 23). Sprzeczna te z innymi rdami jest wiadomo o podziale na klasy, ktry tradycja przypisuje Solonowi; sam Arystoteles niej (rozdz. 7, 3) mwic o podziale na klasy chcc by konsekwentnym dodaje ktre ju i przedtem istniay". Majtek, umoliwiajcy zaopatrzenie si w pene uzbrojenie, jako kryterium przydzielenia do klasy czy wymiaru praw obywatelskich, pojawia si dopiero pod koniec wieku V p.n.e., kiedy prbowano wprowadzi rzdy oligarchiczne (Thuc. VIII 97, 1; Xen., Hell. III, 48); rwnie kary za nieobecno na posiedzeniach Rady czy Zgromadzenia wystpuj w czasach rzdw oligarchicznych w 411 r. p.n.e. (por. rozdz. 30, 6). Uwaga o Radzie 401 sprzeczna jest z wiadomoci podan w rozdz. 8, 4, e dopiero Solon stworzy Rad 400. Niecisa jest wiadomo dotyczca autorytetu strategw i hipparchw, jakoby mieli by najwyszymi urzdnikami, jeeli cenzus ich by dziesi razy wikszy ni innych; w ogle nie wiadomo, czy za czasw Drakona stanowiska te ju istniay, czy moe wprowadzi je dopiero Klejstenes, a jeeli byy, to podlegay polemarchowi, co utrzymao si do pocztku V w. p.n.e.; znaczenie ich wzroso dopiero w chwili osabienia autorytetu archontw w 487 r. p.n.e., kiedy wprowadzono zasad wyboru archontw przez losowanie.

Rozdzia 4 nie przedstawia wic autentycznej tradycji dziaalnoci Drakona, nie jest te interpolacj (K. Fritz, Class. Phil." 49/1954, s. 73 nn.), jest tylko odbiciem poj, jakie utrzymyway si o ustroju Drakona z czasw przedsoloskich wrd spoeczestwa greckiego w wieku IV p.n.e.; por. H. Bengtson, Griechische Geschichte von denAnfangen bis in die romische Kaiserzeit, Munchen 19602, s. 118. [Zob. R. Develin, Athenian Officials 684-321 B.C., wyd. cyt., s. 31.

34 Tj. skarbnikw Ateny. Por. rozdz. 7, 3; 8, 1; 47, 1. 35 Wiarygodno informacji budzi wtpliwoci, skoro po Drakonie Solon opiera podzia majtkowy

na dochodzie uzyskiwanym z ziemi, a nie na pienidzu monetarnym (ktry nie istnia w Atenach

uzbrojenie na wasny koszt; strategw36* i hipparchw37 wybierano spord tych, ktrzy mogli si wykaza majtkiem wolnym od dugw, wartoci co najmniej stu min oraz dziemi w wieku powyej dziesiciu lat, ze lubnej ony38. Zobowizani byli da porki od prytanw, strategw i hip- parchw minionego roku a do chwili zoenia sprawozdania39, biorc od nich czterech porczycieli z tej samej klasy majtkowej co strategowie i hipparchowie.

Rada skadaa si z czterystu jeden czonkw40, wybranych spord peno- prawnych obywateli drog losowania. Dopuszczano za do losowania na ten, podobnie jak i na inne urzdy obywateli, ktrzy ukoczyli trzydzieci lat; nikt te nie mg dwukrotnie tego samego urzdu piastowa, dopki wszyscy nie zostali w gosowaniu obrani; wtedy dopiero zaczynano losowanie od pocztku. Jeeli kto z czonkw rady nie przyszed na zebranie Rady albo Zgromadzenia, paci grzywn w wysokoci trzech drachm41, jeeli nalea do klasy pentakosiomedimnoi, dwie drachmy, jeeli by z klasy hippeis, a jedn, jeli nalea do klasy zeugitw42*.

Rada Areopagu bya straniczk praw43 i czuwaa nad tym, aeby urzdnicy

jeszcze w czasach Solona; zob. rozdz. 8, 10). Zastanawiajce, e cenzus w przypadku strategw i hipparchw jest wyszy ni w przypadku archontw i skarbnikw, co odzwierciedla raczej rzeczywisto schyku V ni VII wieku.

36* Strateg () naczelny dowdca piechoty; hipparch () dowdca jazdy. [Mao prawdopodobne, aby w czasach Drakona istniaa podobna do znanej z okresu klasycznego staa funkcja stratega.]

37 Na temat hipparchw zob. rozdz. 61, 4. 18 O istnieniu takiego wymogu informuje jedynie tekst dekretu Temistoklesa (M&L 23, 18-22)

oraz Deinarchos (I, 71). 39 Instytucja euthynai (9), sprawdzania postpowania urzdnika na zakoczenie jego

kadencji, jest powiadczona w inskrypcji z ok. 460 r. (Inscriptiones Graecae I2 188) i uchodzi za bardzo star. Nie jest znany natomiast skdind wymg gwarancji, o ktrym pisze dalej Arystoteles. Na temat euthynai zob. rozdz. 9, 1; 25, 2; 48, 3-5; 54, 2.

40 Wedug Arystotelesa Solon stworzy Rad Czterystu (rozdz. 8, 4), a Klejstenes Rad Piciuset (rozdz. 21, 3; 43, 2). Istnienie Rady Czterystu w czasach Drakona jest mao prawdopodobne. Zapewne wiadomo o niej stanowi wynik projekcji wasnych pomysw oligarchw, ktrzy w 411 r. stworzyli Rad Czterystu (rozdz. 29, 5; 31, 1). (Por. M. H. Hansen, Demokracja ateska w czasach Demostenesa, wyd. cyt., s. 46 - 7). Fakt, e jest tu mowa o radzie zoonej z 401 czonkw, by moe wynika z chci jej odrnienia od rady Solona, a take jest zwizany z organizacj sdw ateskich w V - IV w. (por. rozdz. 53, 2; 68, 1). Z drugiej jednak strony warto pamita, e w kocu IV w. Kyrena miaa geruzj zoon ze 101 czonkw (Supplementum Epigraphicum Graecum, IX l, 3, (Dalej cyt. SEG) IX l, 3).

41 Nie ma dowodw na to, aby grzywny takie byy rzeczywicie kiedykolwiek nakadane w Atenach. Do rodkw takich uciekali si oligarchowie (zob. rozdz. 30, 6), natomiast w demokracji wprowadzono diety majce zachca do uczestnictwa.

42* Pentakosiomedymni () posiadajcy 500 medymnw = korcw produktw sypkich; jedcy, hippeis () zeugitai () od zeugos () (zaprzg dwukonny) waciciele pary bydlt, ktrymi mogli uprawia ziemi. [Podzia ten wprowadzi jednak dopiero Solon.]

43 Stra praw" odebrano Areopagowi w 462/1 r. (rozdz. 3, 6; 8, 4; 25, 2)

rzdzili zgodnie z prawami. Jeli kto dozna krzywdy od nich, mg wnie skarg44 do Rady areopagitw, przedstawiajc przez naruszenie jakiego prawa zosta pokrzywdzony.

Dunicy rczyli swoj osob, o czym bya mowa wyej, a ziemia naleaa do niewielkiej garstki ludzi.

5. W tego rodzaju ustroju politycznym wikszo znajdowaa si w niewoli nielicznych bogaczy i lud wystpi w kocu przeciwko monym. Walka bya zacita i przez dugi czas spierajce si strony wrogo wystpoway przeciwko sobie, a w kocu wsplnie wybrano na rozjemc i archonta Solona45*, zleciwszy mu rwnoczenie zadanie reformy ustroju. Powodowali si tym, e Solon napisa elegi, ktra zaczyna si od sw:

Wiem o tym dobrze i w sercu swym martwi si srodze Patrzc, jak chyli si z ziem joskich najstarszy ten kraj

Ku upadkowi..46*

W elegii tej wystpuje Solon w obronie susznych praw obu stron, rozpatrujc spraw jednych i drugich, a potem wzywa ich, aby zaniechali wani.

Ze wzgldu na pochodzenie i saw47* zalicza si Solon do pierwszych

44 Procedur eisangelii () przeciwko prbom zaprowadzenia tyranii ustanowi Solon (zob. rozdz. 8, 4. Na temat IV-wiecznej procedury zob. rozdz. 43, 4). Termin moe jednak w tym fragmencie nie mie swego pniejszego znaczenia technicznego i moe oznacza oglnie skarg" na postpowanie urzdnikw.

4S* Jako rok archontatu Solona podaje Diogenes Laertios (l 62), idc za Sosikratesem, historykiem z II w p n.e, 3 rok 46 Olimpiady, tj. 594/3 r. p.n.e., prawdopodobnie na podstawie listy archontw. Ksiga Suda podaje Olimpiad 47, tzn. lata 592/1 - 589/8, w Hieronim podaje 592 r. Datowanie ostatnie ma podstaw u Arystotelesa, ktry do archontatu Komeasa w 561/560 r. od Solona liczy 32 lata, a wic archontat Solona wedug jego oblicze przypadaby na 592/1 r. (por. K. J. Beloch, Griechische Geschichte I 2, s. 163 nn.). [Por. Plut Sol. 14, 3 (... ). Kypselos, ktry by archontem na trzy lata przed Solonem, zmar ok. 585 r, a w chrono- graficznej tradycji archontat Solona datowany jest na 594/3 r. (Zob. R. Develm, Atheman Officials 684 - 321 B.C, wyd cyt., s. 37 - 8). W rozdz 14, l Arystoteles umieszcza jednak reformy Solona w 32 roku przed archontatem Komeasa, a jeli ten przypada na rok 561/60 oznacza to, ze wedug autora Ustroju politycznego Aten Solon przeprowadzi swoje reformy w 592/1 r. Rozmaicie tumaczono ow rozbieno. Wedle jednej z hipotez Solon przeprowadzi strzmcie dugw w 594/3 r, a reformy polityczne w 592/1 (N. G. L. Hammond, The Seisachtheia and Nomothesia of Solon, Journal of Hellenie Studies" IX, 1940, 71-83). Wedug innej hipotezy, reformy Solona naley przenie na koniec lat siedemdziesitych VI w. (C Hignett, A History of the Atheman Constitution to the End of the Fifth Century B. C, wyd. cyt., s. 316 - 21)]

46* Diehl 4; przekad Wiktora Steffena. 47* Solon pochodzi podobno ze starego, zasuonego rodu Kodrydw. (Kodros mia by ostatnim

krlem Aten; w wieku XI p.n.e. podczas wojny Aten z Dorami Kodros, dowiedziawszy si, ze wedug wyroczni delfickiej Ateny zwyci, jeeli zginie ich krl, poszed w ebraczym przebraniu, w tajemnicy przed swoimi, do obozu Dorw, sprowokowa tam onierzy, ktrzy go me poznali, do awantury i zgin z ich rki. Wedug tradycji Ateczycy uwaajc, ze me ma godnego nastpcy, zmienili w ogle ustrj.)

w pastwie, ale jeeli chodzi o majtek i zajcia, jakim si oddawa48, nalea do redniej warstwy. Wiadome to i skdind, a i on sam to powiadcza w tym samym utworze, przestrzega bogaczy przed zachannoci:

Wy za umierzcie w swym sercu zachanno nadmiern czym prdzej, Ktrzy zdobylicie ju nadmiar bogactwa i dbr,

I zadowlcie si tym, co wystarczy na ycie, bo nigdy Warn nie ulegn i wnet swobd wyznacz wam kres49*.

I w ogle zawsze bogaczom win wani przypisuje; dlatego to na pocztku elegii powiada, e boi si chciwoci i pychy, bo one s rdem nienawici.

6. Objwszy wadz w pastwie przeprowadzi Solon uwolnienie ludu50 zarwno w danej chwili, jak i na przyszo, zabroni bowiem udziela poyczki pod zastaw osoby poyczajcego, a nadto znis dugi zarwno prywatne, jak i publiczne; nazywaj to strzniciem ciarw (seisachtheia). W zwizku z tym

Saw zdoby sobie Solon wczeniej wezwaniem Ateczykw do wojny z Megar o Salamin, zakoczonej zwycistwem Aten. Por. elegi Solona (Diehl 2), ktrej ostatnie sowa brzmi:

Na Salamin, rodacy! O wysp bj upragnion stoczy nam trzeba i z bark zrzuci gniotcy nas wstyd.

(przekad St. Srebrnego) [Spokrewniony z Pizystratem (Herodot V, 65, 3; Plut. Sol. l, 2; Diog. Laert. III, 1; Plut. Soi. l, 3 = Heraklejdes) i sabiej powizany take z rodzin Dropidesa, archonta 645/4 r. (Marm. Par. 239 A 34) oraz jego synami Kritiaszem i Dropidesem (czyli z rodzin oligarchy Kritiasza z koca V w., z ktrym spokrewniony by Platon Platon, Charm. 155 A 2 - 3; 157 E 4 - 158 A 1; Tim. 20 E l - 3). Samo wyznaczenie go na archonta dowodzi, e pochodzi z eupatrydw. Na temat Solona i jego rodziny zob. J. K. Davies, Athenian Propertied Families 600-300 B.C. Oxford 1971 (dalej cyt. Davies, APF), s. 322-4 oraz P. Oliva, Solon Legende und Wirklichkeit, Konstanz 1988.] 48 Zob. Plut. Sol. l - 3; Arist. Polit. 1296 a. Solona budzi wtpliwoci. Wedug Plutarcha, ktry powouje si na Hermipposa, ojciec Solona, Eksekestides, straci majtek, co zmusio Solona do zajcia si handlem (Plut. Soi. 2, 1). Wprawdzie z wierszy Solona jasno wynika, e wiele podrowa (por. rozdz. 11, 1), ale nie ma jednoznacznego dowodu na to, e w modoci by rzeczywicie kupcem. 49* Diehl 4; przekad W. Steffena. [Fragment ten jest cytowany tylko tutaj.] 30 Reformy ekonomiczne Solona obejmoway dwa elementy zakaz na przyszo poyczania pod zastaw osoby oraz uwolnienie tych, ktrzy wczeniej popadli w niewol za dugi (por. rozdz. 2, 2; Solon, frg. 36, 8 -15 West ap. Plut. Sol. 12, 4), a take waciwe strznicie dugw (, por. Plut. Sol 15, 2 - 5). Zniesienie niewoli za dugi nie rodzi problemw interpretacyjnych (chocia musiao by trudno znale i uwolni tych, ktrzy ju zostali sprzedani, zwaszcza poza Attyk, co jak sam Solon twierdzi (frg. 36) udao mu si przeprowadzi. Znacznie bardziej dyskusyjne jest zniesienie wszystkich dugw. Stwierdzenie Solona, e usun i uwolni ziemi, sugeruje, e uniewani zobowizania (w postaci 1/6 plonw). Uwolnieni hektemoroi stali si wacicielami ziemi, ktr nadal zajmowali. Poza tym mg Solon skasowa inne (cho trudno sobie wyobrazi, e naprawd wszystkie) dugi wobec osb prywatnych, a take wobec pastwa i wity. Zob. Androtion 324 F 34 (seisachtheia jako obnienie wysokoci procentw, a nie strznicie dugw); Plut. Soi. 15, 2; Alex. Fort. II, 343 C. O reformach Solona zob. E. Ruschenbusch, Solonos Nomoi, Historia Einzelschriften" 9, Wiesbaden 1966; P. Oliva, Solon Legend und Wirklichkeit, wyd. cyt. Zob. te B. Bravo, E. Wipszycka, Historia staroytnych Grekw, I, wyd. cyt., s. 239 nn.; W. Lengauer, Staroytna Grecja okresu archaicznego i klasycznego, wyd. cyt., s. 71 -4.

usiuj niektrzy rzuci na niego oszczerstwo. Zdarzyo si bowiem, e noszc si z zamiarem zniesienia dugw opowiedzia o tym kilku wpywowym obywatelom, ktrzy potem, wbrew jego zamiarom jak zapewniaj stronnicy ludu51 wyzyskali to podstpnie. Ci jednak, ktrzy chcieli go oczerni, utrzymuj, e on rwnie mia w tym udzia: oni bowiem, zacignwszy poyczk, zakupili wielkie obszary ziemi, a kiedy niedugo potem doszo do zniesienia dugw, stali si bogaczami. W ten sposb, jak mwi, powstaa warstwa bogaczy, ktra uchodzia za bogatych z dawien dawna. Bardziej wiarygodne jest jednak zdanie stronnikw ludu; niepodobna bowiem przypuszcza, eby tak maostkowymi i niegodnymi posuniciami splami si czowiek, ktry w innych sprawach okaza si tak dalece umiarkowany i bezinteresowny, e mogc pozyska sobie jeden z walczcych ze sob obozw i zosta tyranem, cign raczej na siebie nienawi jednych i drugich, cenic wyej szlachetno i dobro pastwa anieli wasn korzy.

O tym, e mia tak moliwo < domylnie: wprowadzenia tyranii >, wiadcz niezdrowe stosunki w pastwie: on sam wielokrotnie wspomina o tym w swojej poezji, a wszyscy inni si z tym zgadzaj. Wspomniane wic obwinienie trzeba uzna za faszywe.

7. Zreformowa te Solon ustrj pastwa i ustanowi nowe prawa52, zniesione za zostay prawa Drakona prcz tych, ktre rozlewu krwi dotyczyy53*. Gdy spisano prawa na graniastosupach54*, ustawili je w portyku krlewskim55,

51 Zob. Plut. Sol. 15, 7-9; Praec. ger. Reip. 807 D - E. uznali postpowanie Solona za naiwne, lecz niewinne. Z kolei o twierdzili, e on sam znajdowa si wrd tych (Arystoteles okrela ich oglnie mianem gnorimoi), ktrzy skorzystali z wiedzy o tym, co ma wkrtce nastpi. Plutarch wymienia wrd nich Konona, Kliniasza i Hipponika, a o Solonie powiada, e w rzeczywistoci straci na zniesieniu dugw. Potomkowie trzech wymienionych (Konon, Alkibiades, Kallias) odgrywali du rol w Atenach pod koniec wojny peloponeskiej, co nasuwa przypuszczenie, e ca histori wymylono by moe w tym wanie czasie w celu skompromitowania wspomnianych osb. Zob. P. J. Rhodes, Commentary, s. 128 - 9.

52 Nomoi (), take u Herodota (I, 29, l, 2, 3; 177, 2), ale sam Solon nazywa swe prawa zob. rozdz. 12, 4. Zob. s. 693, przyp. 19.

53* Prawa te dugo potem jeszcze byy stosowane, bo na zachowanym fragmentarycznie napisie z 409 r. p.n.e. mowa jest o uchwale ludu, polecajcej przepisanie prawa Drakona o zabjstwach. Por. W. Dittenberger, Sylloge Inscriptionum Graecarum, I2 nr III (dalej cyt. SIG). [Por. Plut. Sol. 17, 1.]

54* Greckie kyrbeis, graniastosupy drewniane, obracajce si na osi akson, std te nazywano je take aksones. Por. G. Busolt, Gechische Geschichte II2, s. 291 nn., przyp. 3. [Por. Plut. Sol. 25, 1-2. Zob. P. J. Rhodes, Commentary, s. 131 -3.]

55 Odkryt w 1970 r. Stoa Basilejos datuje H. Thompson na drug wier V w. p.n.e., co wyklucza umieszczenie w niej aksones (). Wedug Thompsona aksones umieszczono na specjalnej platformie u stp murw. Przed sto wystawiono te zbir praw wyryty na kamieniu, ktry pniej Efialtes przenis w okolice tholosu i buleuterion (Anax. 72 F 13 (buleuterion); Polluks VIII, 128 (prytanejon)). Rhodes, ktry uwaa, e aksones i kyrbeis s tym samym, sdzi, i cao umieszczona w Stoa przez Efialtesa zostaa przeniesiona do prytanejonu, gdy opublikowano przejrzany zbir praw na pocztku IV w. Na pocztku II w. Polemon widzia jeszcze aksones w prytanejonie (Eratostenes 241 F 37 C). Ok. 50 r. p.n.e. byy one ju jednak silnie zniszczone, a do czasw Plutarcha przetrway jedynie niewielkie fragmenty (Plut. Sol. 25, 1).

i wszyscy zoyli przysig56, e bd si do nich stosowa57. Dziewiciu archontw skadajc przysig przy kamieniu58 zobowizywao si do tego, e ofiaruj posg ze zota, jeliby ktre z praw przekroczyli. Przysig tak od tego czasu po dzi dzie jeszcze skadaj59. Wano praw ograniczy do lat stu60 i wprowadzi nastpujcy podzia obywateli.

Wedug majtku podzieli ich na cztery klasy, ktre ju i przedtem istniay61: pentakosiomedimnoi, hippeis, zeugitw i thetw62. Prawo sprawowania wszystkich

56 Ze wzgldu na fakt, e, wedug Plutarcha, przysig zoyli jedynie czonkowie Rady (Plut. Soi. 25, 3) wszyscy" (), budzi to wtpliwoci, tym bardziej e zoenie przysigi przez wszystkich mieszkacw Attyki nie wydaje si technicznie moliwe. Niemniej jednak w 410 r. (And. I 97) i w 403 r. (And. I 90) uwaano tak przysig za moliw. Poza tym w innych (majcych znacznie mniej jednak ludnoci ni Ateny) pastwach dochodzio niekiedy do skadania przysigi przez og mieszkacw np. w Megarze w 424 r. (Thuc. IV, 74, 2), w Kyrenie ok. 400 r. (Diod. XIV, 34, 6), w Mitylenie i w Tegei w 324 r. (M.N. Tod, A Selection of Greek Historical Inscriptions. From 403 to 323 B. C., Oxford 1948, (201, 31-2; 202, 57 nn., dalej cytowane Tod).; w Chersonezie Taurydzkim ok. 300 r. (SIG3 360).

57 Z tekstu wynika, e przysig zoono, gdy Solon ogosi nowy zbir praw (por. Plut. Sol. 25, 3), ale Herodot (I, 29, 2) wskazuje, e fakt ten wiza si z powierzeniem Solonowi dziea reformy pastwa. Zwaywszy na niezadowolenie, jakie wywoay reformy Solona, bardziej prawdopodobne wydaje si zoenie wspomnianej przysigi przed, anieli po reformach.

58 Zob. rozdz. 55, 4. w kamie () odnaleli archeologowie opodal pnocnego skrzy- da Stoa Basilejos (H. A.Thompson, R. E. Wycherley, The Athenian Agora XIV, wyd. cyt., s. 88).

59 Por. Plut. Sol. 25, 3; Platon, Fajdros 235 D - E. 60 Prawdopodobnie jednak, jak podaje Plutarch, do dziesiciu lat Plut. Sol. 25, 1. Por. Herodot

I, 29, 2. 61 Zob. Plut. Soi. 18, l - 2; Arist. Polit., 1274 a 19 - 21. Plutarch nie twierdzi, e wspomniane klasy

istniay ju wczeniej. Zapewne istniay wczeniej trzy klasy , i Solon stworzy now klas odrniajc w ten sposb najbogatszych od caej reszty hippeis.

62 Zwykle uwaa si, e podzia na hippeis, zeugitai i thetes mia charakter ekonomiczny. Wedle tradycyjnej interpretacji (zob. wyej, przyp. 42) termin hippeus (jedziec) oznacza osob, ktr sta na utrzymanie konia, a zeugites osob, ktra posiada zaprzg wow (zeugos). Etymologia sowa thes jest trudna do objanienia, ale nie ulega wtpliwoci, e w okresie pniejszym oznacza ono robotnika najemnego, ktry nie ma wasnego majtku, co zmusza go do pracy za zapat u kogo bardziej od niego zamonego (zob. B. Bravo, I thetes atheniesi e la storia delia parola thes, Annali delia Facolta di Lettere e Filosofia. 1. Studi Classici, vol. XXIX - XXX, nuova serie XV - XVI, 1991/1992 -1992/1993, Universita degli Studi di Perugia, s. 71 - 97). Istnieje jednak pogld (w nowszej literaturze reprezentowany m.in. przez A. Andrewesa, The Greek Tyrants, London 1929, s. 87), e podzia na trzy klasy by przede wszystkim zwizany z potrzebami wojskowymi. Zwolennicy tej koncepcji cz terminy zeugita i zeugos z zygon", sowem, ktre moe oznacza rwnie szereg hoplitw ustawionych w szyku falangi. Wedle tej interpretacji zeugita byby obywatelem, ktry suy w wojsku jako hoplita. O ile jednak takie rozumienie terminu zeugita atwo pogodzi z rozumieniem hippeis jako jedcw, o tyle nie ulega wtpliwoci, e wyodrbnienie obydwu klas skrajnych pentakosiomedimnoi i thetes opiera si wycznie na kryterium ekonomicznym (nawet jeli mogo znale zastosowanie w zwizku z organizacj wojska). Zob. M. H. Hansen, Demokracja ateska w czasach Demostenesa, wyd. cyt., s. 59.

urzdw: dziewiciu archontw63, skarbnikw64, poletw65, Jedenastu66 i kolak- retw67* przyzna obywatelom z klasy pentakosiomedimnoi, hippeis i zeugitw, przydzielajc przy tym urzdy kademu stosownie do wielkoci jego majtku; nalecym do klasy thetw przyzna jedynie prawo udziau w Zgromadzeniu68 i w sdach69*.

Do klasy pentakosiomedimnoi mieli by zaliczeni ci, ktrzy ze swego 4 majtku uzyskiwali cznie co najmniej 500 miar (medymnw) plonw suchych i pynnych70*, do hippeis ci, ktrzy mieli 300 miar lub, jak twierdz niektrzy, mogli utrzyma konia. Zwolennicy tego ostatniego pogldu powouj si na nazw tej klasy, ktra ma pochodzi od jazdy, i na stare pomniki. Na Akropolu bowiem znajduje si posg [Anthemiona]71 z nastpujcym napisem:

Anthemion, syn Difilosa, posg ten zoy w ofierze bogom, przeszedszy z klasy thetw do klasy hippeis.

63 Por. rozdz. 8, l oraz 3, l - 5 i rozdz. 55 - 59. 64 Skarbnikw Ateny por. rozdz. 8, 1; 47, 1. 65 Por. rozdz, 47, 2-3. 66 Por. rozdz. 52, 1. 67* Jak nazwa wskazuje, byli to pierwotnie urzdnicy uczestniczcy przy podziale misa ofiarnego,

ktrym pniej przypady pewne agendy skarbowe. Za Klejstenesa stracili kolakreci znaczn cz uprawnie na rzecz poborcw (apodektw, por. rozdz. 68), tak e do obowizkw ich naleaa jedynie troska o wyywienie pewnych ludzi na koszt pastwa w prytaneum, od Peryklesa nadto wypata sdziom wynagrodzenia. Po roku 403 urzd zosta widocznie zniesiony, dlatego te nie wspomina go niej Arystoteles w systematycznym przegldzie urzdw ateskich.

68 Zob. Arist. Polit. 1274a 15-21; 1281 b 31-4. Problem uczestnictwa thetw w ekklezji w czasach przed Solonem jest kwesti dyskusyjn (por. P. J. Rhodes, Commentary, s. 140-1). Z pewnoci posiedzenia ekklezji zwoywano we wczesnym okresie rzadko, a jeszcze rzadziej odgryway one wiksz rol polityczn. Nie da si jednak wykluczy, e gdy do nich jednak dochodzio, uczestniczy w nich mogli wszyscy obywatele, take z klas niszych (jak Tersytes pod Troj Iliada II 84 nn.), cho nie mieli realnego wpywu na bieg wydarze. Jeli owo przypuszczenie jest suszne, zwikszenie przez Solona roli Zgromadzenia polegaoby nie tyle na dopuszczeniu do obrad thetw, lecz na utworzeniu Rady Czterystu (jeli uzna historyczno tego posunicia) wsppracujcej ze Zgromadzeniem oraz ustaleniu staych posiedze ekklezji (por. rozdz. 8,4).

69* Mowa o stworzonych przez Solona sdach ludowych (por. rozdz. 9, 1), zwanych hellaia, do ktrych losowano obywateli ze wszystkich klas powyej lat 30 (por. rozdz. 63 nn.).

70* Miar plonw suchych" by medimnos" (ok. 52 1), od ktrego te nazwa tej klasy pochodzi (piset medymnw"), miar pynw (oliwa, wino) by metretes (ok. 39 1). [Nie wiemy, jak uzgodniono warto owych miar () suchych i pynnych, zboa i (= 3/4 medymna) oliwy lub wina. Z pewnoci oliwy czy wina mia znacznie wiksz warto rynkow ni zboa, a taka sama ilo pszenicy bya wicej warta ni jczmienia.]

71 Zapewne posg wystawiono ju po najedzie perskim 480-479 r., w czasie ktrego Ateny zostay gruntownie zniszczone. Wspomniany Anthemion by by moe ojcem polityka Anytosa czynnego w ateskim yciu politycznym na przeomie V i IV w. (por. rozdz. 27, 5; 34, 3). Skdind samo imi Difilos, typowe dla arystokracji, jest dziwne w przypadku thety, podobnie jak fakt, e hippeus obnosi si publicznie z tym, e jego ojciec by thet.

Ot z boku stoi koo niego ko, majcy wskazywa, e oznacza to klas hippeis. Niemniej jednak jest przecie rzecz bardziej prawdopodobn, e cenzus ich wyraa si w miarach, podobnie jak pentakosiomedimnoi. Do klasy zeugitw naleeli ci, ktrzy mieli 200 miar72 obu rodzajw, wszyscy za inni zaliczali si do klasy thetw73; ci nie mieli dostpu do adnego urzdu. Tote jeszcze i teraz, gdy pytaj kadego, kto ma przystpi do losowania jakiego urzdu, jaki jest jego cenzus, nie znajdzie si nikt taki, kto by si przyzna do thetw.

8. Wedug zarzdzenia Solona urzdnicy byli wybierani drog losowania74 spord kandydatw zaproponowanych przez kad z fyl73*, kada za fyla przy wyborach dziewiciu archontw76* wysuwaa dziesiciu kandydatw i spord tych losem wyznaczano dziewiciu; od tego czasu do dzisiaj przetrwaa zasada, e kada fyla losem wyznacza dziesiciu obywateli, a potem znowu los rozstrzyga o wyborze spord nich. e Solon wprowadzi wybr urzdnikw drog losowania wedug cenzusu majtkowe- go, dowodzi obowizujce jeszcze i teraz prawo dotyczce wyboru skarbnikw77, ktre nakazuje przeprowadza ich wybr drog losowania spord pentakosiomedimnoi. Takie tedy zarzdzenia wyda Solon co do wyboru dziewiciu archontw; dawniej bowiem Rada Areopagu wedug wasnego uznania powoywaa kandydatw, po czym na kady urzd wyznaczaa na jeden rok tych, ktrych uwaaa za odpowiednich.

72 W IV w. najbliszy krewny spadkobierczyni, ktry nie chcia jej polubi, mia obowizek zapewni jej posag wartoci 500 drachm, gdy nalea do pentakosiomedimnoi, 300, gdy pochodzi z hippeis, a 150, gdy by zeugit (Dem. XLIII, 54). Na tej podstawie Bockh wycign wniosek, e cenzus zeugitai wynosi raczej 150, ni 200 miar. W rzeczywistoci jednak brak podstaw do kwestionowania przekazu Arystotelesa.

73 W 457/6 r. dopuszczono do archontatu zeugitw, ale nadal nie mieli do niego dostpu theci. W czasach Arystotelesa nie zniesiono wprawdzie prawa wykluczajcego thetw od urzdw, ale w praktyce go nie przestrzegano.

74 W Polityce Arystoteles stwierdza, e Solon utrzyma arystokratyczn" metod obioru urzdnikw (Arist. Polit. 1273 b 35 - 1274 a 3; 1274 a 16-17; 1281 b 25-34), co stanowi jeden z argumentw przeciwko Arystotelesowemu autorstwu Ustroju politycznego Aten. Za pradawn instytucj uznaj Isocr. VII, 22 - 3; XII, 145; Dem. LIX, 75; Plut. Peric. 9, 4; Paus. IV, 5, 10.

75* Fyla () jednostka podziau ludnoci, opartego na zasadzie terytorialnej, niezalenie od pochodzenia; podzia ten powsta w zwizku z osabieniem pierwotnego ustroju rodowego.

7i>* W skad kolegium archontw jako dziesity wchodzi sekretarz thesmothetw; por. rozdz. 43, 1. Losowanie archontw spord zgoszonych przez cztery fyle cznie czterdziestu kandydatw wydaje si wtpliwe, po pierwsze dlatego, e w rozdz. 13, 2 (por. Thuc. VI, 54) jest wyranie mowa o wyborze, nie o losowaniu archontw i o wprowadzeniu, jako czego nowego, zasady losowania dopiero w 487/6 r. (rozdz. 22, 5), a take dlatego, e mao jest prawdopodobne, aeby pozostawiano losowi sprawy tak wane, jak rozstrzygnicie, kto ma rzdzi w pastwie lub kto ma dowodzi armi. Jeeli ta wzmianka ma pewn warto historyczn, to ostatecznego wyboru spord przedstawionych kandydatw dokonywao Zgromadzenie Ludowe. Tak tylko byaby zrozumiaa walka o stanowisko archonta, o czym mowa w rozdz. 13. Arystoteles nie szed tu za adn tradycj, lecz wywnioskowa z faktu, e archontw wybierano przez losowanie, e drog losowania wybierano istotnie skarbnikw. Zreszt sam Arystoteles w Polityce (ks. II, rozdz. 12), mwi o wyborze urzdnikw za Solona. Zasada losowania zostaa przyjta pniej, jako osignicie postpujcego rozwoju demokracji, trudno wic wiza j z czasami Solona.

77 Por. rozdz. 47, 1.

Fyl byo cztery78*, jak poprzednio, czterech te byo krlw fyl79. Kada fyla dzielia si na trzy tryttie, i dwanacie naukrarii80*. Na czele naukrarii stali naukrarowie, ktrzy czuwali nad ciganiem podatkw81 i wypatami; std i w prawach, ktre ju wyszy z uycia, wielokrotnie jest mowa o wpatach naukrarw" lub o wydatkach z kasy naukrarw".

Ustanowi dalej Solon rad zoon z czterystu czonkw82*, po stu z kadej fyli, a Radzie areopagitw zleci czuwanie nad prawami83, ktre zreszt ju przedtem naleao do niej, jako organu czuwajcego nad ustrojem pastwa. Rada Areopagu miaa w pieczy najwiksz cz, i to najwaniejszych, spraw pastwo- wych; cigaa te wykroczenia, majc pene prawo wymierza grzywny i kary84; wpacone grzywny skadaa do kasy pastwowej85, nie podajc powodu zapacenia

78* Podzia na cztery fyle by u Jonw bardzo dawny; nazwy ich: Geleontes, Aigikoreis, Hopletes i Argadeis wyprowadzano od imion czterech synw Iona, protoplasty Jonw (por. Herodot V 66; G. Busolt, Griech. Gesch. II2, 98 nn.). Krlowie, ktrzy stali na czele fyl, speniali take pewne czynnoci sakralne i do pnych czasw sprawowali sdy w sprawach o zabjstwo (por. rozdz. 57, 4). [O czterech fylach P. J. Rhodes, Commentary, s. 67 - 9.]

79 Krlowie fyl () stali na czele fyl. Zob. rozdz. 41, 2; Poll. VIII, 111. Ich uprawnienia w tym okresie nie s znane. Na temat phylobasileis w IV w. zob. rozdz. 57, 4.

80* Tryttie (, ), trzecia cz fyle, istniay ju przed Solonem; por. frg. 3; ze sw Herodota (V 71) zdaje si wynika, e i podzia na naukrarie () istnia ju przed Solonem. Nazwa wskazuje, e podzia na naukrarie mia na celu budow okrtw przez poszczeglne obwody (por. Wilamowitz, Arist. u. Athen I, s. 95 nn.; II, s. 53 n.). [Wedug Polluksa (VIII, 108) kada tryttia dzielia si na cztery . tekstu wynika, e istniay w czasach Solona, a ich urzdnicy czuwali nad sprawami finansowymi. Sama nazwa, zdaniem Rhodesa, mogaby wskazywa na zwizek z flot wojenn. Z drugiej wszak strony nie wiemy nawet, od kiedy Ateny miay tak flot. Z rozdz. 21, 5 wnosimy, e naukrarie znis Klejstenes, ale Klejdemos twierdzi, e Klejstenes wanie podzieli swoich dziesi fyl na pidziesit naukrarii (323 F 8. Teksty historykw cytowane s wedug wydania : F. Jacoby, Die Fragmente der griechischen Historiker, Berlin 1926-1958). Zob. P. J. Rhodes, Commentary, s. 151 - 2; V. Gabrielsen, The Naukrariai and the Athenian Navy, Classica et Mediaevalia" 36, 1985, s. 21-51.]

81 W V i IV w. bya niestaym podatkiem majtkowym, ale w tym miejscu oznacza dochody w znaczeniu bardziej oglnym.

82* Teraz stwierdza Arystoteles, e Solon stworzy Rad Czterystu", przeczy wic sam temu, co poda w rozdz. 4, 3 o Drakonie. Rada Czterystu utworzona przez Solona miaa stanowi przeciwwag dla Rady Areopagu. [Por. rozdz. 21, 3; Plut. Sol. 19, 1-2. Pogldy na temat historycznoci soloskiej Rady Czterystu s podzielone. Cz badaczy, do ktrych naley Rhodes, uwaa, i Solon rzeczywicie powoa do ycia Rad Czterystu (Commentary, s. 153 -4). Argumenty za podaje P. Cloche", La Boule d'Athenes en 508/507 avant J.C., Revue des Etudes Grecques", XXXVII, 1924, s. 1-26. Przeciwko historycznoci Rady Czterystu opowiedzia si m.in. C. Hignett (A History of the Athenian Constitution to the End ofthe Fifth Century B.C., wyd. cyt., s. 92 - 6). Zob. te M. H. Hansen, Demokracja ateska w czasach Demostenesa, wyd. cyt., s. 46 - 47]

83 . Por. rozdz. 3, 6; 4, 2; 25, 2; Plut. Sol. 2. Zob. te G. L. Cawkell, Nomophylakia and the Areopagus, Journal of Hellenie Studies" 108, 1988, s. l -12.

84 Zob. rozdz. 3, 6. 85 Waciwie skadaa na Akropolu ( ). Okrelenie Akropolu mianem polis w IV w. byo

starowieckie (P. J. Rhodes, Commentary, s. 156).

grzywny. Ponadto Rada sdzia spiski uknute w celu obalenia ustroju demokratycz- nego86, odkd Solon ustanowi prawo pozwalajce wnosi skarg na takie przewinienia.

Poniewa za widzia, e podczas czstych walk wewntrznych w miecie niektrzy obywatele z gnunoci usuwali si od wszystkiego, pozostawiajc dowolny bieg wypadkom, ustanowi specjalne prawo87 przeciwko takim ludziom wymierzone: Kto podczas rozruchw nie chwyci za bro, czy po tej, czy po tamtej stronie, podlega bdzie karze utraty czci i praw obywatelskich"88.

9. Tak wic przedstawiay si zarzdzenia dotyczce urzdw. W ustroju Solona nastpujce trzy postanowienia miay najbardziej demokratyczny charakter89: przede wszystkim, rzecz najwaniejsza, zakaz udzielania poyczek pod zastaw osoby poyczajcego90, nastpnie pozwolenie kademu, kto zechce, na wnoszenie skargi w obronie pokrzywdzonego91, i trzecie prawo odwoania si do sdu92; mwi, e dziki temu prawu najbardziej wzrosy wpywy ludu, majc bowiem prawo gosu w sdzie, uzyska on prawo gosu w sprawach pastwowych. A przecie prawa nie zawsze s napisane jasno i prosto93, jak na przykad prawo dotyczce spadkobiercw i spadkobierczy94*; musz si wic wyania liczne

86 ywe w tym okresie zagroenie tyrani (Kylon przed, a Pizystrat po Solonie) nadaje sensu ustanowieniu przez Solona prawa wymierzonego przeciw prbom wprowadzenia tyranii. Na temat procedury eisangelia zob. rozdz. 25, 2; 43, 4; 59, 2.

87 Por. Plut. Sol. 20, 1; Praec. ger. Reip. 823 F.; Ser. Num. vind. 550 B-C; Cic. Ep. Att. X, l, 2; Gell. II, 12. Negatywny stosunek Ateczykw do wyraa mowa pogrzebowa Peryklesa (Thuc. II, 40, 2). Inny pogld zob. Lys. XXXI, 270-8. Zob. te V. Bers, Solon's Law Forbidding Neutrality and Lysias 31, Historia" 24, 1975, s. 493 - 498.

88 Na temat pozbawienia praw obywatelskich () zob. A. R. W. Harrison, The Law of Athens, II red. D. M. MacDowell, Oxford 1971, s. 169-76; M. H. Hansen, Apagoge, Endeixis and Ephegesis against Kakourgoi, Atimoi and Pheugontes, Odense 1976, s. 75 - 82.

89 Za ojca demokracji uznaj Solona dopiero autorzy z poowy IV wieku i pniejsi Isocr. VII, 16-17; XV, 231-2; Dem. XVIII, 6; XXII, 30-1; LVII, 31-2; Hyp. III, 21.

90 Por. rozdz. 6, 1. 91 Prawo do wniesienia oskarenia nie zostao wczeniej przez Arystotelesa

wspomniane. 92 . Zob. Plut. Soi. 18, 2-3; Comp. Soi. Publ. 2, 2 oraz Arist. Polit.

1273 b 35-1274 a 5; 1274 a 15 -18. Wprawdzie zarwno Arystoteles, jak i Plutarch mwi o dikasterion, ale na pewno nie byo wielu dikasteriw w tym okresie, a sam Solon uyby w tym przypadku sowa hellaia, a nie dikasterion.

93 Por. Plut. Sol. 18, 4; 25, 6. 94* Spadkobierczyni waciwie chodzi tutaj o tzw. epikleros () crk, ktra

dziedziczy w wypadku, gdy nie ma potomka mskiego. O ile ojciec nie wyda jej za m, mia j polubi najbliszy krewny, po czym syn z tego maestwa po dojciu do penoletnoci stawa si penoprawnym spadkobierc. Zdarzao si, e kilku krewnych pretendowao do rki spadkobierczyni, wtedy rozstrzyga spraw sd pod przewodnictwem archonta, bya to tzw. diadikasia (); por. rozdz. 56, 6 n.). [Zob. rozdz. 35, 2 oraz Arystofanesa Ptaki 1660 - 6; Dem. XLVI Steph. 2, 14; Isajos VI, 47; Dem. XLIII 51; Dem. XLIII, 16, 54; XLVI Steph. 2, 22. Dyskusja problemu A. R. W. Harrison, The Law ofAthens, I, wyd. cyt., s. 122-62.]

wtpliwoci, a rozstrzygnicie we wszystkich takich wypadkach naley do sdu. Niektrzy wic nawet przypuszczaj, e Solon umylnie niejasno zredagowa swe prawa, aeby lud mia prawo rozstrzyga wtpliwoci. Nie jest to jednak prawdopodobne, za niejasno powstaa dlatego, e nie wszdzie zdoa znale najlepsze jego ujcie; niesprawiedliwoci byoby bowiem ocenia jego zamiary wedug tego, co si teraz dzieje, a nie wedug caej jego dziaalnoci politycznej.

10. Tak wic w prawach wydanych przez Solona te trzy wydaj si by najbardziej korzystne dla ludu; ale jeszcze przed ustanowieniem praw zarzdzi umorzenie dugw, a potem przeprowadzi jeszcze reform miar i wag oraz podwyszenie stopy monetarnej95. Za jego czasw bowiem powikszone zostay miary w stosunku do miar Fejdona96*, a mina, ktra przedtem waya siedemdziesit drachm, uzupeniona zostaa do drachm stu97*. Dawn jednostk obiegow bya sztuka dwudrachmowa98*. System wag dostosowa do monetarnego: talent wic liczy 63 miny, trzy miny rozdzielone byy na statery i inne dalsze czci 99*.

11. Gdy w ten sposb, jak powiedziano, uporzdkowa sprawy pastwa, zaczli go ludzie nachodzi natrtnie, jedni wystpowali z pretensjami, inni z pytaniami. Poniewa nie chcia praw zmienia ani te ciga na siebie niechci, jeeli

95 O ile obecnie powszechnie kwestionuje si przeprowadzenie przez Solona reformy monetarnej, o tyle na og uznaje si, i rzeczywicie przeprowadzi reform miar i wag. Zob. B. Bravo, E. Wipszycka, Historia staroytnych Grekw, I, wyd. cyt., s. 245 - 247 (por. s. 206 - 211); W. Lengauer, Staroytna Grecja okresu archaicznego i klasycznego, wyd. cyt., s. 73 - 4. Szczegowa analiza problemu zob. C. M. Kraay, Archaic and Classical Greek Coins, London 1976.

96* Fejdon, krl Argos ok. 630 r. p.n.e., mia zjednoczy pod swoim panowaniem ca Argolid. Przypisywano mu stworzenie uywanego na Peloponezie systemu miar i wag, lecz poza t wzmiank u Arystotelesa nic pewnego o tym systemie nie wiemy. Niektrzy chcieli system Fejdona utosamia ze stop egineck, ale to wydaje si mao prawdopodobne (por. F. Hultsch, Pheidonisches Massystem. N. Jahrbuch" 1891, 263).

97* Okrelenie stosunku drachm niejasne. Ze zdania Arystotelesa wynika, e mina zostaa powikszona przez dodanie 30 drachm do pierwotnych 70 (i taki by stosunek miny do drachmy w systemie attyckim. l mina = 100 drachm, zob. s. 817, system monetarny). Chodzi prawdopodobnie o wprowadzenie zamiast dotychczasowej stopy egineckiej (l mina = 70 drachm lub 35 staterw) nowej stopy eubejskiej, wedug ktrej mina dzielia si na 100 drachm lub 50 staterw.

98* Jednostka monetarna obiegowa dwudrachmowa" (zwana staterem) odpowiadaa babiloskiemu szekelowi. W czasach Solona bit jednostk monetarn byy przewanie monety czterodrachmowe" z gow Ateny na jednej, a sow na drugiej stronie. Monety z czasw Solona trudno jednoznacznie zidentyfikowa.

99* Dalsze przeliczenia nasuwaj take trudnoci w interpretacji. Niektrzy proponowali tu poprawk 60 min" zamiast 63 miny", nie ma to jednak adnych podstaw, poza dostosowaniem przelicze do attyckiego systemu. Poniewa jednak talent pniej w Atenach zawsze posiada 60 min, naley prawdopodobnie tak rozumie to miejsce, e talent jako jednostka wagi dzielcy si na 60 min mia ten sam ciar, co 63 miny nowych jednostek monetarnych, czyli stosunek jednostki wagi do jednostek monetarnych przedstawia si 20:21 (por. K. J. B. Beloch, Griechische Geschichte I 2, s. 336 nn.; Hill, Numism. Chro." 3. ser. XVII, s. 284; C. T. Seltmann, Athens, its History and its Coinage before the Persians Invasion, Cambridge 1924, s. 6nn.). [Zob. B. Bravo, E., Wipszycka, Historia staroytnych Grekw, I, wyd. cyt., s. 245 - 247.]

pozostaby na miejscu wyjecha do Egiptu 100, zarwno w interesach, jak i dla zwiedzenia kraju; zapowiedzia, e nie wrci przed upywem dziesiciu lat. Powiedzia, e nie uwaa za waciwe, by mia osobicie prawa objania, lecz kady powinien postpowa zgodnie z tym, co zostao zapisane. Rwnoczenie doczya si do tego i ta okoliczno, e wielu z monych wrogo byo do usposobionych z powodu zniesienia dugw, i obydwa stronnictwa zmieniy swj stosunek do niego, poniewa wprowadzony ustrj zawid ich oczekiwania. Lud bowiem myla, e Solon przeprowadzi podzia wszystkich gruntw101, moni znw spodziewali si, e przywrci pierwotny stan albo nieznacznie go tylko zmieni. Solon jednak przeciwstawi si jednym i drugim, i chocia mg wprowadzi tyrani102 jeliby si opar na jednym czy drugim stronnictwie wola cign na siebie nienawi obu stron, on, ktry ocali ojczyzn i najlepsze ustanowi prawa.

12. e tak si stosunki uoyy, jednomylnie wszyscy stwierdzaj, a i on sam w jednym utworze poetyckim w tych sowach o tym wspomina:

Tak wszak wadz przyznaem ludowi, na jak zasuy, Anim nie uj mu praw, ani przydzieli nad stan.

Tym za, co byli potni i podziw budzili bogactwem, Daem wskazwki, jak strzec winni si tego, co ze.

Tarcz potn i tych osaniajc stanem i tamtych, adnej nie daem z dwch stron odnie zwycistwa przez gwat103*.

Potem znw mwi o ludzie, jak z nim postpowa naley:

Za przywdcami najlepiej lud tak postpuje, jeeli Swobd hamuje go kres i nie doznaje on krzywd.

100 Zob. Plut. Sol. 25, 6 - 28, 1; Herodot I, 29, 1. Plutarch wspomina wizyt Solona w Egipcie (Soi 26, 1) oraz u Krezusa w Lidii (Sol. 27, 1). O epizodzie lidyjskim pisa te Herodot (I, 29 - 33), co jest o tyle zaskakujce, e objcie wadzy przez Krezusa umieszcza si ok. 560 r. p.n.e. Ju G. Grot zauway, e wbrew swemu zwyczajowi Plutarch nie cytuje w tym wypadku utworw Solona, co rzuca cie na wiarygodno opowieci o pobycie Ateczyka w Lidii (History of Greece, III, London 1846, s.150nn.). Nie zasuguje za na zaufanie opowie Diogenesa Laertiosa, ktry podre Solona datuje na czas tyranii Pizystrata (Diog. Laert. I, 49 - 54, 62). W rzeczywistoci brak pewnych informacji o Solonie od czasu jego wyjazdu z Aten do dojcia Pizystrata do wadzy. Nie wiemy, na jak dugo wrci do Aten po swoim wyjedzie. Zakadajc, e pniej znowu wyjecha do Egiptu oraz na Cypr moemy broni tradycyjnej datacji jego archontatu na rok 594/3. W Egipcie Solon mia odwiedzi faraona Amazisa (Herodot I, 30, l, 2; II, 177, 2), ktry wstpi na tron w 570 lub 569 r. i panowa do 526 r. Z kolei na Cyprze znalaz si u Filokyprosa, krla miasta Epeja (Plut. Sol. 26, 2 - 4), ktry za jego rad przenis swe miasto w bardziej dogodne miejsce, nazywajc je na cze Solona Soloi. O Soloi wspomina w swych wierszach sam Solon, co sprawy cakowicie nie rozstrzyga, gdy za Soloi Solona kry si te moe miasto w Cylicji o tej samej nazwie.

101 . Zob. Plut. Sol. 12, 3 oraz 16, 1. 102 Por. 6, 3-4; Plut. 12,3; 15, 1. 103* Diehl 5. Przekad Wiktora Steffena [w:] Antologia liryki greckiej, opracowa W. Steffen,

B. N., Seria II, nr 92, Wrocaw 1955.

Pycha si rodzi z nadmiaru, jeeli ogromne bogactwo Czowiek posidzie, a mrok zdrow przesania mu myl104*.

A znowu gdzie indziej mwi o tych, ktrzy domagali si podziau ziemi:

Ci, co szli na grabie, snuli o bogactwie mrzonki wci, I z nich kady si spodziewa, e dbr wielkich znajdzie dzia

I e ja, cho mikki w sowach, tward wnet ujawni myl: Gupie myli wtedy mieli, dzisiaj za gniewajc si

Krzywo patrz na mnie wszyscy, jakbym wrogiem jakim by Bezpodstawnie, bo com przyrzek, tom z pomoc speni bstw. Te nie prnom dziaa pniej, ale czyni co przez gwat

Niby tyran nie chc wcale, ani te, by rwn cz yznej ziemi mej ojczystej zy czy dobry kady mia105*.

O zniesieniu za dugw, o dawnej niewoli, z ktrej zwolnieni zostali przez strznicie ciarw tak znw mwi:

Dla czego wok siebie zgromadziem lud? Czy poniechaem tego, nim speniem cel?

Niech o tym da wiadectwo wobec sdu lat Najlepsze wielka macierz olimpijskich bstw 106*,

Ta ziemia czarna, z ktrej jam to pierwszy zdj Zastawne supy owe, w wiele wbite p107*,

Wpierw niewolnica ndzna, wyzwolona dzi. Do Aten, co przez bogw utwierdzone s, Jam wiele ludu wrci sprzedanego precz

I prawnie, i bezprawnie, wielu tych, co kraj Rzucili, chcc przed dugw ciarami zbiec,

Tuaczy, co sw mow nie wadali ju. A tym, co straszne jarzmo nie musieli tu

Niewoli, przed swych wadcw kaprysami drc, Jam wrci te swobod. Tegom wadz m

Dokona, tom wypeni, jak przyrzekem wpierw. Dla wszystkich prawo jedno, dobrych jak i zych,

Kademu miar suszn potrafiwszy da, Jam ustanowi. Ocie wziwszy w swoj do Niemdry albo chciwy bogactw m jak ja

Nie wstrzyma ludu. Gdybym za uczyni chcia, Co tak si podobao przeciwnikom mym,

I co dla strony drugiej obmylili ju, Ogoocony z wielu ludzi byby grd.

104* Diehl 5. Przekad W. Steffena, j.w. 105* Diehl 23. Przekad Witolda Klingera, j.w. 106* M a c i e r z o l i m p i j s k i c h b s t w Gaja, Ge, Ziemia; wedug mitologii greckiej

Ziemia wraz z Uranosem (Niebo) byli pierwsz par bogw wadajc wiatem i prarodzicami dalszych pokole bogw. Solon identyfikuje mityczn Ziemi Ge z ziemi attyck, ktra ma da wiadectwo o jego dziaalnoci spoeczno-politycznej.

107* Z a s t a w n e s u p y supy kamienne, ktre ustawiano na gruntach obcionych dugami dla oznaczenia wysokoci zaduenia ich waciciela. (Zob. wyej, przyp. 6 i 50).

Dlatego, odpr dajc na wsze strony wszem, Musiaem zwija si jak wilk wrd sfory psw108*

Na zarzuty, ktre go pniej z obu stron spotykay, tak odpowiada: Ludowi gdy otwarcie da nagan mam

Co dzi posiada, tego nigdy me ogldaby On nawet we nie

Za ci, co lepsi rodem i potni s, Mnie chwali winni raczej i za druha mie

Gdyby bowiem powiada kto inny tak wadz otrzyma To ludu by nie wstrzyma i nie spocz, a Ubiwszy tgo mleko cay zdjby tuszcz

Za ja pomidzy szyki uzbrojone dwa Jak sup gramczny-m wstpi 109*

13. Wybra si wic Solon w podr z takich to powodw. Kiedy za wyjecha, mimo ze w miecie panowao jeszcze wzburzenie, cztery lata upyny spokojnie; ale w pitym roku po archontacie Solona110* z powodu walk wewntrznych nie wybrali archonta, i w pi lat pniej znowu z tego samego powodu pozostali bez wadz. Nastpnie po takim samym czasie Damasias111 wybrany archontem sprawowa wadz dwa lata i dwa miesice, a si zosta usunity z urzdu. W wyniku tych walk wewntrznych postanowili potem wybra dziesiciu archon-

l08* Diehl 24 Przekad W Klingera, j w l09* Diehl 25 Przekad W Klingera, j w ll0* Sprowadzenie tych notatek chronologicznych do cile okrelonych dat nasuwa trudnoci,

poniewa data archontatu Solona nie jest zupenie pewna Na og przyjmuje si jako dat jego archontatu 594/3 r, jako najbardziej prawdopodobn (por s 697, przyp 45*), w takim wypadku chronologia wydarze tak by si przedstawiaa cztery lata spokoju 593/2 - 590/89, rok bez archonta 589/8, drugi okres czteroletni 588/7 - 585/4, rok 584/3 bez archonta Rwnie me do jasne okrelenie czasu archontatu Damasiasa w kolei tyche lat" (Piotrowicz), czy po takimze okresie'?" after a sirmlar period had elapsed (Kenyon) Niektrzy sdzili (por G Kaibel, Stil und Text der 9 des Aristoteles, Berlin 1893, s 153), ze chodzi o jeden jeszcze okres czteroletni, po upywie ktrego nastpi archontat Damasiasa, ale nie jest to moliwe, bo w takim wypadku archontat jego wypadby poniej roku 580, a z Kromki z Paros (Marmor Panum), ktra ma rwnie oparcie u Pauzaniasza (X, 7,4- 5), wiadomo, ze 582/1 r, (tj 3 r 49 Olimpiady) by rokiem archontatu Damasiasa Kronika z Paros podaje, ze by to rok 318 przed archontatem Diognetosa (r 264/3), od ktrego oblicza lata Kronika Prawdopodobnie wic okres archontatu Damasiasa naley przyj na lata 583/2, 582/11 dwa miesice roku nastpnego 581/80 Na dalsze miesice tego roku przypadaoby wic urzdowanie kompromisowych 10 archontw (Wilamowitz, Arist u Athen I, 10 nn G Busolt, Griechische Geschichte, II2 301, przyp 3), inni przenosz rok archontatu Solona na 592 r , a pierwszy rok archontatu Damasiasa na 582/1 r , rnice powstae tumacz u Arystotelesa podwjnym liczeniem niektrych lat (por K J Beloch, Gnechische Geschichte 12, s 160 nn , G Matthieu Bibl de 1'Ecole des Hautes Etudes", No 216, s 31 za L W) [Zob R Develm, Athenmn Officials 684-321 B C , w y d cyt, s 40]

111 Damasias (l Kirchner, Prosopographia Attica I - II, Berlin 1901 -1903, 3110) Marmor Panum nazywa go (Marm Par 239 A 38), najprawdopodobniej dla odrnienia go od Damasiasa starszego, archonta 639/8 r (Dion Hal Ant Rom III, 36, 1) Ze wzgldu na rzadko imienia naley dopuci moliwo, ze pochodzili z jednej rodziny, a w konsekwencji, ze Damasias modszy by rwnie eupatryda Zob przyp 113

tw112*: piciu z eupatrydw ll3*, trzech spord wieniakw, a dwch spord rzemielnikw114, i ci piastowali godno archontw w roku nastpnym po Damasiasie. Wynika z tego jasno, e archont posiada najwiksz wadz, o ten urzd bowiem toczyy si, jak si okazuje, ustawiczne walki. W ogle stosunki wewntrzne byy cigle niezdrowe: dla jednych zacztek i przyczyn niezadowolenia stanowio zniesienie dugw, sprowadzio bowiem na nich ruin majtkow, drudzy oburzali si na ustrj polityczny, ktry wywoa ogromny przewrt stosunkw, niektrzy wreszcie warcholili z zawici wobec innych.

Istniay za trzy stronnictwa 115: jedno mieszkacw wybrzea (paraliowie), na czele ktrych sta Megakles, syn Alkmeona116; uchodzili oni zasadniczo za zwolennikw umiarkowanego ustroju 117; drugie mieszkacw rwniny (pedia-

112* D z i e s i c i u a r c h o n t w wedug papirusu londyskiego; na podstawie fragmentu berliskiego przyjmowano dziewiciu archontw", z czego czterech eupatrydw"; dokadniejsze zbadanie rkopisu wykazao bdne odczytanie. [Raczej zastpili oni Damasiasa na pozosta cz roku, anieli sprawowali wadz w roku nastpnym po Damasiasie. Najprawdopodobniej bezporednio potem powrcono do dawnego systemu wyznaczania archontw.]

113* Eupatrydzi arystokracja ateska, ktra w pocztkach skupiaa w swoich rkach ca wadz polityczn. Oni sprawowali urzdy, oni jedynie wchodzili w skad Rady Areopagu. Solon swoimi reformami osabi ich pozycj polityczn.

114 Nigdzie poza tym ustpem nie syszymy o istnieniu w Atenach tego okresu trzech klas , (=, ) i . Jeli w podzia nie zosta wymylony pniej, mona przypuszcza, e wszystkie trzy klasy speniay kryteria uprawniajce do ubiegania si o archontat. W kadym razie wyranie odrnia si tu eupatrydw od nie-eupatrydw (agroikoi i demiurgoi).

115 Owe trzy stronnictwa () wyranie wie si z trzema odrbnymi regionami (rwnina Aten), (wybrzee, cilej pas wybrzea od Faleronu do Sunion), (pnocno-wschodnia, grzysta cz Attyki). Arystoteles przypisuje owym stronnictwom (czy raczej ich przywdcom) wyrane oblicze polityczne i zawodowe. W rzeczywistoci we wszystkich trzech regionach wikszo ludnoci zajmowaa si upraw roli. Zapewne te etykiety polityczne odnosiy si do rodw (jeli w ogle) arystokratycznych odgrywajcych dominujc rol w tych trzech regionach, a nie do caej ludnoci.

116 Megakles (Prosopographia Attica 9692). Wnuk Megaklesa, ktry by archontem w roku zamachu Kylona. w Megakles polubi Agariste, crk Klejstenesa, tyrana Sikyonu (Herodot VI, 126-31). W okresie klasycznym Alkmeonidzi zamieszkiwali w trzech demach lecych midzy miastem a wybrzeem Agryle, Alopeke i Ksypete. W okresie wczeniejszym (i pniej) ich majtki znajdoway si w rejonie wybrzea od Faleronu do Sunion (rejon Davies, APF, s. 372, 374, 599). Podobnie jak Pizystratydom, przypisywano Alkmeonidom pylijski rodowd (Paus. II, 18, 8 - 9), a Isokrates mwi o (kwestionowanym przez wikszo uczonych) pokrewiestwie Pizystratydw i Alkmeonidw. Jakkolwiek Alkmeonidzi naleeli do eupatrydw i odegrali w dziejach Aten ogromn rol, nie musieli wcale nalee w tym czasie do bardzo starej arystokracji (Davies, APF, s. 369 - 370).

117 Arystoteles przypisuje przywdcom stronnictw wyrane pogldy polityczne, co nie znajduje potwierdzenia w wydarzeniach dalej przez niego opisywanych. Zarwno pniejsze maestwo Pizystrata z crk Megaklesa, jak i obecno Miltiadesa z rodu Filaidw i Klejstenesa z rodu Alkmeonidw na licie archontw z okresu tyranii (zob. niej, s. 716, przyp. 172) nie wskazuje na to, aby arystokratw ateskich VI w. rzeczywicie dzieliy pogldy polityczne. Walczyli oni ze sob o wadz, co rodzio konflikty, ale nie przeszkadzao w zawieraniu sojuszy. Uznanie Megaklesa za zwolennika umiarkowanego ustroju (mese politeia) oznacza tylko tyle, e zajmowa pozycj poredni midzy Likurgiem a Megaklesem.

kowie), ktrzy dyli do oligarchii, przywdc ich by Likurg118; trzecie mieszkacw grzystej czci kraju (diakriowie)119 z Pizystratem120 na czele, ktry uchodzi za najbardziej oddanego sprawom ludu121. Do tych ostatnich przyczyli ci, ktrym dokuczaa bieda, poniewa utracili poyczone pienidze, a take ci, ktrzy obawiali si z powodu niejasnego swego pochodzenia. Dowodem, e obawy ich byy suszne, jest fakt, e kiedy po obaleniu tyranw przeprowadzono rewizj listy obywateli, okazao si, e wielu nieprawnie przywaszczyo sobie prawa obywatelskie122*. Nazwy stronnictw pochodziy od terenw kraju, na ktrych ich zwolennicy ziemi uprawiali.

14. Pizystrat tedy, ktry uchodzi za najbardziej oddanego sprawom ludu a zarazem wsawi si wielce w wojnie przeciwko Megarze l23, zrani si sam124 i namwi lud, aeby mu dano stra osobist, udajc, e rany te zadali mu przeciwnicy [stronnictwa]. Odpowiedni wniosek postawi Aristion 125. Wziwszy wic oddzia tzw. pakarzy 126* wystpi z nimi przeciwko ludowi i opanowa

118 Likurg syn Aristolaidesa (Herodot I, 59, 3) (Prosopographia Attica 9248) nalea do rodu (Eteo)Butadw (zob. diakrowie, 725, przyp. 256). Zapewne potomkiem owego Likurga by IV-wieczny finansista Likurg.

119 diakriowie ( Herodot I, 59, 3; Dion. Hal. Ant. Rotn. l, 13, 3; Plut. Amat. 763 D). Zdaniem Herodota stronnictwo powstao najpniej w wyniku rywalizacji midzy pierwszymi dwoma.

120 Pizystrat syn Hippokratesa (Herodot I, 59, 3). Rodzina Pizystrata przypisywaa sobie pochodzenie z Pylos i krlewski rodowd (Herodot V, 65, 3). (Imi Pizystrat nosi syn Nestora Odyseja III, 400-1). W 669/8 r. archontem by niejaki Pizystrat (Paus. II, 24, 7), by moe nalecy do tej wanie rodziny. Dobra rodzinne Pizystrata znajdoway si w Brauronie na wschodnim wybrzeu. Zob. Davies, APF, s. 452-5.

121 Okrelenie Pizystrata mianem stanowi niewtpliwie element jego pniejszego wizerunku, ale moe te mie pewne oparcie w rzeczywistoci. Zapewne Pizystrat, ktry wywodzi si z uboszej czci Attyki, jako jedyny z przywdcw arystokratycznych odwoywa si do poparcia ludu, wykonujc pewne gesty pod jego adresem take w okresie swych rzdw.

122* [] Rewizja listy obywateli ateskich zostaa zapewne przeprowadzona przed przewrotem Klejstenesa, gdy on wcign na listy obywateli wielu obcych (r. 508/7). Por. Arist., Polit., 1275 b.

123 Jako wdz w wojnie z Megar zdoby port megarejski Nisaj (Herodot I, 59, 4; lust. II, 8, l - 5). Opowiadajc o wojnie z Megar Plutarch mylnie czyni Pizystrata i Solona towarzyszami broni (Plut. Sol. 8, 3 - 4), a w innym miejscu stwierdza, e Pizystrat by kochankiem Solona i wodzem w wojnie z Megar o Salamin (Plut. Sol. 1,4-5. Por. Ael. Varia Historia VIII, 16). Walki o Salamin toczyy Ateny przez dugi czas. Sukces w tej wojnie przyczyni si do powierzenia Solonowi stanowiska archonta. Zdobycie Nisai, w czym swj udzia mia Pizystrat, umocnio panowanie Ateczykw nad Salamin.

124 Zob. Herodot I, 59, 4; Diod. XIII, 95, 5-6; Plut. Sol. 30, 1-2; Polyajnos I, 21, 3; lust. , 8, 6-10 oraz Arist. Ret. 1357 b 31-3; Diog. Laert. I, 60.

125 Por. Plut. Sol. 30, 3. By moe jest to ten sam Aristion, ktrego nagrobek datowany na ok. 510 r. odnaleziono w Belanideza (Inscriptiones Graecae I2 1024).

l26* Pakarz" korynephoros (), dos. noszcy pak, maczug koryne (); znani tylko jako gwardia przyboczna Pizystrata. [Zob. Herodot I, 59, 5; Plut. Soi. 30, 3, 5 (pidziesiciu); Polyajnos I, 21, 3 (trzystu); schol. Platon, Pastwo 566 B (trzystu )].

Akropol127 w trzydziestym drugim roku po dziaalnoci prawodawczej Solona, za archontatu Komeasa l28*. Podobno, kiedy Pizystrat domaga si stray, wystpi przeciwko temu Solon i owiadczy, e on jest mdrzejszy od jednych i odwaniej- szy od innych: mdrzejszy mianowicie od tych, ktrzy nie widz, e Pizystrat dy do tyranii, a odwaniejszy od tych, ktrzy zdajc sobie z tego spraw, milcz. Kiedy za sowa jego nie przekonay nikogo, wywiesi bro przed drzwiami i powiedzia, e suy ojczynie pomoc, pki mu si starczyo (by ju wtedy bardzo stary), uwaa jednak, e i inni powinni robi to samo. Wezwania Solona byy bezskuteczne 129. Pizystrat jednak objwszy rzdy kierowa pastwem raczej jak dobry obywatel ni jak tyran 130. Ale jeszcze wadza jego si nie ustalia, kiedy porozumieli si ze sob zwolennicy Megaklesa i Likurga i usunli go w szstym roku po pierwszym zamachu, za archontatu Hegesiasa131. Ale w dwanacie lat potem132* Megakles w wyniku walk wewntrznych znalaz si w tak trudnym

127 Por. Herodot I, 59, 6; Plut. Sol. 30, 5. Akropol stanowi gwny orodek polityczny Aten. Akropol prbowa zaj Kylon, z Akropolu wypdzono w 511/10 Hippiasza (rozdz. 19, 5-6), na Akropolu schronili si w 508/7 r. Isagoras i Kleomenes (rozdz. 20, 3).

128* Nasuwaj si dalsze trudnoci z ustaleniem chronologii. Rok 32 po Solonie wskazywaby na rok 562/1 jako dat archontatu Komeasa; jest to znw sprzeczne z Kronik z Paros, wedug ktrej archontat Komeasa wypada 297 lat przed archontatem Diognetosa (264/3), a wic na 561/60 r. Aeby sprzeczno usun, proponowano poprawk w tekcie zamiast 32 lat czyta 34, co wliczajc i rok archontatu Solona daoby zgodnie z Kronik z Paros jako rok archontatu Komeasa 561/60 r. Jest jednak bardziej prawdopodobne, e Arystoteles przyjmowa archontat Solona na 592 r., bo w takim wypadku odliczajc od tego roku 32 lata uzyskamy dat 561. Czy Arystoteles mia suszno, trudno rozstrzygn. [Archontat Komeasa (561/60) zob. R. Develin, Athenian Officials 684-321 B.C., wyd. cyt, s. 42. Por. P. J. Rhodes, Commentary, s. 191-9].

129 Znamy dwie wersje tej historii. Wedug pierwszej, najobszerniej opowiedzianej przez Plutarcha (Sol. 30, 1-32, 2. Zob. te Diod. IX, 4, 20; Plut. An seni, 794 F; Ael. Varia Historia VIII, 16) Solon, usiowa odwie od tego Pizystrata i innych przywdcw, a gdy Pizystrat si zrani, zacz go oskara o odgrywanie roli Odyseusza. Na posiedzeniu Zgromadzenia, ktre uchwalio stra dla Pizystrata Solon wystpi przeciw, a gdy nie udao mu si przekona zebranych, odszed, owiadczajc, e jest mdrzejszy od jednych i odwaniejszy od drugich. Gdy za Pizystrat zaj Akropol, a Megakles i Alkmeonidzi udali si na wygnanie, Solon ponownie bezskutecznie stara si przestrzec lud. Wwczas wrci do swego domu i wystawi bro przed drzwi. Mimo zacht ze strony wielu nie opuci kraju, a Pizystrat szanowa go, a nawet zwraca si do niego o rad. Umar w rok po pierwszym zdobyciu wadzy przez Pizystrata. Wedle drugiej wersji opowiedzianej przez Diogenesa Laertiosa ( I, 49 - 54) Solon uda si z broni na posiedzenie Zgromadzenia wzywajc do stawienia Pizystratowi oporu. Gdy nie przekona zebranych owiadczy, e jest mdrzejszy od jednych, a odwaniejszy od drugich, na co Rada owiadczya, e jest szalony. Wtedy Solon wystawi bro przed strategejonem, uda si w podr i zmar na Cyprze w wieku lat osiemdziesiciu. Jest moliwe, e Solon y do 560/59 r. i rzeczywicie by wiadkiem pierwszego zamachu Pizystrata (P. J. Rhodes, Commentary, s. 202).

130 Por. rozdz. 16 oraz Herodot I, 59, 6; Thuc. VI, 54, 5 - 6; Arist. Polit. 1314 a 29 -1315 b 10. 131 Czyli w 556/5 r. W zapoyczon od Herodota opowie wplata autor informacje dotyczce

chronologii zaczerpnite z jakiej Attydy. Jak zauwaa Rhodes, tak dugi okres pierwszej tyranii Pizystrata trudno pogodzi z opowieci Herodota i bardziej prawdopodobne, e Pizystrat utrzyma si u wadzy zaledwie przez kilka miesicy (P. J. Rhodes, Commentary, s. 203, 191 - 9).

132* W dalszym cigu chronologia niejasna i niecisa. Przyjmujc tekst dosownie, naleaoby rozumie w dwanacie lat" po wygnaniu, tj. w 546/5 r., ale jest to sprzeczne z wiadomoci podan

pooeniu, e przez posw porozumia si z Pizystratem, pod warunkiem, e ten polubi jego crk 133, i sprowadzi go do Aten w sposb godny dawnych czasw, a zarazem niezmiernie prosty134. Rozpuci bowiem pogosk, e Atena ma wprowadzi Pizy strata; wyszuka okaza i pikn kobiet 135 imieniem Fye l36 (wedug Herodota137 pochodzia ona z demu Pajania138, wedug innych z Kol- lytos139, a bya kwiaciark trackiego pochodzenia), przebra j za bogini i kaza jej wej do miasta wraz z Pizystratem140. Jako Pizystrat wjecha do Aten na wozie, majc u swego boku t kobiet, a wszyscy w miecie przyjli go z czci, padajc na kolana141.

15. W ten sposb odby si pierwszy powrt Pizystrata. Wkrtce jednak uszed po raz wtry (w sidmym mniej wicej roku po swym powrocie)142*, niedugo

w rozdz. 15, 2, wedug ktrej na drugim wygnaniu by Pizystrat rzekomo 11 lat, a wedug rozdz. 17, l cznie spdzi na wygnaniu lat 14. Tote niektrzy zamiast w 12" proponuj poprawk w 4"; inni znw skrelaj potem", a licz rok dwunasty" od objcia wadzy w 561/60 r., co daje jako pocztek drugiego okresu tyranii r. 550/49. Jest to najbardziej prawdopodobne. [Herodot nie podaje, jak dugo trwao pierwsze wygnanie Pizystrata. Jeli zastpimy (jak proponowa ju Wilamowitz), powrt nastpiby po piciu latach, a wic w 552/1 r. (P. J. Rhodes, Commentary, s. 203-4, 191-9).]

133 Por. Herodot I, 60, 2. Wedug scholiw do Chmur (48) Arystofanesa crka Megaklesa nazywaa si Kojsyra. Arystofanes wspomina Kojsyr, on Megaklesa, ostracyzmowanego w 487/6 r. (Arystofanes Acharneczycy 614 cum schol.) Zdaniem Wilamowitza (Arist. u. Athen I, s. 111 przyp. 20), a take innych uczonych nie byo adnej Kojsyry w rodzinie Alkmeonidw. Z kolei Davies akceptuje historyczno Kojsyry, ony Megaklesa z V w., odrzucajc zarazem Kojsyr jako trzeci on Pizystrata (APF, s. 380- 1). Cz jednak badaczy, wrd nich T. L. Shear Jr., wierzy, e crka Megaklesa rzeczywicie nazywaa si Kojsyra (Phoenix" XVII, 1963, 99-112).

134 Por. Plut. Sol. 3, 6; Herodot I, 60, 3. 135 W zalenoci od tego, jak przeliczamy miary podawane przez Herodota (I, 60, 4), miaaby ona

od 171,5 do 193,6 cm. 136 Wedug Klejdemosa, bya crk Sokratesa i zostaa on Hipparcha (323 F 15). 137 Jest to jedyne miejsce, w ktrym autor wymienia inne rdo ni poematy Solona. 138 Por. Herodot I, 60, 4. Pajania znajdowaa si na zboczach Hymettu na wschd od Aten. 139 Kollytos leao w miecie na poudnie od Akropolu. 140 Por. Herodot I, 60, 4; Polyajnos I, 21, 1; Plut. De malignitate Herodoti 858 C; dalej Her.

mal. Valerius Maximus I, 3, 3; Hermogenes, De inventione I, 3. Caa opowie budzi oczywicie wtpliwoci. Odrzuci j m.in. K. J. Beloch, ktrego zdaniem Pizystrat tylko dwa razy zdobywa wadz i jedynie raz zosta wygnany (Griechische Geschichte I2, 2, s. 288). Jakkolwiek trudno zgodzi si z P. N. Ure, e mamy tu do czynienia z odmian historii, jak opowiada Herodot (V, 12 -13) o kobiecie z Pajonii w Sardes (The Origin of Tyranny, Cambridge 1922, s. 54-6) nie bardzo daje si zrozumie genez powstania tej anegdotycznej historii.

141 Proskynesis () oznacza padanie na twarz. Persowie oddawali w ten sposb cze stojcym wyej w hierarchii spoecznej. Dla Grekw proskynesis rwnaa si oddaniu komu czci boskiej i bya zarezerwowana dla bogw.

l42* Tekst ten rwnie nasuwa trudnoci interpretacyjne, wobec tego proponowano rne poprawki. Jeeli przyjmuje si pocztek drugiej tyranii Pizystrata na 550/49 r. (por. wyej, przyp. 132), wydarzenia miayby miejsce w 544/3 r. Data jest jednak podejrzana ze wzgldu na nastpne zdanie, wskazujce na przyczyn wygnania, a mianowicie zatarg z Megaklesem. Trudno przypuszcza, eby Megakles tak dugo czeka na wywizanie si Pizystrata ze zobowizania i na lub crki. Z drugiej za

bowiem utrzyma si, poniewa nie chcia poczy si z crk Megaklesa143, obawiajc si za jednego i drugiego stronnictwa144*, wymkn si cichaczem. Osiedli si pocztkowo w miejscowoci Rajkelos 145* nad Zatok Thermajsk, stamtd 146 przenis si w okolice gr Pangajon147*. Zgromadziwszy pienidze i zacignwszy najemnych onierzy 148 przyby w jedenastym rokuI49* znowu do Eretrii 150 i wwczas po raz pierwszy usiowa si odzyska wadz 151; wielu mu wtedy udzielio pomocy, szczeglnie za Tebaczycy 152* i Lygdamis z Naksos 153, a take hippeis, ktrzy rzdzili w Eretrii154. Odnis zwycistwo w bitwie koo wityni Ateny Palleskiej155*, zaj miasto, odebra bro ludowi i trwale ju utrzymywa wadz tyrana156. Zdoby te Naksos i tam pozostawi jako archonta

strony, gdyby przyj, e druga tyrania trwaa przeszo sze lat, a ponowne wygnanie ponad lat jedenacie (por. niej, rozdz. 15, 2), to na trzeci okres tyranii pozostaoby zaledwie sze lat, jeeli cznie od pierwszej uzurpacji wadzy w 561/60 r. do mierci Pizystrata w 528/7 r. upyno lat 33 (por. rozdz. 17). Proponowano poprawki: w sidmym miesicu" zamiast roku", albo zamiast w sidmym" poprawk w roku trzecim" lub drugim". Trudno si doszukiwa wersji poprawniejszej, jeeli utrzymuje si mocno uzasadnione przypuszczenie, e caa tradycja mwica o proponowanym wygnaniu Pizystrata jest niehistoryczna (por. K. J. Beloch, Griechische Geschichte I 2, s. 296 nn. i Rhein. Museum" XLV 1890, s. 296 nn.).

143 O tej historii Herodot I, 61, 1-2. 144*Tzn. stronnictwa Megaklesa (paraliw) i stronnictwa Likurga (pediakw). [Por. Herodot I,61, 2.] 145* Rajkelos, wedug scholiasty Likofrona (II, 36), by star nazw miejscowoci Ajnos,

wystpujcej u Herodota (VII, 123) jako Ajneja, pooonej na zachodnim kracu Chalkidyki (Sandys). [Na temat lokalizacji Rajkelos zob. N. G. L. Hammond, History of Macedonia, I, Oxford 1978, s. 186 - 8.]

146 Nie wspomina o tym Herodot, wedle ktrego Pizystrat uda si do Eretrii (Herodot I, 61, 2), cho z drugiej strony mwi o tym, e w trzecim okresie swych rzdw Pizystrat czerpa dochody z ziem nad Strymonem (Herodot I, 64, 1).

147* Pangajon gry na wschd od ujcia rzeki Strymon (niedaleko pniejszego miasta Filippi), syny z kopal zota i srebra. [Od czasw Pizystrata zaczynaj si dugie zabiegi Ateczykw o uzyskanie kontroli nad tym obszarem, ktrych punktem kulminacyjnym byo zaoenie Amfipolis w 437/6 r.]

148 Wprawdzie Herodot (I, 61, 3 - 4; 64, 1) nie wspomina o pobycie Pizystrata w tym rejonie i o zaciganiu tam najemnikw, ale wie o tym, e Pizystrat mia wielu onierzy najemnych. l49* Jedenasty rok liczc od drugiego wygnania w 544/3 r., byby 534/3 r. [Por. Herodot I,

62, 1. Wedle chronologii autora byby to raczej rok 536/5, ale uwzgldnienie relacji Herodota kae opowiedzie si za 547/6 lub 546/5 r. (P. J. Rhodes, Commentary, s. 208, 191-8).]

150 Por. Herodot I, 61, 2; 62, 1. 151 Por. Herodot I, 106, 2; III, 65; VII, 73, 1. 152* Wedug Herodota (I, 61) bya to pomoc finansowa. 153 Wedug Herodota (I, 61), Lygdamis popieszy mu na pomoc prowadzc najemnikw

zacignitych w Argos. 154 Herodot nie wspomina o tym wydarzeniu. W jakim momencie rzdy arystokratycznych

hippeis w Eretrii obali Diagoras (Arist. Polit. 1306 a 5 - 6). W 490 r. Eretria jest w stanie wewntrznego konfliktu (Herodot VI, 100-101), ale trudno przesdzi, na ile wczesne podziay odzwierciedlaj gbszy konflikt, na ile za wynikaj z rozbienoci co do sposobu postpowania wobec zagroenia perskiego.

155* palieska w demie Pallene, na drodze z Maratonu do Aten, midzy grami Hymettos i Pentelikon. [Zob. Herodot I, 62 - 3.]

156 Por. Herodot I, 64, 1.

Lygdamisa157. Rozbroi za lud w nastpujcy sposb: urzdzi przegld wojska158 w obwodzie wityni Tezeusza159* i zacz wygasza przemwienie do zgroma- dzonych; [mwi przez czas] 160 jaki. Gdy zaczy si odzywa gosy, e go nie sysz, kaza im podej do bramy akropolu, aeby mogli go sysze lepiej. Podczas gdy przedua swe przemwienie, przygotowani do tego ludzie zabrali bro, zamknli j w ssiednich zabudowaniach wityni Tezeusza 161 i popiesznie donieli o tym Pizystratowi. Wwczas on przerwa mow, powiedzia, co si stao z broni, dodajc, e nie naley si ani temu dziwi, ani upada na duchu: lecz niech wracaj do domw i zajm si swoimi sprawami, co za si tyczy spraw pastwa, to on sam o nie si zatroszczy.

16. Z takich to pocztkw powstaa tyrania Pizystrata i takie byy jej koleje. Rzdzi za pastwem Pizystrat, jak wyej powiedziano, w sposb umiarkowany, raczej jak dobry obywatel ni jak tyran162. By on bowiem w ogle ludzki i agodny, atwo przebacza tym, ktrzy wobec niego zawinili, a ludziom biednym poycza nawet pienidze na potrzeby zwizane z gospodarstwem, tak e spokojnie mogli ziemi sw uprawia. Robi to z dwch powodw: po pierwsze, aeby ludzie nie trwonili czasu siedzc w miecie, lecz byli rozproszeni po caym kraju, po drugie, aeby majc wszystkiego pod dostatkiem i mylc o swoich wasnych sprawach, nie mieli ani ochoty, ani czasu na zajmowanie si sprawami pastwa. Tym samym wzrastay i jego dochody, poniewa ziemia bya uprawiana a on od plonw ciga dziesicin l63*. Dlatego te ustanowi sdziw gmin-

157 Zob. Herodot I, 64, 1-2; schol. Arystofanes Osy 355; Arist. Pol. 1305 a 37- B 1; frg. 558 Teubner ap. Ath. VIII 348 A - C ( ). Do obalenia tyranii Lygdamisa doszo za spraw Spartan ok. 517 r. (Plut. Her. mai. 859 D, cf. Apophth. La. 236 C-D; schol. Aisch. II, 77).

158 (). 159* witynia niedaleko agory w Atenach, od strony pnocnego stoku Akropolu; nie naley

identyfikowa z pniejszym Tezejonem. [Polyajnos umieszcza przegld w Anakejonie, a skonfiskowan bro w wityni Aglauros (I, 21, 2). Wedug Pauzaniasza Tezejon zbudowano wwczas, gdy Kimon sprowadzi koci Tezeusza do Aten po wojnach perskich (Paus. I, 17, 2-6). Nastpnie Pauzaniasz opowiada o wityni Dioskurw (zwanych niekiedy Anakes, std nazwa Anakejon, I, 18, 1) oraz o wityni Aglauros (I, 18, 2). Grot i wityni Aglauros zlokalizowano z pnocnej strony Akropolu. Pauzaniasz podkrela dawno Anakejonu, zapewne rozumiejc przez to, e by starszy od Tezejonu Kimona (I, 18, 1). O ile w obrbie Anakejonu odbywa si mogy popisy jazdy lub wiksze zgromadzenia (And. I, 45; Thuc. VIII, 93, 1), o tyle w Tezejonie wydaje si to mao prawdopodobne, co kae przyzna w tym wypadku racj Polyajnosowi (P. J. Rhodes, Commentary, s. 211).]

160*[m wi p r z e z czas] w tekcie luka i miejsce zatarte, uzupenienie niepewne; poprzednio, idc za Polyajnosem (I, 21, 2), uzupeniano: mwi umylnie cicho". 161 Wedle wersji Polyajnosa: . 162 Por. rozdz. 14, 3, gdzie Arystoteles podobnie charakteryzuje pierwszy okres rzdw Pizystrata. 163* Tukidydes (VI, 54, 5) o synach Pizystrata: rzdzili uczciwie i mdrze, od poddanych pobierali

jedynie dwudziest cz dochodw". [Cz uczonych jest zdania, i Arystoteles si myli (skoro Tukidydes stwierdza, ze synowie Pizystrata pobierali ). Inni (m.in. Sandys) gotowi s przyj, e obaj autorzy maj racj, gdy synowie Pizystrata zmniejszyli wysoko podatku. Ale moliwe te, e termin eikoste" moe si mieci w oglniejszym okreleniu dekate" i e bardziej precyzyjne wiadectwo jest w tym

nych164* i sam czsto na wie wyjeda, sam zapoznawa si ze stanem gospodarstw i rozstrzyga spory, aeby ludzie nie wyjedali do miasta i nie zaniedbywali prac. Ot w czasie jednego takiego wyjazdu zdarzya si, jak opowiadaj, owa przygoda z chopem, ktry uprawia koo Hymettosu kawaek ziemi, nazwany pniej wolnym polem". Zobaczywszy bowiem czowieka, ktry kopa i uprawia grunt zupenie kamienisty, zdumiony tym, kaza niewolnikowi zapyta go, co te na takim gruncie si rodzi. Wielkie kopoty i udrki odpowiedzia a tych kopotw i udrk Pizystrat musi otrzyma dziesicin". Tak to odpowiedzia ten czowiek; nie zna przecie Pizystrata. Ale ten, ujty jego mia odpowiedzi i pracowitoci, przyzna mu zwolnienie do wszelkich danin.

W ogle i w innych sytuacjach Pizystrat podczas swoich rzdw nie robi trudnoci masom ludnoci, prowadzi polityk pokojow165 i dba o utrzymanie adu w pastwie. Dlatego te czsto powtarzano, e tyrania Pizystrata to byy czasy Kronosa166*. Pniej bowiem, gdy synowie jego przejli wadz, rzdy stay si bardziej srogie 167. Sawiono za Pizystrata przede wszystkim za jego yczliwo dla ludu i za ludzko168. We wszystkich bowiem zarzdzeniach stara si postpowa zgodnie z prawami169 i nie pozwala sobie samemu na adne naduycia. Kiedy wezwany przed sd Areopagu o zbrodni zabjstwa, stawi si sam, aeby si broni, jednak oskaryciel przestraszy si i sprawy zaniecha 170. Dlatego te i dugi czas utrzymywa si przy wadzy, i po kadym obaleniu z atwoci znw j odzyskiwa. Mia bowiem wielu zwolennikw zarwno wrd

wypadku blisze prawdy (A. W. Gomme, A. Andrewes, K. J. Dover, A Historical Commentary on Thucydides, IV Oxford 1970, ad VI, 54, 5; P. J. Rhodes, Commentary, s. 215).]

l64* Sdziowie ci objedali demy w celu wymierzania sprawiedliwoci w sprawach spornych. W pniejszym czasie zniesiono ten urzd, lecz w 453/2 r. ponownie zostali wprowadzeni w liczbie 30 (por. rozdz. 26, 3), a od 403 r., tzn. od czasu restauracji demokracji, podniesiono ich liczb do 40 (por. rozdz. 53, 1).

165 Nie znamy dokadnie polityki zagranicznej Pizystrata, ale przynajmniej niektre jego posunicia musiay wiza si z podjciem akcji wojskowej m.in. umieszczenie tyrana Lygdamisa na Naksos (rozdz. 15, 3) oraz syna Pizystrata, Hegesistratosa w Sigejon (Herodot V. 94, 1). Prawdopodobnie uycia siy, a przynajmniej jej groby wymagaa te puryfikacja" Delos (Herodot I, 64, 2; Thuc. III, 104, l - 2). Moliwe te, e akcja Miltiadesa na Chersonezie zostaa podjta we wsppracy, a w kadym razie za wiedz tyrana.

l66* Kronos mit. gr. syn Uranosa i Gai (Ge). Wedug mitologii na okres rzdw Kronosa mia przypada zoty wiek ludzkoci. [Wiek Kr