Artis jaarverslag 2004

Artis & natuurbehoud

2 De Missie van Artis / Mission Statement

4 Bericht van bestuur en directie

9 Artis, een cultuurlandschap / Intentieverklaring

10 “We zijn onderdeel van de natuur”Visie op natuurbehoud door astronaut André Kuipers

12 Artis = natuurbehoud

16 Retourtje wisent

20 “Dierentuinen doen belangrijk werk voor soortbehoud”Visie van bioloog Michal Adamec

21 Artis en het wereldwijde netwerk van organisaties voor natuurbehoud

22 Natuureducatie = natuurbehoud

26 “Het is belangrijk dat kinderen dieren in het echt kunnen zien”Visie van onderwijzeres Nynke Wouda

28 Natuurbehoud = onderzoek in dierentuinen

32 “De vonk tussen mens en natuur moet overspringen”Visie van Gerhard van den Top, directeur Natuurbescherming WWF

34 Artis = arboretum

37 “Artis speelt een grote rol bij natuureducatie”Visie van Geert Timmermans, voorzitter van de KNNV Amsterdam

38 Feest op de Zuid-Amerika Pampa

41 Artis de Partis

42 Artiskalender 2004

46 Natuurbehoud in beeldVisie van Martin Trampe, president van Canon Nederland

48 Hoofdsponsoren en dieradoptanten

50 Sociaal verslag

52 Summary

53 Financieel verslag

Voor Artis is natuur- en soortbehoud een maatschap-

pelijke plicht en dagelijks werk. Versteviging van de

samenwerking met natuurbehoudsorganisaties en het

uitvoeren van uiteenlopende projecten voor soort-

behoud kregen in 2004 veel aandacht. Met de inzet

van diverse educatieve middelen werkt Artis aan

bewustmaking, meningsvorming en attitudeverande-

ring van het publiek. In dit jaarverslag geeft een aantal

specialisten hun visie op het belang van natuurbehoud

en de rol van Artis daarbij.

Nandoekuiken.

2

Met deze missie geeft Artis invulling aan haarambitie om een kennistuin te zijn – een ken-nistuin met dieren, met planten, met musea,met een planetarium. Artis is een park waar jekunt wandelen, waar je kunt leren, waar jekunt nadenken en waar je onverwachte zakenbeleeft en ervaart. Artis verzamelt en toont delevende en dode natuur, en probeert die tebegrijpen, te interpreteren. Mensen leggenhun interpretaties vast in taal, wetenschap enwaarden, ofwel cultuur. Artis stimuleert hetdenken over de relatie tussen natuur en cul-tuur. Artis gaat over de samenhang der dingen.

Natura Artis Magistra is all about the cohesion of life ,

where Natura stands for wonderment about nature;

Artis stands for the culture through which we define the world around us and

Magistra stands for insight into the relationship between nature and culture.

This mission embodies the ambition to be agarden of knowledge – a knowledge gardenwith animals, with plants, with museums, witha planetarium. Artis is a park through whichyou can stroll, where you can learn, where youcan reflect and where you can experience andencounter the unexpected. Artis collects anddisplays both live and lifeless nature,attempting to understand and interpret it.People record their interpretations in lan-guage, science and values – in culture. Artisstimulates contemplation of the relationshipbetween nature and culture. Artis is about thecohesion of things.

Four strategic objectives are derived fromthe mission: — Fulfilling a social role through the

focus on education about the relation-ship between man and nature;

— Providing specific efforts towardsprotecting and maintainingendangered animals and plants;

— Acting as a partner and a forum fororganizations and institutions withcomparable goals;

— Safeguarding the heritage, withregards to both scenery andarchitecture.

3

Uit de missie zijn vier kerndoelen af-geleid: — Het vervullen van een maatschappelij-

ke rol, met name door educatie over derelatie tussen mens en natuur;

— Het beschermen en instandhoudenvan bedreigde dier- en plantensoorten;

— Het functioneren als een partner enforum voor organisaties en instellingenmet vergelijkbare doelen;

— Het waarborgen van het erfgoed, zowellandschappelijk als architectonisch

Natura Artis Magistra gaat over de samenhang der dingen,

waarbij Natura staat voor de verwondering over de natuur;

Artis staat voor de cultuur waarmee wij vorm geven aan onze wereld

en Magistra staat voor het inzicht in de relatie tussen natuur en cultuur.

Nijlpaard Tanja.

4

De opening van de Zuid-Amerika Pampa op1 juli door Hare Koninklijke Hoogheid PrinsesMáxima was voor Artis het onbetwiste hoogte-punt van 2004. Na jaren hard werken kon ditgeheel gerenoveerde gebied in gebruik wor-den genomen. Al snel werd de grote mieren-eter een populaire bewoner van de Pampa. Inde nazomer was het opgroeien van een nestnandoekuikens op de Pampa van zeer nabij tevolgen. Ook de babyluiaard in het KleineZoogdierenhuis trok veel belangstelling. Datgold nog meer voor de kleine zebra Shewaye,die over de Afrika Savanne dartelde. Helaas isdit zebraveulen in januari 2005 overleden.Met een andere populaire baby uit 2004 gaathet gelukkig zeer goed: giraf Iwana die methaar eigenwijze blik het omslag van de Artis-kalender siert. Eind 2004 namen tweeSikigibbons hun intrek op het vernieuwdeGibboneiland. Zij zijn de waardige opvolgersvan de witwanggibbons die vorig jaar onver-wacht stierven. Gelukkig kunnen onze vastebezoekers en de buurt weer genieten van dekarakteristieke gibbonzang.Er was ook afscheid in geplande vorm. Deoude olifanten Suseela en Jumbo verhuisdennaar Ostrava in Tsjechië en chimpansees

Rakker en Simon gingen naar het Great ApeProject in Brazilië. De moeflons die Artis inhet Amsterdamse Bos hield, zijn naar Frank-rijk vertrokken.Artis verwelkomde olifant Winthida uitBurgers Zoo. Zij is een oude, ervaren olifan-tentante die het jongere vrouwtje Thong Taiterzijde kan staan wanneer die in september2005 moeder wordt. Het Aquarium beleefdede bijzondere geboorte van 12 vuursalaman-ders en 21 gifkikkers. De heringerichte koraal-aquaria bleken een groot succes. Nooit was erzulke mooie koraalgroei in het Artis Aquariumte zien. In het Reptielenhuis werden terrarianieuw ingericht en werden zeer goede kweek-resultaten met verschillende soorten skinksbereikt. Met de voorbereidingen voor het nieuweInsectarium, dat in 2005 als eerste onderdeelvan het Vlindertuinproject open gaat, werdweer een stap gezet in de vernieuwing vanArtis. Aan die vernieuwing is in 2004 op veelmanieren gewerkt. Er is een begin gemaaktmet het uitwerken van de toekomstvisie voorhet werk van onze stichting. De eerste stapwas een intensief onderzoek waarbij de bij-zondere rol en positie van Artis van alle kan-

5

ten werden onderzocht, door deskundigenbinnen en buiten onze organisatie. Dit onder-zoek bracht Artis in beeld als een 'gelaagde'dierentuin; een centrum voor educatie, eenplek waar bezoekers de natuur op een bijzon-dere manier van dichtbij kunnen ervaren, eenpodium voor natuurbeschermingsorganisa-ties, universiteiten en anderen, en niet in delaatste plaats als een gemeenschap, hechtverbonden met de bewoners van de stad waar-van zij deel uitmaakt. Door de laagdrempelig-heid en de attractiviteit voor mensen van alleleeftijden en culturele achtergronden ver-sterkt Artis de sociale cohesie.Deze denkbeelden geven richting aan de ont-wikkeling van Artis voor de komende decen-nia: een 'kennistuin' die het publiek met denatuur confronteert. Een tuin met ruimte voordieren, ruimte voor educatie en ruimte voorbijzonder Amsterdams erfgoed. In 2004 werdde eerste versie van een Masterplan opgesteldwaarin dit alles is terug te vinden. Van deschetsen voor de uitbreiding op het huidigeparkeerterrein die geheel aan dierhuisvestingten goede komt, tot het Kennisplein waar edu-catieve en museale functies integreren.Uiteraard is een goed contact met de

Gemeente Amsterdam, Stadsdeel Amster-dam-Centrum en de buurt bij deze ontwikke-lingen essentieel. Daar was in 2004 duidelijksprake van. De dialoog met alle betrokkenenwas bijzonder vruchtbaar. In het najaar van2005 zal het Masterplan zijn voltooid.Ook in het afgelopen jaar heeft weer een enor-me stroom leerlingen van alle leeftijden enalle onderwijsvormen onze tuin aangedaan.Zij volgden Artislessen, bezochten hetPlanetarium en het Geologisch Museum ofverkenden aan de hand van speurtochten dedierentuin. Om onze educatieve taak nog bre-der te kunnen uitvoeren werd het corps vrij-willige rondleiders met bijna 30 mensen uit-gebreid. Een ander educatief hoogtepunt waseen project voor groep 7 en 8 en voor de basis-vorming: ‘Wie doet wat?’, in samenwerkingmet en in opdracht van het Ministerie vanSociale Zaken en Werkgelegenheid. ‘Wie doetWat’ is door Artis ontwikkeld en bestaat uitlessen op school en een speurtocht door dedierentuin. Het project was een groot succes,net als de speciale insectenlessen en rondlei-dingen voor onze sponsors.In de zomer van 2004 maakte Artis de Partiszijn opwachting in Artis. Deze onweerstaan-bare sokpop debuteerde als Artismascotte opbillboards en promotiefilms en was meteeneen enorm succes. In diezelfde periode maak-

6

1

2

3 4 5

6

78

2. kennisplein

1. ingangsgebied

4. watergang

3. kop 7. pooldieren5. verbreden "savanne"

8. park entree6. kassen

het eigen vermogen die de Gemeente Amster-dam aan Artis heeft toegekend. Wij zijn deGemeente Amsterdam hier bijzonder dank-baar voor. Ook alle anderen die ons steunden, als sub-sidiegever, sponsor, dieradoptant of ambassa-deur zijn wij veel dank verschuldigd.Bijna 1,1 miljoen mensen bezochten in 2004Artis. Dat is een stijging ten opzichte van2003 toen het miljoen juist werd overschre-den. Naast het dagbezoek blijft het aantalleden stijgen. Uit alle lagen van de samenle-ving weten de mensen de weg naar Artis tevinden. Wij zijn er trots op deze groeiendestroom bezoekers in ons unieke park te kun-nen ontvangen.

R.J.J. Koedijkvoorzitter bestuur

Haig Baliandirecteur

J.H. van Weerdadjunct-directeur

Amsterdam, 26 april 2005

te de AVRO opnames voor de serie DierenparkArtis. Informatie aan onze bezoekers kon wor-den verbeterd dankzij steun en apparatuurvan Canon. Wij kunnen ons bezoek aan dekassa nu de dagkrant De Nieuwsgier overhan-digen.De ZOOmeravonden trokken veel publiek enwerden zeer gewaardeerd. Zij krijgen in 2005een vervolg. Dat geldt ook voor de benefiet-avond voor Paramaribo Zoo waar Artis samenmet de Surinaamse gemeenschap inAmsterdam de noodlijdende dierentuin vanParamaribo te hulp kwam. En ook voor hetKinderbeestfeest – waar ernstig en chronischzieke kinderen op een bijzondere avond inArtis worden onthaald. Dit alles zou onmoge-lijk zijn zonder de enorme inzet van personeelen vrijwilligers. Maar ook in het ‘gewone’ werkis de inzet van de Artismensen, beroeps envrijwillig, van enorme waarde. Het contact tussen directie en Ondernemings-raad is in 2004, net als in de voorafgaandeperiode, zeer goed en constructief geweest.Samen met de OR en het personeel bouwen wijaan een steeds beter werkende organisatie.Dat is aan de cijfers te zien. Na een negatieffinancieel resultaat in 2003 hadden we in2004 een positief resultaat. Het eigen vermo-gen kende eenzelfde omslag. Dit is mede tedanken aan een subsidie ter versterking van

7

Afbeeldingen op deze pagina: voorlopige schetsen

ten behoeve van de toekomstplannen voor Artis.

Directie en bestuur per 1 mei 2005

d i r e c t i e

De heer Haig Baliandirecteur

De heer J.H. van Weerdadjunct-directeur

DirectiesecretariaatMevrouw J. Vos

H.K.H. Prinses Margrietbeschermvrouwe van de Stichting totInstandhouding van de Diergaarde van hetKoninklijk Zoölogisch GenootschapNatura Artis Magistra

8

b e s t u u r

De heer R.J.J. Koedijkvoorzitter

De heer H.R. Hofsteepenningmeester

De heer E. Asscher

Mevrouw P.M. Rozendaal

Mevrouw E.H. Agtsteribbenamens het Gemeentebestuur vanAmsterdam

De heer C.H. Boer

De heer T. de Jongnamens het Sterrenkundig Instituut van deUniversiteit van Amsterdam

De heer H. Leliveld

De heer S.J. Noordanamens de Universiteit van Amsterdam

De heer C. Vervoorn

Mevrouw I. Wellsnamens het Gemeentebestuur vanAmsterdam

De heer P. Kranenberglid van verdienste / erelid

Het bestuur kwam in 2004 vier keer bijeen,op 14 april, 23 juni, 27 oktober en 1 decem-ber. Het dagelijks bestuur vergaderde maan-delijks met de directie.

Artis, een cultuur-landschapOp 23 maart 2005 ondertekenden vertegenwoor-digers van 13 terrein- en gebouwenbeherendeorganisaties samen met 6 instellingen die zich opandere wijze bezig houden met het Nederlandsecultuurlandschap, een belangrijke intentieover-eenkomst. Ook Artis was één van de onderteke-naars. Artis is een monumentale stadsdierentuin.Helemaal omgeven door en ingebed in de stadheeft Artis echter geen uitbreidingsmogelijkhe-den. Je zou deze feiten als een belemmering voorde ontwikkeling van Artis kunnen zien, maar Artisbeschouwt haar stedelijk karakter juist als éénvan de belangrijkste troeven voor de toekomst.Het monumentale is niet alleen een mooie schilmaar herinnert ook iedere dag weer opnieuw aande bijzondere traditie van de dierentuin. Artis iséén van de zeer weinige dierentuinen ter werelddie de natuur op een volstrekt vanzelfsprekendemanier in de context van wetenschap, cultuur engeschiedenis kan plaatsen.Artis heeft deze intentieverklaring ondertekendomdat die ervan uitgaat dat men dynamisch methet erfgoed om moet gaan. Je kunt alleen behou-den als je dat op een zinnige en dynamische wijzedoet. Het landschappelijke monument is er nietalleen om te bewaren, maar ook om te ontwikke-len en met nieuwe betekenissen aan volgendegeneraties door te geven. Landschappen engebouwen worden hier in hun samenhangbeschouwd. Het is een manier om met erfgoedom te gaan die bij uitstek geschikt is voor Artismet haar prachtige parkstructuur, oude gebou-wen, hedendaags publiek en educatieveopdracht.

Overwegende dat:— Het Nederlandse stedelijk en landelijk cul-

tuurlandschap een onmisbare drager vormtvan ons culturele erfgoed;

— De economische betekenis van ons land-schap (toerisme, vestigingsklimaat) grootis;

— Het landschap voor welzijn (wonen, identi-teit) een factor is van onschatbare waarde;

— Het Nederlandse cultuurlandschap telkensopnieuw wordt beproefd met economischeingrepen;

— Een gezamenlijke inzet voor een duurzaamtoekomstperspectief van het landschapgewenst is;

— Er een geweldig potentieel is aan maat-schappelijke krachten die in dit proces vanlandschapsherstel en -ontwikkeling kanworden benut;

willen maatschappelijke organisaties hetNederlandse cultuurlandschap een duurzaamperspectief geven. De instellingen die dage-lijks met behoud, bescherming en ontwikke-ling van dit landschap bezig zijn, spreken deintentie uit om samen te werken op het puntvan kennisuitwisseling, publieke bewustwor-ding en aansturing op de kwaliteit van ditlandschap.

Zij vragen de rijksadviseur voor het cultureelerfgoed om in samenwerking met zijn collegavoor het landschap met deze partijen een pro-gramma uit te werken dat leidt tot kwaliteits-verbetering van ons cultuurlandschap.9

i n t e n t i e v e r k l a r i n g

een zaak van onverdeelde zorg

Stakeholders

College van Rijksadviseurs/Atelier Rijksbouwmeester

Clusius Leerstoel Geschiedenis Tuin en

Landschapsarchitectuur Universiteit Leiden

Federatie Welstand

Koninklijke Nederlandsche Heidemaatschappij

Rijksgebouwendienst

Stichting Nederlands Cultuurlandschap

Terrein en gebouwen beherende organisaties

De Landschappen

Directie Domeinen

Federatie Particulier Grondbezit

Geldersch Landschap en Geldersche Kasteelen

Het Nationaal Park De Hoge Veluwe

Koninklijk Zoölogisch Genootschap Natura Artis Magistra

Landelijke Federatie het Behouden Huis

SBNL, organisatie voor particulier en agrarisch

natuurbeheer.

Staatsbosbeheer

Stichting Behoud van Particuliere Historische

Buitenplaatsen

Vereniging Natuurmonumenten

Vereniging Hendrick de Keyser

Stadsherstel Amsterdam NV

1 0

André Kuipers verbleef als astronaut namens de European Space

Agency in april 2004 acht dagen in het International Space

Station. Op 23 mei (en ook tijdens de MuseumNacht op

6 november) bracht hij voor een enthousiast publiek in het Artis

Planetarium verslag uit van zijn ruimtereis. Hij ontving toen van

Artis een erelidmaatschap voor het leven. André Kuipers zet zich

als ambassadeur van het WWF actief in voor natuurbehoud.

Foto’s: André Kuipers

water, zoals de Afsluitdijk. Helaas zie je ookandere aspecten van menselijke bewoning. Ikdacht dat ik heiigheid zag boven China enIndia, maar het bleek luchtvervuiling te zijn.Ik zag kale bergkammen in Madagaskar waarde bossen verdwenen zijn. Ik zag grond weg-stromen uit de rivieren de oceaan in, alsgevolg van erosie door boskap. Op de grondlijkt het alsof we eindeloos veel lucht en bos-sen hebben, maar vanuit de ruimte zie je datwe maar heel beperkte voorraden hebben endat die in snel tempo worden opgebruikt.Mensen moeten zich ervan bewust worden datwe onderdeel van de natuur zijn, dat we voor-zichtig moeten omspringen met onze leefom-geving waarin we met alle andere levensvor-men samenleven. We hebben die natuurnodig, we vernietigen niet alleen de anderelevende wezens, maar ook onszelf als we nietsnel in evenwicht gaan leven met de natuur. Via Artis worden mensen zich ervan bewusthoe mooi biodiversiteit is. Die schoonheidmoeten we bewaken en versterken. We heb-ben het recht niet alles uit te roeien. Via Artiskunnen fondsen verworven worden om natuur-behoud te ondersteunen. Via Artis kunneneducatieve projecten gedaan worden. Je moetbij de jeugd beginnen. Als die zich het voort-bestaan aantrekt van dieren en hun ecosyste-men, dan heb je de toekomstige beleidsma-kers ook gewonnen. Voor mij is Artis een magi-sche plek die me laat wegdromen en fantase-ren over reizen naar die verre gebieden op enbuiten de planeet, en waar ik kan genietenvan alle exotische wezens en natuurverschijn-selen waarmee we het universum delen.”

“Het was heel speciaal om de aarde vanuit deruimte te zien. 's Nachts was het misschiennog wel het vreemdst. Er was altijd wel ergensonweer. De bliksemflitsen gaan zeker honderdkilometer door de wolken en verlichten hetruimtestation 400 kilometer daarboven. Heelbijzonder was ook om over nachtelijk Afrika tevliegen. Alles is donker als je boven de Saharakomt. In de verte zie je dan een goudkleurigeslang die naar de Middellandse Zee kronkelt:de Nijl, met alle mensen die aan de oeverswonen. Overdag is de aarde zeer kleurrijk. Naast hetvele blauw van de oceanen en de witte wolkenzie je de rode tinten in het Australische ach-terland, versierd met goudkleurige zoutme-ren, groene meren op de Tibetaanse hoogvlak-te, turquoise wateren rond de Bahamas. Ineen bepaalde baan zie je anderhalf uur langalleen maar oceaan. Het voelt alsof je langseen gigantische muur van water beweegt alsje de Stille Zuidzee overvliegt, met hier endaar een prachtig sieraad, een atol.Maar zodra ik het zwarte heelal zag, werd deaarde ineens heel kwetsbaar. Het werd eenbol die daar zomaar in het zwarte niets hing,als een levende cel, met een blauw fluoresce-rende, dunne laag eromheen. Het is griezeligom te zien in wat voor dun laagje al het levenzich bevindt.Vanuit de ruimte kun je de menselijke activi-teit goed zien. De condensstrepen achtervliegtuigen, de grens tussen begroeiing enwoestijn in Israël, een kunstmatig eiland in devorm van een palmboom bij Dubai, en brug-gen en andere afgrenzingen tussen land en

1 1

1 2Artis ziet natuur- en soortbehoud als

een maatschappelijke plicht. In 2004

zette Artis belangrijke stappen op dit

gebied. De samenwerking met diverse

natuurbehoudsorganisaties werd ver-

stevigd, projecten voor soortbehoud

werden opgezet of ondersteund, en –

last but not least – Artisdieren maak-

ten een reis terug naar de natuur.

Fossa.

Natuurbehoud en samenwerkingMiljoenen bezoekers bezoeken elk jaar een ofmeer dierentuinen. Ze genieten van het dierin al zijn schoonheid, waarbij het streven isom het te tonen in een verblijf waarin zoveelmogelijk facetten van zijn natuurlijk gedrag tezien zijn. Door middel van educatie en infor-matie kan de bezoeker geconfronteerd wordenmet de vaak penibele situatie van de betref-fende diersoort in de natuur. Dit bewustwor-dingsproces is essentieel voor het creëren vaneen basis om het publiek (en de politiek) totactie te bewegen voor het behoud van dier-soorten in de natuur. Dierentuinen kunnen dit niet alleen bewerk-stelligen. Samenwerking met gelijkgestemdepartners is essentieel. Internationaal heeft dedierentuinwereld samenwerking gezocht methet Wereld Natuur Fonds, Greenpeace en deInternational Union for the Conservation ofNature. Landelijk zijn de banden tussen die-rentuinen en WNF en Natuurmonumenten in2004 stevig aangehaald. Daarnaast zijn dierentuinen heel actief metde Europese fokprogramma’s voor bedreigdediersoorten (EEP’s). Aanvankelijk werdendeze programma’s opgericht om een zodanigeuitwisseling van dieren tussen dierentuinenonderling te bewerkstelligen dat dierentuin-populaties levensvatbaar zouden blijven zon-der de noodzaak van import vanuit de vrijenatuur. Dat laatste is inmiddels al vrijwelonmogelijk geworden door natuurbescher-mingmaatregelen zoals het CITES-verdrag.

HerintroductieTegenwoordig is een belangrijk aspect van eenEEP de bedreigde status van een diersoort inhet wild. Dierentuinen proberen door het fok-ken van dieren de soort te behouden - nietalleen voor de eigen collecties, maar juist ookom hopelijk ooit diersoorten weer terug te

1 3

Gouden leeuwaap.

van de natuur bekend is. Het areaal aan vrijenatuur wordt juist kleiner en de nog resteren-de dieren in het wild zullen ook steeds vakervolgens dezelfde principes zoals die nu voordierentuinpopulaties gelden, beheerd moetengaan worden. Zo zullen versnipperde popula-ties van dieren in het wild een ‘handje gehol-pen’ moeten worden om voldoende voortplan-

tingsmogelijkheden te krijgen en inteelt tevoorkomen. Met andere woorden, de kennisvan het dier in de wilde situatie (in situ) wordtgebruikt om de dieren in dierentuinen zo opti-maal mogelijk te kunnen houden, terwijl dekennis omtrent beheer van dierentuinpopula-ties in dierentuinen (ex situ) in toenemendemate gebruikt zal gaan worden om de dierenin natuurreservaten goed te kunnen beheren.

zo meer inzicht in zijn leefwijze te verkrijgen,zodat hij effectiever kan worden beschermd.Deze fondsformule zal voor steeds meer EEP-diersoorten worden ingesteld. Zo zijn inmid-dels ook voor de Grévy-zebra en deAmoerpanter dergelijke fondsen opgericht. In 2004 kregen ook de plannen rond hetbehoud van de reuzenmiereneter meer vorm.In een samenwerkings-verband dat Artis isaangegaan met eenArgentijnse dieren-tuin, ligt de nadrukop de opvang, reha-bilitatie en fok vande reuzenmierene-ter in Argentinië,waarbij ookgedacht wordt aanhet weer uitzettenvan dierentuindie-ren of hun nage-slacht.Tenslotte loopt erook al een aantalinitiatieven om fok-programma’s op terichten voor vissen(zoals haaien, rog-gen, levendbaren-den, cichliden enhet juweelkardi-naalbaarsje) enongewervelde dieren.Het merendeel verkeert nu nog in een verken-nend stadium, maar het aantal initiatievengroeit snel.

ToekomstDierentuinen en de vrije natuur gaan elkaarsteeds dichter benaderen. Dierentuinen pro-beren hun populaties van dieren beter tebeheren en meer in overeenstemming met wat

1 4

brengen naar de natuur. Recente voorbeeldenhiervan zijn onder andere de herintroductievan algazellen in Tunesië en die van leeuw-aapjes in Brazilië. Artis heeft in het verleden– en opnieuw in 2004 – op deze manier bijge-dragen aan de herintroductie van de wisent inMidden-Europa en aan die van de steenbok inde Oostenrijkse Alpen. De dierentuinenondersteunen en verrichten onderzoek opgebieden die deze doelstellingen kunnen hel-pen verwezenlijken, zoals gezondheid, erfe-lijkheid, gedragsleer en ecologie. Dergelijkonderzoek levert bovendien veelal nuttigegegevens op voor het beheer van dierenpopu-laties in wildparken.

Formule zwartvoetpinguïn Artis participeert in circa 40 EEP’s (zoogdie-ren, vogels, reptielen). Van drie van deze isArtis de coördinator, te weten van de lippen-beer, kleine kantjil en zwartvoetpinguïn. Inbepaalde gevallen gaat dat coördinatorschapechter verder dan het coördineren van het fok-programma. Zo vraagt Artis aan elke deelne-mer aan het zwartvoetpinguïn-EEP een gelde-lijke bijdrage, wanneer op voorstel van decoördinator een uitwisseling van dierenplaatsvindt van de ene dierentuin naar deandere. Deze gelden worden gestort in eenfonds om ter plekke in Zuid-Afrika een bijdra-ge te leveren aan de opvang van stookolie-slachtoffers onder de daar van nature voorko-mende zwartvoetpinguïn. Het fonds wordtbeheerd door de Stichting DierentuinenHelpen.Deze ‘formule zwartvoetpinguïn’ vindt navol-ging. Op vergelijkbare wijze draagt Artisfinancieel bij aan het EEP van de fossa, eenroofdier van het eiland Madagaskar. Met datgeld wordt, via de EEP-coördinator van defossa (de dierentuin van Duisburg), onderzoekop Madagaskar ondersteund. Dit onderzoek isgericht op de ecologie van de fossa. We hopen

Kantjil.

1 5

Zwartvoetpinguïns in hun natuurlijke biotoop.

Artiswisent terug naar de natuur

1 6

Op 19 juni werd Artiswisent

Archie (links), samen met nog

vier wisenten uit drie andere die-

rentuinen, losgelaten op een vijf

hectare groot omheind terrein in

het natuurgebied Poloniny

National Park in Slowakije.

De wisent kwam vroeger in nagenoeg geheelEuropa voor. Door intensieve jacht en ontbos-sing ging het eind 19e, begin 20e eeuw snelbergafwaarts. In 1921 werd het laatste in hetwild levende dier in Polen neergeschoten, inhet beroemde wildpark Bialowieza, op degrens van Polen en Wit-Rusland. Op datmoment waren er in wildparken en in dieren-tuinen nog slechts enkele tientallen dierenover.In de jaren vijftig kon een aantal wisenten uit-gezet worden in het wild: sinds die tijd leeft erweer een kudde in de oerbossen vanBialowieza. Vervolgens werden in de jaren zes-tig ook in andere natuurgebieden dieren uitge-zet: in Polen, Oekraïne, Roemenië en Letland.Naar schatting leven er in Europa nu zo’n1000 wisenten in het wild. Bij de laatste intro-ductie was een in Nederland gevestigde stich-ting betrokken: de Large HerbivoreFoundation (LHF). Het fonds ondersteuntnatuurbehoudsprojecten voor de grote Euro-Aziatische herbivoren, zoals de herintroductievan de saiga-antilopes in Kazachstan,Przewalski-paarden in Mongolië en wisentenin Letland. Eind 2003 benaderde de LHF Artismet de vraag of wij wilden deelnemen aan eenherintroductie van wisenten in Slowakije.

1 7

Bij het Wisentenperk in Artis staat dit beeldvan oud-directeur Sunier met een wisentkalfjeaan zijn zijde. Sunier was een van de initiatief-nemers van het fokprogramma dat de Euro-pese bizon moest redden van de definitieveondergang. Met een in 1921 aangekochtestier en een in 1931 aangekocht stel dierenvan de dierentuin van Berlijn nam Artis deelaan dat fokprogramma. In 1923 werd de inter-nationale vereniging tot instandhouding vande wisent opgericht en een stamboek aange-legd.

1 8

In overleg met de coördinator van hetEuropese fokprogramma (EEP) van de wisen-ten werd een selectie gemaakt van vijf dieren(twee mannen en drie vrouwen) die in ééntransport naar het natuurgebied PoloninyNational Park gebracht zouden gaan worden.Het betrof een dier uit Artis, twee dieren uitParco Natura Viva Bussolengo in Italië entwee dieren uit Natur- und Tierpark Goldau inZwitserland. Twee stieren uit Artis (Arik enArchie) vertrokken op donderdag 10 juni uitArtis. Arik bleef in Bussolengo achter om daarvoor het internationale fokprogramma voornazaten te zorgen, terwijl Archie samen mettwee Italiaanse wisentkoeien verder werdgetransporteerd richting Slowakije, waar zeop zondag 13 juni arriveerden.

P O L E N

O E K R A Ï N ES L O W A K I J E

O O S T K A R P A T E N

Het natuurgebied Poloniny National Park ligtin het uiterste noordoosten van Slowakije. Hetmaakt deel uit van het reservaat de ‘OostelijkeKarpaten’. In het Poolse gedeelte ervan

– Bieszcady National Park – leven al zo’n 120wisenten. Het park heeft een oppervlakte vanzo’n 30.000 hectare, met daaromheen nogeen ‘bufferzone’ van 10.000 hectare. Metsteun van de LHF werd een gebied ter groottevan 5 hectare omheind en van een voeropslag-plaats voorzien.

Op 19 juni vond deofficiële ‘lancering’van het project plaats,in tegenwoordigheidvan de Nederlandseambassadeur inSlowakije, de Poolsecoördinatrice van hetEEP, de directeur vanPoloniny NationalPark, vertegenwoordi-gers van het LHF,Artis, Parco NaturaViva en vertegenwoor-digers van het aan-grenzende natuurge-bied in Polen en vaneen natuurgebied inhet Roemeensegedeelte van deKarpaten. Met veelaandacht van deSlowaakse en Poolsepers werden de ope-ningshandelingen ver-richt: de onthullingvan een herinnerings-bord, vergezeld vaneen matineus glas‘bizonwodka’. Detweede handelingbestond uit het bijeen-brengen van de dierenvanuit het separatie-perk. Te zien hoeArchie door het hogegras en de bloemen lagte rollen, was hetmooiste complimentdat de deelnemers aanhet project te makenviel.

1 9

Inmiddels zijn de vijf wisenten uit hun5 hectare grote verblijf de wijde wereldvan het Poloniny National Park inge-gaan om hun Poolse collega’s van overde grens te gaan ontmoeten.Misschien dat ooit - over tien of twintigjaar - de droom van Dr. Kajetan

Perzanowski, initiatiefnemer van deherintroductie van wisenten in Polen,bewaarheid wordt: dat wisenten,geherintroduceerd op diverse plekkenin de Karpaten, weer een aaneengeslo-ten populatie vormen.

“De wisenten doen het erg goed en metArchie, het Artisdier, gaat het uitstekend! Omze te kunnen volgen hebben we alle wisentenvoorzien van een halsband met radiozender.Op 10 december 2004 kregen ze de volledigevrijheid. Tijdens de sneeuwperiode afgelopenwinter kwamen de dieren terug naar de plekwaar we ze hadden uitgezet. Blijkbaar ver-wachtten ze dat we ze dan wat bijvoederden

met hooi. Op 24 december zag ik dat de groepintussen gezelschap had gekregen van eenzesde dier, een grote, wilde Poolse stier. Ikverwacht in 2006 de eerste nakomelingen.We werken voor dit project samen met tal vanorganisaties. Onder meer het Wereld NatuurFonds, een aantal Europese dierentuinen, enook universiteiten. Via radio tracking onder-zoek (halsbanden met radiozenders) proberen

Michal Adamec is bioloog en werkt bij het cen-trum voor landschap en natuurbescherming,onderdeel van de overheidsorganisatie op hetgebied van natuurbescherming in Slowakije.

Hij was als coördinator nauw betrokken bij deintroductie van wisenten in het natuurgebiedPoloniny in Oost-Slowakije waar nu een van deArtisdieren rondloopt.

we uit te vinden welke routes de wisentenlopen. De wisent is ooit van uitsterven gereddoor acties van een drietal dierentuinen,waaronder Artis. Ook nu doen dierentuinenexcellent werk op dit gebied. Wat de wisentenbetreft verwacht ik in 2005 weer dieren uitenkele dierentuinen, waaronder Artis, te ont-vangen. Ook die zullen we na een gewennings-periode gaan uitzetten in de natuur. ”

2 0

NVD (Nederlandse Vereniging van Dierentuinen)

De NVD werd opgericht in 1966 en verenigt de meest voor-

aanstaande dierentuinen van Nederland. De hoofddoel-

stellingen zijn natuurbescherming, educatie, onderzoek en

recreatie. De leden worden wereldwijd als toonaangevend

beschouwd als het gaat om de kwaliteit van dierverzorging

en -huisvesting, vernieuwing en samenwerking.

Belangrijke taken zijn het uitwisselen van informatie op

het gebied van dierverzorging, veterinaire zorg, educatie,

PR en marketing. De NVD is gesprekspartner voor de

Nederlandse overheid (ingeval van wetgeving en in crisissi-

tuaties zoals de MKZ-crisis in 2001) en onderhoudt con-

tacten met de media en relevante organisaties. De NVD is

gevestigd in Artis.

SDH (Stichting Dierentuinen Helpen)

De SDH is het natuurbeschermingsfonds van de NVD dat

natuurbeschermingsprojecten zowel in situ als ex situ

ondersteunt. Twee Artisprojecten worden door SDH mede

ondersteund: een bedreigde vlindersoort op Jamaica en het

Miereneterproject in Argentinië. Het secretariaat van de

SDH wordt gevoerd door de NOD.

EAZA (European Association of Zoos and Aquaria)

De EAZA werd opgericht 1988. De NOD is het uitvoerende

kantoor van de EAZA. De doelstellingen van de EAZA

omvatten het bevorderen van samenwerking tussen dieren-

tuinen via regionale diercollectieplannen en via internatio-

nale fokprogramma's (EEP's), alsmede het bevorderen van

natuurbeschermingseducatie. De EAZA is gesprekspartner

voor internationale organisaties zoals IUCN, de Europese

Unie en CITES, en geeft desgewenst adviezen aan het

Europees Parlement en de Raad van Europa. Momenteel

telt de EAZA bijna 300 leden uit 34 landen, ook uit landen

die grenzen aan Europa. Andere werelddelen kennen verge-

lijkbare regionale dierentuinassociaties. Ook de EAZA is

gehuisvest in Artis.

WAZA (World Association of Zoos and Aquaria)

De WAZA is de wereldwijde overkoepelende dierentuin-

organisatie. Leden zijn dierentuinen en aquaria, regionale

en nationale dierentuinverenigingen, maar ook verwante

organisaties, zoals die van dierentuindierenartsen en

dierentuineducatoren. WAZA's missie is het bevorderen van

samenwerking tussen dierentuinen, aquaria en verwante

organisaties op het gebied van dierverzorging en dierenwel-

zijn, behoud van biodiversiteit en educatie omtrent het

milieu en wereldwijde duurzaamheid. De WAZA vertegen-

woordigt de internationale dierentuingemeenschap bij de

IUCN en CITES. In 2005 publiceerde de WAZA de World

Zoo and Aquarium Conservation Strategy - bedoeld om de

meer dan 600 miljoen bezoekers te mobiliseren en enthou-

siast te maken voor de rol die dierentuinen spelen bij het

behoud van het milieu en de biodiversiteit.

NOD (Stichting Nederlands Onderzoek Dierentuinen)

De NOD werd opgericht in 1988. De oorspronkelijke doel-

stellingen waren onderzoek ten behoeve van de NVD-leden

en het uitdragen van de hoofddoelstellingen van dierentui-

nen. Inmiddels verleent de NOD haar diensten niet alleen

aan de NVD, maar ook aan EAZA, ISIS en SDH. Ook de NOD

is gevestigd in Artis.

2 1

Artis is deel van een wereldwijd

netwerk van organisaties die met

dieren, dierenwelzijn en natuur-

beheer te maken hebben. Enkele

daarvan zijn gevestigd in Artis.

ISIS (International Species Information System)

Het dierenbestand van Artis is opgenomen in ISIS, een

wereldwijd netwerk met het hoofdkwartier in Minneapolis,

waarbij 650 instituten in meer dan 70 landen zijn aange-

sloten. Een groot deel hiervan zijn dierentuinen.

Hoofdtaken van ISIS zijn het ontwikkelen van software ten

behoeve van dierregistratie en het beheren van een wereld-

wijde database. Die helpt bij het beheren van dierentuin-

populaties, onder meer door het berekenen van de mate

van verwantschap van dieren en de leeftijdsopbouw van

een populatie.

IUCN (The World Conservation Union)

De IUCN werd in 1948 opgericht, met als doelstelling het

behoud van de integriteit en de diversiteit van de natuur,

en ervoor te zorgen dat gebruik van natuurlijke hulpbron-

nen op een billijke en ecologisch duurzame wijze

geschiedt. De IUCN heeft zo'n 1.000 leden (overheden,

overheidsorganisaties, niet-gouvernementele organisa-

ties), uit 140 landen. Bekend zijn de door de IUCN opge-

stelde 'rode lijsten' van plant- en diersoorten, waarin de al

dan niet bedreigde status van soorten staat aangegeven, op

grond waarvan beschermingsacties kunnen worden onder-

nomen. De IUCN zetelt in Gland (Zwitserland) en kent

nationale vertegenwoordigingen, ook in Nederland. De SSC

(Species Survival Commission), adviseert over technische

aspecten van soortbehoud. Onderdeel van de SSC is de

CBSG (Conservation Breeding Specialist Group), een net-

werk op het gebied van soortbehoud en het ontwikkelen en

implementeren van programma's voor het beheer van popu-

laties ex situ en in situ. Bijna de helft van de leden van de

CBSG is afkomstig uit de dierentuingemeenschap.

Artis en het wereldwijde netwerk van organisaties voor natuurbehoudCITES (Convention on International Trade in

Endangered Species of Wild Fauna and Flora)

Alle transacties van dieren en planten waar dierentuinen

mee te maken hebben, zijn onderworpen aan de afspra-

ken die in het kader van CITES zijn gemaakt. CITES is de

internationale overeenkomst tussen regeringen die sinds

1975 de internationale handel in dieren en planten regu-

leert. Momenteel hebben 175 landen zich gecommit-

teerd aan CITES, dat meer dan 5.000 diersoorten en

28.000 plantensoorten beschermt tegen overexploitatie

door de internationale handel. Beschermde soorten

variëren van bloedzuigers tot leeuwen en van dennenbo-

men tot bekerplanten. Hoewel de meest bekende voor-

beelden de grote charismatische soorten zijn, zoals beren

en walvissen, bestaan de meest soortenrijke groepen uit

minder bekende planten en dieren, zoals aloë's, koralen,

mosselen en kikkers.

2 2

Kern van het toekomst-

plan voor Artis – dat

najaar 2005 het licht

ziet – is het hoofdstuk

over de publiekstaak.

Artis is in 1838 opge-

richt ‘ter leringh ende

vermaak’ en dat geldt nu

nog steeds. Het Artis van

de 21ste eeuw ziet zich-

zelf als een maatschap-

pelijke organisatie met

een ideële doelstelling

en verbijzondert deze

publiekstaak tot een

educatieve taak.

Een publiekstaak voor Artis

2 3

Vooral de charismatische diersoorten, denkaan de mensapen, grote katten en olifanten,lenen zich uitstekend om rond hun verblijf hetverhaal te vertellen over hun soortgenoten inhet wild, de mate waarin zij bedreigd zijn, deoorzaken en de maatregelen die worden geno-

2. Rondleidingen en lezingen

Uiterst populair zijn de Artisrondleidingen.Zo’n 1.200 keer per jaar verzorgen vrijwilli-gers rondleidingen voor uiteenlopende groe-pen. De vrijwilligers worden door deEducatieve Dienst opgeleid en krijgen ookdaarna telkens nieuwe, interessante informa-tie die ze kunnen verwerken in hun rondlei-dingen. Ook hier geldt dat de verhalen die zijhet publiek vertellen invloed kunnen hebbenop de attitude van het publiek als het gaat omnatuur- en soortbehoud van plant en dier. DeArtislezingen in het Planetarium, door diversespecialisten, staan regelmatig in het tekenvan natuurbehoud.

3. Lessen en speurtochten

Artis biedt een uitgebreid aanbod aan lessenen andere diensten aan voor het basis - envoortgezet onderwijs. Circa 88% van deAmsterdamse basisscholen maakt hiervangebruik. De meeste basisscholen hebben eenschoolstamkaart. Het bereik van Artis in dezedoelgroep ligt nabij de 100%. Het bereik bijhet voortgezet onderwijs ligt lager (van deAmsterdamse middelbare scholen heeft 74%een schoolstamkaart), maar krijgt de komen-de jaren meer aandacht. De lessen aan degroepen 3 bewegen zich op het elementaire

niveau van beleving: kennismaken met hetlevende dier. Een van de doelstellingen is datkinderen een positieve attitude ten aanzienvan de levende natuur ontwikkelen, essenti-eel voor een latere verdieping over bijvoor-beeld natuur- en soortbehoud. Lessen aan oudere leerlingen gaan dieper opde materie in, daar komt natuurbehoud vaakop een directere wijze om de hoek kijken.Naast de lessen zijn er educatieve speurtoch-ten waarbij de kinderen zelfstandig de tuiningaan.

men om te werken aan hun behoud. Op diemanier functioneren zij in de dierentuin als‘ambassadeurs’ voor hun soortgenoten in hetwild. Als een diersoort of -groep bedreigd is,zal er in Artis op de educatieve bebordingaandacht aan worden besteed.

Maar voor Artis gaat educatie niet alleen over leer-doelen of over het kweken van begrip. Educatieheeft te maken met alle ervaringen die een bezoe-ker op kan doen vanaf het moment dat hij de toe-gangspoort is gepasseerd.Dat kan variëren van vrolijk vermaak en puur zin-tuiglijke ervaringen (zien, horen, ruiken, voelen)tot het stimuleren van een eigen meningsvorming.Ervaringen die pure gevoelens van liefde voor denatuur kunnen oproepen, maar die ook de discus-sie kunnen stimuleren over bepaalde actuelemaatschappelijke problemen, zoals natuur- ensoortbehoud. Alle serieuze dierentuinen houdenzich hier tegenwoordig mee bezig. De dreigendeteloorgang van veel planten- en diersoorten enhabitats, tot gehele ecosystemen aan toe, lijktimmers bijna niet meer te stoppen.Bewustmaking, meningsvorming en attitudever-andering van het publiek ten aanzien van dit mon-diale probleem kunnen helpen het tij te keren.Artis zet daarvoor verschillende middelen in:

1. Dieren als ambassadeurs voor hun soortgenoten

2 4

4. Campagne-educatie

a. EAZA-campagnesVanaf 2000 hebben de bezoekers van deEuropese dierentuinen, waaronder Artis, ken-nis gemaakt met diverse campagnes die zijngericht op het behoud van bedreigde diersoor-ten in het wild. Organisator was de Europesedierentuinorganisatie EAZA. De Bushmeat Campagne vestigde de aan-dacht op de illegale jacht op een groot aantalbedreigde diersoorten in de regenwouden vanCentraal- en West-Afrika. Hoofddoel was poli-tieke aandacht voor dit probleem. Dit leverdebijna 2 miljoen handtekeningen op vanEuropese dierentuinbezoekers voor de politiciin Brussel en via hen aan de politieke leidersvan de betrokken Afrikaanse landen. De tweede campagne was Mata Atlântica, eenactie voor de bedreigde wouden aan deAtlantische kust van Brazilië. Het goudenleeuwaapje in het Kleine-Zoogdierenhuisvormt voor die streek een ware ambassadeur. De derde campagne betrof de zeer bedreigdetijgers. Bij het afsluiten van de Tijgercam-pagne in 2004 was door Artisbezoekers eenbedrag van € 7.884,56 bijeengebracht. Ditkomt geheel ten goede aan projecten opSumatra, die vooral gericht zijn op onderzoek,het terugdringen van de activiteiten van stro-pers en het oplossen van conflicten tussen tij-gers en de plaatselijke bevolking.Ambassadeurs waren hier de bejaarde tijgersHarimau (inmiddels overleden) en Mira. Zijzullen worden opgevolgd door een jong steltijgers, die Artis wil verkrijgen via het EEP(fokprogramma voor bedreigde diersoorten).

Voorbeelden van Artislessen

Werkblad ‘Uitsterven, vroeger en nu‘(vanaf groep 8)Het uitsterven van dieren en planten is nietsnieuws. Het gebeurde vroeger en het gebeurtnu. Vroeger door veranderingen van het klimaatof door inslagen van meteorieten, nu vooraldoor toedoen van de mens. Uitsterven is eerderregel dan uitzondering. Het werkblad voert deleerling door zowel de dierentuin en hetAquarium, als door het Geologisch Museum,dus langs levende dieren én fossielen.

Gorilla als biefstuk - Doe-het-zelf les(bovenbouw primair onderwijs en onder-bouw voortgezet onderwijs) Deze les is bedoeld voor leerkrachten die zon-der begeleiding vanuit Artis een programmamet de leerlingen op school en in de dieren-tuin willen uitvoeren. Tijdens deze les staat deillegale jacht in de tropische regenwoudencentraal (‘Bushmeat’).

Profielwerkstuk ‘bedreigde vogelsoorten’(bovenbouw HAVO/VWO)Vraagstelling: welke aanbevelingen kun jeArtis geven voor het houden en verzorgen vanhaar bedreigde vogelsoorten?

2 5

b. Actie voor Paramaribo Zoo Op 11 Juni 2004 werd een speciale avondgeorganiseerd voor de noodlijdende dieren-tuin van Paramaribo in Suriname. Deze actie -in samenwerking met Diergaarde Blijdorp -kreeg veel respons. Doel is modernisering vanParamaribo Zoo zodat het een goed podiumkan worden voor natuureducatie. Met ruim2.000 bezoekers was het, ondanks de kortevoorbereidingstijd, lekker vol en gezellig. In

5. Educatie en Artismedia

Bovenstaande acties werden gecombineerdmet exposities en/of plaatsing van educatievepanelen. De Artismedia (met name tijdschriften website) werden gebruikt om het publiekop een gedegen wijze te informeren. Uit derespons blijkt steeds weer dat de levende die-ren van Artis inderdaad keer op keer als wareambassadeurs ‘optreden’ voor hun soortgeno-ten in het wild. De dieren in de dierentuin,hun geluiden, geuren en gedrag, en de infor-matie eromheen, dat alles vormt die prikkeldie nodig is om een daadwerkelijke bijdragete leveren aan natuurbehoud.

beide tuinen is een totaalbedrag van circa € 45.000 opgehaald.

c. Werelddierendag - InfomarktNatuurbehoudOp Werelddierendag staat Artis in het tekenvan natuurbehoud. Artis biedt via deInfomarkt Natuurbehoud een podium voordiverse nationale en internationale natuurbe-houdsorganisaties.

Actie voor Paramaribo Zoo op 11 juni.

Dubbele neushoornvogel.

2 6

Een Artisles. Leerlingen van basisschool Tijl Uilenspiegel.

“In 2004 hebben we een project gedaan insamenwerking met het Wereld Natuur Fonds.Het heette ‘Duik mee in de Zee’ en ging overbescherming van het koraalrif en het leven inzee. Leuk is dat de kinderen in het ArtisAquarium zo’n koraalrif met al zijn bijzonderevissen kunnen bekijken. De kinderen hebbeninformatie opgezocht over koraalrif en hetleven in de zee en actie gevoerd voor behoudvan het koraalrif. Bij acties voor natuurbehoud is het belangrijkdat kinderen in Artis kunnen zien om welkedieren het gaat. We hadden een actie voorbehoud van de jagoear en als kinderen zo’ndier in Artis in het echt zien dan vinden ze hetheel erg als zo’n diersoort zou uitsterven. We gaan uit van de belevingswereld van dekinderen. Veel allochtone kinderen zijn nietgewend aan huisdieren. In de Artisles hebbenze voor het eerst van hun leven een huisdier opschoot dat ze kunnen voelen en eten kunnengeven. Laatst bij een vogelles kregen de kinde-ren kuikentjes op schoot. Of heel bijzonderedieren zoals insecten; dat wordt heel span-nend gevonden. Onze school heeft een onderwijskaart. De heleschool bezoekt Artis minstens 1x per jaar. Hetleuke van zo’n bezoek is dat de kinderen nietzomaar rondlopen, maar dat ze opdrachtenkrijgen. Het begint met een les van een van deArtisdocenten; daarna lopen de kinderen meteen opdracht de tuin in. Ze hebben dus echteen doel – ze kijken bijvoorbeeld welke dierenveren hebben, of haren, of schubben en ook ofze bedreigd zijn. ”

2 7

Nynke Wouda is onderwijzeres op basis-

school Sint Henricus in Amsterdam-West.

Het houden van (exotische) dieren in dierentuinen betekent niet

alleen dat de bezoekers ze van dichtbij kunnen zien en er allerlei

informatie over krijgen. Regelmatig doet zich ook een unieke gele-

genheid voor om die dieren te betrekken bij onderzoek. Naar hun

gedrag bijvoorbeeld of naar de samenstelling van het ideale voe-

dingspakket voor een bepaalde soort. Of onderzoek dat recht-

streeks bijdraagt aan het behoud van hun soortgenoten in het

wild. Hier twee voorbeelden van recent onderzoek in Artis die een

directe bijdrage leveren aan natuurbehoud.

2 8

Afrikaanse wilde honden in Artis.

Vaccinatie tegen hondenziekteDe Afrikaanse wilde hond is een sterkbedreigde soort, die in zijn verspreidingsge-bied, met name in Zuidelijk- en Oost-Afrika,zwaar onder druk staat. Men schat dat ermomenteel nog tussen de 3.000 en 5.500dieren in het wild leven. De wilde hond heeftvooral van de mens te duchten. Die laatsteeds minder leefgebied voor hem over enjaagt op hem of vergiftigt hem omdat hij land-bouwhuisdieren zou doden. Ook vallen er doorhet toenemende autoverkeer veel slachtof-fers. Bovendien is de wilde hond vatbaar vooraandoeningen als hondsdolheid en honden-ziekte, die hij oploopt tijdens contacten metsoortgenoten of andere wilde hondachtigen,zoals de jakhals, en met de huishond van deinheemse bevolking.Er zijn sterke aanwijzingen dat de Afrikaansewilde hond in het begin van de jaren 1990door ziekte uit de Serengeti in Noord-Tanzania en de Masai Mara in Zuid-Kenia isverdwenen. Eveneens in Noord-Tanzania ligthet Mkomazi Game Reserve, waar de GeorgeAdamson Wildlife Conservation Trust in 1995een fokgroep opzette. Eind 2000, toen degroep uit 52 dieren bestond en plannen ont-wikkeld werden om een aantal in het wild uitte zetten, sloeg het noodlot toe. Maar liefst 49van de 52 honden stierven aan hondenziekte,hoewel ze met een vaccin behandeld waren.Klaarblijkelijk had dit vaccin niet de gewens-te immuniteit opgeleverd. Om te onderzoeken waar het probleem lag, bijhet vaccin of bij de honden, werd besloteneen test op dierentuinhonden uit te voeren.Die test werd in samenwerking met deErasmus Universiteit en de Rotterdamse die-renarts Aart Visée in Artis gedaan, en wel opde opgroeiende pups uit het nest van novem-

ber 2001 en dat van precies een jaar later. InMkomazi werd een vergelijkbare test op 12pups uitgevoerd. Er werden twee verschillen-de vaccins gebruikt. De voorlopige resultatenvan de tests geven in ieder geval verschillentussen beide vaccins aan. Een aantal honden,behandeld met het ene vaccin, vertoondenauwelijks reactie, terwijl alle met het anderevaccin behandelde honden juist een heel dui-delijke reactie te zien gaven. Zou men beslui-ten om Afrikaanse wilde honden in het wild tevaccineren tegen hondenziekte, dan zou eenkeuze voor het ene vaccin, onder andere opbasis van deze test, voor de hand liggen.

De vingerafdruk van een orang-oetanHet gaat slecht met de orang-oetan, de lang-harige, roodbruine mensaap van Indonesië.De grootste bedreigingen zijn de ontbossingen het illegaal vangen van nog heel jongeorang-oetans die men als huisdier wil houden.Niet voor niets zitten de opvangcentra opSumatra en Borneo overvol met jonge orang-oetans die men na een lange en moeizametraining weer in het wild wil uitzetten, maarsoms lijkt het niet meer dan een druppel op degloeiende plaat. Geen wonder dat men de modernste technie-ken inschakelt om te voorkomen dat de orang-oetan binnen enkele tientallen jaren is uitge-storven. In het groot bijvoorbeeld, door metbehulp van satellietopnamen het illegaal kap-pen van het regenwoud en de illegale aanlegvan wegen en kanalen te traceren. Of in hetklein, door dactyloscopie (onderzoek aan vin-gerafdrukken) om bepaalde orang-oetans ofpopulaties van orang-oetans op te sporen. Bijdat laatste heeft één van de orang-oetans inArtis, het vrouwtje Mota, een opvallende rolgespeeld.

29

30

Onderzoeker Jan Geerdink van de afdelingDactyloscopie van de Dienst NationaleRecherche Informatie (DNRI) kreeg in 1974toestemming om vingerafdrukken te nemenvan vier orang-oetans die in het bezit warenvan een oud KNIL-militair. Doel was hetbestuderen van de overeenkomsten tussen devingerafdrukken van mensen en mensapen.De vingerafdruk van de jonge Mota bewaardehij samen met die van de andere drie dierenzorgvuldig in een ordner. Toen Geerdink ineen krant de naam van de in Artis wonendeorang-oetan Mota tegenkwam, vroeg hij zichaf of het misschien om hetzelfde dier zougaan. Een telefoontje bracht duidelijkheid enleverde bovendien een unieke kans op om teonderzoeken, in hoeverre de vingerafdruk vande nu redelijk bejaarde Mota afweek van dievan de jeugdige Mota. Op 27 november 2004toog Geerdink naar Amsterdam om samen metverzorger Ton van Groningen vingerafdrukkenvan Mota te maken. Ondanks het feit datSurya, de ruim twee jaar oude dochter vanMota, af en toe speels als ze is in de weg zat,kostte het weinig moeite om de afdrukken oppapier te krijgen. In één oogopslag zagGeerdink dat de Mota van 1974 inderdaad deMota van Artis was en is. In het laboratoriumkon hij vervolgens uitrekenen hoeveel milli-meter de verschillende lijntjes en punten uitelkaar gegroeid waren. Al voor het onderzoek in Artis, op 8 september2004, zijn de eerste vingerafdrukken vanorang-oetans op Borneo overgedragen aan deAfdeling Dactyloscopie van DNRI. De Diensthelpt de Stichting BOS (Borneo Orang UtanSurvival, waarvan de Nederlandse bosbouwerWillie Smits voorzitter is) bij het identificerenvan orang-oetans. Bijvoorbeeld om te achter-halen waar in het wild uitgezette orang-oetans

zich vertoond hebben of om gedode, eerderuitgezette dieren beter te herkennen.Bovendien kan de techniek helpen bij hetbestrijden van de illegale handel. In dit lichtbezien geeft het onderzoek in Artis aan datvingerafdrukken van orang-oetans letterlijkeen heel leven lang meegaan.

3 1

Jan Geerdink van DNRI en dierverzorger Ton van

Groningen nemen vingerafdrukken bij Mota.

3 2

Samenwerking met het Wereld Natuur Fonds

Sinds medio 2004 werken het Wereld Natuur

Fonds en de Nederlandse Vereniging van

Dierentuinen (NVD) officieel samen. Artis ziet de

samenwerking als een waardevolle bijdrage aan

gezamenlijke inspanningen op het gebied van

natuurbehoud. Hoe ziet het Wereld Natuur Fonds

deze samenwerking? Gerhard van den Top, direc-

teur Natuurbescherming van het Wereld Natuur

Fonds, geeft zijn visie.

“Niet iedereen is in de gelegenheid om naarde échte wildernis te gaan. En dat is de rol vandierentuinen: de vonk tussen mens en dierlaten overspringen. Alleen dán krijgen men-sen hart voor de natuur. En dat is nodig, wantde natuur heeft het op allerlei plaatsen ergmoeilijk.Elk jaar wordt Artis meer dan 1 miljoen keerbezocht! Dat betekent dat wij hier ook meerdan een miljoen mensen kunnen ontmoetenaan wie we ons verhaal kunnen vertellen.Het Wereld Natuur Fonds, Artis en de andereNVD-dierentuinen zijn prima partners. DeNVD-dierentuinen zijn internationale voorlo-pers op het gebied van de fok en het beheervan dieren. Hierdoor hebben ze heel veel ken-nis in huis over de dieren die in de dierentui-nen worden gehouden, over hun gedrag en deomstandigheden waarin ze zich goed thuisvoelen. Met die kennis hebben de NVD-die-rentuinen een voorbeeldfunctie voor heel veelandere dierentuinen in de wereld en kunnenze eveneens het Wereld Natuur Fonds helpenbij het goed beheren van met name kleinepopulaties van bedreigde diersoorten, die

vaak in versnipperde leefgebieden voorko-men. Ook bij translocaties en het tegengaanvan de handel in bedreigde dier- en planten-soorten kunnen het Wereld Natuur Fonds ende NVD-dierentuinen nóg meer bereiken doorgoed samen te werken. En natuurlijk verheugik mij erop om samen mensen nog enthousias-ter te maken voor natuurbescherming.Uiteindelijk zijn het de dieren en de natuurdie profiteren van deze samenwerking.Artis staat bekend om zijn grote aandachtvoor educatie; meer dan 45.000 kinderen vol-gen hier jaarlijks natuurles! En met de uniekelocatie, midden in een grote stad, is Artis deplaats waar heel veel kinderen voor het eerstin hun leven het contact met de dieren bele-ven. Met die belevenis begint het leren overde dieren en hun omgeving en daarmee onzeverbondenheid met de natuur, dichtbij en verweg in, bijvoorbeeld, de jungle van Borneo.Wij willen allebei dat mensen geraakt wordendoor de natuur.”

Gerhard van den Top, directeurNatuurbescherming Wereld Natuur Fonds

33

Gerhard van den Top in de Borneokas in Artis.

3 4

'Toch is Artis in de verste verte geen

boomkweekerij; de verdeeling en

groepeering van het hooge hout is

zoo mooi als iemand maar wen-

schen kan; 't is als een oude keuri-

ge buitenplaats midden in de hui-

zenzee; en wie niet met de weten-

schap binnenkomt, dat Artis een

zeer rijke diergaarde is, zou kunnen

meenen, dat de tuin hoofdzaak was

en de dieren er alleen hier en daar

ter opluistering bij-ingebracht

waren.' Dit schreef de bekende

natuurvorser Eli Heimans in het

boekje Met kijker en bus uit 1906.

Monumentale bomenNog steeds bezit Artis belangrijke plantencol-lecties, waarvan de bomen zeer beeldbepa-lend zijn. In het oudste stadspark van Amster-dam staan ruim 200 verschillende soortenbomen, waaronder veel unieke exemplaren.Op de lijst met monumentale bomen van degemeente Amsterdam staan maar liefst 74monumentale Artisbomen. Artis kan gezienworden als een Arboretum, een loofbomen-tuin, al staan er in de tuin ook wel enkelenaaldbomen. Sommige bomen stammen nog uit de periodevan vóór de opening van Artis in 1838. Eenfraai voorbeeld hiervan is de zomereik bij hetChimpansee-buitenverblijf, met een geschat-te leeftijd van 250 jaar. Deze ‘Heimans-eik’verliest, zoals de meeste eiken uit de gematig-de streken, in de winter zijn blad. Er staan ech-ter ook exemplaren in Artis die ’s winters groenblijven, zoals de eiken bij het MinangkabauseHuis en de Volharding. Ter hoogte van deBokkenrots staat een groenblijvende steeneik,bijzonder omdat deze soort thuis hoort in hetMiddellandse-Zeegebied. In West-Nederlandkan hij de winters nog juist overleven. Andere voorbeelden van exotisch aandoendebomen zijn de palmen bij de Fazanterie, deTrachycarpus fortunei, soms ook wel alsChinese waaierpalm aangeduid. Ze staan hethele jaar buiten en zijn daar prima tegenbestand. Ze zijn afkomstig uit de berggebie-den van Azië waar vorst een normaal ver-schijnsel is. Alleen bij extreme kou worden zebeschermd.

Groene kersenArtis bezit tien grote, oude platanen (ondermeer bij de Roofvogelvolière) waarvan er driezijn opgenomen op de lijst van monumentalebomen in Nederland. Ze zijn te herkennen aande gevlekte stam, waar de schors in groteplakkaten van afbladdert.

3 5

‘Wel kunnen we samen even het‘heilige veld’ rondlopen [...]Daarnaast rijst weer zoo’n kron-keltakkige eik omhoog, een dertigmeter stellig; met de grote bruinebeuken de trots van Artis’,schreef de bekende natuurvorserEli Heimans in De GroeneAmsterdammer van 1903 (methet ‘heilige veld’ wordt vermoede-lijk het veld bedoeld waar deBoeddha’s in Artis staan). De eikwas toen dus al 30 meter hoog.Zijn leeftijd wordt geschat opmeer dan 250 jaar. De KNNV,afdeling Amsterdam, heeft alseerbetoon aan Heimans een pla-quette geplaatst en de boom naarhem vernoemd.

(Taxodium distichum) die in de Palmentuin,bij de Fazanterie, staat. De karakteristiekeademwortels die deze boom normaal gespro-ken vormt zijn wel te zien, maar door het druk-ke gebruik van het grasveld zijn ze niet uitge-groeid en vormen ze slechts een cirkel op degrond. Een andere bijzondere naaldboom is

de Torreya californica waarvan zich tweeexemplaren bevinden in de Stenentuin, denaam geeft al aan dat de soort afkomstig is uitCalifornië. De boom is nauw verwant aan debij ons inheemse Taxus, heel zelden komtdeze soort in een park voor.

Es Ginkgo

36

Beuk

Haagbeuk Moerascypres

Trompetboom Zomereik Plataan

Tot voor enkele jaren sierde ook een aantalmonumentale beuken Artis; helaas zijn ver-schillende exemplaren het slachtoffer gewor-den van de gewijzigde grondwaterstand doorvernieuwing van het rioolstelsel. De laatstevan deze oude, majestueuze, bomen staat bijde Artisbibliotheek en verkeert in goedegezondheid. Een bijzondere boomsoort is de Japansenotenboom (ginkgo of eendenpootboom), eensoort die al 180 miljoen jaar bestaat en die inde gematigde gebieden van Azië voorkomt. Dezaden van de ginkgo lijken op groene kersenen worden in China geroosterd gegeten. Deginkgo wordt beschouwd als een van de over-gangssoorten tussen naald- en loofbomen. Ditblijkt uit het blad dat zowel naar de vorm alsnaar het nervenpatroon op een uitgeroldedennennaald lijkt. In China werd hij vaak aan-geplant bij tempels. Dit zal vroeger de redenzijn geweest waarom er twee ginkgo’s werdengeplant bij het Boeddhabeeld in de JapanseStenentuin.

AdemwortelsDe Parrotia persica is waarschijnlijk de oud-ste in zijn soort in Nederland en is door zijnzeer grillig gevormde wirwar van takken eenpracht om te zien. Oorspronkelijk komt desoort uit de Kaukasus en Noord-Iran. In Artis groeien 22 verschillende soortenesdoorns. In het nieuwere gedeelte van detuin, bij de Afrika Savanne, wordt hieropvoortgeborduurd. De Doklaan, die het oude ennieuwe Artis scheidt, is voornamelijk beplantmet verschillende soorten bijzondereesdoorns. Over een aantal jaren ligt hier eenfraaie bomenlaan.Naaldbomen heeft Artis niet erg veel, metname doordat ze de hoge grondwaterstand inArtis niet erg kunnen waarderen. Een uitzon-dering daarop vormt de moerascypres

“De KNNV is als NatuurhistorischeVereniging Amsterdam in 1901 opgericht.Coenraad Kerbert, de toenmalige directeurvan Artis, heeft nog aan de wieg gestaan. Ookheeft hij altijd ruimte en materiaal terbeschikking gesteld. We zijn een veldbiologi-sche vereniging met als doelstellingennatuurbeleving, natuurstudie en natuurbe-scherming. In totaal telt de KNNV zo’n 8.000

leden, de afdeling Amsterdam heeft circa500 leden. Veel bekende natuurverenigingenzoals Natuurmonumenten en het Instituutvoor Natuurbeschermingseducatie IVN heb-ben hun ontstaan te danken aan de KNNV. Artis speelt een grote rol bij natuureducatie.Op de Amsterdamse scholen is er grotebehoefte om de meer alledaagse natuur tezien. De grachtenbak en de weidevolière van‘Waterland’ zijn hiervan goede voorbeelden.Maar waarom geen stekelbaarzen, kleinewatersalamanders, inlandse dagvlinders enandere insecten, vogels (mussen), zoogdieren(ratten, vossen, dassen) en reptielen in relatietot hun biotopen (Amsterdamse sloot, wegta-lud, park, etcetera)? Lesprogramma's kunnenhier goed op inspelen. Misschien kunnen hierook fokprogramma's aan worden gekoppeld.Bijvoorbeeld bepaalde dagvlinders opkwekendie met uitsterven worden bedreigd. Als stuk-je groen in de stad vind ik Artis natuurlijkonmisbaar. Ik breng er vele uren per jaar door,met en zonder de kinderen. Ik vind het ergleuk dat Artis medewerking heeft verleend omde oude zomereik tegenover gebouw DeVolharding te vernoemen naar ons oud-ereliden natuurvorser Eli Heimans. Hij was eenAmsterdamse onderwijzer die samen met Jac.P. Thijsse een serie boeken schreef over deNederlandse natuur. Samen zorgden zij voorvernieuwend natuuronderwijs op scholen enwaren zij de grondleggers van de Nederlandsenatuurbescherming. De tentoonstelling ‘HetBiologisch Reveil’ in het Zoölogisch Museumlaat dat goed zien.”

37

Geert Timmermans is voorzitter van de afdeling

Amsterdam van de Koninklijke Nederlandse

Natuurhistorische Vereniging (KNNV)

38

Donderdagochtend 1 juli kreeg

Artis hoog bezoek. Prinses Máxima

bezocht Artis om de nieuwe Zuid-

Amerika Pampa te openen.

Ontvangst Met kloppend hart overhandigden Jop enSoraya van groep 5 van de Amsterdamse SintHenricusschool de Prinses een speciaal pam-paboeket. Naast de prinses Ruud Koedijk,voorzitter van het Artis-bestuur.

39

Piñata'sHet opentrekken van piñata's is een eeuwen-oude traditie in Zuid-Amerika. Piñata's zijnfiguren van papier-maché en crêpepapier diegevuld zijn met snoep en confetti voor de kin-deren. Vanzelfsprekend waren de piñata'svoor de Artis Pampa gevuld met ‘snoepjes’voor de dieren. Tien klasgenoten van de SintHenricusschool hielpen Prinses Máxima omenkele opgehangen piñata’s bij de Pampa-poort te openen. Het leverde een regen vanwortels en andere groente op, die in emmer-tjes werden verzameld. Tegen de verwachtingin kwamen ook de anders zo schuchtere vicu-ña’s snel aangehold en lieten zich de wortelsgoed smaken.

Prinses Máxima metgroot gevolg op defeestelijk versierdePapegaaienlaan.

Prinses Máxima met wethouder en loco-bur-gemeester Hester May en Haig Balian, direc-teur van Artis.

IntegratieNa de feestelijke receptie in de Flamingoserreging Prinses Máxima niet met lege handennaar huis. Artis bood haar een bijzondercadeau aan ten behoeve van een goed doelwaarvoor zij zich persoonlijk inzet. Via deCommissie PaVEM (Participatie van Vrouwenuit Etnische Minderheidsgroepen) kwam Artisnamelijk in contact met de Stichting Oemnia,die werkt aan integratie van Marokkaansevrouwen. Ten behoeve van de 200 Marok-kaanse vrouwen die deelnemen aan de inte-gratieactiviteiten van Stichting Oemnia over-handigde Artis 400 entreekaarten aanbestuurslid Samira Boucetta. Zo kunnen dezemoeders samen met hun dochters Artisbezoeken.

Persoonlijke uitleg Na de openingshandeling kreeg PrinsesMáxima een rondleiding over de Pampa metuitleg van de dierverzorgers Willem Meijlinken Marieke Weide, en hoofd PlantenkassenTon Hilhorst. Speciale aandacht was er voorde nandoehaan die weken op ‘zijn’ eieren zatte broeden en de grote miereneter Ramón.

4 0

Première bezoekerskrant Bij haar vertrek kreeg Prinses Máxima vanArtisdirecteur Haig Balian het eerste exem-plaar van De Nieuwsgier, de Artiskrant metactuele nieuwsfeiten voor de bezoekers.Hierin was reeds de foto te zien van de over-handiging van het Pampa-boeket bij de entreeenige uren eerder. Dankzij de firma Canonkreeg Artis in 2004 de beschikking over spe-ciale apparatuur om deze krant dagelijks aande actualiteit aan te passen en in grote aan-tallen te distribueren aan Artisbezoekers. Totslot kreeg Prinses Máxima voor haar dochterAmalia een Artislidmaatschap en een specia-le miereneterknuffel.

Steun het miereneterproject in ArgentiniëArtis had de aanwezigen bij de officiële ope-ning verzocht om geen cadeaus mee tenemen. In plaats daarvan kon men een gelde-lijke bijdrage geven voor een miereneterpro-ject in Argentinië. Voor de grote miereneter isop initiatief van Artis een samenwerkinggestart met El Zoológico de Florencio Varelain Buenos Aires te Argentinië. Daar wordt eenopvang- en fokcentrum ingericht, waar ver-weesde of gewonde reuzenmiereneters wor-den opgevangen en gerehabiliteerd. Daarnaworden ze weer uitgezet in de vrije natuur.

Knuffelen Tijdens de Pampa-les door Artisleerkrachtenaan de leerlingen van de Sint Henricusschoolwilde de Prinses net als de kinderen ook graageen cavia knuffelen. Dit was het meest gefoto-grafeerde persmoment tijdens de opening.

4 1

Artis de Partiswas in Artis.En dat mochtheel Amsterdamen omstrekenweten.

Het is afgelopen jaar bijna niemand ont-gaan. Een nieuw fenomeen in en buiten detuin. Artis de Partis was niet alleen te zien opposters, in kranten, in de bioscoop en opAT5, maar ook in de tuin was en is-ie flinkaanwezig. Van elke originele Artis de Partisdie we verkopen, gaat 25% van de opbrengstnaar het miereneterproject in Argentinië.

4 2

03

03/04

04

16 maartMiereneter Ramón arriveert in Artis.

27 maartHet Planetarium doet mee aan de landelijkeSterrenkijkdagen.

30 maartDe fototentoonstelling Zoo was Artis 1950-1990 wordt geopend.

maart/april Uniek voorval : een stel wilde ooievaars maakteen nest in een grote boom naast deVogelweide.

25 februariDe reuzenschildpadden worden gewogen.

02

4 3

5 aprilPaaseieren zoeken.

Een vorm van gedragsverrijking; het 'verpakken' van

het voedsel voor de ijsbeer in ijs, zodat de dieren

daar urenlang zoet mee zijn. (Zie 22 oktober)

05

06

07

08

09

10

6 meiDe nieuwe les 'Wie doet wat in Artis?' wordtgeïntroduceerd.

23 meiAstronaut André Kuipers doet in hetPlanetarium verslag van zijn ruimtereis.

1 juliPrinses Máxima opent de Zuid-AmerikaPampa. Het eerste nummer van de dagkrant DeNieuwsgier verschijnt.

3 juliEerste ZOOmeravond open.

7 juli Op de Zuid-Amerika Pampa komen de eerstenandoekuikens uit het ei. Bij deze vogelsoortvadert de haan over de jongen.

4 4

13 augustusProf. dr. A. Kortlandt presenteert zijnwetenschappelijke memoires in Artis.

16 septemberGirafje geboren

3 oktoberArtis viert Werelddierendag met een info-markt voor natuurorganisaties en specialerondleidingen 'natuurbehoud'.

8 juniHet Planetarium geeft bezoekers uitleg bij deVenusovergang.

9 juniZebra geboren.

11 juniBenefietavond voor Paramaribo Zoo.

19 juniArtiswisent wordt terug in de natuurgeplaatst.

25 juniPrikkebeendagen in het Insectarium.

1112

1022 oktober Haig Balian ontvangt van Anne Lize van derStoel, stadsdeelvoozitter Amsterdam-Centrum, een subsidie van € 20.000 t.b.v.het Meerjarenplan Dierenwelzijn Artis(gedragsverrijking voor dieren).

6 novemberDe MuseumNacht was weer een succes:9.000 mensen bezochten Artis.

27 novemberYoup van ’t Hek leest voor in het Planetarium.

14 decemberIn een speciale Canon-fotoles maken kinde-ren foto's van bedreigde diersoorten in Artis.

24 decemberKerstavond in het Planetarium.

4 5

106 oktober Uitreiking van de EAZA Award 2004 aan BartLensink, oud-directeur van Artis, voor zijninspanningen voor samenwerking tussenEuropese dierentuinen.

8 oktoberBioscoop voor je oren - hoorspelavondenonder de sterrenhemel in het Planetarium

14 oktoberDe nieuwe damesolifant Win Thida arriveertin Artis. Begin oktober nam Artis afscheid vande oude dames Jumbo en Suseela; zij vertrok-ken naar Ostrava, Tsjechië.

4 6

De steun van het bedrijfsleven in de vorm

van dieradoptie en sponsoring is onmisbaar

voor de financieringsbehoefte van Artis.

Samen met subsidies, ledengelden, giften

en legaten dragen ze bij aan de verzorging

van de dieren en de instandhouding van het

monumentale Artis, aan natuur- en milieu-

educatie, internationale fok- en herintro-

ductieprogramma's en natuurbehoud.

Fotoles in Artis.

In 2004 startte een bijzondere samenwer-king met Canon. Canon ondersteunt deinzet van Artis voor bedreigde diersoortenen educatie over natuurbehoud.

“Hoe leuk het fotograferen van dieren ook is,het zou verschrikkelijk zijn als we straks giraf-fen, neushoorns en tijgers alleen nog op plaat-jes kunnen zien”, zegt Martin Trampe, presi-dent van Canon Nederland. ”Onze filosofie isdat we bij al onze activiteiten moeten streven

4 7naar de harmonie tussen mens en natuur. Ditwordt omschreven met het Japanse woord‘Kyosei’. Naast verantwoorde productie enrecycling van onze eigen producten geven wehier invulling aan door onder meer samenwer-kingen met het WWF en nu dus ook Artis”.

Links Martin Trampe,

president van Canon

Nederland, rechts

Artisdirecteur Haig

Balian.

4 8

Bouwmaatschappij Buitenhuis Bevers

Bureau Alumnirelaties en UniversiteitsfondsOehoe

Bureau Promotie PodiumkunstenStruisvogels

BurgfondsOrang-oetan Kedua

Campina NederlandBroedmachinehuisje

Canal CompanyCapybara Marieke

Crediam HoldingGorilla Ivo

De BijenkorfBijenkorf

debis AirFinanceKroonkraanvogels Savanne

De Brauw Blackstone, WestbroekFokprogramma olifant

De Bussy Ellerman Harms DrukkerijenStokstaartjes Savanne

De Nederlandsche BankWeidevogelvolière

Delta LloydOrang-oetan Surya

Dura Vermeer Divisie InfraLama Guust

DWR Dienst Waterbeheer & RioleringAmsterdamse Gracht

EbatechKantjils

ElspecSidderalen

Eneco HoldingPinguïnrots

Equi Products HollandOrang-oetan Mawa

Fort AdvocatenVale gieren

Fotolitho ZaanstadGoeldi-marmosets

Gemeentelijke Kredietbank AmsterdamLynxen

Gouden GidsDoodshoofdaapjes

GP Donald DuckEendenvijver

Graydon HoldingGiraffe Jabu

Het Nationale BalletChileense flamingo’s

Huize Sint JacobAlgazellen

Hummelinck Stuurman TheaterbureauLuiaards

Ibis UvAHeilige ibissen

IcovaPelikanen

IE KeyprocessorJuweelkardinaalbaars

ImproveStokstaartjes

InboGoeldi-tamarins

Independent FilmsZebra Terry

ING BankMandrils, beverratten en kuifmakaken

InterBankOlifant Thong-Tai

Jonroo CostraRegenboogvissen

Kas BankGiraffe Oranya

KLMZwanen

Koninklijke Hausemann & HötteOlifanten

Koninklijk Instituut voor de Tropen KITKantjils

Koninklijke SaanMantsjoerijse kraanvogels

Hoofdsponsorenen dieradoptanten2004

h o o f d s p o n s o r e nCanonNuonVrumona / Heineken

d i e r a d o p t a n t e nA-Film

TijgersAannemersbedrijf Kneppers

KantjilsAannemersbedrijf Scheurer & Zn.

Zwartwitte Vari VerblijfAdvanced Door Care

DwergottersAmsterdamse Hockeyclub

UilenkopmeerkattenAmsterdamsche Yacht Club

Capybara BramArboNed

Wisent ArboArcadis

VuursalamandersAthena Assurantiën

SneeuwuilenBasalt Bouwadvies

Grijze oehoeBäst

ServalsBoontje Smits

Manenwolven

49

KPMGGiraffe Grena

Kraan ConsultingMargays

Levels PuinbroekGeitjes

LexenceSpiesbokken

Lu, General Biscuits Nederland bvLippenberen

MLTGouden leeuwaapjes

MoosZwarte slingerapen

Niek van DijkGöttinger varkens

ORAMParasolmieren

Orange NederlandGorilla Davina

Palladio GroepNijlkrokodil

Penguin VenturesPinguïn Fred

Peter MasonPoedoes

PostbankLeeuwen

Rabobank Amsterdam & OmstrekenApenrots

ServicioPoedoes

SigraMandrils

Sita Recycling ServicesZebra Zohra

SMT Schoonmaak & MilieutechniekKoraalrifwand

Stadsdeel Amsterdam CentrumBlauwe pauwen

Stadsdrukkerij AmsterdamOctopus

s c h e n k i n g e n e n d o n a t i e sGemeente Amsterdam

Vis voor het VoedselmagazijnGroente v.d. Lem

Groente en fruit voor het VoedselmagazijnHual Benelux

Zeewater voor het AquariumInterpolis

Gift voor het AquariumKeuringsdienst van Waren

Vis voor het VoedselmagazijnOutcast Pictures

Verhuizing chimpansee RakkerPontmeyer

BouwmateriaalSint Jans Gasthuis Hoorn

Apparatuur OperatiekamerVrije Universiteit

Apparatuur Operatiekamer

Steenbok AutomatiseringAlpensteenbok

Steinhauser Hoogenraad, AdvocatenZebra Fonzie

Stichting A.H. van BakelSchapen

Stichting Max HavelaarJapanse makaakaapje Max

Ten HaveKeizertamarins

The IOG Group NetherlandsAfrikaanse wilde honden

UIPHaaienbak

Universal StudiosZeeleeuwen

v.o.f. Vos-RugaartWallaby’s

Van der Nat LitigationJaguar Matao

Van RoonOlifant Nikolai

VBK BeheerZebra Monique

Viacom OutdoorSpringbokken

Vitality ManagementTokkeh gekko’s

Woningcorporatie het OostenKamelen

Woonzorg NederlandSchildpadden

WortellJemenkameleons

Yakult NederlandOrang-oetan Mota

Yanmar MarineJapanse reuzensalamander

Zeppers Film & TVZebra Shewa

Zwartjes van 1883Zwarte jaguar

5 0

In 2004 was voor het personeelsbe-

leid een aantal doelstellingen gefor-

muleerd die met name waren

gericht op kostenbeheersing en

ontwikkeling van het personeel. De

hoogste prioriteit kreeg het terug-

dringen van het grote stuwmeer aan

verlofdagen dat in de loop der jaren

was opgebouwd. Het overwerk en

de inzet van uitzendkrachten moes-

ten drastisch omlaag. Hoewel het

ziekteverzuim de laatste twee jaar

is afgenomen, is het nog steeds

boven het landelijk gemiddelde en

dient het verder te zakken. De vaca-

turestop bleef gehandhaafd, alleen

in uitzonderlijke gevallen was her-

bezetting bespreekbaar.

Het invoeren van een nieuw roosterprogram-ma ging niet zonder de nodige kinderziektes,onwennigheid en soms strijd tussen deRekkelijken en de Preciezen. Hierdoor washet wel mogelijk de managers maandelijks tevoorzien van informatie over het verloop vanhet verlof en, waar nodig, hen aan te sporenalle medewerkers het totale verloftegoed vanhet lopende jaar op te laten nemen, verhoogdmet tenminste 80 uur van het oude tegoed.Dit heeft er uiteindelijk toe geleid dat hetstuwmeer aan het einde van het jaar met ruim19% was afgenomen. Voor 2005 zal dezelfdedoelstelling in uren worden gehanteerd. Ook het voornemen om het overwerk en deinzet van uitzendkrachten te beperken werdgerealiseerd. Het aantal overgewerkte uren isten opzichte van 2003 meer dan gehalveerd.De inzet van uitzendkrachten daalde metruim een kwart. Voor beide is voor 2005 eenverdere afname in de planning opgenomen.Het ziekteverzuim daalde voor het vierde jaarop rij. Bedroeg het eind 2000 nog 11,5%, in2004 eindigden we met een gemiddelde van6,2% (een daling van 0,7% ten opzichte van2003). Opvallend is wel dat ondanks het lage-re verzuim de verzuimfrequentie zonderdirect aanwijsbare reden toenam.Door de selectieve vacaturestop waren er nau-welijks activiteiten op het gebied van wervingen selectie. Alleen eerder gedane toezeggin-gen tot herbezetting werden, op basis van tij-

delijke contracten, gehonoreerd. Wel werdgroen licht gegeven voor het aanstellen vaneen Arbo- en Milieucöordinator, waardoor deontwikkelingen op dit beleidsterrein, die aleen tijd gaande waren, een formele status kre-gen. Van drie werknemers werd afscheidgenomen op basis van langdurige arbeidson-geschiktheid. Slechts twee werknemersnamen op eigen initiatief ontslag, een bijzon-der laag verloop.Met een zorgverzekeraar is een collectieveziekenfondsverzekering afgesloten die voorzowel Artis als het personeel interessante pre-mievoordelen oplevert. Onderzocht is of hetzinvol was bedrijfsfitness in te voeren. Naafweging van de voor- en nadelen is hiervanafgezien. Tenslotte is in 2004 de verkenningbegonnen naar het eventueel loslaten van deAmsterdamse rechtspositie als CAO voor hetArtispersoneel. Hierbij moet worden afgewo-gen wat de voor- en nadelen van deze rechts-positie zijn ten opzichte van een eigen CAO,dan wel aansluiting bij een bestaande CAO. Inde loop van 2005 moet hierover een beslis-sing vallen.

Personeel & Organisatie

Personeelsbestand naar cluster

bestand 31.12.03 in dienst uit dienst bestand 31.12.04 in formatieplaatsen

directie en staf -operaties 2commercieel-educatief -ondersteuning 3totaal 5oproepkrachten

Opbouw personeelsbestand 31.12.2004 naar dienstjaren

dienstjaren m v totaal

< 5 jaar 38 20 58 5 tot 10 jaar 14 16 30 10 tot 15 jaar 12 9 21 15 tot 20 jaar 16 5 21 20 tot 25 jaar 7 1 8 25 tot 30 jaar 12 2 14 30 tot 35 jaar 15 - 15 35 tot 40 jaar 12 - 12> 40 jaar 4 - 4totaal 130 53 183

Verzuimcijfers

2003 2004 % duur frequentie % duur frequentie

directie en staf 1,2 1,0 0,6 0,3 1,8 0,7operaties 7,5 20,4 1,9 6,8 12,0 2,1commercieel-educatief 3,3 8,5 1,9 3,1 6,6 2,3ondersteuning 7,8 14,7 1,6 6,9 15,2 2,5 gemiddeld 6,9 17,0 1,8 6,2 12,0 2,2

Opbouw personeelsbestand 31.12.2004 naar leeftijd en geslacht

leeftijd fulltime parttime totaal m v m v

< 20 jaar - - 1 - 1 20 - 29 jaar 12 12 - 3 27 30 - 39 jaar 23 13 - 11 47 40 - 49 jaar 31 5 7 6 49 50 - 59 jaar 45 1 5 2 53 > 59 jaar 4 - 2 - 6 totaal 115 31 15 22 183

5 1

6108

2444

182

13116

7109

2542

18329

5107

2139

17210

5 2

The July 1st opening of the South America Pampasby HRH Princess Máxima was undoubtedly the high-light of 2004. The anteater rapidly became a popu-lar Pampas resident. The baby sloth in the SmallMammals House attracted considerable attention,as did the young zebra Shewaye and the giraffeIwana. At the end of 2004, two Siki gibbons took upresidence on the renewed Gibbon Island. The twoelderly elephants Suseela and Jumbo emigrated tothe Czech Republic and the chimpanzees Rakkerand Simon were successfully relocated to the GreatApe Project in Brazil. Artis welcomed a new andexperienced elephant cow – Win Thida – as a com-panion to the younger female Thong Tai, who is dueto become a first-time mother in September 2005.The renovated coral aquarium appears to be a greatsuccess. Another step towards the revamping ofArtis has been taken with preparations for a newInsectarium, to be opened in the summer of 2005.In 2004 a start was made in planning the futurevision of our foundation. The first step consisted ofan intensive investigation by internal and externalexperts into the position of Artis. This portrayedArtis as a ‘layered’ zoo: a centre for education, aplace where visitors can experience nature in aspecial way, a platform for wildlife protection organ-izations, universities and like-minded associations,and last though not least, as a community, stronglylinked to the residents of the city of which it is a partof. Through its accessibility and attractiveness forpeople of all ages and cultural backgrounds, Artisstrengthens social cohesion. These ideas provide afocus for the zoo’s development over the comingdecades into a ‘knowledge garden’ which confrontsthe public with nature. A garden with space forwildlife, education and with an exceptionalAmsterdam heritage. In 2004, a first version of aMaster Plan was drawn up encompassing all of theabove. The Master Plan will be completed by theautumn of 2005.2004 also saw a huge stream of students of all agesand educational backgrounds visiting our zoologicalgarden. They followed a diversity of Artis lessons,visited the Planetarium, the Geological and

Natura Artis MagistraPlantage Kerklaan 38-401018 CZ AmsterdamTelelefoon: 020 – 5233400Fax: 020 – 5233481e-mail: info@artis.nlwebsite: www.artis.nl / www.amsterdamzoo.nl

Redactie jaarverslagAnita AlmasiFrans EngelsmaMichel Hommel (eindredactie)Goos van der Sijde (eindredactie)

BijdragenAnita AlmasiArianne van der DoelenFrans Engelsma Roy Halsema Michel HommelBas van der HorstGoos van der SijdeNatasha SilvaHeleen van StratenCharlotte VermeulenHans van Weerd

FotografieRon Borg André KuipersFred NordheimGoos van der Sijde Ronald van Weerenmet dank aan Canon Nederland

VormgevingGijs Sierman

DrukDe Bussy Ellerman Harms BV

Zoological Museum, or simply explored the zoo. Inorder to carry out our educational duties moreextensively, the group of volunteer tour guides wasexpanded by almost 30 people. In the summer of2004, ‘Artis the Partis’ was successfully launchedas the zoo’s new promotional mascot. Concurrently,the Dutch AVRO television network shot footage forits series entitled Dierenpark Artis (Artis AnimalPark). The transfer of information to our visitors wasgreatly improved with the support and equipmentprovided by Canon. At the ticket office our visitorsnow receive a free copy of the daily zoo newspaperDe Nieuwsgier (a pun on the Dutch words for curious– nieuwsgierig – and vulture – gier).The ‘ZOOmeravonden’ (from the Dutch wordsmeaning ‘zoo’ and ‘summer’ evenings) attracted alarge public and will be repeated in 2005. The sameapplies to the fundraising evening for ParamariboZoo in Surinam and to the ‘Kinderbeestfeest’ (liter-ally the child animal party) – where seriously ill chil-dren are treated to an exceptional evening. Relations between the management and the workscouncil have been good and constructive in 2004 aswell. Together with the works council and the staff,Artis is working at creating a distinctly improvedorganization. In contrast to the negative financialresults of 2003, those for 2004 were positive. Ournet worth experienced a similar turn for the better.This is partly thanks to a subsidy granted by the Cityof Amsterdam. We are also deeply indebted to allthose who have supported us, as providers of sub-sidies, sponsors, animal adopters or ambassadors.Almost 1.1 million people visited Artis in 2004. Thisis a slight increase in comparison to 2003, when theone-million threshold was exceeded. Alongside dayvisitors, the number of season-ticket holders contin-ues to rise. People come to Artis from all strata ofsociety. We are proud to be able to welcome thisgrowing stream of visitors to our unique park.

This annual report highlights the many efforts Artisundertakes – in collaboration with her various part-ners – in service of society, with a strong emphasison education and nature conservation.

Colofon Summary

53

Bezoekers en lidmaatschappenBezoekers

Bezoekers met dagkaartenEducatief bezoek

Bezoeken van leden

Totaal aantal dagbezoekers

Totaal bezoek

2000

452.957

56.891—————

509.848

2001

420.567

56.866—————

477.433

2002

465.993

55.979—————

521.972

2003

547.681

66.283—————

613.964

388.899——————————

1.002.863

2004

540.305

92.968—————

633.273

448.327——————————

1.081.600

VolwassenenJeugd SeniorenOverige

Totaal aantal lidmaatschappen

2002

25.990

11.909

3.901

2.500——————————

44.300

2003

31.941

14.352

4.630

2.356——————————

53.279

2004

34.976

17.835

4.974

2.685——————————

60.470

Door scanapparatuur verbonden aan

het in de loop van 2002 geïntroduceer-

de systeem van geïndividualiseerde lid-

maatschappen is met ingang van 2003

het aantal bezoeken door leden geregi-

streerd.

Lidmaatschappen

54

Balans per 31 december 2004

a c t i vaBedragen in euro’s

va s t e a c t i va

Materiële vaste activaLevende have

Gebouwen

en dierverblijven

Installaties, transport-

middelen en inventaris

Voorraden

VorderingenGemeente Amsterdam

Debiteuren

Overige vorderingen

en overlopende activa

Liquide middelen

1

5.965.873

879.005——————

3.219.755

256.368

919.109——————

6.844.879

161.727

4.395.232

1.406.686

————————————

12.808.524

31 december 2004 31 december 2003

710.064

3.112.666

3.903.359

5.082.435————————————

12.808.524

31 december 2004 31 december 2003

p a s s i vaBedragen in euro’s

Eigen vermogenStichtingskapitaal

Overige reserves

VoorzieningenPensioenvoorziening

Voorziening FPU

Voorziening voor wacht-

gelden

Waterplanvoorziening

Inhaalslag achterstallig

onderhoud

Langlopende schuldenLanglopende leningen

Lening Gemeente

Amsterdam

Kortlopende schuldenCrediteuren

Kortlopend deel lang-

lopende leningen

Bankkrediet

Belastingen en sociale

verzekeringen

Overige schulden en over-

lopende passiva

45

710.019——————

891.409

439.953

285.128

450.000

1.046.176——————

3.652.931

250.428——————

1.068.589

448.536

0

187.113

3.378.197——————

45

–720.717——————

976.222

256.443

277.949

0

1.647.687——————

4.061.333

291.975——————

1.443.266

500.497

504.549

2.916

2.823.532——————

–720.672

3.158.301

4.353.308

5.274.760————————————

12.065.697

1

6.402.415

828.885——————

2.355.276

543.612

752.886——————

7.231.301

225.406

3.651.774

957.216

————————————

12.065.697

v l o t t e n d e a c t i va

55

Bedragen in euro’s

Exploitatiebaten Entreegelden Lidmaatschapsgelden Overige batenErflatingen, legaten en schenkingen

ExploitatielastenPersoneelskostenRentelasten en afschrijvingenOverige kosten

Exploitatieresultaat vóór subsidies

Subsidies Gemeente AmsterdamSubsidie onderhoudskostenExploitatiesubsidie

Resultaat boekjaar

2004

5.289.8142.267.5702.521.089

614.037——————

10.692.510

8.544.7341.128.7515.402.035

——————

15.075.520————————————

–4.383.010

1.103.6363.710.110

——————

4.813.746————————————

430.736

Winst- en verliesrekening over 2004Bedragen in duizenden euro’s

Kasstroom uit operationele activiteiten Resultaat boekjaar

Aanpassingen voor:Afschrijvingen op materiële vaste activaDotatie/(onttrekking) voorzieningen

Verandering in werkkapitaal:(Toename)/afname vorderingen(Toename)/afname voorradenToename/(afname) kortlopende schulden (excl.rekening-courantkrediet)

Netto kasstroom uit operationele activiteiten

Kasstroom uit investeringsactiviteitenInvesteringen in materiële vaste activa

Kasstroom uit financieringsactiviteitenDotatie aan eigen vermogen (extra subsidie)Aflossing langlopende schulden

Toename/(afname) geldmiddelen minusbankkrediet

Mutatie geldmiddelen (minus rekening-courantkrediet)Geldmiddelen per 1 januariToename/(afname) geldmiddelen

Geldmiddelen per 31 december

Specificatie:Liquide middelenBankkrediet

846–46

———

–74364

312———

1.000–450

———

1.4070

———

2004

431

800

–367———

864

-460

550———

954

453954

———

1.407

1.407

Kasstroomoverzicht over 20042003

5.074.2641.980.2532.441.835

119.264——————

9.615.616

8.767.1751.042.8335.651.224

——————

15.461.232 ————————————

–5.845.616

1.134.1003.818.752

——————

4.952.852————————————

–892.764

2003

–893

–4

2.817———1.920

–755

–500———

665

–212665

———

453

453

731–735

———

2.629-10

198———

0–500

———

957–504

———

Toelichting op de winst- en verliesrekeningGezien de aard van de Stichting is gekozen voor de catego-riale indeling, in aangepaste vorm met eerst de baten,daarna de lasten en tot slot de subsidies. Deze afwijkingvan de opstelling zoals Boek 2 Titel 9 BW die voorschrijft,dient om een beter bedrijfseconomisch inzicht te geven inde wijze waarop de baten, lasten en subsidies bijdragenaan het resultaat van de Stichting.Met ingang van 2004 is gekozen voor een andere presenta-tie van de verhouding tussen de subsidie onderhoudskos-ten en exploitatiesubsidie. Deze verhouding sluit nu aan bijde cijfers van Gemeente Amsterdam. Ten behoeve van devergelijkbaarheid zijn de cijfers 2003 aangepast.

Toelichting op het kasstroomoverzichtHet kasstroomoverzicht is opgesteld volgens de indirectemethode. De geldmiddelen in het kasstroomoverzichtbestaan uit de liquide middelen. Ontvangen en betaalderente zijn opgenomen onder de kasstroom uit operationeleactiviteiten.

Grondslagen voor waardering van activa enpassiva

AlgemeenDeze jaarrekening is opgesteld in overeenstemming met inNederland algemeen aanvaarde verslaggevingregels con-form Boek 2 Titel 9 BW. Activa en passiva worden gewaar-deerd tegen nominale waarde, tenzij een andere waarde-ringsgrondslag is vermeld.

Materiële vaste activaAlgemeenInvesteringen in materiële vaste activa (met uitzonderingvan het Planetariumgebouw en de uitbreiding PlantageDoklaan) tot en met 31 december 2000 zijn voor € 1 in debalans opgenomen. De hieronder begrepen op gemeente-grond gebouwde opstallen zijn juridisch eigendom vanGemeente Amsterdam. Het economische eigendom res-pectievelijk het gebruiksrecht berust bij de Stichting.Gezien het feit dat de betreffende investeringen vaak velejaren geleden hebben plaatsgevonden en de historischekostprijs niet meer te achterhalen valt, worden de tot enmet 31 december 2000 aangeschafte activa (met uitzon-dering van het Planetariumgebouw en de uitbreidingPlantage Doklaan) als volledig afgeschreven beschouwd.

Levende haveGelet op de doelstelling van de Stichting wordt de levendehave voor een pro memorie waarde van € 1 in de balansopgenomen.

Gebouwen en dierverblijvenOnder dit hoofd zijn opgenomen de investeringen in hetPlanetariumgebouw, de uitbreiding Plantage Doklaan en

het Flamingorestaurant alsmede de overige investeringenvanaf 1 januari 2001.Gebouwen en dierverblijven (voorzover niet door GemeenteAmsterdam betaald) worden gewaardeerd op historischekostprijs onder aftrek van afschrijvingen welke tijdsgelangworden berekend op basis van de verwachte economischelevensduur.De historische kostprijs van deze activa wordt gesteld ophet bedrag van de werkelijke uitgaven onder aftrek van despecifiek voor de betreffende investeringen ontvangen sub-sidies en bijdragen, alsmede onder aftrek van bedragen diein het verleden ten laste van hiervoor gevormde fondsenzijn gebracht.

Installaties, transportmiddelen en inventarisInvesteringen in deze materiële vaste activa zijn tot en met31 december 2000 ofwel direct ten laste van het resultaatgebracht, ofwel ten laste van beschikbare fondsen.Investeringen vanaf 1 januari 2001 worden gewaardeerdop historische kostprijs onder aftrek van lineaire afschrij-vingen op basis van de verwachte economische levensduur.De historische kostprijs van deze activa wordt gesteld ophet bedrag van de werkelijke uitgaven onder aftrek van despecifiek voor de betreffende investeringen ontvangen sub-sidies en bijdragen, alsmede onder aftrek van bedragen diein het verleden ten laste van hiervoor gevormde fondsenzijn gebracht.

VoorradenDe voorraden worden op kostprijs gewaardeerd onder aftrekvan een eventuele voorziening voor incourantheid.

VorderingenDe vorderingen worden gewaardeerd tegen nominale waar-de onder aftrek van een eventuele voorziening voor onin-baarheid.

Eigen Vermogen€

Stand per 31 december 2003 –720.672Bij: subsidie Gemeente Amsterdamter versterking van het eigen vermogen 1.000.000Bij: resultaat boekjaar 2004 430.736

——————Stand per 31 december 2004 710.064

VoorzieningenVoorzieningen worden gevormd voor concrete of specifiekerisico’s en verplichtingen die op de balansdatum bestaanen waarvan de omvang op betrouwbare wijze is te schatten.Pensioenvoorzieningen worden bepaald op basis van actu-ariële grondslagen tegen contante waarde. De voorzieningvoor wachtgelden wordt gebaseerd op de contante waardevan de verwachte toekomstige verplichtingen.

Grondslagen voor bepaling van het resultaat

AlgemeenHet exploitatieresultaat wordt bepaald als het verschil tus-sen de aan het verslagjaar toegerekende baten enerzijds enlasten anderzijds. De baten worden verantwoord in het jaarwaarin zij zijn gerealiseerd; lasten zodra zij voorzienbaarzijn.De Gemeente Amsterdam verstrekt, als bijdrage in deonderhoudskosten van terreinen en opstallen alsmede inde exploitatielasten, een subsidie via het zogenaamde bud-getfinancieringprincipe.Onder de Erflatingen, legaten en schenkingen zijn begre-pen de opbrengsten uit erflatingen en legaten welke wor-den verantwoord op het moment dat ze zijn komen vast testaan. Erflatingen en legaten waarop in het verslagjaar aan-spraken zijn verkregen, doch welke per balansdatum nogniet zijn afgewikkeld, worden als bate verantwoord indienen voor zover deze ten tijde van het opstellen van de jaarre-kening voldoende betrouwbaar zijn in te schatten.Baten uit hoofde van schenkingen worden verantwoord inhet jaar van ontvangst.

Accountantsverklaring

Wij hebben de in dit verslag opgenomen verkorte jaarreke-ning 2004 van de Stichting tot Instandhouding van deDiergaarde van het Koninklijk Zoölogisch Genootschap“Natura Artis Magistra” te Amsterdam gecontroleerd.De verkorte jaarrekening 2004 is ontleend aan de door onsgecontroleerde jaarrekening 2004 van de Stichting. Bij diejaarrekening hebben wij op 8 maart 2005 een goedkeuren-de accountantsverklaring verstrekt.De verkorte jaarrekening 2004 is opgesteld onder verant-woordelijkheid van de leiding van de stichting. Het is onzeverantwoordelijkheid een accountantsverklaring inzake deverkorte jaarrekening 2004 te verstrekken.Wij zijn van oordeel dat deze verkorte jaarrekening 2004 opalle van materieel belang zijnde aspecten in overeenstem-ming is met de jaarrekening waaraan deze is ontleend.Voor het inzicht dat vereist is voor een verantwoorde oor-deelsvorming omtrent de financiële positie en de resulta-ten van de stichting en voor een toereikend inzicht in dereikwijdte van onze controle dient de verkorte jaarrekening2004 te worden gelezen in samenhang met de volledigejaarrekening, waaraan deze is ontleend, alsmede met dedoor ons daarbij op 8 maart 2005 verstrekte goedkeurendeaccountantsverklaring.

Amsterdam, 8 maart 2005

PricewaterhouseCoopers Accountants nv

Toelichting op de balans en winst- en verliesrekening

56