Miejsca pracy, przyrost demograficzny, zmiany klimatyczne, migracje.

Propozycja „Planu Marshalla” dla Afryki

dr Wojciech Wilk

Fundacja Polskie Centrum Pomocy Międzynarodowej Warszawa, wrzesień 2018

2

Spis treści Podsumowanie .............................................................................................................................................. 1 Wyzwania dla Afryki to wyzwania dla świata .............................................................................................. 3 Najludniejszy kontynent świata .................................................................................................................... 3 Zmiany klimatyczne ..................................................................................................................................... 5 Megamiasta ................................................................................................................................................. 6

Europa i Afryka za 80 lat ............................................................................................................................... 7 „Plan Marshalla dla Afryki” .......................................................................................................................... 8 Oś priorytetowa (1): Tworzenie miejsc pracy ........................................................................................... 10 1. Źródła energii i telekomunikacja ......................................................................................................... 10 1a. Rozwój źródeł energii ....................................................................................................................... 10 1b. Elektryfikacja .................................................................................................................................... 11 1c. Telekomunikacja i bankowość .......................................................................................................... 12

2. Rozwój sieci transportowych i wsparcie handlu ................................................................................. 12 2a. Szlaki wewnątrzafrykańskie, szczególnie wschód-­zachód i północ-­południe .................................. 12 2b. Zmiana pozycji Afryki w międzynarodowej wymianie handlowej ..................................................... 14

3. Bezpośrednie wsparcie tworzenia miejsc pracy, głównie w przemyśle .............................................. 14 3a. Tworzenie zachęt dla inwestycji wewnętrznych (w ramach krajów Afryki) ....................................... 14 3b. Wzmocnienie rynków kapitałowych, stworzenie giełdy panafrykańskiej .......................................... 15 3c. Tworzenie zachęt dla inwestorów z krajów UE ................................................................................ 15

4. Dostosowanie edukacji do realnych potrzeb rynku pracy ................................................................... 15 4a. Stworzenie systemu legalnej migracji jako systemu motywacyjnego i alternatywy dla nielegalnej migracji ................................................................................................................................................... 16

Oś priorytetowa (2): Ochrona środowiska i samowystarczalność żywnościowa ................................. 16 1. Zapobieganie skutkom zmian klimatycznych i pustynnieniu .............................................................. 16 1a. Zapobieganie klęskom żywiołowym ................................................................................................. 17

2. Zapobieganie degradacji środowiska ................................................................................................. 17 2a. Zanieczyszczenie wody i powietrza ................................................................................................. 17 2b. Planowanie przestrzenne miast i obszarów wiejskich ...................................................................... 18

3. Rozwój rolnictwa ................................................................................................................................. 18 Oś priorytetowa (3): Dobrze rządzenie (Good Governance) ................................................................... 19 1. Demokratyzacja i prawa człowieka ..................................................................................................... 19 2. Rządy prawa i walka z korupcją ......................................................................................................... 19 3. Ograniczenie wysokiego przyrostu ludności ....................................................................................... 20

Oś priorytetowa (4): Wdrażanie Planu Marshalla dla Afryki .................................................................... 20 1. Finansowanie ze strony państw i instytucji międzynarodowych ......................................................... 20 2. Sposoby wsparcia państw-­uczestników z kontynentu afrykańskiego ................................................. 20 3. Monitoring, ewaluacja i dostosowanie do nowych wyzwań ................................................................ 22

O autorze: Wojciech Wilk – doktor nauk ekonomicznych (SGH 2011), ekspert ONZ w zakresie zarządzania kryzysowego i odbudowy pokonfliktowej. Prezes Fundacji Polskie Centrum Pomocy Międzynarodowej, nadzoruje realizację programu pomocy humanitarnej dla uchodźców syryjskich w Libanie oraz programów pomocy rozwojowej w Kenii. W latach 2002-­2012 pracownik ONZ: UNHCR i Biura Koordynacji Pomocy Humanitarnej ONZ (UN Office for Coordination of Humanitrian Affairs, OCHA) m.in. w Kosowie, Iraku, Jordanii, Sudanie i Zimbabwe. Podczas swojej pracy zawodowej spędził ponad 5 lat na kontynencie afrykańskim, mieszkając na stałe w Egipcie, Sudanie i Zimbabwe oraz pracując m.in. w Kenii, Ugandzie i Etiopii.

1

Podsumowanie Afryka to drugi największy kontynent na świecie, dom dla 1,2 mld ludzi. Jednak pod względem ekonomicznym jest światowym mikrusem. Nominalny Produkt Krajowy Brutto (PKB) wszystkich krajów Afryki, szacowany na 2200 miliardów USD, jest mniejszy od PKB Francji. Siła gospodarcza poszczególnych krajów środkowej Afryki jest porównywalna z gospodarką polskich województw. Nominalne PKB Polski, 23. największej gospodarki na świecie, jest równe łącznemu PKB 18 krajów środkowej i południowej Afryki, od Botswany po Etiopię, o łącznej ludności 497 mln osób. Pod koniec XXI wieku Europa może stanąć w obliczu presji politycznej i demograficznej na przyjęcie dziesiątek milionów mieszkańców przeludnionej Afryki w mniej zaludnionych regionach świata. Kraje Europy Środkowo-­Wschodniej jako beneficjenci zmian klimatycznych, będą posiadać duże ilości opuszczonych wsi i miast ze względu na znaczący spadek liczby mieszkańców. Z drugiej strony, ludność Afryki w roku 2100 może wynieść 4 mld osób. Będą wśród nich miliony specjalistów, których młodość i wykształcenie będzie potrzebne w utrzymaniu dostatku gospodarczego starzejącej się Europy. W perspektywie najbliższych dekad, masowe migracje wewnątrz Afryki oraz z Afryki do Europy powodowane są czterema czynnikami: 1) Podwojeniem lub potrojeniem się liczby ludności w krajach Afryki.

Tamtejsze gospodarki będą miały ogromne trudności z wytworzeniem tak dużej liczby miejsc pracy;;

2) Niskimi zarobkami i dysproporcją w poziomie życia pomiędzy Afryką a innymi kontynentami;;

3) Zmianami klimatycznymi, spadkiem produkcji rolnej i pustynnieniem znacznych obszarów Afryki, które będą prowadzić do niedoborów żywności i walki o zasoby, głównie wody i ziemi rolnej;;

4) Ambicją młodych obywateli Afryki by włączyć się w główny nurt światowego rozwoju.

Aby móc skutecznie kontrolować procesy migracyjne, dostosować je do realnych potrzeb europejskiej gospodarki oraz kontrolować zmiany społeczne na naszym kontynencie, konieczne jest rozwiązanie presji migracyjnej narastającej na południe od Morza Śródziemnego. Krytycznym elementem w tym celu jest realizacja spójnej, dobrze finansowanej, rozciągniętej na wiele lat strategii pomocowej, mającej na celu tworzenie miejsc pracy, rozwój gospodarczy krajów Afryki, ograniczenie negatywnych skutków wzrostu ludności i zmian klimatycznych oraz wspierający budowę w tych krajach demokracji, poszanowania prawa i praw człowieka oraz walki z korupcją. Rozwój gospodarczy i poziom życia w krajach Europy Zachodniej czy Azji rośnie. Wraz ze wzrostem swojej ludności, Afryka coraz bardziej będzie się zmagać z bezrobociem, brakiem żywności i niskim standardem życia, napędzającym migrację. Czy powinniśmy dopuścić do tego, by w tym samym roku miliony ludzi umierały z głodu w przeludnionej, dotkniętej zmianami klimatycznymi i ubogiej Afryce, której gospodarka nie dołączyła na równych prawach do krwioobiegu międzynarodowego handlu?

Tabela 1: Porównanie nominalnego PKB polskich województw i wybranych państw afrykańskich.1 Do porównania gospodarek wybrano nominalne PKB, które lepiej odzwierciedla możliwości zakupów na rynkach zagranicznych.

Mapa 1: Suma nominalnego PKB 18 krajów Afryki zaznaczonych na tej mapie równała się nominalnemu PKB Polski (dane za rok 2016)2 (opracowanie: PCPM na podstawie danych UN Statistical Division) Zdjęcie na okładce: Uczniowie w szkole podstawowej w Południowej Etiopii, której budynek został w 2012 roku oświetlony przez PCPM przy użyciu paneli solarnych. (Fot. PCPM) 1 Źródło: Dane Banku Światowego dot. PKB (http://data.worldbank.org), Wstępne szacunki produktu krajowego brutto według województw w 2016 r. , GUS, 29 grudnia 2017 2 Źródło: Dane Banku Światowego dot. PKB (http://data.worldbank.org)

Polska / Województwo

Ludność 2016 (mln)

PKB 2016 w mln USD Państwo w Afryce Ludność

2017 (mln) PKB 2016 w mln USD

Polska 38,4 471 317 Nigeria 190,8 404 649 Dolnośląskie 2,9 39 478 Dem. Rep. Konga 81,3 40 337 Kujawsko-pom. 2,1 20 901 Zambia 17,1 21 063 Lubelskie 2,1 18 061 Zimbabwe 16,5 16 124 Lubuskie 1 10 478 Mozambik 29,6 10 930 Łódzkie 2,5 28 498 Kamerun 24 32 217 Małopolskie 3,4 37 584 Tunezja 11,5 41 704 Mazowieckie 5,3 104 586 Maroko 35,7 103 607 Opolskie 1 9 741 Benin 11,1 8 894 Podkarpackie 2,1 18 397 Zambia 17,1 21 063 Podlaskie 1,2 10 333 Mozambik 29,6 10 930 Pomorskie 2,3 27 447 Uganda 42,8 25 308 Śląskie 4,6 58 071 Etiopia 104,9 70 315 Świętokrzyskie 1,3 11 030 Mozambik 29,6 10 930 Warmińsko-Mazurskie 1,4 12 571 Mali 18,5 14 002

Wielkopolskie 3,5 46 572 Tanzania 57,3 48 860 Zachodniopom. 1,7 17 705 Zimbabwe 16,5 16 124

2

3

Wyzwania dla Afryki to wyzwania dla świata Najludniejszy kontynent świata Z punktu widzenia światowej gospodarki i stosunków międzynarodowych najważniejszą cechą Afryki jest jej bardzo szybko rosnąca ludność. Według ONZ, w roku 2100 ludność Afryki będzie stanowić 39% ludności świata (obecnie: 16%). Pod koniec wieku na tym kontynencie może mieszkać nawet 4 mld ludzi.3 Pomiędzy rokiem 2000 a 2050 ludność Afryki się potroi: o ile w roku 2000 wynosiła ona 820 mln osób, to w roku 2050 będzie wynosić 2,5 mld. Ludność Afryki rośnie średnio o 2,5% rocznie, zaś Europy nieznacznie maleje (spadek o 0,03% rocznie). Najszybszy przyrost ludności notowany jest w zagrożonych pustynnieniem krajach Sahelu, od Mauretanii po Sudan, gdzie wskaźnik dzietności4 wynosi od 3 do 6 dzieci/kobietę (w Polsce: 1,32). Niger, położony pomiędzy Nigerią na południu a Libią i Algierią na północy, jest jednym z krajów najbardziej dotkniętym zmianami klimatycznymi i pustynnieniem. W kraju tym tylko 11% terytorium nadaje się pod rolnictwo, zaś tylko 0,5% pozwala na stałą uprawę roli. Pomimo coraz bardziej dotkliwego braku żywności i ubóstwa, statystyczna kobieta rodzi w tym kraju pomiędzy 5 a 6 dzieci. W roku 2100 ludność Nigru może potencjalnie wzrosnąć do 209 mln. Obecnie kraj ten liczy 20 mln obywateli, co oznaczałby potencjalnie dziesięciokrotny wzrost ludności Nigru w przeciągu 80 lat. W roku 2100 trzecim największym pod kątem ludności krajem na świecie będzie Nigeria, którą będzie zamieszkiwać 750 mln ludzi (obecnie: 190 mln).5 Choć tak szybki przyrost ludności może zdawać się trudny do wyobrażenia, spotykamy się z nim na co dzień w ramach projektów Polskiego Centrum Pomocy Międzynarodowej (PCPM). Dla przykładu, we wspieranym przez PCPM wiejskim szpitalu powiatowym w Koboko, na styku granic Ugandy, Południowego Sudanu i Demokratycznej Republiki Konga przychodzi na świat co miesiąc około 450 dzieci. Dla porównania, w jednym z największych warszawskich szpitali położniczych przy ul. Żelaznej w roku 2016 miało miejsce około 420 urodzeń miesięcznie.6 Szybki wzrost liczby ludności jest jednym z głównych czynników niskiego wzrostu PKB na mieszkańca, a przez to niskiego wzrostu zamożności ludności i wysokiego poziomu ubóstwa. W przytoczonym powyżej Nigrze, roczna stopa wzrostu ludności wynosi 3,81%7, zaś stopa wzrostu PKB wynosi 4,2%.8 Oznacza to, że PKB Nigru w przeliczeniu na mieszkańca w parytecie siły nabywczej lokalnej waluty (PPP) wzrósł w roku 2017 jedynie o 0,97%. Prawie cały wzrost

3 "World Population Prospects: The 2016 Revision – Key Findings and Advance Tables". United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. July 2016 4 Wskaźnik dzietności jest definiowany jako przeciętna liczba dzieci, którą kobieta mogłaby urodzić, jeśliby przeżyła swój okres rozrodczy zgodnie ze statystykami współczynników płodności w danym roku 5 Autor jest świadomy, że budowanie scenariuszy rozwoju sytuacji na świecie za 60 – 80 lat jest mało precyzyjne. Nie spełniły się katastroficzne ostrzeżenia z lat 60. i 70. XX wieku o potencjalnym wyczerpaniu na świecie źródeł ropy naftowej oraz zasobów rolniczych. Scenariusze wzrostu liczby mieszkańców są oparte o obecne wskaźniki urodzeń które jednak spadają bardzo powoli (np. w Nigerii z 2,70% w 2010 do 2,60% w roku 2017) 6 http://warszawa.wyborcza.pl/warszawa/1,34862,20738629,gdzie-­rodzic-­w-­warszawie-­coraz-­wiecej-­porodow-­w-­stolecznych.html 7 World Population Prospects, op.cit. 8 IMF World Economic Outlook Database, dane za rok 2017.

Wykres 1: Przewidywany procentowy przyrost ludności wybranych krajów Afryki do roku 2100 (rok 2017 = 100%)9

Wykres 2: Niger – procentowy przyrost ludności, wzrost PKB i PKB na mieszkańca (PPP) w latach 2012-­17.10

9 World Population Prospects, op.cit. 10 Źródło: Dane Banku Światowego dot. PKB (data.worldbank.org),

1015%

634%

493%

396%

318%

237%

206%

145%

100%

200%

300%

400%

500%

600%

700%

800%

900%

1000%

1100%

2017 2050 2100

Niger

Mali

Demokratyczna=Republika=Konga

Uganda

Burkina=Faso

Nigeria

Kenia

Etiopia

Egipt

Algieria

!1,55

7,64

1,30

3,48

0,410,99 0,97

2,28

11,85

5,27

7,53

4,344,93 4,893,82 3,83 3,84 3,84 3,84 3,83 3,82

!4

!2

0

2

4

6

8

10

12

14

2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Realny3przyrost3PKB3na3mieszkańca3(%) Wzrost3PKB3(%) Przyrost3ludności3(%)

4

gospodarczy kraju został “zjedzony” przez przyrost ludności, przez co nie uległa poprawie jakość życia. Choć w leżącej na południe Nigerii liczba ludności, według szacunków ONZ, rośnie rocznie o 2,58%, gospodarka tego kraju w roku 2017 wzrosła jedynie o 0,8% ze względu na kryzys gospodarczy, ograniczenia w wymianie waluty, chroniczny brak prądu i działania zbrojne w północno-­wschodniej części kraju. Oznacza to, że PKB najludniejszego kraju Afryki w przeliczeniu na mieszkańca obniżył się w roku 2017 o ponad 1,5%, spychając miliony poniżej granicy ubóstwa. Według szacunków the Brookings Institute, w połowie 2018 roku liczba osób żyjących w skrajnym ubóstwie w Nigerii (87 mln osób w kraju liczącym 190 mln osób) przewyższyła liczbę skrajnie ubogich mieszkańców Indii (1,2 mld ludności).11 Bezrobocie i brak perspektyw jest głównym czynnikiem skłaniającym młodych mieszkańców Nigerii do migracji zarobkowej, w tym do krajów Unii Europejskiej. Według Agencji UE Frontex liczba migrantów z Nigerii przybywających do Włoch wzrosła w latach 2016-­2017 o 48%. Wysoki przyrost ludności zazwyczaj przewyższa możliwości lokalnych gospodarek do tworzenia nowych miejsc pracy. W Kenii co roku na rynek pracy wchodzi około 1 miliona osób, zaś gospodarka tego kraju jest w stanie wytworzyć jedynie 200 tys. nowych miejsc pracy, pomimo 5% przyrostu PKB. Oznacza to, że co roku 800 tys. młodych Kenijczyków albo nie znajduje pracy, pracuje na część etatu, albo za bardzo niskie stawki, pogłębiające ich ubóstwo. Podobnie zła sytuacja panuje w innych krajach Afryki Wschodniej, takich jak Etiopia czy Tanzania. Mimo iż cieszą się dobrą stopą wzrostu gospodarczego (Etiopia 8,5%, Uganda 4,4%, Tanzania 6,5%), to w ciągu 30 lat łączna ludność tych trzech krajów oraz Kenii podwoi się z 250 do 500 mln osób. Aby zapobiec masowym migracjom zarobkowym, gospodarki te będą musiały stworzyć setki milionów miejsc pracy. Dziesiątki milionów pracowników wchodzących co roku na rynek pracy w krajach Afryki jest także szansą na szybszy wzrost gospodarczy dzięki tzw. dywidendzie demograficznej, czyli znacznej nadwyżce liczby osób w wieku produkcyjnym (aktywnie uczestniczących w gospodarce kraju), nad osobami w wieku nieprodukcyjnym: osobami starszymi i niepełnoletnimi. W przypadku krajów Afryki najwyższe efekty gospodarcze dywidendy demograficznej osiągną te państwa, w których uda się wprowadzić politykę ograniczenia liczby urodzeń. Wówczas wysoka liczba osób w wieku produkcyjnym będzie finansować mniejsze nakłady na edukację i opiekę nad najmłodszymi. 11 https://edition.cnn.com/2018/06/26/africa/nigeria-­overtakes-­india-­extreme-­poverty-­intl/index.html

Tabela 2: Prognozy wzrostu ludności wybranych krajów świata do roku 2100. Gwiazdką zaznaczono kraje, w których ludność w roku 2017 przekroczyła szacunki na rok 2020.12 Wykres 3: Nigeria – procentowy przyrost ludności, wzrost PKB i PKB na mieszkańca (PPP) w latach 2012-­17.13

12 Źródło: Population Growth Rate w: World Population Prospects 2017, United Nations Population Division, (https://esa.un.org/unpd/wpp/ Download/Standard/Population/) 13 Źródło: Dane Banku Światowego dot. PKB (data.worldbank.org),

Państwo Ludność w mln mieszkańców

2017 2020 2030 2050 2100

Nigeria 190 207 262 398 752

Niger 20,6 (2016) 24 35 72 209

Mali 14,5 (2009) 20 27 45 92

Burkina Faso 20,1 20* 27 42 80

Algieria 42 43 48 56 61

Egipt 97 100 117 151 200

Etiopia 102 111 138 188 242

Kenia 49 52 65 95 156

Demokratyczna Republika Konga

78 (2016) 90 120 195 388

Uganda 41 (2016) 45 61 101 202

Polska 38 38 37 30 22

Niemcy 83 80 79 74 63

Rosja 144 142 138 128 117

Szwecja 10 10 11 12 14

2,121,52

2,61

3,52

'0,02

'4,16

'1,77

4,894,28

5,39

6,31

2,65

'1,62

0,81

2,67 2,68 2,67 2,66 2,64 2,62 2,60

'6

'4

'2

0

2

4

6

8

2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Przyrost4PKB4na4mieszkańca4(PPP) Wzrost4PKB4(%) Przyrost4ludności4(%)

5

Szybko rosnąca ludność krajów Afryki otwiera także ogromne możliwości zbytu wśród kilku miliardów konsumentów. Pomimo słabości gospodarek afrykańskich szacowanych przy użyciu wskaźnika nominalnego PKB, kraje te, dzięki niskim cenom, znacznie wyżej plasują się w światowych rankingach porządkujących państwa według PKB liczonego w parytecie siły nabywczej lokalnej waluty. O ile wg rankingu IMF Nigeria zajmuje 31, zaś RPA 33 miejsce na świecie w rankingu gospodarek liczonych wg nominalnego PKB, to uwzględniając możliwości nabywcze lokalnej waluty, Nigeria plasuje się na miejscu 24, tuż za Polską, a RPA -­ na 30. Nie ulega wątpliwości, że w kolejnych dziesięcioleciach rynek afrykański będzie najszybciej rozwijającym się rynkiem zbytu na świecie -­ zarówno dla dóbr konsumpcyjnych, jak i dla usług. Według Price Waterhouse Coopers, w roku 2050 Nigeria może być już 14. największą gospodarką na świecie, licząc według parytety siły nabywczej pieniądza.14 Scenariusz ten jest jednak coraz mniej prawdopodobny, zważywszy obecną recesję i nie rozwiązane od lat problemy strukturalne Nigerii. Zmiany klimatyczne Drugim wyzwaniem, stojącym przed Afryką, obok wzrostu liczby ludności, będą skutki zmian klimatycznych, powszechnie określane mianem globalnego ocieplenia. Już teraz notowane są coraz częstsze susze, spowodowane zmianami czasu i długości pór deszczowych. Rolnicy w takich krajach jak Kenia, Etiopia czy Sudan nie mają pól nawadnianych z rzek lub jezior, a w przypadku krótkich lub nieregularnych deszczy tracą całe swoje zasiewy.

14 Nigeria To Emerge 14th Largest Economy By 2050 – PWC (https://leadership.ng/2017/07/19/nigeria-­emerge-­14th-­largest-­economy-­2050-­pwc/)

Mapa 2: Prognoza zmiany produkcji rolnej do roku 2050 przy stałych zasobach wody i użyciu nawozów sztucznych. Kolor pomarańczowy oznacza spadek produkcji rolnej ponad 25%, żółty -­ spadek od 5 do 25%, zaś ciemnozielony prognozowany wzrost plonów o ponad 25%. Spadek produkcji rolnej w Pasie Sahelu może być jeszcze wyższy jeżeli pogłębią się niedobory wody. Ze względu na ocieplenie klimatu, plony w Polsce do roku 2050 mogą wzrosnąć o ponad 25%. Źródło: Climate Change Is Messing With Your Dinner, Blooberg, 13 April 2018. https://www.bloomberg.com/graphics/2018-­climate-­crops

6

Ogromne obszary kontynentu narażone są na pustynnienie, spowodowane wzrostem temperatur (nawet o 5-­7 st. C do roku 2100) oraz zmianami w cyklach opadów. Dla Europy największe znaczenie będą miały zmiany klimatyczne w pasie Sahelu, rozciągającym się od Senegalu przez Mali, Niger i północną Nigerię po Sudan. Według negatywnych scenariuszy, produkcja rolna na tym obszarze ,liczącym w roku 2100 1,03 mld osób, zmniejszy się od 25% do 50%, pomimo trzykrotnego wzrostu ludności. Spadkiem produkcji rolnej o nawet 25% będą dotknięte ogromne obszary Nigerii, Etiopii, Ugandy, Kenii i innych krajów środkowej Afryki;; przewiduje się, że liczba ludności do 2100 roku wzrośnie w tym rejonie do 2 mld. Dotknięte pustynnieniem i zmianami klimatycznymi kraje będą miały ogromne problemy z wyprodukowaniem odpowiedniej ilości żywności i osiągnięciem samowystarczalności żywnościowej, zaś ich słabe gospodarki będą postawione przed stałym wyzwaniem wygenerowania odpowiednich dochodów w twardej walucie, by zakupić żywność na rynkach światowych. Przykładem takich wyzwań może być obecna sytuacja żywnościowa Egiptu, który musi importować 70% zboża potrzebnego do wyżywienia 100 mln mieszkańców. Pustynnienie, wysychające studnie i rzeki oraz zmniejszający się areał dostępny pod uprawę, będzie prowadzić do coraz większej konkurencji o te zasoby pomiędzy plemionami i organizacjami politycznymi. Skutkiem tej rywalizacji będą coraz częstsze i bardziej brutalne konflikty o ziemię, nawet wojny domowe, których rezultatem będą ogromne przemieszczenia ludności i – potencjalnie – miliony uchodźców uciekających przed prześladowaniem na tle religijnym czy plemiennym. Ze skutkami takich wojen o wodę i ziemię uprawną zmagamy się już obecnie: wojna domowa w Darfurze pomiędzy arabskimi plemionami koczowniczymi a rolniczymi plemionami afrykańskimi została wywołana w ogromnej części przez pustynnienie, przesuwanie się na południe południowej granicy Sahary i utratę pastwisk przez ludy żyjące z hodowli. Konflikt w Darfurze, trwający już 15 lat, spowodował ucieczkę z domu 3 mln obywateli Sudanu. Wojny spowodowane zmianami klimatycznymi oraz konkurencją szybko rosnącej ludności regionu Sahelu o kurczące się zasoby wody i ziemi uprawnej zapewne spowodują powstanie grup uchodźców liczonych w milionach osób. Część z nich może szukać schronienia i bezpieczeństwa w Europie, zaś -­według obecnego prawa międzynarodowego-­ Unia Europejska będzie zobowiązana takich uchodźców przyjąć. Bardzo trudno jest obecnie przewidzieć dokładny efekt zmian klimatycznych w poszczególnych regionach Afryki. O ile większość scenariuszy rozwoju produkcji żywnościowej dla kontynentu jest negatywna, to na przykład prognozy IPCC dopuszczają (w niektórych scenariuszach), że opady w Pasie Sahelu zwiększą się w porównaniu z rokiem 2000, a jednocześnie zmniejsza się o ponad 10% w Afryce Zachodniej (Senegal, Sierra Leone, Liberia, Wybrzeże Kości Słoniowej) oraz w Południowej Afryce poniżej Basenu Konga. Afryka nie ucieknie od wyzwań stawianych przez zmiany klimatyczne. Nie wiadomo jeszcze jednak, gdzie będą one największe. Megamiasta Kilkukrotny wzrost ludności większości krajów Afryki oraz brak możliwości utrzymania się szybko rosnącej ludności z rolnictwa znacznie przyspieszy migracje, zarówno międzynarodowe, jak i wewnętrzne: ze wsi do miast. Już teraz afrykańskie miasta są trudne do życia i bardzo chaotyczne. Addis Abeba ze względu na brak planowania przestrzennego to w dużej części dzielnice biedy poprzecinane kilkupasmowymi ulicami. Obszar metropolitalny Kairu zamieszkuje obecnie 20 mln osób, zaś zabudowa mieszkaniowa zabiera coraz więcej cennej w Egipcie ziemi uprawnej. Nairobi, stolica Kenii, boryka się z brakiem wody w porze suchej, gdyż

Wykres 4: Wojna domowa w Darfurze była jednym z pierwszych konfliktów, wywoławanych zmianami klimatycznymi. Od 1946 do 2006 roku opady w północnym Darfurze spadły o połowę.15

Mapa 3: Nawet w pustynnym Darfurze możliwa jest budowa studni, czerpiących wodę z podziemnych rzek.16

15 Darfur: water supply in a vulnerable environment -­ Phase Two of Tearfund’s Darfur Environment Study, Tearfund, 2007 https://postconflict.unep.ch/publications/UNEP_Sudan_Darfur_Water_Resources_TF.pdf 16 Ibid.

7

większość ludności korzysta ze studni głębinowych ze względu na brak wodociągów i kanalizacji. Problemy afrykańskich miast z planowaniem przestrzennym, transportem, brakiem wody i zanieczyszczeniem powietrza będą jednym z największych wyzwań rozwojowych tego kontynentu. Lagos, największe miasto tego kraju (obecnie 8 mln mieszkańców), może pod koniec wieku liczyć 88 mln mieszkańców. W roku 2100 inne miasta Afryki, takie jak Kair, Chartum, Kinszasa czy Dar Es-­Salam, będą najprawdopodobniej liczyć powyżej 50 mln mieszkańców.17 Europa i Afryka za 80 lat Jak będzie wyglądać świat i polityka europejska w roku 2100? Jeżeli obecne trendy gospodarcze i demograficzne się utrzymają, Europa będzie kontynentem starych ludzi o stałej lub zmniejszającej się liczbie ludności. Wschodnia część UE oraz kraje b. ZSRR zaczną się szybko wyludniać. Coraz częstszym widokiem będą zaś opustoszałe wioski i popadające w zapomniane małe miasteczka. W porównaniu z wieloma rejonami Afryki, państwa Skandynawii, Polska, Litwa czy Ukraina będą znacznie mniej zaludnione i dużo bardziej zasobne. W roku 2100 gęstość zaludnienia w Nigerii (7,3 mln km2 i 752 mln mieszkańców) będzie o 50% wyższa niż w Polsce (318 tys. km2 i prognozowane 22 mln mieszkańców). Zmiany klimatyczne przyniosą w środkowej i północnej Europie lepsze warunki dla rolnictwa (Polska już teraz staje się producentem wina), lecz w basenie Morza Śródziemnego doprowadzą do zmniejszenia produkcji rolnej oraz fali upałów i pożarów lasów. Ze względu na zmniejszającą się ludność, gospodarka UE będzie oparta w coraz większym stopniu na maszynach i robotach które umożliwią gospodarkom rozwiązanie problemu zmniejszającej się liczby pracowników i zmniejszą zapotrzebowanie na niewykwalifikowaną siłę roboczą. W porównaniu z Europą, Afryka w roku 2100 będzie przeludniona i dramatycznie uboga. W regionach dotkniętych skutkami zmian klimatycznych, wojny o ziemię rolną i dostęp do wody będą skutkować powstawanie kolejnych fal uchodźców. Setki milionów młodych ludzi nie będzie mogło znaleźć zatrudnienia, przez co będą szukać szans i nadziei na poprawę swojego losu, migrując do miast-­gigantów, takich jak Lagos, Chartum czy Nairobi, lub dalej w kierunku Europy lub Bliskiego Wschodu. Niski poziom wykształcenia spowoduje jednak, że będą mieli oni ogromne problemy w znalezieniu zatrudnienia w wysokorozwiniętych gospodarkach poza swoim kontynentem. Do Europy będą docierać uciekinierzy przed głodem i wojnami domowymi. Wzrosnąć może liczba obszarów,, takich jak Niger, gdzie całe grupy społeczne dotknięte są chronicznym głodem, dotknięta zmianami klimatycznymi produkcja rolna nie nadąża za szybkim wzrostem ludności. Jedynie elita -­ absolwenci akredytowanych szkół będą mieli otwarte drogi pracy w sektorach wymagających wysokich kwalifikacji technicznych i organizacyjnych, zarówno w Afryce, jak i poza nią. Pozostała część ludności, podobnie jak teraz, będzie skazana na niskie płace w słabo rozwijających się gospodarkach, ubóstwo i brak nadziei na lepsze jutro. 17 Hoornweg, Daniel;; Pope, Kevin (January 2014). "Population predictions of the 101 largest cities in the 21st century" (PDF). Global Cities Institute (Working Paper No. 4).

Tabela 3: Projekcja liczby mieszkańców wybranych największych miast świata do roku 2100 w milionach mieszkańców.18 Gwiazdką oznaczono miasta, gdzie obecna liczba mieszkańców przekracza prognozy na rok 2025.

18 Ibid.

Miasto Ludność mieszkańców w mln

Obecnie 2025 2050 2100

Bombaj (Indie) 18,4 (2011) 40,4 51,4 83,53

Kalkuta (Indie) 14,1 (2011) 20,56 33,04 56,14

Delhi (Indie) 16,7 (2011) 22,02 35,19 68,37

Tokio (Japonia) 38,3 (2016) 26,39 32,62 25,6

Dhaka (Bangladesz) 14,4 (2013) 22,5 36,16 58,41

Sao Paulo (Brazylia) 21 (2017) 21,43 22,83 35,84

Mexico City (Meksyk) 20,9 (2015) 21,01 24,33 17,25

Nowy Jork (USA) 20,3 (2017) 20,63 24,77 27,49

Kair (Egipt) 18,2 (2017) 15,6* 24,04 56,92

Chartum (Sudan) 5,2 (2014) 7,94 16,00 57,13

Kinszasa (D. R. Konga) 11,8 (2017) 16,76 35,00 65,21

Lagos (Nigeria) 16 (2017) 15,80* 32,63 88,30

Dar Es-Salam (Tanzania)

5,5 15,97 37,49 73,68

Nairobi (Kenia) 6,5 5,87* 14,25 46,73

8

„Plan Marshalla dla Afryki” Pomoc gospodarcza i rozwojowa dla Afryki przestaje być więc działaniem altruistycznym, podyktowanym kolonialną przeszłością lub zobowiązaniami zaciągniętymi na forum ONZ. Bez stworzenia miejsc pracy i realnej perspektywy zatrudnienia dla szybko rosnącej ludności tego kontynentu, miliony młodych ludzi będzie upatrywać jedynej szansy na poprawę losu w migracji do Europy lub innych bogatych regionów świata. Miejsca pracy muszą być tworzone w sektorze prywatnym: przede wszystkim w przemyśle i usługach. Rolnictwo, dotknięte zmianami klimatycznymi, nie będzie w stanie wchłonąć tak ogromnej, liczonej w miliardach osób, liczby nowych pracowników. O wiele więcej miejsc pracy niż obecnie będzie musiało być stworzonych w sektorze produkcyjnym i usług, aby wesprzeć rozwój gospodarczy tych krajów i zapobiec niezadowoleniu społecznemu, będącemu podstawą do radykalizacji i możliwych aktów przemocy na tle etnicznym i religijnym oraz rewolucjom, zagrażającym stabilności gospodarczej i politycznej. Unia Europejska ma interes strategiczny, polityczny, socjalny i gospodarczy w tym, aby nowe pokolenia mieszkańców Afryki znalazły zatrudnienie i szansę na godne życie w swoich własnych krajach. Do tego, dysponuje ona środkami finansowymi i politycznymi by takie procesy wesprzeć, przynajmniej w niektórych krajach północnej części kontynentu. Zarysy nowego „Planu Marshalla dla Afryki” już powstają. Niemiecki Ministerstwo Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (BMZ) przygotowało już w styczniu 2017 dokument zatytułowany „Africa and Europe – A new partnership for development, peace and better future: Cornerstones of a Marshall Plan for Africa”.19 Niemiecki rząd proponuje oparcie takiego planu na trzech głównych filarach: 1. Działalność gospodarcza, handel i zatrudnienie 2. Pokój, bezpieczeństwo i stabilność 3. Demokracja, rządy prawa i prawa człowieka. Niemiecka propozycja skupia się dodatkowo na czterech obszarach szczegółowych: a) żywność i rolnictwo, b) ochrona zasobów naturalnych, c) energia i infrastruktura oraz d) zdrowie, edukacja i ochrona społeczna. Nie jest to jednak zarys ogólnoeuropejskiej, tylko raczej niemieckiej polityki wobec wyzwań rodzących się na kontynencie afrykańskim. Jako dokument strategiczny, propozycja niemiecka nie wychodzi wystarczająco naprzeciw wyzwaniom stawianym przez kilkukrotnych wzrost ludności i potencjalne szybkie wyczerpywanie się zasobów naturalnych Afryki, szczególnie ziemi i wody. Na jego podstawie władze w Berlinie wprowadziły ulgi podatkowe dla niemieckich inwestorów prywatnych, rozwijających zatrudnienie w krajach Afryki. Jest to niewątpliwie krok w dobrym kierunku. Polska propozycja międzynarodowego, ale przede wszystkim europejskiego, Planu Marshalla dla Afryki powinna podkreślać konieczność opracowania i wdrożenia programu który skutecznie wesprze rozwiązywanie głównych bolączek gospodarczych i społecznych Afryki, tym samym zmniejszając presję migracyjną. Strategia taka powinna skupiać się nie tylko na działaniach i inwestycjach leżących w kompetencjach władz państwowych, które ze względu na swoją słabość finansową i organizacyjną nie są w stanie sprostać wyzwaniom stawianym przez szybko rosnącą liczbę ludności,

19 https://www.bmz.de/en/countries_regions/marshall_plan_with_africa/index.html

O wiele więcej miejsc pracy niż obecnie będzie musiało być stworzonych w sektorze produkcyjnym i usług, aby wesprzeć rozwój gospodarczy tych krajów i zapobiec niezadowoleniu społecznego, będącemu podstawą do radykalizacji i możliwych aktów przemocy na tle etnicznym i religijnym oraz rewolucjom, zagrażającym stabilności gospodarczej i politycznej.

9

ale uwzględniać ogromne możliwości inwestycyjne kapitału prywatnego, zarówno tego lokalnego, jak i międzynarodowego. „Plan Marshalla” dla Afryki mógłby być oparty o cztery filary lub osie priorytetowe:

Oś priorytetowa (1):

Obejmująca m.in.:

Tworzenie miejsc pracy

1. Źródła energii i telekomunikacja

a. Rozwój źródeł energii

b. Elektryfikacja

c. Telekomunikacja i bankowość

2. Rozwój sieci transportowych i wsparcie handlu:

a. Szlaki wewnątrzafrykańskie, szczególnie wschód-­zachód i północ-­

południe

b. Zmiana pozycji Afryki w międzynarodowej wymianie handlowej

3. Bezpośrednie wsparcie tworzenia miejsc pracy, głównie w przemyśle

a. Tworzenie zachęt dla inwestycji wewnętrznych

b. Wzmocnienie rynków kapitałowych, stworzenie giełdy

panafrykańskiej

c. Tworzenie zachęt dla inwestorów z krajów UE

4. Dostosowanie edukacji do realnych potrzeb rynku pracy

a. Stworzenie systemu legalnej migracji jako systemu motywacyjnego

i alternatywny dla nielegalnej migracji

Oś priorytetowa (2):

Obejmująca m.in.:

Ochrona środowiska i samowystarczalność żywnościowa

1. Zapobieganie skutkom zmian klimatycznych i pustynnieniu

a. Zapobieganie klęskom żywiołowym

2. Zapobieganie degradacji środowiska

a. Zanieczyszczenie wody i powietrza

b. Planowanie przestrzenne miast i obszarów wiejskich

3. Rozwój rolnictwa

Oś priorytetowa (3):

Obejmująca m.in.:

Dobre rządzenie (Good Governance)

1. Demokratyzacja i prawa człowieka

2. Rządy prawa, walka z korupcją i zorganizowaną przestępczością

3. Ograniczenie wysokiego przyrostu ludności

Oś priorytetowa (4):

Obejmująca m.in.:

Wdrażanie Planu Marshalla dla Afryki

1. Finansowanie ze strony państw i instytucji międzynarodowych

2. Sposoby wsparcia państw-­uczestników z kontynentu afrykańskiego

3. Monitoring, ewaluacja i dostosowywanie do nowych wyzwań

10

Oś priorytetowa (1): Tworzenie miejsc pracy Tworzenie miejsc pracy jest najważniejszą częścią planu, który z jednej strony miałby pomóc Afryce w szybszym rozwoju gospodarczym i ograniczeniem skutków przyrostu ludności i zmian klimatycznych, zaś z drugiej – sprzyjać rozwiązaniu przyczyn presji migracyjnej. 1. Źródła energii i telekomunikacja

Każdy, kto przebywał choć kilka dni w Afryce subsaharyjskiej, doświadczył przerw w dostawie prądu. Większe przedsiębiorstwa i hotele posiadają z reguły zapasowe generatory, ale dla mniejszych firm odcięcie energii elektrycznej oznacza zazwyczaj zatrzymanie produkcji. Pośród dużych gospodarek Afryki, najgorsza sytuacja w zakresie energetyki panuje w Nigerii. Aż 83% przedsiębiorców w tym kraju wymienia braki w dostawach prądu jako największe ograniczenie w rozwoju produkcji, zmniejszające ich sprzedaż o min. 7%. Wyłączenia prądu trwają w tym kraju średnio 8 godzin dziennie, czyli 239 godzin w miesiącu. Przerwy w dostawach energii elektrycznej są spowodowane głównie problemami w działalności elektrowni napędzanych gazem ziemnym, które są wyłączane ze względu na brak nowych inwestycji, bieżących remontów elektrowni oraz nieopłacone dostawy gazu oraz uszkodzenia gazociągów przez grupy zbrojne.20 Według ocen Energy Commission of Nigeria w roku 2008, zakładając 7% wzrost gospodarczy, w roku 2030 kraj ten będzie potrzebować 119GW energii elektrycznej. W roku 2015, kraj ten produkował tylko 4GW energii elektrycznej, co stanowiło jedynie 1/3 mocy elektrowni w tym kraju (12GW).21 Dla porównania, moc polskich elektrowni w roku 2018 wyniosła 40GW. Brak nowych inwestycji i regularnych remontów elektrowni oraz brak dostosowania mocy produkcyjnej do rosnącego zapotrzebowania na energię doprowadził do zapaści energetycznej w Zimbabwe, gdzie przerwy w dostawie prądu w Harare trwają zazwyczaj od 6 rano do 22 wieczorem. Te same czynniki szybko skutkują coraz większym kryzysem energetycznym w RPA, drugiej największej gospodarce Afryki subsaharyjskiej. W innych krajów sytuacja energetyczna jest jeszcze gorsza, ze względu na brak elektrowni i sieci przesyłowych jedynie największe miasta są podłączone do prądu. 1a. Rozwój źródeł energii Aby móc tworzyć miejsca pracy poza rolnictwem, konieczne jest zapewnienie stałego dostępu do prądu elektrycznego dla zakładów produkcyjnych i usługowych. Wiele z nich, nie wymaga wysokich napięć lub dużej mocy prądu i może być zasilane z małych systemów pozyskujących energię z paneli solarnych, nawet nie podłączonych do sieci energetycznej (tzw. systemy rozproszone). W bardziej rozwiniętych gospodarkach afrykańskich, priorytetem jest zmniejszenie różnicy pomiędzy generowaną mocą produkcyjną elektrowni a zapotrzebowaniem ludności i przemysłu poprzez remonty i modernizację istniejących zakładów produkujących prąd. W krajach borykających się z brakiem funduszy ze względu na nieuregulowanie przez odbiorców rachunków za prąd, konieczne będzie wprowadzenie rachunków przedpłaconych, płatnych przez płatności elektroniczne (np. poprzez telefony komórkowe). Rachunki takie dobrze zdały egzamin m.in. w Kenii i Turcji.

20 Program-­for-­Results Information Document (PID) – Power Sector Recovery Performance Based Loan, report no. PIDC0122348, The World Bank, 29 czerwca 2017, str. 5 (http://documents.worldbank.org/curated/en/266341497992825758/pdf/Nigeria-­Power-­Sector-­Recovery-­P4R-­Concept-­Stage-­PID-­8-­3-­2017.pdf) 21 https://energypedia.info/wiki/Nigeria_Energy_Situation#Energy_Situation

Inwestycję w budowę elektrowni tradycyjnych i wykorzystujących źródła odnawialne w Afryce może być atrakcyjny dla firm europejskich, o ile władze zagwarantują długoletnie kontrakty na zakup energii elektrycznej. W latach 2012-­16 PCPM, dzięki funduszom MSZ RP, oświetliło ponad 500 szkół w półpustynnych obszarach południowej Etiopii, wykorzystując tzw. systemy rozproszone – budynki nie są podłączone do sieci.

Oświetlona panelami solarnymi szkoła podstawowa w okolicach Yabello (Etiopia).

Oświetlona panelami solarnymi szkoła podstawowa w okolicach Negele (Etiopia).

11

Nowe elektrownie w Afryce powinny bazować w jak największym stopniu na lokalnych surowcach a nie na importowanym gazie ziemnym lub ropie, których zakup dla wielu wielu krajów jest głównym składnikiem deficytu handlowego. Afryka ma największy pośród 6 kontynentów potencjał do rozwoju energetyki solarnej oraz geotermalnej. Już obecnie 1/3 energii elektrycznej w Kenii jest generowana ze źródeł geotermalnych. Jedynie region wulkanu Olkaria, 50km na zachód od Nairobi, ma możliwość wytworzenia 2GW energii elektrycznej. Drugim priorytetem w tej dziedzinie powinna być budowa rafinerii do produkcji benzyny i asfaltu do budowy dróg. Większość z krajów Afryki ma złoża ropy naftowej, lecz ze względu na brak rafinerii jest zmuszona do importu benzyny i oleju napędowego. Dla przykładu północno-­zachodnia część Południowego Sudanu, gdzie działa PCPM, jest położona na ogromnych złożach ropy naftowej;; czasami wykonując odwierty pod nowe studnie, napotyka się ropę naftową, a nie wodę. Kraj ten ze względu na brak całkowity elektrowni i rafinerii musi importować benzynę z Ugandy i Sudanu, przez co jej cena wynosi nawet 2 dolary za litr, czyli dwa razy więcej niż w Kenii i 50% drożej niż w Polsce. 1b. Elektryfikacja Równolegle z rozwojem mocy produkcyjnej elektrowni musi iść kosztowna budowa systemów dostarczania prądu do odległych zakątków krajów Afryki. Kilka krajów interioru, w tym Czad, Południowy Sudan, Republika Środkowoafrykańska i większa część Demokratycznej Republiki Konga nie posiada w ogóle sieci przesyłowych. Priorytetem będzie budowa systemów łączących systemy energetyczne poszczególnych krajów, pozwalającym tym z większą mocą produkcyjną sprzedawanie z zyskiem prądu krajom sąsiednim, borykającym się z ich deficytem. Kluczowym elementem do ograniczenia migracji wewnętrznej (z terenów wiejskich do miast), powodującej powstawanie dzielnic biedy a także międzynarodowej, jest tworzenie na tych terenach miejsc pracy. Do tego potrzeba między innymi rozbudowy sieci przesyłowej prądu i dróg asfaltowych wykraczających poza największe miasta, by także mniejsze ośrodki przemysłu i usług mogły powstawać w interiorze. Zarówno budowa elektrowni, jak i sieci przesyłowych, wychodzi daleko poza możliwości finansowe krajów Afryki i niezbędne jest wsparcie największych gospodarek świata poprzez granty, kredyty czy umowy na budowę i operowanie tymi inwestycjami np. przez firmy europejskie. Inwestycję w budowę elektrowni tradycyjnych i wykorzystujących źródła odnawialne w Afryce może być atrakcyjny dla firm europejskich, o ile władze zagwarantują długoletnie kontrakty na zakup energii elektrycznej. Dotychczasowe doświadczenia nie są zachęcające: 300MW farma wiatrowa,

Mapa 4: Linie przesyłowe prądu w Afryce subsaharyjskiej (linie ciągłe). Planowane inwestycje w linie wysokiego napięcia (linie przerywane) to zazwyczaj daleka przyszłość.22

22 Żródło: Mapping Africa’s energy infrastructure: open data lights the way (https://blogs.worldbank.org/opendata/mapping-­africa-­s-­energy-­infrastructure-­open-­data-­lights-­way)

12

zbudowana przez Rząd Norwegii w Kenii, nie została podłączona do sieci przed ponad rok.23 1c. Telekomunikacja i bankowość W przeciwieństwie do sieci energetycznej, większość krajów Afryki ma bardzo dobrze rozwiniętą sieć telefonii komórkowej, zbudowaną od początku przez podmioty prywatne. Nawet w interiorze najbiedniejszych krajów Afryki otwarty jest dostęp do Internetu przez sieci komórkowe. „Plan Marshalla” dla Afryki powinien jednak nakłaniać kraje do umożliwienia działalności banków zagranicznych (zarówno afrykańskich, jak i międzynarodowych) oraz uruchomienia płatności przez telefon, podobnych do używanego w Kenii systemu M-­Pesa za pośrednictwem którego można płacić w prawie każdym sklepie i reguluje się rachunki za prąd. Na przykład krajem o bardzo słabo rozwiniętej sieci bankowej ze względu na protekcjonistyczną politykę jest Etiopia. Wprowadzenie bankowości i płatności przez telefony komórkowe pozwoli na poprawę ludności obszarów wiejskich do kapitału, realizację natychmiastowych przelewów oraz bardziej sprawiedliwe rozłożenie owoców wzrostu gospodarczego. Możliwość płacenia przez telefon komórkowy oraz otrzymywanie nań przelewów pieniężnych umożliwi lepszą walkę z korupcją, objęcie pomocą społeczną mieszkańców obszarów wiejskich oraz szybszą pomoc i wypłacenie zapomóg dla osób dotkniętych klęskami żywiołowymi, wywołanymi m.in. poprzez zmiany klimatyczne (susze i powodzie).

2. Rozwój sieci transportowych i wsparcie handlu

2a. Szlaki wewnątrzafrykańskie, szczególnie wschód-­zachód i północ-­południe Jedną z największych barier w rozwoju gospodarczym Afryki jest brak sieci transportowej, która obok korupcji i przestępczości, stanowi największą barierę w rozwoju handlu. Większość istniejących linii kolejowych i głównych dróg jest spadkiem inwestycji poczynionych w czasach kolonialnych. Są to zazwyczaj drogi i linie kolejowe prowadzące do głównego portu morskiego (np. Mombasa w Kenii, Lagos w Nigerii czy Abidżan na Wybrzeżu Kości Słoniowej). Zbudowane w czasach kolonialnych linie kolejowe zazwyczaj nie były remontowane od dziesięcioleci i praktycznie nie nadają się do użytku. Wysokie koszty budowy i utrzymania sieci kolejowej sprawiają, że rozwój tego typu transportu pozostaje daleko poza możliwościami budżetowymi większości państw afrykańskich. Linie kolejowe mają uzasadnienie ekonomiczne prawie jedynie w przypadkach przewozów towarów masowych do portów oraz dóbr importowanych z wybrzeża w głąb kontynentu. Z punktu widzenia borykających się z trudnościami budżetowymi państw afrykańskich, transport drogowy jest o wiele bardziej interesujący. Jedynie koszty budowy i utrzymania dróg leżą po stronie państwa;; działalność operacyjna i paliwo są pokryte przez sektor prywatny. W większości krajów sieć drogowa pozostała daleko w tyle za szybko rosnącą liczbą ciężarówek, co prowadzi do bardzo wysokiej liczby wypadków drogowych. Dla przykładu, wiele rodzin w Nigerii, mając przed sobą długą podróż samochodem, dzieli domowników pomiędzy dwa pojazdy tak, aby -­ w sytuacji, gdy dojdzie do wypadku -­przynajmniej połowa rodziny miała szansę na przeżycie.

23 „Lake Turkana turbines to remain inactive until 2018” https://www.esi-­africa.com/lake-­turkana-­turbines-­inactive-­2018/

Priorytetem Planu Marshalla dla Afryki powinna być budowa połączeń drogowych, a w dalszej części także kolejowych pomiędzy krajami kontynentu. Szczególnie ważne są tu drogi łączące wschodnie i zachodnie części kontynentu, które będą stanowić ogromny bodziec do wzrostu transafrykańskiego handlu i rozszerzą rynek zbytu dla krajów rozwijających swój potencjał przemysłowy.

Główne drogi w takich krajach jak Demokratyczna Republika Konga czy Południowy Sudan są nieprzejezdne podczas pory deszczowej. Stan zniszczenia nieutwardzonych dróg pogłębiają przeładowane ciężarówki. (fot. PCPM)

13

Równie źle rozwinięta jest na kontynencie afrykańskim sieć drogowa. Główne drogi zaznaczone na mapach Afryki to w zdecydowanej większości drogi gruntowe, zniszczone przez przejazd ciężarówek i nienadające się do użytku podczas pory deszczowej. Dla przykładu, Demokratyczna Republika Konga, o powierzchni przekraczającej połowę terytorium Unii Europejskiej, ma tylko 58000 km dróg, z czego jedynie 5% (2900 km) to drogi asfaltowe.24 Kraj ten nie posiada asfaltowej drogi łączącej jego wschodnie i zachodnie prowincje, co osłabia kontrolę rządu, napędza ruchy separatystyczne i stanowi ogromną barierę dla handlu. W takich krajach jak Mali, Niger, Czad czy Republika Środkowoafrykańska sieć asfaltowych dróg ogranicza się zazwyczaj do głównych ulic w stolicy i kilku dróg łączących główne miasta. W najsłabiej rozwiniętych krajach, takich jak Demokratyczna Republika Konga, Republika Środkowoafrykańska lub Południowy Sudan, na głównych drogach brakuje także mostów. Wezbrane wskutek pory deszczowej rzeki blokują handel na wiele miesięcy, odcinając od siebie ogromne połacie kraju. W porze suchej kierowcy szukają brodów, by móc przejechać po wyschniętym dnie rzeki. Równie zły jest stan dróg, łączących poszczególne kraje w zwartą sieć transportową i drogową. Ze względu na ogromne zapóźnienia, drogi wiodące do granicy są często dalekim priorytetem. Pomiędzy Kenią a Ugandą, państwami o łącznej liczbie ludności sięgającej 91 mln, jest tylko jedno przejście graniczne, do którego z obu stron można dojechać drogą asfaltową. 400km drogi łączącej Nairobi z granicą Etiopii było do tego roku pozbawione asfaltu po tym, jak fundusze Banku Światowego na ten cel zostały rozgrabione przez skorumpowanych urzędników. Unia Afrykańska wraz z ONZ przygotowała propozycji dróg panafrykańskich, łączących różne części kontynentu. Do tej pory pozostają one na papierze, zaś Afryka nie ma ani jednej drogi asfaltowej, łączącej przeciwległe wybrzeża. Priorytetem Planu Marshalla dla Afryki powinna być budowa połączeń drogowych, a w dalszej części także kolejowych pomiędzy krajami kontynentu. Szczególnie ważne są tu drogi łączące wschodnie i zachodnie części kontynentu, które będą stanowić ogromny bodziec do wzrostu transafrykańskiego handlu i rozszerzą rynek zbytu dla krajów rozwijających swój potencjał przemysłowy. Sieć międzynarodowych dróg w Afryce musi także obejmować połączenia drogowe na osi północ-­południe. Drogi położone poniżej Sahary np. pomiędzy Kamerunem i Kongo czy wzdłuż zachodniego wybrzeża kontynentu pomiędzy Dakarem a Abidżanem, mają ogromny potencjał ekonomiczny. Drogi przecinające Saharę, jak na przykład proponowane przez Unię Afrykańską połączenia drogowe pomiędzy Egiptem a Sudanem, Libią a Czasem oraz Algierią i Nigrem mogą stać się jednak szybko jeszcze większymi szlakami migracyjnymi niż obecnie. Wsparcie inwestycyjne jest także potrzebne dla infrastruktury łączącej Afrykę z rynkiem światowym: rozbudowy przestarzałych portów oraz lotnisk, zarówno tych międzynarodowych, jak i tych o znaczeniu krajowym. W przeciwieństwie do budowy infrastruktury energetycznej, rafinerii czy sieci przemysłowych, które mogą być w znacznej części realizowane na zasadach komercyjnych, budowa dróg będzie musiała być oparta o tradycyjne instrumenty finansowe, takie jak pożyczki lub granty. Ze względu na wysoki stopień korupcji w wielu krajach wybór wykonawców, płatności i nadzór nad budową może jednak zostać

24 Democratic Republic of Congo Road Network, United Nations Logistics Cluster (https://dlca.logcluster.org/display/public/DLCA/2.3+Democratic+Republic+of+Congo+Road+Network;;jsessionid=3D9185C883D4277DBC8C082F26B5AAB9)

Mapa 5: W Afryce Wschodniej rozwijane są korytarze transportowe od portu w Mombasie przez Nairobi do Ugandy oraz z portu w Lamu (Kenia) i Dżibuti do Etiopii (tzw. korytarz LAPSSET)

Mapa 6: Czy drogi mogą zakończyć wojnę? Część wojen w Afryce jest napędzana brakiem innych alternatyw do zarabiania pieniędzy przez elity tych krajów. Budowa połączeń drogowych do Południowego Sudanu może pozwolić na stworzenie w tym krajów zrębów gospodarki i alternatywy dla stanu wojny oraz zdecydowanie zmniejszyć koszty niesienia pomocy humanitarnej. Pierwsze połączenie drogowe powinno powstać pomiędzy nie dotkniętymi walkami obszarami Południowego Sudanu w północno-­zachodniej części kraju a północnym Sudanem (droga An-­Nahud – Wau). Jej koszt, wynoszący około 250 mln €, zwróciłby się w 6-­8 lat – bo tak drogi jest transport lotniczy milionów ton pomocy humanitarnej dla głodującego Południowego Sudanu.

14

utrzymany w rękach organizacji finansującej taki projekt. W ten sposób powstały np. współfinansowane przez Unię Europejską drogi szybkiego ruchu, które w znacznym stopniu ograniczyły ogromne korki w Nairobi, stolicy Kenii. 2b. Zmiana pozycji Afryki w międzynarodowej wymianie handlowej Jednym z najtrudniejszych wyzwań stojących przed Afryką i jakąkolwiek strategią mającą na celu wsparcie jej rozwoju jest zmiana pozycji krajów tego kontynentu w międzynarodowym łańcuchu wartości dodanej. Obecnie kraje Afryki są prawie wyłącznie producentami surowców, minerałów czy produktów rolniczych. Ich przetwórcy: rafinerie przetwarzające ropę naftową, producenci mikroprocesorów wykorzystujących metale rzadkie czy palarnie kawy, którzy zabierają gros wartości dodanej, są ulokowani poza kontynentem. Do afrykańskich udziałowców kopalni lub rolników trafia tylko niewielki ułamek dochodów ze sprzedaży dóbr przetworzonych. Organizacje pozarządowe już obecnie wspierają sprawiedliwy handel, dzięki któremu afrykańscy producenci kawy, herbaty czy owoców mają wyższy udział w zyskach. W skali światowej jednak kluczowym elementem będzie przeniesienie do Afryki jak największej części mocy produkcyjnych. Jeżeli cel strategii w postaci rozwoju Afryki i stworzenia warunków pozwalających na powstawanie nowych miejsc pracy dla setek milionów osób ma zakończyć się powodzeniem, kontynent ten musi stać się takim samym ośrodkiem produkcji dóbr przemysłowych, jakim obecnie są Chiny i kraje Azji Południowo-­Wschodniej. 3. Bezpośrednie wsparcie tworzenia miejsc pracy, głównie w

przemyśle

3a. Tworzenie zachęt dla inwestycji wewnętrznych (w ramach krajów Afryki) Pomoc rozwojowa dla Afryki skupia się na dwóch przeciwieństwach. Z jednej strony Bank Światowy, Afrykański Bank Rozwoju i inni donatorzy, w tym Chiny, finansują budowę ogromnych przedsięwzięć infrastrukturalnych, takich jak elektrownie wodne czy odcinki nowych linii kolejowych łączących np. Addis Abebę w Etiopii z portem w Dżibuti. Z drugiej zaś, organizacje pozarządowe które prowadzą projekty zmieniające los poszczególnych małych społeczności. Najważniejszym elementem Planu Marshalla dla Afryki powinny być jednak działania pośrodku tej skali, mające na celu wsparcie tworzenia miejsc pracy poza rolnictwem i zmniejszające spowodowaną bezrobociem presję migracyjną. Nowe miejsca pracy będą tworzone przede wszystkim przez miejscowych przedsiębiorców. To oni powinni być przede wszystkim głównym beneficjentem programu wsparcia dla Afryki. Wszystkie inne działania tej strategii mają na celu zmniejszenie ograniczeń w rozwijaniu przez ich działalności biznesowej poprzez poprawę otoczenia biznesu, infrastruktury i usprawnienie obecnej skomplikowanej i skorumpowanej biurokracji. Aby przedsiębiorstwa mogły się rozwijać i tworzyć nowe miejsca pracy, muszą one mieć dostęp do miejsc, gdzie będą miały zapewniony dostęp do sieci transportowej, prądu elektrycznego, odpowiednich ilości wody, zaś ich pracownicy do odpowiednich warunków mieszkaniowych, szkół i ochrony zdrowia. Wsparcie takie może przyjąć formę budowania stref przemysłowych lub nawet tworzenia podstaw infrastrukturalnych dla nowych dzielnic i miast w Afryce, wchłaniających miliony nowych osób poszukujących pracy.

Aby stworzyć w Afryce miejsca pracy dla setek milionów młodych osób, kontynent ten musi stać się takim samym ośrodkiem produkcji dóbr przemysłowych, jakim obecnie są Chiny i kraje Azji Południowo-­Wschodniej.

W roku 2018 PCPM zaproponowało Rządowi RP włączenie się w projekt ONZ w Kenii mający na celu budowę stref przemysłowych dla lokalnych i zagranicznych inwestorów. Potencjalna strefa przemysłowa dla inwestorów z Polski i krajów Europy Środkowej mogłaby powstać w okolicach miasta Kabati, 40km na północny wschód od Nairobi.

15

Polska już wspiera takie działania. Dzięki funduszom polskiego MSZ, Fundacja PCPM prowadzi największy w Kenii program szkolenia i rozwoju straży pożarnej. Od roku 2014, polscy instruktorzy przeszkolili prawie połowę kenijskich strażaków, doprowadzając do skokowej poprawy zabezpieczenia przeciwpożarowego na 40% terytorium kraju. Nowe jednostki straży pożarnej, niektóre z nich powstałe dzięki sfinansowaniu przez Polskę nowych wozów strażackich, prowadzą do powstania wokół nich dziesiątek nowych przedsiębiorstw i tworzenia setek miejsc pracy. Obecność straży pożarnej zmniejsza koszty i ryzyko prowadzenia działalności przemysłowej i stanowi kolejną zachętę do rozwoju działalności przez lokalnych inwestorów. 3b. Wzmocnienie rynków kapitałowych, stworzenie giełdy panafrykańskiej Tworzenie nowych miejsc pracy powinien zostać oparty przede wszystkim o miejscowy kapitał. W większości krajów Afryki giełdy nie istnieją w ogóle lub są bardzo słabe. Najbogatsi inwestują majątek w nieruchomości, stanowiące bardzo dobrą inwestycję ze względu na szybki przyrost ludności i głód ziemi, lub wywożą go za granicę. Bez przekierowania tego coraz większego strumienia pieniędzy od afrykańskich elit w kierunku ich własnych gospodarek żaden plan pomocowy dla Afryki się nie powiedzie. Jednym ze sposobów na stworzenie skutecznego rynku kapitałowego jest połączenie giełd kilku krajów – lub nawet całej Afryki – w rynki o odpowiednio dużej kapitalizacji, atrakcyjnej dla miejscowych elit i międzynarodowych inwestorów. 3c. Tworzenie zachęt dla inwestorów z krajów UE Jak wspomniano wcześniej, większość gospodarek krajów Afryki może być porównywana z gospodarką polskich województw. Kraje takie nie mają wystarczającego kapitału prywatnego i publicznego, aby sfinansować budowę zakładów przemysłowych i tworzenie nowych miejsc pracy. Inwestorzy europejscy zaś analizują wysokie ryzyko takich inwestycji – korupcja, wysokie cła i podatki, wysokie koszty transportu, niestabilność polityczna – z niezbyt wysokimi zyskami. Dla większości z tych przedsiębiorców podobne zyski mogą z łatwością być osiągnięte w jednym z regionów któregokolwiek z krajów wysoko rozwiniętych, bez konieczności stawiania czoła niesprzyjającemu systemowi prawnemu, politycznemu i powszechnej korupcji, od urzędów celnych po władze centralne. Jedyne, co może firmy europejskie może zachęcić do inwestycji i tworzenia miejsc pracy w Afryce to system zachęt i gwarancji ze strony UE lub rządów państw członkowskich, ułatwiający założenie i rozwój przedsiębiorstwa na kontynencie afrykańskim. Powinien on także umożliwić zwrot inwestorom przynajmniej części poniesionych środków, jeżeli ich projekt nie odniesie skutku ze względu na trudności natury administracyjnej lub politycznej na kontynencie afrykańskim.

4. Dostosowanie edukacji do realnych potrzeb rynku pracy Wiele krajów Afryki, w tym np. Uganda, Zimbabwe i Południowy Sudan, już obecnie wydaje ponad 80% swojego budżetu na płace rozdętej jak na możliwości tych gospodarek sfery budżetowej, przede wszystkim wojska, policji, służby bezpieczeństwa i urzędników państwowych. Kraje takie szukają oszczędności budżetowych w ograniczeniu wydatków na edukację i ochronę zdrowia, co uderza w przyszłość kolejnych pokoleń i ich szanse w coraz bardziej zglobalizowanym świecie. W takich krajach jak Niger, Czad, Sudan czy Etiopia, większość dzieci kończy swoją edukację na szkole podstawowej. Ich wiedza ogranicza się do umiejętności pisania w języku lokalnym (często tylko plemiennym) i podstawowej znajomości matematyki. Brak znajomości języków międzynarodowych i umiejętności zawodowych powoduje, że ciężko

Polscy instruktorzy przeszkolili prawie połowę kenijskich strażaków, doprowadzając do skokowej poprawy zabezpieczenia przeciwpożarowego na 40% terytorium kraju. (fot. PCPM) Plan wsparcia rozwoju gospodarczego Afryki powinien zawierać serię zachęt do reinwestowania na tym kontynencie zasobów finansowych w posiadaniu miejscowej elity oraz przeciwdziałający wywożeniu majątku za granicę. Bezrobocie i trudności w znalezieniu zatrudnienia dotyczą przede wszystkim osób z wykształceniem podstawowym lub niepełnym podstawowym. W niektórych krajach tylko 4% uczniów kończy szkołę średnią. Wykształcenie podstawowe nie daje możliwości znalezienia pracy, szczególnie w wysoko rozwiniętych gospodarkach.

16

młodzieży bez odpowiedniego wykształcenia znaleźć pracę nawet w lokalnej gospodarce, nie wspominając już o krajach wyżej rozwiniętych. Bardzo niski poziom edukacji powoduje, że bardzo trudno jest w wielu krajach afrykańskich znaleźć pracowników do pracy w przedsiębiorstwach lub organizacjach pozarządowych gdyż zdecydowana większość chętnych nie dysponuje żadnymi potrzebnymi umiejętnościami. 4a. Stworzenie systemu legalnej migracji jako systemu motywacyjnego i alternatywy dla nielegalnej migracji Reforma systemu edukacyjnego w Afryce jest paradoksalnie powiązana z polityką migracyjną. Jeżeli Unia Europejska stworzyłaby system legalnej migracji dla osób z odpowiednio wysokim i porównywalnym ze standardami europejskimi wykształceniem, perspektywa ta będzie ogromną zachętą dla szybkiego rozwoju systemu edukacyjnego. Jednocześnie umożliwienie legalnej migracji do Unii Europejskiej z Afryki oraz innych kontynentów, powiązana z konkretnymi potrzebami europejskiego rynku pracy, może stanowić alternatywę dla nielegalnej migracji. Innymi słowy, dopuszczenie zorganizowanej i legalnej migracji zarobkowej do Unii Europejskiej pozwoli na wprowadzenie rozwiązań skierowanych przeciwko nielegalnej migracji południe – północ. Oś priorytetowa (2): Ochrona środowiska i samowystarczalność żywnościowa Druga oś priorytetowa hipotetycznego Planu Marshalla dla Afryki miałaby na celu wsparcie krajów w ograniczeniu wpływu szybko rosnącej liczby ludności oraz zmian klimatycznych na środowisko naturalne. W szczególności jego celem powinno być niedopuszczenie do powstania presji migracyjnej spowodowanej brakiem żywności, wody oraz wyniszczeniem środowiska naturalnego. 1. Zapobieganie skutkom zmian klimatycznych i pustynnieniu Zmiany klimatyczne stają się powoli szeroko przyjętym faktem, ale naukowcy nie mają pewności jakie będą ich obecne i przyszłe efekty w regionie Afryki. Dla przykładu, projekcje wpływu zmian klimatycznych na wysokość plonów zbóż w najważniejszym z perpektywymigracji do Unii Europejskiej regionie Sahelu różnią się od prognozowania spadku zbiorów o 25 – 50% do ich wzrostu o 25%. W Afryce Wschodniej powoli identyfikowane są zmiany w wysokości i terminie opadów spowodowane efektem El Niño / La Niña, lecz obserwacje trwają zbyt krótko by móc wysnuć wiążące wnioski. Jeżeli odpowiednio szybko będą identyfikowane efekty zmian klimatycznych oraz podejmowane środki zaradcze, możliwe jest ograniczenie ich skutków. Dla przykładu, wojna domowa w Darfurze w Sudanie, spowodowana pustynnieniem i wojną o wodę i pastwiska, mogłaby być znacznie mniej brutalna gdyby stworzyć dla pasterzy i ich stad źródła wody podłączone do cieków wodnych. Te podziemne rzeki są doskonale widoczne w programach komputerowych służących do identyfikacji złóż ropy naftowej. Są one na tyle duże, że mogą zasilić w wodę ogromną liczbę studni pośrodku pustyni. Z drugiej strony, wydajność takich studni musi być tak wyliczona, by ich działalność nie spowodowała wyschnięcia warstwy wodonośnej. Innym sposobem na walkę z pustynnieniem jest budowa wodnych tam w głąb ziemi, tak by magazynować wodę płynącą w porze suchej poniżej dna rzeki. PCPM przygotowywał projekt takiej pilotażowej tamy w Południowym Sudanie przed wybuchem wojny domowej w roku 2013. Kluczowym elementem zapobiegania skutkom zmian klimatycznych i pustynnieniu powinno być wsparcie reformy rolnictwa w kierunku

Burkina Faso 4% Demokratyczna Republika Konga 25% Egipt 70% Etiopia 13% Kenia 41% Niger 2% Nigeria 49% Senegal 9% Tabela 4: Odsetek dzieci kończących szkołę średnią w wybranych państwach Afryki. Dane UNICEF z roku 2017.25 Polska i inne kraje Unii Europejskiej powinny stworzyć, finansować i prowadzić na kontynencie afrykańskim szkoły średnie i wyższe, kształcące według standardów europejskich. Uczelnie takie będą nie tylko kształcić lokalne elity polityczne, społeczne i gospodarcze, ale także specjalistów potrzebnych w coraz bardziej szarzejącej się Europie.

25 Źródło: https://data.unicef.org/topic/ education/ secondary-­education/

17

odejścia od upraw zależnych od opadów w kierunku intensywnego rolnictwa opartego na nawadnianiu. Działania te są omówione w punkcie 3. poniżej. 1a. Zapobieganie klęskom żywiołowym Priorytet ten powinien obejmować działania zmierzające do zapobiegania klęskom żywiołowym, szczególnie powodziom, zdarzającym się z coraz większą częstotliwością podczas pory deszczowej. Niektóre z tych katastrof można przewidzieć i ograniczyć ich niszczycielskie skutki, na przykład poprzez ograniczenie zabudowy stref zalewowych rzek oraz instalację systemów ostrzegawczych. Już teraz Fundacja PCPM, dzięki finansowaniu polskiego MSZ, poprawiła mechanizmy ratownictwa powodziowego w Kenii i pracuje z władzami kilku regionów nad opracowaniem planów reagowania kryzysowego. 2. Zapobieganie degradacji środowiska Władze i społeczeństwa krajów Afryki będą musiały dojść do tego samego wniosku, do którego doszli mieszkańcy Europy: woda, powietrze i inne elementy środowiska nie są nieograniczone i muszą być odpowiednio chronione. Jeżeli nie powstaną oczyszczalnie ścieków, to ludność miast będzie musiała czerpać wodę z coraz głębszych studni głębinowych, prowadząc do coraz większego deficytu wody w miastach liczących w perspektywie kolejnych lat dziesiątki milionów mieszkańców. Podobnie mieszkańcy obszarów wiejskich muszą odejść od rabunkowego wykorzystywania otaczającego ich środowiska. Już obecnie rybacy, żyjący na brzegach Jeziora Wiktorii oraz innych wielkich jezior afrykańskich narzekają na coraz większe problemy z połowem. Ogromne stada bydła, wypasane przez mieszkańców południowej Etiopii i północnej Kenii prowadzą do wyniszczenia pastwisk i pustynnienia tych terenów. PCPM, który realizował programy wsparcia edukacji w południowej Etiopii ocenia, że obszar sawanny przylegający do granicy kenijskiej może stać się pustynią w przeciągu 20 lat, zmuszając miliony jego mieszkańców do migracji. Ucieczka milionów pasterzy, którzy wskutek pustynnienia utracili cały dobytek, może być potężnym zarzewiem destabilizacji w regionie Afryki Wschodniej.26 Rozwiązanie tego problemu nie jest niemożliwe: wystarczy ograniczyć powierzchnię pastwisk, pozwalając części terenu do dwóch lat na rekultywację. Jednak ludność pogranicza Kenii i Etiopii, od wieków żyjąca z pasterstwa, traktuje całą ziemię jako wspólną własność i nie dopuszcza ograniczenia dostępu stąd części pastwisk. 2a. Zanieczyszczenie wody i powietrza Prognozowany wzrost ludności kontynentu afrykańskiego w ciągu 80 lat o 2,8 mld osób musi doprowadzić do ogromnych zniszczeń w środowisku naturalnym, które dodatkowo będzie poddane ogromnej presji , wynikającej ze zmian klimatycznych. Już obecnie rzeki w największych miastach afrykańskich to niemal wyłącznie ścieki, gdyż żadne z nich nie ma odpowiednio dużych oczyszczalni. Centra stolic tego kontynentu coraz bardziej dotknięte są smogiem, spowodowanym nie poprzez zakłady produkcyjne, ale spaliny wytwarzane przez stare, stojące w korkach samochody. Afrykańskie megamiasta będą musiały zrealizować ogromne inwestycje, obejmujące sieci wodociągów i kanalizacji oraz transport publiczny, aby uniknąć środowiskowej katastrofy. Dotychczas władze przez lata polegały na sektorze prywatnym: firmom transportującym

26 Podobny proces – utrata przez ludność wiejską całego dobytku wskutek suszy we wschodniej Syrii w latach 2006-­10 i migracja 1,5 mln ludzi do miast był jednym z czynników, które doprowadziły do wybuchu rewolucji w tym kraju.

Jeden z nielicznych mostów w Południowym Sudanie pozwala na transport pomiędzy regionami, które inaczej byłyby odcięte przez ponad pół roku. Na pierwszym zdjęciu szkolenia z ratownictwa wodnego dla straży pożarnej w Aweil (Południowy Sudan), zorganizowane przez PCPM w 2013 roku. (fot. PCPM)

Ogromne obszary południowej Etiopii, zamieszkałej przez dziesiątki milionów ludzi, zamieniają się szybko w pustynię. Zmiany środowiskowe są powodowane w znacznym stopniu przez wypas ogromnych stad bydła i wielbłądów, przez co trawy nie mają czasu aby odrosnąć (fot. PCPM)

18

wodę beczkowozami do dzielnic pozbawionych wodociągów oraz małym, 13-­osobowym autobusom, zastępującym nieistniejący transport zbiorowy. Działania te jednak będą niewystarczające za 80 lat, gdy Lagos może liczyć 88 mln mieszkańców, a Nairobi – 46 mln. Tak ogromne skupiska ludności będą miały niszczycielski wpływ na środowisko naturalne terenów oddalonych nawet o setki kilometrów. Dla przykładu, nieoczyszczone ścieki z Nairobi już obecnie zatruwają rzeki uchodzące do Oceanu Indyjskiego. 2b. Planowanie przestrzenne miast i obszarów wiejskich Choć ciężko to sobie wyobrazić, już obecnie znaczne obszary Afryki odczuwają coraz większy głód ziemi. Jest on dotkliwy nie tylko w okolicach największych aglomeracji (cena ziemi na dalekich przedmieściach Nairobi już teraz przekracza ceny w Polsce), ale także w przeludnionych regionach wiejskich takich krajów jak Nigeria czy Uganda. Tamtejsi rolnicy staną przed tym samym dylematem co mieszkańcy polskiej wsi: dzielić działki rolne na coraz mniejsze części, z których nie można się utrzymać lub zmusić kolejne pokolenia do emigracji do miast. Napływająca ze wsi ludność powiększa rosnące niekontrolowanie dzielnice biedy, rządzone przez gangi i będące poza kontrolą policji i władz miejskich. Budynki zapełniają rezerwy terenu na drogi, uniemożliwiając ich budowę i skazując mieszkańców tych miast na jeszcze większe korki. Już obecnie pracownicy przedstawicielstwa Komisji Europejskiej w Nairobi zaczynają pracę o 7 rano, gdyż później dojazd do ich biura, położonego w centrum miasta, byłby niemożliwy ze względu na korki. Idealnym rozwiązaniem dla tego i innych miast afrykańskich byłby tramwaje, których Polska jest jedynym z największych producentów na świecie. Aby zmienić tą sytuację potrzebne jest odpowiednie planowanie przestrzenne i surowe egzekwowanie nakazów władz budowlanych. Przykłady miast z południowej Afryki pokazują, w jaki sposób mogą wyglądać nowe dzielnice. Soweto, znana szeroko jako dzielnica biedy w Johannesburgu w RPA, w rzeczywistości jest dobrze zaplanowanym obszarem miejskim z siatką ulic, szkołami i ośrodkami zdrowia. Kluczem do zmiany charakteru tej dzielnicy biedy był program budownictwa socjalnego, podczas którego zwiększono minimalną wielkość działek budowlanych (dotychczas 6x6m), na których powstały znacznie większe budynki socjalne. Podobnie w Harare, stolicy Zimbabwe, najbiedniejsi mieszkańcy miasta mieszkają w tzw. dzielnicach dużej gęstości, które w rzeczywistości są dobrze zaprojektowanymi dzielnicami, gdzie minimalna wielkość działki wynosi minimum 200m2. Dla porównania, średnia wielkość działki w liczącym ponad milion mieszkańców slumsie Kibera w Nairobi to jedynie 16m2 (4x4m), przez co domy wypełniają całą działkę i bezpośrednio sąsiadują ze sobą. W rezultacie, w przypadku, gdy dojdzie do pożarów na terenie dzielnic biedy w Nairobi, zniszczeniu ulega cały kwartał zabudowy, zaś dziesiątki rodzin pozostają bez dachu nad głową. Planowanie przestrzenne musi zostać rozszerzone także na obszary wiejskie, by zapewnić możliwość kontrolowanego rozwoju największych aglomeracji oraz mniejszych ośrodków miejskich, miejsce na nowe drogi i szlaki transportowe oraz obszary chronionej przyrody. 3. Rozwój rolnictwa Prognozowany trzykrotny wzrost ludności Afryki w ciągu najbliższych 80 lat pogłębi już istniejące kryzysy żywnościowe. Dotyczy to szczególnie

Kibera jest największą dzielnicą biedy w Nairobi, stolicy Kenii. Na obszarze tylko 2,5km2 mieszka od 170 do 500 tys. osób. Podobnie jak inne dzielnice biedy w Nairobi, Kibera powstała samorzutnie na obszarze nie objętym planem zagospodarowania przestrzennego miasta.

Addis Abeba, stolica Etiopii. Chaotyczna zabudowa na bardzo małych działkach została poprzecinana wielopasmowymi ulicami. (Google Earth)

19

krajów Pasu Sahelu oraz tych, gdzie ekstensywne rolnictwo jest zależne od zmieniających się pór opadów i narażone na długotrwałe susze (Południowy Sudan, Etiopia). Kraje takie jak Niger czy Etiopia, ze względu na narastające przeludnienie, już obecnie są źródłem migracji zarobkowej, zaś trend ten będzie tylko rósł wraz ze wzrostem ludności i zmniejszaniem się działek przeznaczonych pod uprawę. W perspektywie kolejnych dziesięcioleci, jedynie te kraje, które będą opierać swoje rolnictwo na intensywnych uprawach w regionach nawadnianych przez wielkie rzeki, mają szansę na wyprodukowanie żywności w ilości porównywalnej z popytem generowanym przez szybko rosnącą ludność. Priorytetem wsparcia w ramach proponowanej strategii dla Afryki powinno być budowanie systemów irygacyjnych w dolinach Nigru, Nilu i innych największych rzek Afryki oraz tworzenie systemów pozwalających na intensywną, zmechanizowaną produkcję rolną. Będzie to ogromna zmiana społeczna i kulturowa w krajach Afryki subsaharyjskiej, których produkcja rolna do tej pory jest oparta o małe działki rodzinne, uprawiane prostymi, ręcznymi narzędziami, bez użycia pługa czy traktora. W roku 2100 w wyniku przeogromnej liczby ludności w Afryce, nie będzie możliwości sprowadzenia na ten kontynent odpowiednio dużej liczby żywności, zaś gospodarki tych krajów mogą nie wygenerować odpowiedniej ilości twardej waluty, by takie zakupy poczynić na rynkach światowych. Jeżeli mieszkańcy tych krajów nie wyprodukują odpowiednio dużej ilości żywności, głód zmusi ich do migracji do ośrodków miejskich oraz za granicę. Oś priorytetowa (3): Dobrze rządzenie (Good Governance) 1. Demokratyzacja i prawa człowieka Dla debaty europejskiej szczególnie istotne jest podnoszone w propozycji niemieckiej powiązanie potencjalnego wsparcia rozwoju gospodarczego Afryki z kwestiami demokratyzacji, rządów prawa i praw człowieka. Unia Europejska musi sobie odpowiedzieć na pytanie, na ile pomoc gospodarcza, mająca na celu kontrolę ruchów migracyjnych, może i powinna być powiązana z demokratyzacją. Czy możemy sobie pozwolić na wyłączenie z tego procesu Algierii czy Egiptu, których rządy coraz dalej odchodzą od standardów demokratycznych? Zapewne nie. Dlatego w części poświęconej wdrażaniu Planu Marshalla dla Afryki proponuję, aby zróżnicować wielkość wsparcia, stosując kryteria preferujące kraje o rzeczywistej demokracji, rządach prawa i traktujące poważnie walkę z korupcją. 2. Rządy prawa i walka z korupcją Rządy prawa i realna walka z korupcją na każdym szczeblu powinna być bezsprzecznym wymogiem udziału danego kraju w strategii pomocowej dla Afryki. Środki pomocowe i inwestycje prywatne, wynoszące nawet 5% PKB, muszą być odpowiednio zabezpieczone, by zapewnić ich maksymalną skuteczność oraz stworzyć korzystny klimat inwestycyjny dla prywatnych przedsiębiorców, zarówno prywatnych, jak i publicznych. Kluczowym elementem jest niezależne, sprawiedliwe sądownictwo oraz bezpardonowa walka z korupcją wśród polityków i urzędników. Niedopuszczalna jest sytuacja, jaka niedawno miała miejsce w Kenii, gdzie jeden z gubernatorów kupił 20 domów za 2 mln USD w ciągu pierwszych 10 miesięcy swojego urzędowania, zaś po krótkim zatrzymaniu otrzymał pozwolenie na wyjazd z kraju, zaś po powrocie stanie nie przed sądem, lecz przed komisją parlamentarną, gdzie będzie oceniany przez innych polityków. Wysokość wsparcia w ramach

20

Planu Marshall dla Afryki musi być więc uzależniona od jakości rządów prawa i walki z korupcją, zaś w przypadku braku współpracy ze strony władz taka pomoc powinna być zawieszana. 3. Ograniczenie wysokiego przyrostu ludności Wsparcie dla ograniczenia wysokiego przyrostu ludności jest kontrowersyjnym, ale zapewne koniecznym elementem strategii pomocowej dla Afryki. Z punktu widzenia ekonomicznego, głównym wskaźnikiem jej skuteczności będzie PKB na mieszkańca danego kraju, liczone w parytecie siły nabywczej lokalnej waluty (PPP). Podobnie jak ma to miejsce obecnie, efekty wzrostu gospodarczego na większą zasobność ludności i osłabienie presji migracyjnej mogą zostać zniwelowane przez szybki wzrost ludności. Politykę nakłaniania mieszkańców kraju do ograniczania liczby urodzeń wprowadzają w życie m.in. władze Egiptu i Etiopii. Nie ma powodu, aby podobnych polityk nie wdrożyły kraje, takie jak Mali czy Niger, gdzie liczba dzieci na kobietę przekracza pięć. Oś priorytetowa (4): Wdrażanie Planu Marshalla dla Afryki 1. Finansowanie ze strony państw i instytucji międzynarodowych Kraje Unii Europejskiej powinny znaleźć odpowiedź na pytanie, czy strategia pomocowa dla Afryki powinna być jedynie przedsięwzięciem europejskim, czy też realizowanym w ramach najbogatszych krajów świata, np. Grupy G-­8, przy finansowym udziale USA, Chin i m.in. Banku Światowego. Udział USA i Chin pozwoliłby na maksymalizację efektów strategii poprzez zaangażowanie drugiego największego darczyńcy pomocy humanitarnej na świecie (USA) oraz jednego z największych państw pochodzenia kapitału inwestycyjnego w Afryce (Chiny). W przypadku włączenia do tego innych krajów i instytucji międzynarodowych, udział państw trzecich w podejmowaniu kluczowych decyzji mógłby być uzależniony od wysokości wpłat, podobnie jak ma to miejsce np. na forum Banku Światowego. 2. Sposoby wsparcia państw-­uczestników z kontynentu afrykańskiego Aby w stosunkowo krótkim czasie, bo kilku dziesięcioleci, nadrobić zapóźnienia rozwojowe Afryki, które w wielu krajach pogłębiły się tylko przez okres ostatnich 50 lat, konieczne jest wykorzystanie znacznych środków. Ich początkowa wysokość powinna być porównywalna przynajmniej ze stopą wzrostu ludności, tak, aby przyspieszyć wzrost zasobności ludności (mierzonej m.in. wskaźnikiem PKB na mieszkańca PPP). Szersze cele Planu będą musiały zostać rozbite na strategie dla każdego z uczestniczących w nim krajów, których realizacja będzie poddana ścisłemu monitoringowi i ewaluacji. Pomoc rozwojowa realizowana w ramach Planu Marshalla dla Afryki będzie składową kilku przepływów finansowych: a) Bezpośrednie wsparcie budżetowe dla krajów, spełniających

warunki ścisłej dyscypliny finansów publicznych, rządów prawa, walki z korupcją, itp. na działania zgodne ze strategiami narodowymi;;

b) Pożyczki preferencyjne;; c) Inwestycje finansowane bezpośrednio w ramach strategii, gdzie

podmioty ją realizujące będą samodzielnie wybierać dostawców i nadzorować ich realizację;;

d) Inwestycje prywatne. e) Wartość zachęt finansowych i podatkowych dla inwestorów

prywatnych.

21

W ramach strategii konieczne może być znacznie większe wsparcie w zwalczaniu ugrupowań ekstremistycznych i grup przestępczych, zagrażających lokalnej ludności i stabilności krajów Afryki. Wysokość takiej pomocy powinna być uzależniona od kilku czynników, między innymi: a) Poziomu rozwoju – kraje

najuboższe otrzymywałyby najwyższe wsparcie.

b) Znaczenia kraju w międzynarodowych ruchach migracyjnych;;

c) Poziomu demokratyzacji i poszanowania praw człowieka;;

d) Jakości państwa prawa;; e) Poziomu korupcji i wdrażania

sposobów jej ograniczania;; f) Poprawy klimatu inwestycyjnego

dla miejscowych i zagranicznych inwestorów;;

g) Współpracy władz i skutecznej realizacji i wydatkowania środków w ramach strategii Planu Marshalla dla Afryki dla danego kraju.

W opinii autora, aby osiągnąć swoje cele strategiczne, wsparcie ze strony Planu Marshalla dla Afryki powinno wynieść od 1% do 10% PKB danego kraju, tak aby nie spowodować zbyt wysokiej presji inflacyjnej. Dla porównania, w roku 2007 wysokość środków pomocowych UE dla Polski wyniosła około 1,63% PKB. Choć procent wsparcia dla gospodarek najuboższych krajów Afryki może wydawać się duży, to np. dla Burkina Faso, największego źródła migracji w Afryce Zachodniej, pomoc w wysokości 1% PKB to tylko 116 mln USD rocznie, czyli wartość 4 samolotów F-­16. Pomoc gospodarcza dla Południowego Sudanu w wysokości 1% PKB pozwoli na wybudowanie 653 km drogi asfaltowej (średni koszt 100 tys. USD/km). Dla porównania, amerykańska pomoc wojskowa dla Egiptu przekracza 1,3 mld USD rocznie. W 2017 roku Chiny zadeklarowały realizację programów inwestycji infrastrukturalnych w Afryce o wartości 60 mld USD.27 Należy się zastanowić, czy Europa chce zostawić kontynent afrykański dla tak dużych wpływów Chin? Kraj Środka nie jest zagrożony skutkami migracji z Afryki, zaś Europa – jak najbardziej. Aspekt finansowy Planu Marshalla dla Afryki powinien pochodzić z czterech źródeł: 1) Krytycznego przeglądu i reformy pomocy rozwojowej dla Afryki.

Działania finansowane przez Unię Europejską powinny być skupione na tworzeniu miejsc pracy, rozwoju gospodarczym i zapobieganiu negatywnym skutkom zmian klimatycznych;;

27 „How China's $60 Billion For Africa Will Drive Global Prosperity”. Forbes, 14 marca 2017 https://www.forbes.com/sites/amyjadesimi/2017/03/14/how-­chinas-­60-­billion-­for-­africa-­will-­drive-­global-­prosperity/#3c71e0c38a37

Tabela 5: Przykładowe wartości pomocy ekonomicznej dla krajów Afryki położonych na północ od równika w wysokości 1%, 2% i 5% PKB z roku 2016.28

28 Dane PKB: UN Statistics Division (http://unstats.un.org) Dane dot. pomocy rozwojowej: Development Aid At A Glance – Statistics By Region: Africa, OECD (https://www.oecd.org/dac/stats/documentupload/2%20Africa%20-­%20Development%20Aid%20at%20a%20Glance%202016.pdf)

Kraj

PKB (2016) 1% PKB 2% PKB 5% PKB Pomoc

rozwojowa w roku 2014

w mln USD rocznie Algieria 159 049 1 590 156 Benin 596 Burkina Faso 11 695 116 233 584 1 115 Czad 11 267 112 225 563 386 Kongo 7 778 77 155 388 106 D.R. Konga 40 337 403 806 2 016 2 373 Dżibouti 1 891 18 37 94 164 Egipt 270 143 2 701 3 510 Eritrea 5 413 54 108 270 82 Etiopia 70 314 703 1 406 3 540 Gambia 985 9 19 49 98 Ghana 42 793 427 855 2 139 1 119 Gwinea 8 476 84 169 423 561 Gwinea-Bissau 1 122 11 22 56 109 Kenia 70 525 705 1 410 2 637 Liberia 2 756 27 55 137 744 Libia 42 959 429 859 207 Mali 14 001 140 280 700 1 233 Mauretania 4 667 46 93 233 257 Maroko 103 606 1 036 2 072 2 228 Niger 7 528 75 150 376 914 Nigeria 404 649 4 046 2 437 Południowy Sudan 6 534 65 130 326 1 945 Rep. Środkowoafrykańska 1 810 18 36 90 607 Rwanda 8 473 84 169 423 1 024 Senegal 14 604 146 292 730 1 104 Sierra Leone 3 674 36 73 183 882

Somalia 1 318 13 26 65 1 106 Sudan 82 887 828 1 657 867 Togo 4 449 44 88 222 207 Tunezja 41 703 417 834 2 085 930 Uganda 25 307 253 506 1 265 1 622

22

2) Krytycznego przeglądu i reformy pomocy humanitarnej dla Afryki. W

Południowym Sudanie Unia Europejska finansuje te same działania (budowa studni, dystrybucja żywności, rozdawanie narzędzi rolniczych i nasion) od 1983 roku, bez żadnego planu na zakończenie tych działań. Podobna sytuacja ma miejsce w Somalii. Uzależnienie od pomocy humanitarnej wśród ludności zabija przedsiębiorczość i chęć poprawy swojego losu. Wieloletnia pomoc humanitarna zwalnia rządzących od odpowiedzialności za los mieszkańców swojego kraju, przez co mogą skupić fundusze na walce o władzę i prowadzeniu wojen domowych. Pomoc humanitarna jest konieczna by pomóc krajom Afryki zmierzyć się z nowymi kryzysami, takimi jak niedawny napływ miliona uchodźców z Południowego Sudanu do Ugandy.

3) Zwiększenia finansowania pomocy rozwojowej i gospodarczej dla państwa Afryki.

4) Wsparcia inwestycji przez kapitał prywatny. Ze względu na bliskość wyzwań migracyjnych i bezpieczeństwa narodowego, działania te powinny zostać zakwalifikowane do zwiększonego celu wydatków na obronę (2 -­2,5 proc. PKB). Udział państw afrykańskich w takim planie rozwojowym powinien być objęty szeregiem warunków. Pierwszym z nich jest powinno być zdecydowane i natychmiastowe wdrożenie reform strukturalnych, mających na celu poprawę warunków prowadzenia działalności gospodarczej i walkę z korupcją. Niedopuszczalne powinno być zmniejszanie nakładów budżetowych na sektory prorozwojowe, ochronę zdrowia czy edukację, i przesuwanie tych środków na finasowanie wojska i policji, jak to ma miejsce w przypadku Ugandy i Południowego Sudanu. Unia Europejska mogłaby także uzależnić udział krajów w takim planie pomocowym od ich niepodlegającego wątpliwości zaangażowania w walkę z nielegalną migracją oraz przyjmowanie osób, odesłanych z krajów trzecich w przypadku, gdy nie otrzymałyby tam azylu lub statusu uchodźcy. Pomoc na wyższym poziomie procentowym w stosunku do PKB mogłaby być także uzależniona od zgody niektórych państw północnej Afryki do ustanowienia na ich terytorium “hotspotów”, gdzie rozpatrywane byłyby wnioski azylowe osób migrujących do Unii Europejskiej. 3. Monitoring, ewaluacja i dostosowanie do nowych wyzwań W przeciwieństwie do ONZ-­owskich Celów Zrównoważonego Rozwoju, „Plan Marshalla” dla Afryki musi mieć jasno zdefiniowane cele, poparte czytelnymi wskaźnikami i jasno określonym systemem monitoringu jego osiągnięć. Wypłata kolejnych transz pomocy i wsparcie inwestycji prywatnych muszą być uzależnione od skutecznej realizacji programu w danym kraju, wdrażaniu poszczególnych projektów i widocznych, weryfikowalnych postępów w budowaniu państwa prawa, walki z korupcją oraz instytucji państwa demokratycznego. W przeciwieństwie do obecnych funduszy powierniczych Unii Europejskiej dla Afryki, gdzie akceptacja projektu i wypłata środków trwa nawet dwa lata, decyzje o wsparciu poszczególnych projektów muszą być podejmowane w oparciu o strategie narodowe i finansowane znacznie szybciej, w przeciągu kilku miesięcy. „Plan Marshalla” dla Afryki musi mieć jednak zbudowany mechanizm okresowych zmian, pozwalający na elastyczne reagowanie na nowe potrzeby, takie jak konflikty, masowe ruchy ludności, kryzysy polityczne czy skutki zmian klimatycznych. Aby móc lepiej zrozumieć procesy polityczne, społeczne i gospodarcze zachodzące w krajach Afryki, Unia Europejska i jej kraje członkowskie powinny znacząco zwiększyć środki finansowe na działalność ambasad, szczególnie w krajach Sahelu i Afryki Północnej, programy realizowane przez organizacje pozarządowe oraz instytucje eksperckie, w tym think tanki.

„Plan Marshalla” dla Afryki może także obejmować oddłużenie wysoce zadłużonych najbiedniejszych krajów świata (HIPC – Highly Indebted Poor Countries). Zmniejszenie obciążenia obsługi długu zagranicznego uwolniłoby w tych krajach nowe środki budżetowe na inwestycje w edukację, ochronę zdrowia czy rozbudowę dróg. Z drugiej strony, restrukturyzacja lub kasowanie długu zachęcają rządy do zaciągania nowych zobowiązań i wykorzystania środków budżetowych na nietrafione inwestycje lub sektory nie sprzyjające rozwojowi i poprawie życia ludności jak np. finansowanie sił zbrojnych. Aby móc lepiej zrozumieć procesy polityczne, społeczne i gospodarcze zachodzące w krajach Afryki, Unia Europejska i jej kraje członkowskie powinny znacząco zwiększyć środki finansowe na działalność ambasad, szczególnie w krajach Sahelu i Afryki Północnej, programy realizowane przez organizacje pozarządowe oraz instytucje eksperckie, w tym think tanki.

1

Fundacja Polskie Centrum Pomocy Międzynarodowej Warszawa, wrzesień 2018