aristoteles - metafizik.pdf

7/23/2019 Aristoteles - Metafizik.pdf

1/120

METAFZK 1I. KTAP (A;

ARSTOTELESeviren: Ahmet Arslan1. Blm [Duyum, Deney, Sanat, Bilim, Bilgelik]1

Btn insanlar doal olarak bilmek isterler. Duyumlarn verdii zevk, bunun bir kantdr. nk onlar, zellikle de dierlerinden fazla olarak grsel duyumlar, faydalar dnda bizzat kendileri bakmndan bizezevk verirler. Gerekten, sadece eylemle ilgili olarak deil, herhangi bir eylemde bulunmay dnmediimizde de grmeyi, genel olarak, btn geri kalanlarna ter-25 cih ederiz. Bu nun nedeni, grmenin, b tn duyu m larmz iinde bize en fazla bilgi kazandrmas ve birokfark gstermesidir. Hayvanlar, doalar gerei duyumasahiptirler. Ancak o, bazlarnda hafzay meydana getirdii halde dierlerinde meydana getirmez. Bundan980 b 21 tr bu birinciler, hatrlama yeteneine sahip olmayan sonunculardan daha zeki ve renmeye daha yeteneklidirler. renme yeteneine sahip olmakszn zeki olan varlklar, arlar ve ayn durumda olan btn di

er hayvanlar gibi sesleri iitme yetisine sahip olmayan varlklardr. Buna karlk renme yetenei, hafzaya ek olarak, iitme duygusuna da sahip olan varlk-25 larda bulu nur.Ne olursa olsun, insan dndaki hayvanlar, sadeceimgeler ve hatralara sahip olarak yaarlar. Onlar deneysel bilgiden ancak ok kk bir pay alrlar. Bunakarlk insan tr, sanat ve akl yrtmelere kadarykselir. ns an lar deneye hafza sayesinde ular lar.149

YAZKO-FELSEFE dergilerinden toplanmistir. sayfa numaralari bu yuzden devamlilik gostermez.


2/120

981 a Gerekte ayn eye ilikin birok hat ra , sonund a, tekbir deney oluturur ve deney, sanat ve bilimle hemenhemen ayn yapda bir ey gibi grnmektedir. Ancaku farkla ki bilim ve sanata insanlar deney araclylaeriirler. nk Polos'un hakl olarak dedii gibi deney sanat, deney yokluu ise raslanty yaratmtr.Bir dizi deneysel kavramdan btn benzeri durumlariin geerli tmel bir yarg oluturulduunda sanat or-5 tay a kar. nk belli bir ilacn belli bir ha stal a yakalanm Callias'a, sonra Sokrates'e, daha sonra tekerteker ele alman birok bireye iyi geldiine ilikin biryargnn oluturulmas ii, deney alanna aittir. Bunakarlk belli bir ilacn belli bir yapya sahip olan, bellibir snfn iine giren, belli bir hastala yakalanm10 t m bireylere, rnein soukk anllara, [flegm atik] fkelilere [bily] veya telallara [fiyevr] iyi geldiine ilikin bir yargnn oluturulmas ii, sanat alanna aittir.Bunlar syledikten sonra devam edelim: Pratikleilgili olarak deney, sanattan tamamen farksz grnmektedir. Hatta deney sahibi insanlarn, deney olmakszn kavrama sahip olan insanlardan daha fazla baa-15 riya eritiklerini grrz. Bu nu n nedeni, deneyin bireyselin, sanatn tmelin bilgisi olmasdr. imdi her trleylem ve her tri meydana getirme, bireysel olan konu alr. nk tedavi eden hekimin iyiletirdii, ilineksel [arz ] olara alnm as dnda insan deil, Callias20 veya So kra tes'tir veya ilineksel olarak bir insa n olmadurumunda bulunan dier herhangi bir byle adlandrlan kiidir. O halde deney olmakszn kavrama sahip olan ve tmeli bilen, ancak onda ierilmi olan bireyseli bilmeyen bir insan sk sk tedavi yanllar yapa caktr. nk iyiletirilmesi gereken , bireydir. Ancak uras da bir gerektir ki biz genellikle bilginin ve25 anla m a yetisinin deneyden ok san ata ait olduunudnr ve bilgeliin btn insanlarda daha ok bilgiile birlikte bulu nd uu nu dnerek sa na t erbabnndeney sahibi kiilerden stn olduunu kabul ederiz.Bunun nedeni, bu birincilerin nedeni bilmeleri, dierlerinin bilmemeleridir. Gerekten, deney sahibi kiiler bireyin olduunu bilirler, ama neden olduunu bilmezler. Buna karlk sanat erbab, nedeni ve niini bilir.30 Yine bu ayn nedende n tr her tr l ite ynetici sanatkrlara salt iilerden daha fazla deer verir ve on-


3/120

larn dah a bilgin, dah a bilge olduklarn dn rz.nk onlar, meydana gelen eyin nedenlerini bilirler.Oysa salt iiler, atein yakmasnda olduu gibi bir eyi yapan, fakat yapt eyi bilmeyen cansz varlklarabenzerler. Yalnz cansz varlklarn ilevlerinden her birini doal bir eilimle yerlerine getirmelerine karlk,iiler ilerini alkanlkla ya pa iar. O halde yneticisanatkrlar gzmzde daha bilge klan pratik ustalklar deildir, kurama sahip olmalar ve nedenleri bilmeleridir.Genel olarak bilgin kiinin ayrt edici zeKligi, retme yeteneidir ve san atn, deneyden dah agerek anlamda bilim olduuna inanmamzn nedenide budur. nk retme yeteneine sahip olanlar, sana tkrl ar dr , dierleri deildir. Sonra bize bireysel eylere ilikin en gvenilir bilgileri saladklar halde duyumlarmzdan hibirine genel olarak, bir bilgelik gzyle bakmayz. nk onlar bize hibir eyin nedenini, rnein atein neden scak olduunu, sylemezler.Onlar sadece onun scak olduunu saptamakla yetinirler. O halde ortak duyumlar aan bir sanat ilk olarakbulmu olan bir kiinin, insanlarn hayranln kazanm olmas dorudur. Bu hay ranln temelinde sadece,onun bulularnn yararll deil, bilgelii ve dier insanlara olan stnl yatmaktadr. Sonra, bazlar haya tn ihtiyalarn karlama ya, dierleri onu dah azevkli klmaya ynelik yeni sanatlar ortaya km veoalmtr. imdi bu sonuncu trden sanatlar yarataninsanlar, her zaman dierlerinden daha bilge kiiler olarak grlmlerdir. Bunun nedeni onlarn bilimlerininyarara ynelmi olmamasdr. Ne zevke, ne ihtiyalarkarlamaya ynelik olan bilimlerin tm bu sanatlarnortaya kmalarndan sonra bulunmu olmasnn da nedeni budur. Bu bilimler, bo zamana sahip olan lkelerde domulardr. Bylece Msr, matematik bilimlerin beii olmutur. nk orada rahipler snfnn okbo zaman vard.

Ahlak'ta, sanat, bilim ve ayn trden dier disiplinler arasnda hangi farklarn olduuna iaret ettik.Fakat u andaki tartmamzn amac, bilgelik kavramndan herkesin ortak olarak ilk nedenleri ve ilk ilkeleri ele alan eyi anladn gstermektir. Bundan dolaydr ki yukarda sylediimiz gibi genel olarak deney151


4/120

sahibi insan, basit olarak herhangi bir duyuma sahipolan insandan; sanatkr, deney sahibi insandan; mi-30 m ar, iiden; ku ram sal bilimler pr atik bilimlerden s-982 a t n kab ul edilmektedir. O hald e bilgeliin baz neden ler ve baz ilkeleri kon u ala n bir bilim olduu ar tkapaktr.2. Blm [Bilgeliin Yaps]

Aratrmamzn konusu bu bilim olduuna gre, incelememiz gereken, bilgeliin hangi nedenlerin ve hangi ilkelerin bilimi olduudur. Bilge kii zerine genel-5 likle ileri sr len ya rgla r gz n ne alnd takd irde ,bu sorunun cevab phesiz ok daha aklk kazanacaktr.nce bilge kiiyi mmkn olduu lde, yani herbiri hakknda teker teker bilgi sahibi olmakszn, hereyi bilen kii olarak tasarlarz. Sonra g ve insan bilgisinin erimesi kolay olmayan eyleri bilme gcnesahip olan bir insann, bilge bir insan olduu kabul edil ir. (nk tm insanlarda ortak olduundan, duyusal10 bilgi, kolaydr ve on un bilgelikle ilgisi yoktu r.) Ayrcaneden leri da ha p ekin bir bilimde bilen ve onlar hertrl bilimde retme gcne sahip olan insanlar, daha bilgedirler. Sonra, bilimler iinde kendileri iin vesrf bilme amacyla seilen bilimler, sonularndan tr ara na n bilimlerden dah a gerek anlam da bilgelikolarak kabul edilirler. Nihayet hkim bir bilimin, ona15 tb i bir bilimd en da ha fazla bilgelik oldu unu d n rz. Gerekten bilge kii, kendisine yasalar konulan deil, onlar koyan kiidir. Onun bakalarna deil, tersine daha az bilgenin ona itaat etmesi gerekir.O halde genellikle bilgelik ve bilge kiilere ilikin20 olarak sahip olunan grler, say ve t r bakm m danbunlardr. imdi bu grdmz zellikler iinde hereyin bilgisi, zorunlu olarak en yksek lde tmelinbilgisine sahip olana aittir. nk o, belli bir tarzdatmelin iine giren btn zel durumlar bilir. Sonra,bu bilgiler, yani en tmel bilgiler, insanlar tarafndankazanlmas en g bilgilerdir. nk onlar duyusal alglardan en uzak olanlardr. Sonra, en pekin bilimler,25 en fazla ilkelerle u ra an bilimlerdir. n k da ha soyut ilkelerden hareket eden bilimler, daha karmakilkelerden kan bilimlerden daha pekindirler. rnein


5/120

aritmetik, geometriden daha pekindir. Sonra, bir bilimin neden aratrmalarn derinletirdii lde daharetilebilir olduunu syleyelim. nk retmek, hereyin nedenlerini belirtmektir. Sonra, konusu en yk-30 sek bilinebilir olan bilimin an a zellii, bilmek ve an lamak iin bilmek ve anlamaktr. Gerekten bilmek iinbilmeyi tercih eden, he r eyden nce en mkem mel bi-982 b limi ter cih edecektir. En yce bilineb ilirin bilimi isebyle bir bilimdir. imdi bilinebilir en yce eyler, ilkilkeler ve ilk nedenlerdir. nk ilkeler sayesinde veilkelerden hareketle geri kalan her ey bilinir. Bununtersi olmaz, yani ilkeler, kendilerine bal olan eylerle bilinmezler. Nihayet hkim ve her tbi bilimden stn olan bilim, her eyin hangi amala meydana gel-5 diini bilen bilimdir. Bu am a, he r va rlk ta onu n iyilii olan ve genel olarak Doa'nn btnnde en yksekyi olan amatr.B t n bu dnceler, sz kon usu szcn [bilgelik], ayn bilime iaret ettiini gstermektedir. Bunun ilk ilkeler ve ilk nedenler zerinde dnen bir bi-10 lim olmas gerekir. nk yi olan, ya ni erek, ned enlerden biridir. te ya nd an en eski filozoflarn ta rih ide onun poetik bir bilim olmadn gstermektedir.Gerekten bugn olduu gibi ilk dnrleri de felsefi kurgulara iten ey, merak olmutur. Onlarn balangta merak, zihnin ilk nce dikkatini eken glklere ynelmiti. Sonra onlar yava yava ilerleyerek aratrmalarn ayn deiimleri, gnein ve yldzlarn ha-15 reketleri, nih ay et evren in meydana gelii gibi da hanemli sorunlara yneltip genilettiler. imdi, bir gl fark etmek ve merak etmek, insann kendi bilgi-sizlini kabul etmesi demektir. (Bundan dolaydr kiefsane sevgisi, bir anlamda bilgelik sevgisidir. nkefsane, bir merak uyandrc eyler toplamdr.) O hal-

20 de bilgisizlikten ku rtu lm ak iin felsefe yapm aya giritiklerinde ilk filozoflar phesiz bilgiyi herhangi birfaydac amala deil, srf kendisi iin aramaktaydlar.Gerekten de olup bitmi olan eyler bunu gstermektedir: Bu tr bir disiplinin aratrlmasna balandnda, hemen hemen hayatn btn ihtiyalar ve onunrahatl, zevki ile ilgili eyler tatmin edilmi bulunuyordu. Bundan, ak olarak aratrmamzda ona yabanc hibir kaygy gz nne almadmz sonucunu -25 kary orum . Nasl ki, anca k ereini kend i iinde ta ya n153


6/120

ve bir bakas iin var olmayan insana zgr insan diyorsak, ayn ekilde bu bilim de btn bilimler iindezgr olan tek disiplindir. nk yalnz o, ereini kendi iinde tamaktadr.Bundan tr hakl olarak ona insandan ok Tan-r'nn sahip olduu dnlebilir. Gerekten insan doas o kadar ok ynden snrldr ki, Simonides'e gresadece Tanr bu ayrcala sahip olabilir ve insannkendi imknlar iinde olan bilimi aratrmakla yetin-mem esi doru deildir. Eer airlerin szlerinde birgerek varsa ve eer Tanr'nm kskanmas mmknse, yle grnyor ki bunlar zellikle bu konuda geerliolacaklardr ve bu bilgide sivrilen tm insanlarn acnac ak bir kade rleri olmas gerekir. Ancak Tan r'n mkskan olmas kabul edilemez (hatta atasz ile birlikte, airlerin by k yala nc lar olduklar n syleyelim) . Bir baka bilimin eref bakmndan bundan stnolduu da dnlmemelidir. Gerekten en tanrsal bilim, ayn zamanda eref bakmndan en yksek bilimdir. Ve sadece bu szn ettiimiz bilimin, iki bakmdan, en tanrsal bilim olmas gerekir: nk tanrsalbir bilim, hem Tanr'nm tercihan sahip olaca, hemde tanrsal eyleri ele alacak bir bilimdir. imdi szn ettiimiz bilim, gerekten bu iki zellii tayan tekbilimdir. nk bir yandan, genel kanya gre Tanr,hereyin bir nedenidir ve bir ilkedir. te yandan bylebir bilime yalnz Tanr veya hi olmazsa esas olarakT an r sahip olabilir. O halde b t n dier bilimler o ndan daha zorunludurlar. Fakat hibiri eref bakmndan ondan stn deildir.

Bununla birlikte onun kazanlmas, bir anlamdabizi, aratrmalarmzn balangcnda iinde bulunduumuz ruh haline, tamamen kart olan bir ruh halinegtrecektir: Yukarda her insann eylerin olduklar biimde olmalarna hay ret etmekle yola koyulduunusylemitik. Burada durum tpk henz nedenini incelememi olanlarn gznde kendi kendine hareket edenkuklalarda, gndnmlerinde veya karenin kegeninin llemezliinde olduu gibidir. Gerekten de, veriolan bir niceliin en kk bir birimle bile llemezolmas herkese hayret verici grnr. Oysa sonuta kart hayrete, ataszne gre, daha iyi olana varlacaktr. Bu, nedenleri hakknda bilgi sahibi olur olmaz r-


7/120

neklerimizle ilgili olarak da ortaya kar. nk bir20 geom etriciyi bir ka ren in kegeninin llebilir olmaskadar hayrete drebilecek baka bir ey yoktur.Bylece aradmz bilimin yapsn ve dolaysylaaratrma ve her trl incelememizin erimesi gerekenamac ortaya koymu olduk.3. Blm [lk Yunan Filozoflarnn Neden Aratrmalar;Maddi Neden, Hareket Ettirici Neden Ve Ereksel Neden]

(Her eyi ancak ilk nedenini bildiimizi dndmzde bildiimizi sylediimize gre) kazanmamzgereken bilimin, ilk ned enlerin bilimi olduu ak tr.25 imdi drt anlam da neden den sz edilir: Bir anlam da,nedenden, formel tz veya z anlarz (Gerekten de,bir eyin varlk nedeni, sonuta bu eyin kavramna indirgenir ve ilk varlk nedeni, neden ve ilkedir). Bir dier anlamda neden, madde veya nitelii tayan tzdr(substratum). nc bir anlamda o, hareketin kendisinden kt ilkedir. Nihayet bu ncnn kartolan drdnc bir anlamda neden, ereksel neden veya30 iyi olan 'dr. (nk iyi olan, her t rl olu ve har eke tin ereidir). Fizik'te bu ilkeleri yete r derecede derinliine ele aldk. Bununla birlikte burada bizden nce varlklarn incelenmesine girimi ve doru zerin-983 b de dn m olanlarn grlerini hatrlatalm . nkonlarn da baz ilkelerden ve baz nedenlerden sz ettikleri apaktr. Bu gzden geirme, u andaki aratrmamz iin yararl olacaktr. Gerekten bylece yabaka bir tr nedenin varln kefedeceiz veya nedenlerin saysna ilikin bu grmze olan gveni-5 miz pekimi olaca ktr.lk filozoflarn ounluu her eyin ilkeleri olaraksadece maddi yapda ilkeleri kabul etmekteydiler. Tzn kendisi eitli zel biimleri altnda varln srdrrken btn varlklarn kendisinden meydana geldii, kendisinden doup sonuta yine kendisine dnd eyi onlar e [unsur], varln ilkesi olarak10 adlan drm aktay dlar. Onlar bu nd an u sonucu karabileceklerine inanmaktadrlar: Nasl ki Sokrates gzelletii veya mzisyen olduunda, onun mutlak anlamda meydana geldiini veya bu varlk tarzlarn terket-tiinde ortadan kalktn sylemezsek nk burada15 nitelii tay an tz, ya ni Sok rates'in kend isi varlnsrdrr, ayn ekilde bu ilk do ann v arlm srd r-

155


8/120

meinden otur ne olu, ne de yokolu vardr. Sznettiim iz filozoflar ite bu biimde, dier varlklarnhibirinin ne doduu, ne de yokolduunu sylemektedirler. nk ister tek, ister ok olsun, geri kalan btn varlklarn kendisinden doduu ancak kendisi srekli olarak varln srdren bir doann olmas gerekir.Bu tr ilkelerin says ve yapsna gelince, filozof-larn hepsi bu konuda bir gr birlii iinde deillerdir. Bu tr felsefenin kurucusu olan Thales, ilkenin suolduunu sylemektedir. (Yine bundan dolay o, dnyan n suyun zerinde yzd n ileri srmekteyd i.)Onu bu inanca gtren ey, hi kukusuz, her eyinsvms bir varlktan beslendiine ve scan kendisinin de ondan ktna ve onun la yaadna ilikingzlemiydi. (imdi her eyin kendisinden kt ey,onun ilkesidir.) O halde ona bu gr tarzn benimseten, bu gzlemi ve her eyin tohumlarnn nemli bir yapda olduu ve suyun, nemli eylerin doasnn kayna olduuna ilikin dier gzlemi idi.Bazlarna gre bugnk kuaktan ok nce gelenve Tanrlar ele alan ilk kiiler olan eski kozmologlar dadoay ayn biimde tasarlamlardr. Gerekten onlardnyay meydana getiren varlklar olarak Okeanos veTethys'i kabul etmekte ve Tanrlarn, airlerin Styksadn verdikleri su zerine yemin ettiklerini sylemektedirler. Gerekten en eski olan, en fazla saygya deer olandr ve en fazla saygya deer olan ey zerineyemin edilir. Doa hakkndaki bu grn hakikatenilkel ve eski olup olmadna gelince bu, kukusuz oktartmal bir noktadr. Ne olursa olsun, sylendiinegre eylerin ilk nedeni hakknda Thales'in ileri srd reti buyd u. Hipon'a gelince, d ncesinin nemsizliinden tr hi kimse onu bu filozoflar arasnayerletirmeyi dnmeyecektir.Anaksimenes ve Dio-

genes havann sudan nce geldiini sylemekte ve basit cisimler arasnda ilke olarak onu tercih etmektedirler. Buna karlk Metapont (i) um'lu Hippasos ve Ep-hesos'lu Herakleitos'a gre ilke, ate tir. Empedokles,eler olarak drt basit cismi saymaktadr. Ona grebu eler her zaman varlklarn srdrrler ve sadece nicelik bakm ndan oalma veya azalma yoluylaolua tabidirler. Bu, onlarn bir birim meydana getir-


9/120

mek zere bir araya gelmeleri ve bu birimden hareketle birbirlerinden ayrlmalar tarznda kendini gsterir.Yaa Empedokles'den byk olan, ancak dncesidaha sonraki bir aa ait grnen Klazomenai'li Anak-sagoras, sonsuz sayda ilkeyi kabul etmektedir. O, Suveya Ate gibi birbirinin ayn ksmlardan meydana gelen btn bu eylerin ancak tek bir tarzda, yani bu ksm larn birlemeleri ve ayrlm alar yoluyla olu veyokolua tbi olduklarn, baka bir tarzda ne doduklar, ne de yok olduklarn, tersine, ezeli-ebedi olarakvarlklarn srdrdklerini sylemektedir.O halde yle grnyor ki btn bu filozoflar ancak tek bir nedenin, maddi yapda olduu ileri srlen nedenin var olduunu sylemek istemektedirler. Ancak aratrmalarnn bu noktasnda gerein kendisi onlarn yolunu izmi ve onlar daha derinlemesine birara trm aya zorlamtr: G erekten de, istenildii kad ar,he r olu ve yokoluun bir veya birok ilkeden ktfarzedilsin; o, neden o rtaya km aktad r? O rtaya knn nedeni nedir? Nitelii tayan tzn deimelerininnedeni hi kukusuz kendisi deildir. rnein tahtannveya tuncun deimesinin nedeni, ne tahta, ne de tuntur. Yata yapan tahta, heykeli yapan tun deildir.Bu deimelerin nedeni olan bir baka ey vardr. Budier neden i aram ak da dier ilkeyi veya harek etinbalangcnn kendisinden kt eyi aramaktr. imdi, ta ilk balangta yukarda szn ettiimiz aratrmaya girien ve tzn tek olduunu ileri sren filozoflar bu glkten rahatsz olmamlard. Ancak, tekbir tzn olduunu ileri srenler arasnda hi olmazsabazlar yaratm olduklar sorunun altnda ezilmilerdir. nk onlar Bir olan'm, dolaysyla tm doann,sadece olu ve yokolu bakmndan deil nk bu tabalangtan beri herkesin katld bir grtr ayn zamanda dier her trl deime ile ilgili olarak dahareketsiz olduunu savu nm aktad rlar. Ve bu gr,sadece onlara zgdr. O halde Btn'n birliini ilerisrenler arasnda, belki Parmenides mstesna, hi kimse sz konusu neden anlayna erimemitir. Parmenides de sadece tek bir nedenin deil, bir anlamda ikinedenin varln farzettii lde bunu kabul etmektedir. Scak ve Souk olan veya Ate ve Toprak gibi birok eyi kabul eden filozoflara gelince, hareket ettirici nedeni gstermek onlar iin daha kolaydr. Gerek-

157


10/120

ten onlar hareket ettirici doay Ate'e, bunun kartolan edilgenlii ise Toprak ve dier elere yklemektedirler.Bu dnrlerden sonra, kefedilmi olan bu ilkelerin varlklarn doasn meydana getirmekte hl yetersiz olduklar grldnden, yukarda dediimiz gibi gerein bizzat kendisi tarafndan yeniden aratrmaya zorlanan filozoflar, baka bir nedensel ilke aradlar. Gerekten, eylerde iyi ve gzel olan'm varlnnveya meydana gelmesinin nedeni, muhtemelen ne Ate,ne Toprak ne de bu t rde n bir baka edir ve filozof-larn da byle bir eyi dnm olabilecekleri akla uygun deildir. te yandan bu kadar muhteem bir eseriraslantya ve ansa mal etmek de akla uygun deildir.Bundan dolay hayvanlarda olduu gibi doada da dzen ve evrensel uyumun nedeni olan bir Akl'n (Nous)bulunduunu sylemek zere bir insan ortaya ktnda, bu insan kendisinden nce gelenlerin sayklamalar karsnda akl banda tek kii olarak grnd. An aksagoras'm bu grleri benimsediini kesinolarak biliyoruz. Ancak Klazom enai'li Herm otimos'unondan nce bu gr ileri srm olduu sylenmektedir. Ne olursa olsun bu retiyi Meri srenler iyi olan'-n nedeninin, varln ilkesi olduunu sylerlerken, ayn zamanda onun varlklara, hareketlerini verdiren ilkeolduunu kabul ettiler.4. Blm [Platon-ncesi Felsefelerin ncelenmesi}

Benzer bir zm arayan ilk kii olarak Hesiodos'-dan ve onunla birlikte Parmenides'in kendisinin de yapt gibi Ak veya Arzu'yu varln ilkesi olarak kabuledenlerden sz edilebilir. Gerekten Parmenides evreninin oluumunu anlatrken yle demektedir:(Aphrodite), btn Tanrlar arasnda ilk olarak

Ak' (Eros) yaratt.Hesiodos ise yle demektedir:Hereyin ncesinde Khaos vardSonra geni gsl Toprak veBtn Tanrlar arasnda parlayan Ak (Eros).Yani evrende eylere hareket ve dzen verebilecekbir nedenin olmas o kadar gerekliydi. Bu retiyi ilk


11/120

kez kimin ileri srd konusuna gelince, bu konudaki yargmz daha ilerde belirtmemize izin verilsin.30 Ancak iyi olan'm ka rtla rn n da doada var olduu,doada sadece dzen ve gzel olann deil, dzensiz veirkin olann da bulunduu, hatta kt olann iyi olana, irkin olann gzel olana stn geldii farkedildi.985 a Bir dier filozofun Dostluk ve Nefret'i orta ya atm as nn nedeni budur. Bu iki ilkeden herbiri, bu iki eserden birinin nedenidir. nk Empedokles'in akl yrtmesi izlendii ve szel ifadesi bakmndan deil nkbu bakmdan o, bir kekelemeden baka bir ey deildir, ruhu, z bakmndan ele alnd takdirde Dost-luk 'un iyi olann, N efret'in de kt olann n eden i oldu -5 u grlr. O hald e Em pedokles'in bir anla m da ve ilkkez, yi olan ve Kt olan' ilkeler olarak ortaya atankii olduu savunulursa, her trl iyiliin nedeninin iyiolan'm kendisi (her trl ktln nedeninin de K-10 t olan'm kendisi) olmas anla m nda bu gr, belkidoru olacaktr.Bu filozoflar, buraya kadar, hi kukusuz Fizik'tebirbirinden ayrt ettiimiz neden lerden ikisine, ya nimaddeye ve hareketin ilkesine erimilerdir. Ancak onlar iyi eitim grmemi, her yne atlan ve ou kezkarsndakine bilimin deil, rastlantnn sonucu ola-

15 rak yerini bulan darbeler indiren askerlerin savalardadavrandklar gibi, bunu belirsiz ve kapal bir tarzdayapmlardr. Ayn ekilde bu filozoflar da sylediklerieyi bilmiyor grnmektedirler. nk onlarn hemenhem en hibir zam an ilkelerine bavurm adklar veyaonlara ok az durumda bavurduklar grlmektedir.Bylece Anaksagoras, evreni meydana getiriinde Akl'-dan ancak bir deus ex machina olarak yararlanmak-20 tad r. He rhan gi bir eyin neden t r zorunlu olduun uaklamakta glkle karlatnda sahneye Akl' karmakta, ancak dier [daha kolay] durumlardaoluun meydana geliini Akl'dan ziyade btn dier ilkelere yklemektedir.Empedokles'e gelince, o, Anak-sagoras'tan daha ok nedenlerden yararlanmakla birlikte, bunu yeterli lde yapmamaktadr ve onlar kullannda da kendi kendisiyle tutarl kalamamaktadr.Hi olmazsa ou durumda onda, ayran Dostluk, bir-25 letiren Nefret'tir. Gerekten de Nefret'in etkisi alt nda B tn, uns urlar na ayrldnda, dier un surla rn159


12/120

herbiri gibi Ate tek bir kitle halinde toplanmaktadr.Bunun tersine Dostluk'un etkisi altnda unsurlarn birlemesi ortaya ktnda, her unsurun ksmlar yeniden birbirlerinden ayrlmak zorunda kalmaktadrlar.Ne olursa olsun, kendisinden nce gelenlerden ayrlanEmpedokles, sz konusu nedeni ortaya atan ilk kii olmutur. Bunu hareketin ilkesi olarak tek bir ilke kabul etmey ip birbirlerinden farkl, h a tt a birbirlerinekart iki ilke ortaya atp, nedeni ikiye blmek yoluylayapmtr. Ayrca maddi yapda drt enin varlnilk kabul eden de o olmutur. Ancak o, bu elerden,drt tane imiler gibi deil, bir tarafa Ate'in kendisini, dier tarafa tek bir doa iinde birletirilmi kartlarn, yani Toprak, Hava ve Su'yu koyarak sanki sadece iki tane imiler gibi yararlanmaktadr. iiri okunduunda bu aka anlalabilir.Bu filozofun kabul ettii ilkelerin says ve yapsite budur. Leukippos ve meslekta Demokritos ise eler olarak srayla, Varlk ve Var-Olmayan diye adlandrdklar Dolu olan ve Bo olan' kabul etmektedirler.Bu ilkelerden Dolu olan ve Cisim olan, Varlk, Bo olanve Seyrek olan Yokluk'tur (Bundan trdr ki onlara gre Yokluk, Varlktan daha az var deildir. nkBoluk, Cisim'den daha az var deildir). Bunlar, maddi neden anlamnda varlklarn nedenleridirler ve naslki tzsel varlk olarak tek bir ilkeyi kabul edenler, Seyrek olan ve Youn olan' deiimlerin ilkeleri olarakortaya koyup, btn dier varlklar bu tzn deiimleri araclyla meydana getiriyorlarsa, bu filozoflar dabtn dier niteliklerin nedeninin, elerdeki farkllklar olduunu ileri srmektedirler. Ancak onlara grebu farkllklar biim, sra ve durum bakmndan olmakzere trldr. Onlar varlklarn farkllklarnn sadece oran, temas ve konumdan ileri geldiini sylemektedirler. imdi oran biim, temas sra ve konum durum

dem ektir. Bylelikle A.N'den biim bak m ndan; AN,NA'dan sra bakmndan ve Z, N den, durum bakmndan farkldr. Hareket sorununa gelince, varlklarn hareketi nereden ve nasl aldklar konusunu dierleri gibi bu filozoflar da sessiz geitirmilerdir.Szn ettiimiz iki neden zerinde bizden ncekilerin aratrmalarnn gelip dayand nokta bizce burasdr.


13/120

5. Blm [ncelemenin Devam , Pitagoralar,Elealilar, Formel Neden]Bu filozoflarn zamannda, hatta onlardan nce,Pitagoras lar diye adlan drlanlar, kendilerini m atematie veren ilk insanlar olmulard ve onlar matematii ilerletmilerdir. Bu disiplinle ok megul olduklariin, matematiin ilkelerinin btn varlklarn ilkeleriolduunu dnmlerdir. Bu ilkeler arasnda saylarn doalar gerei ilk ilkeler olmalarndan, saylarlavar olan ve varla gelen her ey arasnda Ate, Toprakve Su ile oldu un dan da ha fazla sayda benzerliklergrdklerine inanmalarndan (nk onlara gre bellibir say adaleti, dier biri ruhu ve akl, bir dieri uygun zaman ifade etmekteydi ve btn dier saylarnher biri ile ilgili olarak da durum buydu), ayrca saylarm mziksel zellik ve oranlar ifade ettiklerini grmelerinden, nihayet btn dier varlklarn tm yaplar itibariyle kendilerine saylara benzer grnmeleri, saylarm kendilerini ise evrenin ana gereklikleriolarak tasarlamalarndan tr Pitagoraslar, saylarn ilkelerinin btn varlklarn ilkeleri olduklar vetm evrenin uyum ve say olduu dncesine ulamlardr. Onlar saylar ve Armoni ile gksel olaylar, gnksmlar ve evrenin dzeni arasmda yakalayabildiklerib t n benzerlikleri birletirip, kendi sistemleri iinesokmakta ve herhangi bir noktada bir boluk ortayaktnda, kuram larnn tam tutarlln salamakamacyla ivedi olarak zorunlu eklemelere bavurmaktaydlar. rnein on says kendilerine mkemmel vesaylarn tm zelliklerini ieren bir say olarak grndnden, harekette olan gk cisimlerin saysnn ontane olduunu sylemektedirler. Ancak grnen gk cisimleri sadece dokuz tane olduundan, onlar, bir onuncunun yani Kar-Yer'in varln farzetmektedirler.Btn bu noktalar baka yerde daha ayrntl birbiimde ele aldk. Eer burada ayn konuya yeniden dnyo rsak, bu, bu filozoflardan da ilke olarak neyi kab ulettiklerini ve ilkelerinin yukarda saydmz nedenleriine nasl girdiini renmemiz iindir. imdi, bu bakmdan onlarn da sayy, ayn zamanda hem varlklarn maddesi, hem de onlarn deiim ve hallerini meydana getiren ey olarak dndkleri anlalmaktadr.Onlara gre saylarn unsurlar ift olan ve Tek olan'-

161


14/120

dr. ift olan Snrsz, Tek olan snrldr. Bir olan, buiki eden meydana gelir. nk o, ayn zamanda hemift, hem de tektir. Say, Bir olan'dan kar ve yukarda denildii gibi saylar, evrenin btnn meydanagetirirler.Bu filozoflar arasnda bazlar u iki paralel stuniinde sralad klar n ilkenin varln kab ul ederler:Snr-Smrsz S kn ette Olan-Harekette OlanTek-ift Doru-EriBir-ok Ik-KaranlkSa-Sol yi-KtErkek-Dii Kare-Dikdrtgen

Kro ton'lu Alkm eon'un retisi de iste r o fikirlerini Pitagorasardan, isterse Pitagoraslar ondanalm olsunlar hemen hemen bunun ayn grnmektedir. Alkmeon, Pitagoras'm yall zamannda parlakdnemini yaamaktayd ve ileri srd reti hemenhem en brlerininkinin ayndr. Gerekten o, insanieylerin ou nluu nun iftler halinde bulu ndu un usylemektedir. Bununla o, Pitagoraslarmkiler gibi belli kartlklar deil Beyaz olan-Siyah olan Tatl olan-Ac olan, yi olan-Kt olan, Byk olan-Kk olanvb., gibi raslant olarak setii kartlklar kastetmektedir. Bylece Pitagoraslar, kartlklarmm says veyaps ile ilgili olarak dncelerini ak bir biimde belirttikleri halde bu filozof, geri kalan kartl klar hakknda belirsiz eyler sylemitir. Bu iki okulla ilgili olarak aklmzda tutabileceimiz eylerin tm, onlarn,varlklarn ilk ilkeleri olarak kartlklar aldklardr.Ancak bu kartlklarn neler ve ka tane olduklarnailikin bilgiyi sadece Pitagorasardan renebiliriz. Builkeleri, szn ettiimiz nedenlere indirgemenin naslm m k n olacana gelince, bu filozoflar tar af nd anak bir biimde belirtilmemi olan da budur. Bununla birlikte onlar, elerini madde kavram iine sokuyor gibidirler. nk onlar, tzn, her eyin iinde bulunan ksmlar olarak ele alnan bu unsurlardan meydana geldiini ve biimlendiini ileri srmektedirler.Doadaki elerin okluunu kabul eden eski filozoflarn dnceleri bu sylediklerimizden yeterli lde ortaya kmaktadr. Ancak bu filozoflar arasnda,


15/120

bunun tersine, Btn'n tek bir doadan ibaret olduunu ileri srenler de vardr. Ancak bu kuram, ne onlarn tmnde ayn mkemmellikte ortaya konulmaktadr, ne de olaylarla uygunluk halindedir. Ne olursaolsun, onlarn retilerinin tartlmas, hibir biimde,bu, nedenlere ilikin incelememizin erevesi iine giremez. nk onlar, Varln bir olduunu kabul edenbununla birlikte her eyi madde olarak tasarlanan Birolan'dan meydana getirtmekten geri kalmayan DoaFilozoflar gibi davranmamaktadrlar. Onlarn retisibir baka trdendir. nk Doa Filozoflarnn, ilkelerine ek olarak hareketin de varln kabul etmelerine karlk nk onlar Btn'n olu iinde olduunu kabul etmektedirler, szn ettiimiz filozoflar,bunun tersine, Btn'n hareketsiz olduunu ileri srmektedirler. Bununla birlikte, u anda yapmakta olduumuz aratrmaya yabanc dmeyen bir noktay belirtelim: Parmenides Bir olan' formel, Meiissos ise maddi bir ey gibi tasarlyor grnmektedirler. Bundan dolay bu Bir olan, birinciye gre sonlu, ikinciye gre sonsuzdur. Bir olan'm varln savunanlar arasnda en eskisine, Kse noph anes'e gelince (nk Parm enide s'inonu n rencisi olduu syle nm ekted ir), o, kesin bir eysylememitir ve iki nedenden hibirinin doasn anlam grnmemektedir. O, bakn maddi evrenin bt n st nde gezdirerek Bir olan'm T an r olduunusylemektedir. O ha lde bu filozoflarn, onlar a rasnd ada kesin olarak gerekten ok kaba tasarmlara sahipolan ikisinin, yani Ksenophanes ve Melissos'un, yukarda dediimiz gibi u andaki aratrmamzn dnda kalmalar gerekir. Buna karlk Parmenides, ou kez daha byk bir kavrayla konuuyor gibidir. Varlk'mdnda Var-Olmayan'm olmadndan emin olan o, tekbir eyin, yani Varlk'm kendisinin zorunlu olarak varolduunu ve baka hibir eyin var olmadn dnmektedir (Fizik'te daha ak olarak bu nokta zerindedurduk). Ancak olaylar karsnda eilmek ve hem formel birlii, hem de duyusal okluu kabul etmek zorunluluu ile karlanca, iki nedenin, iki ilkenin varln ortaya atmak ihtiyacn hissetmektedir. Bunlar,Scak olan'la Souk olan'dr veya baka deyile Ate veToprak'tr ve o, bu iki ilkeden birini yani Scak olan'Varlk'la, dierini Yokluk'la birletirmektedir.

Sylediimiz eylerden ve kendilerine bavurduu-163


16/120

muz filozoflarn retilerinden kardmz tm sonular unlardr: Bir yandan, en eski filozoflar, ilkeyi ci-simsel olarak g rmektedirler (nk Su, Ate ve benzeri eler, cisimlerdir). Bazlarnda bu cisimsel ilke,tektir, dierlerinde oktur. Ancak her iki gurup da onumaddi yapda bir ey olarak ortaya koymaktadrlar. teyandan, baz filozoflar bu nedenin yannda bir dierini, hareketin kendisinden kt nedeni kabul etmektedirler. Bu dier neden de bir ksmna gre tek bir eydir, dierlerine gre ise ifttir.O halde zel olarak talya Okulu ortaya kncayakadar, yukarda dediimiz gibi, iki tr nedene bavurmalar, bu nedenlerden biri ve hareketin kayna olannedeni bir ksmnn tek, dierlerinin ift olarak orta ya koymalar dnda bu filozoflar, szn ettiimiz ilkeler zerinde uzun aklamalar vermemilerdir. Pita-goraslar da bu iki ilkeden ayn ynde sz etmiler, ancak onlara u iki zel noktay eklemilerdir: nce Pi-tagoraslar Snrl olan veya Bir olan'la Snrsz olan'nAte, Toprak veya ayn trden dier bir e gibi baka baz gereklikler olduunu dnmemekteydiler. Onlara gre Snrsz olan ve Bir olan'n kendileri, yklemleri olduklar eylerin tzdrler. Bundan dolay da onlar, saynn her eyin tz olduunu sylemekteydiler.Onlarn bu noktadaki gr tarzlar budur. kinci olarak z hakknda akl yrtmeye ve tanmlar vermeyebalayanlar da onlardr. Ancak onlar bu konuda gerektiinden de basitletirici bir biimde davranmaktaydlar. Gerekten onlar v yzeysel bir tarzda tanmlamadabulunmaktaydlar. Nitekim verilen bir tanmn geerliolduu ilk sayy, verilen eyin tanm olarak kabul etmekteydiler. Bu, ikinin, iftin hak knd a olum landg[tasdik edildii] ilk say olmasndan tr, iftle ikinin ayn ey olduuna inanmaya benzemektedir. Ne varki hi kukusuz iftin z ile ikinin z ayn deildir.Yoksa Bir olan'n ok olmas gerekir. Ne var ki bu, onlarn karmaktan ekinmedikleri bir sonutur.O halde eski filozoflar ve onlarn izleyicileri ile ilgili olarak aklmzda tutmamz gereken eylerin tm,bunlardr.6. Blm [Platon'cu dealar Kuram ]

Szn ettiimiz filozoflardan sonra en ok Pita-goraslarn kuram ile uyuan, ancak talya Okulu'nun


17/120

30 felsefesinden ayr olarak kendine zg nitelikleri deolan Platon'un kuram ortaya kt. Platon, genliinden i t ibaren Kratylos'un dostu olduundan ve btnduyusal eylerin srekli bir ak iinde olduklarna vebilimin konusu olamayacaklarna ilikin Herakleitos'ungrlerini yakndan bildiinden, daha sonra da bu -987 b re tiye sadk kald. te yan dan ilgileri hibir zam an btn n de Doa'ya deil, ahlaksal sorun lara ynelmiolan Sokrates, bu alanda tmeli aram ve dnceyitanmlar zerine younlatran ilk kii olmutu. Platon onun bu retisini benimsedi. Fakat ilk eitimi5 onu, bu tm elin, duyu sal eylerden ayr bir dzene aitgerekliklerin iinde bulunmas gerektii dncesinegtrd. Gerekten o, ortak tanmn bireysel duyusalnesnelerin herhangi birinde, hi olmazsa onlarn sreklideiim iinde olanlarnda, bulunmasnn imknsz oldu unu dnmekteydi. Bu dncelerden hareketlePlaton , bu t r gerekliklere dealar adn verdi. teyandan o, duyusal eylerin dealardan ayr olduklarnve hepsinin adlarn d ealard an aldklarn syledi. n-10 k dealarla ayn ad taya n duyu sal okluk, bun lardan pay almak yoluyla var olmaktadr. Bu pay al-maya gelince, Platon onun sadece adn deitirmekteydi. nk Pitagoraslar varlklarn, saylarn taklit edilmesi yoluy la va r olduk larn sylem ektedirler.Platon iin ise bu pay alma yoluyla olmaktadr. Deien, sadece szlktr. Bununla birlikte bu dealardan pay alma veya onlarn taklit edilmesinin ierii neolabilir? Bu, onlarn aratrmay ihmal ettikleri bir konudur.Ayrca Platon, duyusal eyler ve dealar dnda m atem atiksel eylerin varln kab ul etm ektedir.15 B un lar bir ya nd an ezeli-ebedi ve hare ketsiz olm alarbakmndan duyusal nesnelerden, te yandan dea'nmkendisinin bireysel ve tekil bir gereklik olmasna karlk birok benzer matematiksel nesnenin var olmasnda n dolay deala rdan ayr lan arac gerekliklerdir.dealarn dier eylerin nedenleri olmalarndan dolay20 Platon, on larn elerinin, bt n var lklarn eleri olduklarn dnd. Ona gre dealarn ilkeleri, maddeolarak Byk olan ve K k olan, form alarak Birolan'dr. nk Byk olan ve Kk olan'dan hareketle ve Byk olan ve Kk olan'm Bir olan'dan payalmasyla, deal saylar meydana gelmektedir. Bir olan'-m , bir olduu sylenen b ir bak a eyin y klem i olma-

165


18/120

yp, bizzat tozun kendisi olduu konusunda Platon, Pi-tagoraslarla gr birlii iindedir. O, onlarla birlikte saylarn dier varlklarn tznn nedenleri olduunu da kabul etmektedir. Onun buradaki kiisel katks Pitago raslar m Snrsz olan 'lar yerine kilik'i koymas ve Snrsz olan' Byk olan ve Kk olan'danmeydana getirmesi idi. Ona zg olan dier bir nokta,saylar duyusal nesnelerin dma yerletirmesidir. Oysa Pitagoraslar saylarn, eylerin kendileri olduklarn ileri srmekte ve te yandan matematiksel eyleridealaia duyusal eyler arasnda arac varlklar olarakortaya koymamaktadrlar. Platon'un bylece Pitgoras-lara kart olarak Bir olan' ve saylar duyusal dnyadan ayrmasnn ve delar ortaya atmasnn nedeni,mantksal dzene ilikin aratrmalar idi (nk ondan nce gelenlerin Diyalektik hakknda hibir bilgileri yoktu). te yandan Belirsiz kilik'i ikinci gereklikolarak ortaya atmasnn nedeni de ilk saylar dndaki saylarn, plastik b ir madd eden kar gibi kolayca on dan kabilmeleridir. Ancak gerein kendisi buna tersdmektedir. Ayrca bu filozoflarn gr akla uygunda deildir. Gerekten de onlar birok eyi, maddedenmeydana getirtmektedirler. Buna karlk yine onlaragre form, ancak tek bir defa meydana getirebilir. Nevar ki tek bir maddeden ancak tek bir masann karld aktr. Oysa formu uygulayan sanatkr, tekbir varlk olduu halde, birok masa meydana getirir.Diiye gre erkein durumu da byledir. Dii sadecetek bir birleme ile dllendii halde, erkek bir ok diiyi dller. Ama burada bu ilkelerin birer benzeri karsnda bulunduumuz aktr.O halde Platon, szn ettiimiz no ktalard a retisini bu tarzda ortaya koymutur. Yukardaki dncelerden apak alarak, onun, iki tr nedenden yararland ortaya kmaktadr. Bunlar formel ve maddinedenlerdir. (nk dealar btn dier eylerin zlerinin nedenleridir. Bir olan ise, kendi payna dealarnnedenidir.) Niteliklerin taycs tz ifade eden ve (duyusal eylere ilgili olarak dealarn, dealarla ilgili olarak da Bir olan'm kendisine yklendii) maddeye gelince, o, kilik'tir, yani Byk olan ve Kk olan'dr.Platon ayrca bu iki enin birine yi olan'm, dierineKt olan'n nedenini yerletirmektedir. Bu, daha nce belirttiimiz gibi nceki dneme ait Empedokles ve


19/120

Anaksagoras gibi filozoflarn savunmaya alt retidir.7. Blm [ncelenen Sistemlerin Aristoteles'in DrtNedeni le likisi]

lkeler ve doru zerinde dnm olan filozoflar ksaca ve zet olarak gzden geirdik ve bu ilkeler vedorudan sz edi tarzlarn inceledik. Bu inceleme bize u nemli saptamada bulunma imknn salad: lkeyi ve nedeni ele alanlardan hibiri bizim kendimizin20 Fizik'te belirlediimiz nedenler iine giremeyecek herhangi bir ey sylememilerdir. Onlarn tm, bu nedenlerden birini belli belirsiz sezmi grnyorlar. Gerekten bir ksm ilkeden ister onu bir, isterse ok far-zetsinler ve yine ister onu cisimsel, isterse cisim-d birey olarak ortaya koysunlar bir maddeden sz eder25 gibi sz etm ekted irler. rnein Pla ton 'a gre o, By kolan ve K k o lan'dr. taly a Okulu iin o, Belirsizolan; Empedokles iin Ate, Toprak Su ve Hava; Anaksagoras iin sonsuz saydaki benzer paralardr. Bylece btn bu filozoflar, bu tr bir nedeni sezmilerdir.Nedenin Hava veya Su veya hatta Ate'ten daha youn, fakat Su'dan daha ince bir unsur olduunu i lerisrenlerin de durumu byledir (nk bazlar da ilk30 e olarak bu nu kab ul etm ilerdir).

O halde bu filozoflar sadece maddi nedene nemvermilerdir. Dier bazlar, rnein ilke olarak Dostluk ve Nefret'i veya Akl' veya Ak' kabul edenler, hareketin kendisinden kt ilkeyi buna eklemilerdir.Ancak z, yani formel tz hi kimse ak olarak or-35 tay a karma m tr. Ona en ok yaklaan lar, yine de-alar savunanlardr. Gerekten onlar ne dealar duyusal dnyann maddesi, ne de Bir olan' dealarm mad-988 b desi olarak alm aktad rlar. dealar ,onlara gre, ha reketin kendisinden kt kaynak da deildir. (Onlardealarn daha ziyade hareketsizliin ve sknetin nedeni olduunu sylemektedirler.) Onlar, dealar diervarlklarn herbirinin z, Bir olan' ise dealarn z5 olarak ortay a ko ym akta drlar. Eylemler, deimeler vehareketlerin ereksel nedenine gelince, bizden nce gelenler, bir anlamda, onun neden olduunu kabul ediyorlar. Ancak ondan bizim sz ettiimiz tarzda, yanieylerin iinde doal bir neden olarak bulunmas an-

167


20/120

lamnda sz etmiyorlar. Gerekten Akl ya da Dostluk'-tan sz edenler, bu nedenleri bir iyi olarak ortaya koymaktadrlar. Ancak onu, varolular ve olularnda elealman varlklarn bir erei olarak ileri srmemektedir-10 1er. n k on lara gre, bu nu n tersine, bu sz edilenilkeler, varlklarn hareketlerinin nedenleridirler. Aynekilde Bir olan'm veya Varlk'm bir iyi olduunu belirtenler de onun, tzn nedeni olduunu sylyorlar,ama varlklarn Bir olan'dan veya Varlk'tan tr varolduunu veya varla geldiini sylemiyorlar. Byleceonlar bir bakma yi olan'm hem neden olduunu, hemde olmadn sylemi oluyorlar. nk onlarda sz15 kon usu olan Ken disinde yi deildir, ilineksel olarakneden olan iyidir. O hald e bt n bu filozoflarn tan k lklar, gerek saylar, gerekse yaplaryla ilgili olaraknedenler hakknda yaptmz zmlemede [analizde]hakl olduumuzu gstermektedir. nk onlar bir baka nedenin varlna ulaamamlardr. lkeleri aratrrken onlar ya btn bu bakmlardan veya sadecebunlardan biri bakmndan ele almamn gerekli olduu da apaktr.imdi bu ilkelerle ilgili olarak bu filozoflarn her-20 birin in syledikleri eylerde ve tav rlar nd a or tay a kabilecek glkleri gzden geirmemiz gerekmektedir.8. Blm [Plton'dan nceki Sistemlerin Eletirisi]

Evrenin bir olduunu syleyen ve onun maddesiolarak tek bir doay, yani cisimsel olan ve yer kap layan maddeyi kabul edenler, kukusuz bir sr yanladmektedirler: Gerekten onlar cisim-d varlklar davar olduklar halde, sadece cisimsel varlklar, duyusal25 cismin elerini ka bu l etm ekted irler. Son ra on lar olu-ve yokoluun nedenlerini aklama ve evrenin m addi birsistemini kurma abalarnda hareketin ilkesini ortadankaldrmaktadrlar. Bundan baka onlar hibir durumda z veya formu neden olarak kabul etmemektedirler.Bunun dnda onlar elerin, yani Ate, Su, Toprak veHava'nn karlkl olarak birbirlerine nasl dntkleri kon usu zerinde dn me ksizin varlk larn ilkesi30 olarak Top rak'n dnda her han gi bir basit cismi kab uletmektedirler. Oysa bu eler, birleme ve ayrlma yoluyla birbirinden d om aktadrlar. Bu ise, onlarn b ir-

168


21/120

birlerine gre olan ncelik ve sonralklarn belirlemedeen nemli bir zelliktir. nk bir adan , en asli enin, kendisinden hareketle btn dier cisimlerin birleme yoluyla meydana geldikleri e olmas ve bylebir enin de btn cisimler arasnda onlarn en hafi-35 fi ve en incesi olmas gerek ir. Bun da n dolay ilke olarak Ate'i kabul edenler, bu gr tarzn seve seve paylaacaklardr. Btn dier filozoflar da cisimlerin e-989 a sinin zelliinin byle olmas ge rek tiin i kab ul etmektedirler. Hi olmazsa, tek bir enin varln kab ul5 edenler arasnda hibiri Toprak ' e olarak almam tr ve bunun nedeni de hi kukusuz onun ksmlarnn kabaldr. Dier elerin her biri srayla oylartoplamtr. Baz filozoflara gre e, Ate'tir. Dierleriiin Su, nihayet daha bakalar iin Hava'dr. Fakat onlar neden insanlarn ounluu gibi Toprak' da eolarak anm am lardr? Gerekten genellikle insan larher eyin Topraktan olduu grndedirler ve Hesio-10 dos'un kendisi de b t n cisimlerden nce, ilk olarakToprak'm meydana geldiini sylemektedir. Demek kibu inan bu kadar eski ve poplerdir! Bu adan neAte'ten baka bir ilkeyi kabul edenler, ne de ilk enin Hava'dan youn, fakat Su'dan ince olduunu ilerisrenler doru yolda olabilirler. Ancak te yandan, eer

15 olu sras bakm ndan sonra gelen doa bakm ndannce ise ve bileik, kark olan, olu sras bakmndan sonra ise, yukarda sylediimiz eyin tersi doruolacaktr. Yani bu durumda Su'yun Hava'dan, Toprak'-m Su'dan nce gelmesi gerekecektir.Tek bir nedenin varln kabul eden filozoflar hakknda syleyeceklerimiz bunlardr. Bu ayn gzlemlerimiz birden fazla nedenin varln kabul edenler iinde geerlidir. eylerin maddesi olarak drt cismi kabul20 eden ve bylece zorunlu olarak bir ksm yu ka rda tem asettiklerimizin ayn olan glklere den Empedoklesde bu filozoflardan biridir. Ancak yalnz onun iin geerli olan dier baz glkler de sz konusudur: nk nce, bu cisimlerin birbirlerinden doduunu gryoruz. Bu ise ayn cismin, her zaman Ate veya Toprakolarak kalm am asn gerektirir (Doa Ha kkm da'ki kitapmzda bu noktay inceledik). kincisi, varlkla-25 rm hare ketinin nedeni ile ilgili olarak tek neden m iyoksa iki neden mi kabul etmek gerektii sorunu biz-169


22/120

ce, Empedokles tarafndan ne gerektii gibi hatta nede onun kendi sistemine tam uygun den bir tarzdazlmtr. Nihayet genel olarak onun gr nnpaylalmas durumunda, zorunlu olarak, niteliksel deimenin varlnn feda edilmesi gerekir. nk buvarsayma gre ne nemli olan, scak olandan; ne de scak olan nemli olandan gelebilir. Gerekten de bu du-30 rum da, Em pedokles'in kendisinin kabu l etmeyi reddettii bir eyin, yani kartlarn zerine gelecei bir znenin, Ate ve Su olacak bir doann olmas gerekir.Anaksagoras'a geelim: Onun iki unsuru kabul ettiivarsaylabilir ve bu varsaym da onun bizzat kendisinin aka izlemedii, ancak eer gzleri nne serilmi olsayd paylamasnn muhakkak olaca bir dnce dizisi ile en iyi uyuma durumunda olacaktr.Gerekten de, balangta her eyin birbirine karmbir halde bulunduunu ileri srmek samadr. nk989 b bu, bu karm dan nce gelen bir ayr bulun m a durumunun var olmasn gerektirir. Sonra doada her eyinher eyle ras tlan tsal olarak birlemesi m m kn deildir. Nihayet bu durumda nitelik ye ilineklerin, tzlerde ayr olarak var olabilmeleri gerekir (nk birlemesi mmkn olan eylerin ayrlmas da mmkndr).5 Bun un la birlikte sylemek istedii eyi ak bir biimde dile getirerek Anaksagoras'm dncesini izlersek,hi kukusuz onun dncesi bize daha ada grnecektir. nk eer balangta hibir ey dierindenayr deildiyse, bu ilk tze ilikin herhangi bir doruileri srlemezdi. unu demek istiyorum ki, bu durumda o ne beyaz, ne siyah, ne gri ne de bir baka renktey-di. O, zorunlu olarak, renksizdi. n k aksi takd irdeonun bu renklerden birine sahip olmas gerekirdi. Ay-10 n ekilde ve ayn nede nde n t r onu n ne tad , ne debu tr herhangi bir nitelii vard. Onun ne nitelii, nenicelii, ne herhangi bir belirlemesi olabilirdi. nk

aksi takdirde bu zel formlardan herhangi birinin onaait olmas gerekirdi. Bu ise her eyin birbiriyle karmbir halde bulunmasndan tr, imknszdr. nk bu,herhangi bir zel formun, bu karmdan daha nce ayrlm olmasn gerektirirdi. Oysa Anaksagoras'a gre15 tek, saf ve karm am varlk olan Akl'm dnda he rey birbiriyle karm bir duru m da bulu nm akta yd.Bundan, onun kabul etmi olduu ilkelerin Bir olan170


23/120

nk basit ve karmam olan odur ve Baka olanolduu ortaya kmaktadr. Bu Baka olan, her trlbelirlemeden ve herhangi bir formdan pay almadan nce Belirsiz olan'a verdiimiz rol oyn am akta dr. O ha lde bu gr doruluk ve aklktan yoksund ur, am adaha sonraki grlere benzemeye ve gnmzde tutulan zmlere daha fazla yaklamaya doru gitmektedir.B t n bu filozoflarn dn celeri aslnda sadeceolu ve yokolu ve ha rek etle ilgilidir. nk on larnaratrmalar hemen hemen sadece duyusal tzn ilkeleri ve nedenlerine yneliktir. Aratrmalarn btnvarlklar iine alacak biimde geniletenler ve bu varlklar arasnda duyu-d varlklar da kabul edenleregelince, onlarn bu iki tr varl incelemeye altklar aktr. Bundan dolay bizi ilgilendiren konuyla ilgili olarak ierdikleri doru veya yanllar ortaya karmak zere tercihan onlarn retileri zerinde durmamz yerinde olacaktr.Pitagoraslar diye adlandrlanlar, Doa Filozofla-rnkind en dah a soyut ilkeler ve elere bavurmaktadr lar. (Bu nun nedeni onlarn ilkeleri duyu sal nesnelerden karmamalaryd. nk astronominin konusuolanlar dnda matematik eyler, hareketsiz varlklarsnfna girerler.) Bununla birlikte onlarn tm tartmalar ve aratrmalar, gene de Doa zerinedir. nk onlar gn nasl meydana geldiini anlatmakta veonun eitli ksmlarnda olup biten eyleri, onun deiimleri ve ilevlerini gzlemlemektedirler. Onlar grnte, gerein tamamen duyusal olandan ve gk kresi diye adlandrdmz eyin iinde bulunanlardanibaret olduu konusunda dier doac filozoflarn grlerini paylaarak, ilkeler ve nedenlerini tmyle buinceleme iin kullanmaktadrlar. Bununla birlikte yukarda dediimiz gibi Pitagoraslarm neden ve ilkeleri,onlar kendi sistemleri iinde daha yce bir gereklikdzeni anlayna ykseltmek iin yeterlidir ve bu neden ve ilkeler, bu gereklik dzenine, fizik kuramlarna olduklarndan daha uygun dmektedirler. Ancak Sn r ve Snrsz, Tek ve ift olan 'dan baka bir ilke k abul edilmedii zaman, hareket nasl ortaya kabilir?Onlar buna ilikin bir aklama vermedikleri gibi hareke t ve deime olmakszn olu ve yokoluun veya gk-

171


24/120

te hareket eden cisimlerin hareketlerinin nasl ortayakabileceini de aklamamaktadrlar. Dahas var: Onlarn ilkelerinden yer kaplamann ktn tartmasakveya bunun kantladn kabul etsek bile, cisimlerinarlk ve hafifliini nasl aklayacaz? Onlar kendivarsaymlar ve grlerine dayanarak sadece matematiksel cisimlerin deil, onlarn yannda duyusal cisimlerin de aklamasn vermek durumundadrlar. Bundandolay eer onlar hibir zaman Ate'ten, Toprak'tan vebu tr dier cisimlerden sz etmemilerse, bunun nedeni, bence, duyusal varlklar hakknda syleyeceklerizel hibir eyleri olmamasdr. Ayrca eer evrenin kendisinden meydana geldii saynn dnda baka hibirsay yoksa, saynn zellemi biimlerinin ve bizzatkendisinin gerek ta balangtan itibaren, gerekse imdi varlklarn ve maddi evrenin oluunun nedeni olmas nasl tasav vu r edilebilir? Ge rekten Pitago raslarevrenin belli bir ksmna kany ve uygun zaman, onunbiraz stne ve altna hakszlk ve ayrlma veya birlemeyi yerletirmekte ve bunun gerekesi olarak da bueylerden her birinin bir say olmasn ve kendilerinimeydana getiren zellemi biimlerinin uzayn farklblgelerine uygun dmelerinden tr bu yerlerin her-birinde saylardan oluan birok bykln daha nceden bir arada bulunmasn gstermektedirler. Szn ettiimiz soyutlamalardan her birini temsil eden birey olarak anlamamz gereken bu say, [fiziksel] evrende bulunan saynn ayn mdr? Yoksa ondan ayr birsay mdr? Platon onun dier bir say olduunu sylemektedir. Ancak o da gerek bu varlklarn, gerekse onlarn nedenlerinin saylar olduunu dnm ektedir.Yalnz Platon, nedenler olarak aklsal saylar kabul etmekte, dierleri ise onlarn duyularla kavranan saylarolduunu sylemektedir.9. Blm [Plton'un retisinin Eletirisi]

imdi Pitagoraslar bir yana brakalm. Onlar bukadar ele almak yeter! Pitagoraslardan, nedenler olarak dealar kabul edenlere geelim. nce, bizi evreleyen varlklarn nedenlerini kavramaya alrken onlar, bu varlklarla ayn sayda baka gereklikleri orta-


25/120

ya attlar. Bu, bir hesap yapmak isteyen, ancak nesnelerin says ok az olduu takdirde bunu yapamayacan dnerek hesabn yapabilmek iin onlarn saysn oaltan bir adama benzemektedir. nk deala-rm says ile, bu filozoflarn dealarna varmak amacyla nedenlerini ara trm ada kendilerinden hare ketettikleri duyusal varlklarn says birbiriyle karlatrlra, dealarn says, duyusal varlklarn saysna hemen hemen eittir veya ondan daha az deildir. nkbura da her eye ayn ad tayan ve ayr bana varolan bir gereklik tekabl etmektedir. Yani gerek aslanlamnda tzlerin, gerekse, ister duyusal, isterse ezeli-ebedi bir okluk sz konusu olsun herhangi bir okluun birliini ieren dier eylerin zlerinin birer deasvardr.

Sonra, dealarn varln kantlarken kullandmz diyalektik kantlarn hibiri apak deildir. Onlarn bazs zorunlu bir sonuca gtrmez; dierleri ise,bizim kendi grmze gre aslnda dealar olmayanbaz eylerin dealar olduunu kantlar. Gerekten bilimlerin varlndan karlan kantlara gre, bilimi olantm eylerin dealar olmas gerekir. Bir okluun bir-inden karlan kanta gre ise olumsuzlamalarn dadealar olacaktr. Nihayet ortadan kalkm olan bireyin de dncenin konusu olabileceini syleyen kanta gre, ortadan kalkabilir eylerin de birer deasolmas gerekir. nk bu eylerin de zihinde bir tasarm kalr. Bunlardan daha kesin olan akl yrtmelerin bile bazs bizi bantlarn dealarm kabul etmeye (oysa biz banty bir Ke ndinde Cins olarak dnmeyiz), dierleri ise nc Adam kantna gtrr . Genel olarak dealarn varlna ilikin diyalektikkant, varlna, dealarn varlndan daha fazla nemverdiimiz ilkeleri ortadan kaldrmaktadr. Gerektenbu kanttan, ilk olann Belirsiz ki olan deil, say olduu, greli olann kendi kendisiyle var olandan ncegeldii sonular kmaktadr. Bunlara, dealar retisini izleyen bazlarnn iine dt btn dier kendi kendileriyle elikilerini de ekleyebiliriz. Bundan baka dealarn varln olumlamak [tasdik etmek] amacyla kendisinden hareket ettiimiz anlaya gre sadece tzlerin deil, baka birok ve tzlerden ayr eyin173


26/120

de deas olmas gerekecektir (nk sadece tzlerle ilgili olarak deil baka eylerle ilgili olarak deil, baka birok ve tzlerden ayr eyinde deas olmas gerekecektir (nk sadece tzlerle ilgili olarak deil, baka eylerle ilgili olarak da dnce, birdir. te yandan25 sadece tzn deil, bak a eylerin de bilimi var dr; vebuna benzer daha binlerce sonu ortaya kacaktr).Fakat dealann doasnn kendi zorunluluklar ve onlarla ilgili ileri srlen grlerin gerektirdii ey udur ki, eer dealar kendilerinden pay alnan eylerse,bunun kanlmaz sonucu olarak sadece tzlerin de-alar var olabilirler. nk eyler, dealardan ilineksel30 [arz] olarak pay almazlar. Her eyin dead an, dea nnkendisinin bir ilinek olarak bir tzn yklemi olmamas anlamnda ve bu lde pay almas gerekir. linekselolarak pay almadan unu kastediyorum: rnein Kendinde ift olan'da n pay al an bir varlk, Ezeli-Ebediolan'dan da pay alr. Ancak bu ilineksel olarak pay almadr. nk Kendinde ift olan'm ezeli-ebedi olmas,onun iin bir ilinektir. O halde an cak tzn dealar v arolacaktr. Ancak duy usal d ny ada tz ifade eden,aklsal dnyada da onu ifade eder. Sonra bir okluunbirliinin, bu okluktan ayr bir ey olduu ileri sr-991 a lrken ne demek istenmek tedir? Eer dealarla, onlardan pay alan varlklar ayn forma sahipseler, dealarlabu varlk lar ara snd a ortak bir eyin olmas gerekir.Gerekten de, ki olan'n birlii ve zdelii, niin Ken-5 dinde ki olan ile he rha ng i bir iki olan ara snd a deilde orta da n kalkabilir iki olanlarla saysal bakm danok, fakat ezeli-edebi matematiksel iki olanlar arasndaolacaktr? Eer bu nu n tersine onlar ayn forma sahipdeillerse, o zaman da ortadan sadece bir isim benzerlii olacaktr. Bu, aralarnda ortak hibir eyi gz nne almakszn Ka llias ile bir ta h ta parasnn ikisini birden insan diye armaya benzeyecektir.

Sorulmas gereken en nemli soru, dealann duyusal varlklara ister ezeli-ebedi, isterse olu ve yok-olua tbi varlklar sz konusu olsunlar ne tr bir10 yardm da bulun duk lardr. Gerekten de onlar, bu varlklarn ne hareketlerinin, ne de deimelerinin nedenidirler. Onlarn ne baka varlklarn bilinmesi bakmndan bir faydas vardr (nk dealar bu varlklarn tz deildirler. Yoksa onlarn iinde olmalar ge-174


27/120

rekirdi), ne de onlarn varlklarnn aklanmas bakm ndan . nk dealar kendileri pay alan eyleriniinde deillerdir. Eer onlarn iinde olsalard, beyazn,beyaz varln kar m na girerek onda ki beyazlnnedeni olmas anlamnda, onlarn nedenleri olarak kabul edilebilirlerdi. Ancak kaynan Anaksagoras'ta bulan ve daha sonra Eudeksos ve baz dier filozoflarcaele alman bu gr, kolayca rtlebilir. nk byle bir retiye kolayca altndan kalklmaz itirazlar y-neltilebilir. Sonra dier nesnelerin dea larda n, budan szcnden genellikle anlalan anlamda kmalar da mmkn deildir. dealarn modeller olduuve dier eylerin onlardan pay ald iddiasna gelincebu, bo szlerle avunmaktan ve iirsel benzetmeler yapmaktan baka bir ey deildir. nk burada alanve gzlerini dealara diken nedir? nk bir baka varla benzeyen bir varlk var olabilir veya varla gelebilir; ama bundan tr bu baka varla model olarak baklmas gerekmez. rnein gerekten bir Sokra-tes var olsun veya olmasn, Sokrates'e benzeyen biradam dnyaya gelebilir. Hatta hi kukusuz ezeli-ebedibir Sokrates var olsa bile, bu durum deimez. Sonrabu anlayta bir ve ayn varln birok modeli, dola-ys ile birok deas olmas gerekir. rnein insan iinbu, Hayvan, ki Ayakl ve ayn zamanda Kendinde nsan dealar olacaktr. Sonra bu durumda dealarsadece duyusal varlklarn deil, dealarn kendilerininde modelleri olacaktr ve rnein cins, cins olmak bakmndan cinste ierilmi bulunan trlerin modeli olacak tr. O halde ayn bir ey hem model, hem de resimolacaktr. Sonra tzn, tz olduu eylerden ayr varolmas imknszdr. O halde eylerin tzleri olan dealarnasl onlardan ayr var olabilirler?

Phaidon'da, dealarn hem varln, hem de oluunnedenleri olduklar sylenmektedir. Ancak dealarn varolduu kabul edilse bile, hareket ettirici neden olmakszn onlardan pay alan varlklar meydana gelemezler.Fakat bizim deas olmadn sylediimiz birok ey,rnein bir ev ve yzk varla geldiine gre, bundan,dier eylerin de bu szn ettiimiz nesnelerin nedenlerine benzer nedenler tarafndan var olmas veya varla gelmesinin mmkn olduu ortaya kar.Sonra eer dealar saylarsa, nasl nedenler olabi-175


28/120

lirler? Bu, varlklarn farkl saylar, rnein bir saynn insan, bir baka saynn Sokrates, bir dier saynn Kallias olmasndan tr mdr? Bu takdirde neden dolay deal Saylar, eylerin saylarnn nedenleridirler? nk saylarn bazsnn ezeli-ebedi olup dierlerinin yle olmamasnn fazla bir nemi yoktur. Eerbu, duyusal varlklarn bir armonide olduu gibi saysal oranlar olmalarndan tryse, bu takdirde de hiolmazsa onlarn oranlar olduklar bir eyin var olaca aktr. Eer bu ey, yani madde, belli bir eyse, dealSaylarn kendilerinin de kendilerinden farkl bir eyinoranlar olacaklar apaktr. Bununla unu demek istiyorum: Eer Kallias Ate, Toprak, Su ve Hava'nn saysal bir oran ise, deanm da baz baka nitelii tayan tzlerin saysal bir oran olmas ve ister belli birdeal Say olsun, ister olmasn, Kendinde nsan'm daher eye ramen asl anlamnda bir say deil, baz unsurlarn saysal bir oran olmas gerekir. te bu nedenden tr hibir dea bir say olamaz.Sonra biroksaydan tek bir say meydana gelir. Ama birok deadantek bir dea nasl meydana gelebilir? Saynn, saylarnkendilerinden deil de on binde olduu gibi sayda bulunan birimlerden meydana geldii mi sylenecek? Ozaman bu birimlerin yaps ne olacaktr? Eer bu birimler ayn trden iseler, bundan saysz samalklar doacaktr. Onlarn ayn trden olmadklar zaman da ister bir ayn say iinde bulunan birimlerin hibirinindierinin ayn olmamas, isterse farkl saylar iindebulunan birimlerin tmnn, tm bakmndan birbirlerinden farkl olmas sz konusu olsun ayn glkortaya kacaktr. nk hibir zel belirlenimleri olmadna gre bu saylar birbirlerinden ne bakmdanfarkl olacaklardr? Bu varsaymlar ne akla yakndr,[ne de birimler hakknda] dndmz eye uymaktadr. [Sonra, eer birimler farkl trden iseler] Aritmetiin konusunu oluturacak ve baz filozoflar tarafndan arac varlklar olarak adlandrlan btn gereklikleri meydana getirecek dier bir tr saylar yaratmak zorunlu olacaktr. Ancak bu arac varlklarnasl var olabilirler ve onlar hangi ilkelerden kabilirler? Duyusal dnya ile dealar arasnda niin arac varlklarn olmas gerekir? Son ra bu du rum da Belirsizki olan'daki birimlerin herbirinin daha nceki bir iki


29/120

olan 'dan kmas gerekir. Bu ise imk nszdr. Sonra, birimlerden meydana gelen deal Say'nin bir birimolmas nasl aklanabilir? Dahas var: Eer birimlerkendi aralarnda birbirlerinden farkl iseler bu takdirde iki veya drt enin varln kabul edenler gibi konumak gerekecektir. nk tm bu sz edilen insanlar, eler ile, ortak bir eyi, rnein genel olarakCisim'i deil, ister ortak bir cisim var olsun, ister olmasn, Ate'i veya Su'yu kastetmektedirler. Fakat Platon-cular Kendinde Bir'den, Ate ve Su'yun kendilerindeolduu gibi birbirinin ayn ksmlardan meydana gelen bir eymi gibi sz etmektedirler. Ancak byle olduu takdirde saylar, tzler olamazlar. Eer KendindeBir varsa ve eer o bir ilke ise, Bir olan'n birden fazla anlam olmas gerekir. Aksi takdirde onun varlimknszdr.Tzleri ilkelerimize indirgemek istediimizde, dorular, Ksa olan ve Uzun olan'dan, yani bir tr Kkolan ve Byk olan'dan, yzeyi Geni olan ve Dar olan'dan, cismi Yukar olan ve Aa olan'dan meydana getiririz. Bununla birlikte yzey doruyu veya cisim doru ve yzeyi nasl iinde bulundurabilir? nk GeniOlan ve Dar olan'la Yukar olan ve Aa olan birbirlerinden ayr trdendirler. Nasl ki ok olan'la Az olan'n [geometrik] byklklerin ilkelerinden farkl olmalarndan tr say, geometrik byklklerin iinde bulunmazsa, ayn ekilde bu farkl [geometrik] byklklerden mantk bakmndan nce gelenlerinin de daha aa dereceden byklklerin iinde bulunamayaca aktr. Ayn ekilde Aa olan'n Geni olan'ncinsi iine girdii sylenemez. nk aksi takdirde cismin, bir tr yzey olmas gerekir. Sonra doruda buluna n nok talar neden meydana gelebilir? Platon 'unkendisi, geometrik bir tasa rm olm am asndan tr ,nokta kavramna kar kmaktayd. O, noktaya dorunun ilkesi adn vermekteydi. Hatta ou kez blnmez dorular deyimini kullanmaktayd. Bununlabirlikte bu blnmez doru larn da bir snr olmasgerekir. Bylece blnmez dorunun var olduunu ortaya koyan kant, noktann da varln ortaya koyar.

zetle sylememiz gerekirse; bilgeliin konusuolaylarn nedenin i ar a trm ak tr. Ancak biz zelliklebunu bir yana brakmakta (nk deimenin kendi-177


30/120

sinden meydana geldii neden hakknda hibir ey sylememekteyiz) ve duyusal varlklarn tzn aklamakzere baka trden tzlerin varln kabul etmekteyiz.Ancak bu sonuncularn nasl ncekilerin tzleri olduunu aklamamz gerektiinde bo szlerle yetinmekteyiz. nk pay almak, daha nce de dediimiz gibi,hibir anlama gelmemektedir.Bilimlerin konusunuoluturan ve her zek ve doann kendisini gz nnde tutarak eylemde bulunduu ilkelerden biri olduunu sylediimiz nedene gelince, dealarm bu nedenlehibir ilgisi yoktur. Ne var ki matematik, zamanmzfilozoflarnda, onu ancak geri kalanlar iin ilemek gerektiini sylemelerine ramen, tm felsefenin yerinegemitir. Sonra, bu filozoflar tarafndan tz ve varlklarn maddesi olarak ileri srlen ey, fazla matematiksel bir madde olarak ele alnabilir. O, maddeninkendisinden ziyade tzn ve maddenin bir znitelii vezel biimidir. rnein Doa Filozoflarnn kendisindensz ettikleri ve nitelii tayan tzn ilk zel biimleridiye tanmladklar Seyrek olan ve Youn olan'a karlk olan Byk olan ve Kk olan'm durumu byledir. nk bunlar bir tr Fazlalk ve Azlk'tan bakabir ey deildirler.

Harekete gelince, bu zel biimlerin harekette olduklar kabul edilirse, dealarm da hareket edecekleriaktr. Eer yle deilseler, hareket nereden kmtr? Burada tm doa incelemesi ortadan kalkmaktadr. Var olan her eyin birlie indirgenebileceini kantlamak kolay grnmektedir. Ancak ona eriilememektedir. nk Bir olan'm, okluun modeli olduunu ileri sren kanttan kan sonu Platoncularm talep ettikleri her eyin kendilerine bahsedilmesi durumunda,her eyin bir olduu deildir; sadece varlklardan ayrbir Kendinde Bir'in var olduudur. Bu ise ancak tmelin bir cins olduu kabul edildii takdirde kendilerinebahsedilebilir. Ne var ki baz durumlarda bu imknszdr. Sonra, saylardan sonra gelen kavramlarn, yaniDoru, Yzey ve Cisimlerin nasl var olduklar veya olabilecekleri aklanmad gibi, onlarn ilevlerinin nelerolduu da aklanamaz. nk geometrik byklklerne dealar olabilirler o (nk saylar deildirler), nede arac varlklar (nk arac varlklar, ancak mate-


31/120

matik eylerdir). Onlar yokolua tbi varlklar da olamazlar. O halde ak olarak onlarn yeni ve drdncbir tr varlklar olmalar gerekir.zetle, zellikle eylerin ken dilerin den m eydanageldikleri eler aratrldnda, Varlk'm eitli anlamlarn birbirinden ayrt etmeksizin varlklarn eleriniaratrmak, insann kendisini onlar bulmamaya mahkm etmesi demektir. nk etkide bulunmak veya etkiye uramak veya dorunun hangi elerden meydana geldiini bulmak kukusuz imknszdr. Onlarn elerini bulmann mmkn olduu kabul edilse bile, bueler ancak tzlerin eleri olabilirler. Bundan, btnvarlklarn elerini aramann veya onlar bulduunudnmenin doru olmad sonucuna varyorum. Zaten btn varlklarn elerini nasl renebiliriz?nk burada daha nce gelen hibir bilgiye sahip olmamak gerektii apaktr. Bylece, geometri renmeye balayan bir insann, daha nceden, geometriye yabanc bilgileri olmas mmkndr. Ancak o, geometribiliminin tm konusunu ve renmeye yneldii konular bilmez. Her trl bilginin kazanlmasnda da durum budur. O halde ileri srld gibi her eyin bilimi varsa, bu bilime daha nceki herhangi bir bilim olmadan yaklalmas gerekir. Ancak her bilim dal, ister kantlama, ister tanmlarla alsn, daha nce gelen bir 30 tm [total] veya ksm bilgiler btn sayesinde elde edilir (nk tanmn unsurlar daha ncebilinmelerini, h a tt a kendileriyle ili dl olunm asngerektirirler). Tmevarmla alan bilginin de durumubyledir. te yandan, eer bilim bizde doutan olsayd, haberimiz olmadan bilimlerin en ycesine sahip olmamz hayret verici olurdu. Nihayet, eylerin kendilerinden meydana geldikleri en son elere nasl eriilebilir? Onlara eriildiinden nasl emin olunabilir? Burada yeni bir glk ortaya kmaktadr. Baz hecelerkonusunda olduu gibi bu noktada da her zaman tartma iinde olunabilecektir. rnein bazlar ZA hecesinin S'dan, yan i A ve A dan m eyd ana geldiini sylemektedirler. Dierleri ise burada bildiimiz seslerdenhibirinin deil, ayr bir seisn sz konusu olduunusylemektedir. N ihayet he rha ngi bir duyu organ ndanyoksun olan bir insan, bu duyu organ tarafndan alglanan nesneleri nasl bilebilir? Bileik seslerin sese zg

179


32/120

elerden meydana gelmesi gibi eer her ey ayn e-10 lerden me ydana gelmi olsayd, du rum un bu olmasgerekirdi.10. Blm [lk Kitabn Sonucu: Ancak Drt NedenVardr']

Yukarda sylediklerimiz, bizim Fizik'te saydmznedenlerin btn filozoflarn aratryor grndklerinedenlerin ayn olduklarn ve bu nedenler dnda herhangi bir nedeni anma imknna sahip olmadmzaka gstermektedir. Ne var ki bu ilkelere imdiye kadar ancak belirsiz bir tarzda iaret edilmitir. Bir anlam da onlarn t m n n bizden nce belirtildii, birbaka anlamda ise onlarn hibirine iaret edilmedii15 sylenebilir. lk zam an larn felsefesi, hen z gen vebalanglarnda bulunduu iin, her ey hakknda ancak yarm yamalak szler sylemitir. Bylece Empe-dokles'in kendisi kemiin, elerinin oran ile var olduunu kabul etmektedir. Bu ise zden, yani formel tzden baka bir ey deildir. Ancak o zaman onun ya etive dier organik elerin her birini ayn tarzda ele almas ve onlann tmnn birer oran olduunu sylemesi veya hibiri ile ilgili olarak bunu kabul etmemesi ge-20 rekird i. Ge rekten et, kemik ve bu dier maddelerin he rbiri, Empedokles'in Ate, Toprak, Su ve Hava diye adlandrd maddeden tr deil, bu oran sayesinde varolacaklardr. Eer kendisine gsterilmi olsayd Empe-dokles mutlaka bu nedenleri kabul ederdi. Fakat bizzat kendisi bunu ak olarak ifade etmemitir.Btn bu konular zerinde yukarda kendi gr25 tarzmz ortaya koyduk. Ancak bu ayn no ktalard a ortaya kabilecek glklere yeniden dnmemiz gerekmektedir. Belki bunun daha sonraki glklerin zmnde bize faydas olacaktr.

1: Bu eviri, J. Tricot'nun Franszca evirisi (Aristote, le Metaphysique,Tome I, Paris Librairie Philosophigue, J. Vrin, 1970) esas alnarak yapld. Ayrca, Metafizik'm Almanca evirisiyle (Aristoteles, Metaphysik,Franz F. Schvarz, Stuttgart, Philipp Reclam , 1970 ) Ross'un nl Com-mentary'sz'nrife; da (Aristotle, Metophlysics, W.D. Ross, Volume I, Ox-ford, Clarendon Press, 1924) de yararlanld. (.N.).2. Kseli parantez iindekiler bizim eklemelerimizdir (.N.).

180


33/120

METAFZKII. KTAP (A )

ARSTOTELESeviren: Ahmet Arslan1. Blm [Felsefe Hakknda Genel Dnceler]993 a 30 Do runu n aratrlmas bir anlam da g, bir bakaanlamda kolaydr. Hi kimsenin tam olarak onu eldeedememesi, ancak te yandan tmyle de ondan uzak993 b olm am as bu nu gste rir. Her filozofun Doa zerinesyleyecei bir ey vardr. Bu eyin kendisi doru ile ilgili olarak kukusuz bir hitir veya ok az eydir. Ancak

btn dncelerin toplam verimli sonular meydanagetirir. Bundan dolay doru ile ilgili durum, atasznde sylenen eye benzer: Bir kapya kim (nian alp da)5 isabet ettiremez?. Bu bakm dan gz n ne alnrsa, buaratrma kolaydr. Ancak bir doruya btnyle sahipolabilmekle birlikte tam hedeflediimiz noktaya isabetettiremem iz bu giriimin zorluu nu gsterir. Belki denasl iki trl glk varsa, bu gln kayna daeylerde deil, bizim kendimizde bulunmaktadr. n-10 k ruh um uzd a bu lun an aklmzn tm eyler iinde doalar gerei en apak olanlar karsndaki durum u,yarasann gzlerinin gn karsndaki durumunabenzer. O halde sadece grlerini paylatmz insanlara deil, daha yzeysel grler ileri srm olan kiilere de minnettar olmamz gerekir. nk bu sonuncular da dnme yeteneimizi gelitirmek suretiyle bizeyardmda bulunmulardr. Eer Timotheos olmam ol-15 sayd, birok melodimiz olma yacak t. Fa ka t Ph ryn is deolmam olsayd, Tim otheos'n kendisi olm ayac akt.Doruya ilikin grler ortaya koymu olan insanlarlailgili olarak da durum ayndr: Biz birok filozoftan baz

112


34/120

grler edindik. Ama bu filozoflarn ortaya klarnnnedeni de onlardan baka filozoflar olmutur.20 Felsefenin, do runu n bilimi olarak adlandrlmasda dorudur. nk kuramsal bilginin amac, dorudur.Oysa klgsal bilginin amac, eylemdir. nk eylemadamlar bir eyin nasl davrandn inceledikleri zaman dahi, onu ncesiz-sonrasz doas bakmndan elealmazlar; sadece belli bir an ve belli bir amala ilgili olarak ele alrdar. te yandan nedeni bilmeksizin doruyubilemeyiz ve eyler arasnda bir doaya en yksek lde sahip olan ey, he r zam an, b tn dier eylerin ortak25 olarak bu doay ken disind en aldklar eydir: rn einAte, en mkemmel anlamda scak olan eydir. nkbtn dier varlklarda scakln nedeni odur. Bundandolay kendisinden sonra gelen varlklarda bulunan dorunun nedeni olan ey, en mkemmel anlamda dorudur. Bundan da ncesiz-sonrasz varlklarn ilkelerininzorunlu olarak en doru ilkeler olduklar ortaya kar.nk onlar sadece herhangi bir anda doru deildir-30 1er. te ya nd an onlarn varlklarnn nedeni de yok tur;tersine btn dier eylerin varlnn nedeni onlardr.O halde bir ey ne kadar varsa, o kadar dorudur.

2. Blm ISonsuz Bir Nedenler Dizisinin imknszl ve Bir lk994 a lkenin Varlnn Zorunluluu} ': Son ra bir ilk ilkenin va r olduu ve varlk larn nedenlerinin sonsuz sayda olmad aktr. Onlar ne dikey olarak sonsuz bir dizi olutururlar, ne de tr bakmndan sonsuz saydadrlar.Gerekten de maddi neden asndan, rnein, etinToprak'tan, Toprak'n Hava'dan, Hava'mn Ate'ten gelmesi ve bunun bylece sonsuza kadar devam etmesi cinsinden bir eyin dierinden, onun da bir bakasndan5 v.b. kmas ve bu nu n bylece sonsuza k ad ar gitme simmkn deildir. Hareket ettirici ilke ile ilgili olarak dadurum ayndr. rnein nsan' Hava'mn, Hava'y Gne'in, Gne'i Nefret'in harekete geirmesi ve bu srecin bylece bir sonu olmamas sz konusu olamaz. Aynekilde ereksel nedenle ilgili olarak da sonsuza gidilemezve gezmenin salk iin, salklm mutluluk iin, mut-10 lulu un bir bak a ey iin olduu ve bylece he r eyinsonsuza kadar bir baka ey iin olduu sylenemez. Nihayet zle ilgili olarak da durum budur: nk kendi

leri dnda bir son terimle bir ilk terimin bulunduu113


35/120

ara terimlerde ilk terim zorunlu olarak btn dier kendisinden sonraki terimlerin nedenidir. nk eer bu terimden hangisinin neden olduunu sylememiz gerekire, onun ilk terim olduunu syleriz. nk son terimhibir eyin nedeni deildir. O, ara terim de deildir;15 nk o da ancak tek bir terim in nedenidir. te yan danbu ara terimin bir veya ok olmasnn, sonlu veya sonsuz sayda olmasnn bir nemi yoktur. imdi bu biimde sonsuz olan dizilerde veya genel olarak sonsuzda, bize verilmi olan terim dndaki btn terimler ayn lde orta terimdirler. Bundan kan sonu da udur kieer bir ilk terim olmazsa, kesin olarak neden de olmaz.Fakat Su'yun Ate ' ten, Toprak'm Su'dan kaca20 ve bylece he r za m an iin bir ba ka eyin var la gelecei bir tarzda sonsuz bir dizi, yani bir ilk ilkenin varln kabul etmekle birlikte, ondan kan eylerin sonsuzolmas da mmkn deildir. nk bu, bundan karsznn iki anlam vardr. (sthmia Oyunlarndan sonra Olimpiyat Oyunlarnn geldiini sylememizde olduu gibi dan sznn basit olarak sonra anlamnageldii durumu hemencecik bir yana brakyoruz). Buiki anla m dan biri yetikin in sann ocuk tan kmas, dieri ise Hava'nm Su'dan kmasdr. Yetikin insann25 ocuk tan mey dana geldiini sylerken, me yda na gelmiolan eyin meydana gelen eyden veya tam, gereklemi olan eyin gerekleen eyden ktn sylemek isteriz. Nasl ki Varlk Me Yokluk ara sn da Olu dem ekolan bir arac durum mevcutsa, var olanla var olmayanarasnda da olan, meydana gelen ey vardr: ncelemede bulunan, bilgin olandr. Bilgin olann incelemede bulunandan kt sylenirken de kastedilen budur. Su'yun Hava'dan kmasna benzer bir tarzda bir eyin bir30 baka eyden knn kastedildii ikinci an lam a gelince, bura da bu baka eyin ortad an kalkmas gerekir .Bu nd an dolay birinci anla m da, geriye dn yoktu r:Yetikin insandan ocuk olmaz, nk burada olan, oluun kendisinin bir rn deildir. O, olutan sonra gelen eydir. Ayn ekilde gndz, afaktan kar, yani a-994 b fak tan sonra gelir. Ama afak, gn dz den kmaz. Dierolu trne gelince, burada tersine olarak, geriye dnvardr. Ancak her iki durumda da sonsuza kadar gitmekimknszdr. nk birinci anlamdaki oluta ara terimler olmalarndan tr terimlerin zorunlu olarak bir sonu vardr. kincide ise bir unsurun yokoluu, dierinin5 m eyd ana geliidir. Bu nd an t r bu rad a da srek li olarak bir unsurun dierine dnmesi sz konusudur.114


36/120

Ayrca dizinin ilk un su ru nu n, ncesiz-sonrasz olmasndan tr, ortadan kalkmas imknszdr . nkm ade m ki geriye doru olu sonsuz deildir (o hald e o,ncesiz-sonrasz bir neden gerektirir). lk terimin ortadan kalkmas yoluyla oluan meydana geldii durumagelince, bu durumda ncesiz-sonrasz bir neden sz konusu olamaz.Sonra ereksel neden bir erektir ve o bir baka eyi10 elde etm ek iin isten en bir yapda deildir; tersin e baka eyleri onu elde etm ek iin isteriz. B un da n dolayeer byle bir en son terim varsa, sonsuza kadar gidi15 olamaz. Eer o yoksa, ereksel ned en var olamaz. Sonsuzbir dizinin varln ileri srenler iyi kavramnn kendisini ortadan kaldrdklarn farketmemektedirler. Oysa bir sonuca eriemiyeceini dnen hi kimse bir iekalkmaz. Bu takd irde bu t r eylemierin bir anla m olamaz. nk insan, hi olmazsa akl sahibi insan, bireye erimek iin bir eylemde bulunur. Bu ey de birsondur. nk erek, bir sondur.Sonra z de sonsuza kadar kavramsal bakmdan daha ok ey ieren bir tanma indirgenemez. nk bylebir dizide (eyin zne) en yakn olan tanm, daha sonra gelen tanmdan daha gerek anlamda tanmdr. mdiilk terimin olmad yerde, onu izleyen terim de yoktur.20 Son ra byle bir reti he r t rl bilimsel bilginin ortad an kalkmas demektir . nk tanm n blnemezunsurlarna erimeden, hibir ey bilinemez. Hatta buretide amiyane bilgi de imknsz olacaktr. nk bilfiil sonsuz eyleri nasl tasarlayabiliriz. Burada durum(geometrik) izgilerde olduu gibi deildir. Evet, izgisonsuza kadar blnebilir. Ancak dnce bu blme ilemini durdurmakszm izgiyi kavrayamaz. Bundan do-25 lay biz bu sonsuza ka da r blnebilir izgiyi k at ederke n,bkuvve blmeleri hesaba katmayz. Ancak maddeyi dehareket halinde olan bir eye bal olarak dnmek zorunludur .Sonra sonsuz hibir ey var olamaz. Aksi takdirdesonsuzluk, sonsuz olmaz.Nihayet nedenlerin tr bakmndan sonsuz saydaolduklar ileri srld takdirde yine bilgi imknszolur. nk biz ancak nedenleri bildiimizde bildiimi-30 zi d n r z. Oysa sonlu bir zam and a toplama yoluyla meydan a gelen sonsuz tketlemez.

115


37/120

3. Blm Ynteme likin Dnceler]Derslerin sonucu dinleyicinin alkanlklarna baldr. nk hepimiz alk olduumuz bir dilin kulla

nlmasn isteriz. Aksi takdirde eyler bize ayn eyler995 a olarak grnmezler. Yabanclk duygu su onlar da hag anlalr ve bize d ah a uzak klar.Alkanln ne kadar gl olduunu yasalar gsterir. Onlarda masallar ve ocuka eyler, alkanlktandolay, bu yasalara ilikin dorunun bilgisinden daha5 by k bir gce sah iptirle r. imdi baz insa nla r sadecem ate m atik bir dili kab ul ederler. Dier bazlar sadecernekler isterler. Bakalar herhangi bir airin otoritesine bavurulmasn ister. Nihayet baz insanlar hereyinkesin kan tlam asn istedikleri h alde baka bazlar, ister akl yrtme zincirlerini izleme yeteneine sahip olmamalarndan, isterse gereksiz ayrntlar iinde kaybol-10 m ak tan ko rktu klarn dan , bu titizlii ar bulurla r. Gerekten de gereinden fazla titizlik gstermede byle birey vardr. Bundan dolay baz insanlar gerek gndelikhayatta, gerekse felsefi tartmalarda ona zgr bir insan a yakm ayan bir ey olarak ba karlar. O halde h erbilimde hangi taleplerle ortaya kmak gerektiini bilmi olmamz gerekir. nk ayn zamanda hem bir bilimi, hem de bu bilimi elde etme tarzn aramak samadr. Kald ki bu iki eyden hibiri de kolayca elde edilebilecek bir ey deildir.15 zellikle he r eyden m atem atik kesinlik ara m am akgerekir. Matematik kesinlik sadece madde-d varlklarda sz kon usud ur. Bu nd an dolay m atem atik. Doafelsefesine uygulanamaz. nk Doa'nm tm, maddeierir. Bundan dolay bizim nce Doa'nm ne olduunuincelemem iz gerek ir. nk bylece Doa felsefesininneyi ele aldn (ve eylerin nedenleri ve ilkelerinin bir20 m i yoksa birok bilime mi ait oldu un u) grm olacaz.

116


38/120

I I I . KTAP (B)

1. Blm [Metafiziin Ana Sorunlarnn Sergilenmesi]Aradmz bil imle i lgi li olarak nce tar t m am z25 gereken sorun lar ele alm ak la ie balam am z zorunludur. Bununla, baz filozoflarn ilkelerle ilgili olarak savu nm u olduklar bizimk inden farkl grleriyle dikkatler inden kam olabilen hereyi kastediyorum. imdi bir soruna zm bulmak is tendiinde nce onu her

yny le derinliine ar at rm ak faydaldr . nk dncenin daha sonra kendisine eriecei kolaylk, dahance or taya kona n glkler in zmnde yatar . teyandan neyin sz konusu olduunu bilmeden de bir sorunu zmek mmkn dei ldi r . Sorunla kar laan d-30 nce, ko nu nu n kend isinde bir dm oldu unu grr . nk bi r sorunla kar laan dncenin durumu,zinci re vurulmu bi r adamn durumuna benzer . Dnce de onun gibi i ler leyemez. Bundan dolay hem yukarda bel i r t t i imiz nedenlerden tr, hem de daha ncesorunlar her ynde incelemeden ara t rmaya gi r imek,insann nereye git t iini bi lmeden i ler lemesi , hatta arad eyi bulup bulmadn bi lmemeye kendisini mah-35 k m etme si an lam na geleceinden, nce bizim sorunlar gz nne alm olmamz gerekir . nk aksi takdirde tar t mann sonu bize ak grnmez. O, ancakdaha nce sorunlar or taya koymu olana ak grnr .Nihayet insan mahkeme nnde kar grleri savunan insanlar gibi b i rbi r ine kar t btn kan t lar d inle-995 6 dikten sonra da ha doru bi r yargda bu lun m a imk nmelde eder.(1) Bir inci sorun daha nce Giri ' te zerinde dur-

5 du um uz kon ularla i lgil idir: Ned enlerin incelenmesi ,tek bir bilime mi, yoksa birok bitlime mi aittir? (2) Bilimimizin sadece tzn ilk ilkelerini mi gz nne almas gerekir , yoksa o bir ve ayn eyi ayn zamanda hemolumlama, hem de deil lemenin mmkn olup olmad trnden her tr l kan t lamann temel inde olan i l -10 kele ri de ele alm ak zo run da m dr? (3) E er sz edilenbil im tzle urayorsa, btn tzlerle uraan tek birbil im midir , yoksa onlarla uraan birok bil im mi vardr? Eer birok bil im varsa, tm ayn cinsten midir ,yoksa onlarn bazsn bilgeliin ksmlar, dierlerim ise117


39/120

farkl bir ey olarak m gz nne almamz gerekir? (4)Zoru nlu olarak ele almam z gerek en kon ula r iine giren dier bir sorun udur: Acaba sadece duyusal tz-15 lerin varlm m kab ul etmeliyiz, yoksa on larn dndabaka tzler de var mdr? Acaba bu dier tzler kendiilerinde ayn trden midirler, yoksa dealardan bakadealar dnyas ile duyusal dnya arasnda arac varlklar olarak matematiksel eylerin varln farzedenlerind nd kleri gibi farkl trd en midirler? B t n b u sorular da incelememiz gerekir. Ayrca (5) unu da bilmemiz gerekir: ncelememizin konusu sadece tzler midir, yoksa o ayn zamanda tzlerin ana niteliklerini de20 iine alm ak zoru nda md r? Sonra Aynlk, Bakalk,Benzerlik, Benzemezlik, zdelik ve Kartlk, ncelikve Sonrahk ve diyalektikilerin yalnzca muhtemel ncllerden hareketle aratrmalarn ynelttikleri bu tr25 dier b tn kav ram larla ilgili baka sorun lar da ortay akacak tr. B t n bun larn incelenmesi ha ng i bilimeaittir? lerde bu kavramlarn kendilerinin ana zelliklerinin neler olduu ve sadece herbirinin doas deil,ayn zamanda tek bir eyin daima tek bir kart olupolmad da grlec ektir. (6) Bak a bir soru u du r:Va rlklarn ilkeleri ve eleri cinsler midir, yoksa he rvarlkla ilgili olarak bu varln kendilerine blndikin ksm lar mdr? (7) Eer on lar cinsler iseler bu30 cinsler bireylere yk lenen en yak n cinsler mid ir, yoksaen uzak cinsler mi? rnein ilke olan ve daha ziyade bireylerden ayr varln n kab ul edilmesi gereken ey,hayvan mdr, yoksa insan m? (8) Bir dier soruzellikle ele alnmal ve incelenmelidir: Acaba maddenin dnda kendinde neden olan bir ey var mdr, yoksa yok mudur? Bu ey maddeden ayr mdr, yoksa ayrdeil midir? O, say bakmndan tek midir, ok mudur?35 Som ut bileik varl n dnd a (madd eye bir eyin yklendii durumda somut bileik varlktan sz ederim) birey var mdr, yoksa maddeden ayr hibir ey yok mudur? Veya nihayet acaba baz varlklarla ilgili olarakmaddeden ayr bir ey vardr da baka baz varlklarlailgili olarak m yoktur? Eer yleyse bu varlklar hangileridir? (9) Sonra ister formel, ister maddi ilkeler szkonusu olsunlar, ilkeler say bakmndan m, yoksa tr996 a bak mn dan m sonlud urlar? (10) Acaba orta da n kalkabilir varlklarla yokolua tabi olmayan varlklarn ilkeleri ayn mdr, yoksa farkl mdr? Acaba bu ilkelerintm yokolua tabi midir, yoksa sadece ortadan kalka-

118


40/120

5 bilir varlklarn ilkeleri m i yokolua tabidir? (11) B t nbu sorunlar iinde en zorlu olan ve en byk bir glkgstereni udur: Bir olan ve Varlk acaba Pythagoras vePlatoncularm iddia ettikleri gibi eylerin tznn kendisi midirler, yoksa yle deiller de rnein Empedok-les iin D ostluk'un ,: bi r dier filozof iin A te'in, bir d i-10 geri iin Su'yun , bir dieri iin de H ava 'nm olduu gibionlara dayanak devi gren bir baka ey mi vardr?(12) Baka bir soru: lkeler, turneler midir, yoksa bireysel varlklara benzer eyler midir? (13) lkeler bilkuvvemidir, yoksa bilfiil mi? Onlar hareketten baka bir ba-15 km da n bilkuvve veya bilfiil mid irler? Ge rekten bu sorular da byk glkler karabilirler. (14) Sonra saylar, uzunluklar, geometrik ekiller ve noktalar tzlermidirler, yoksa tzler deil midirler? Eer tzler iseler,duyusal varlklardan ayr mdrlar, yoksa bu varlklarniinde midirler?B tn bu nok talarda doruyu kefetmek g tr;hatta onu akla uygun ve gerektii bir biimde aratrm an n kendisi bile kolay deildir.

2. Blm [Birinci, kinci, nc, Beinci ve DrdncSorunlar']O halde ilk olarak iaret ettiimiz sorunu ele alalm:20 Acaba b t n neden trl erin i incelemek bir tek bilimemi, yoksa birok bilime mi aittir? Kendi aralarnda birbirlerine kart olmadklarna gre, ilkelerin bilgisi nasltek bir bilime ait olabilir? Varlklarn byk bir blm nde bu ilkelerin t m n e rastlanm adn da bu na ekleyeyim: Gerekten de hareketsiz varlklarda bir hareket ilkesinin veya yi'nin var olabileceini nasl dnebiliriz? nk kendinden ve kendi doasndan tr iyiolan herey, bir erektir ve bu bakmdan o, ayn zamanda

25 bir ned end ir (nk dier var lkla r bu iyi olana erimek iin varla gelirler ve vardrlar). Yine te yandan,nk erek, bir eylemin varmak istedii amatr ve hereylem de bir hareketle birlikte bulunur. O halde hareketsiz varlklarda ne bu h are ke t ilkesinin, ne de bir kendinde yi'nin varl kabul edilebilir. Matematikte hi-30 bir eyin bu neden t r ile kan tlanam am asm m, ondadaha iyi veya daha ktye dayanan bir kantlamann bulunm am asnn da nedeni budu r. Tersine hibirmatematiki byle bir nedeni anmaz. Yine bundan dolay Aristippos gibi baz Sofistler, matematii kmse-119


41/120

inekteydiler. nk onlar u grtedirler ki dier sanatlarda, hatta dlgerlik ve ayakkabclk gibi allagelen el sanatlarnda srekli olarak neden diye daha iyiye veya daha ktye bavurulur. Buna karlk mate-35 m atik yi ve K t'y hi hesaba katm az.Ancak eer nedenlerin birok bilimi ve her farkl ilkenin farkl bir bilimi varsa, onlar arasnda hangisinin998 b aradm z bilim oldu unu kab ul etmem iz gerekir? Baka deyile bu bilimlerin temsilcileri iinde hangisini szkonusu ey hakknda en mkemmel bilgiye sahip olankii diye kabul etmemiz gerekir? nk ayn bir eyin5 kendisinde he r tr l nedeni toplamas m m k nd r: rnein bir evle ilgili olarak hareket ettirici ilke, sanat veya mimardr, erek i, madde toprak ve talar, form ise

onun tanmdr. imdi hangi bilimin bilgelik adm almay hakkettii sorunuyla ilgili olarak yukarda yaptmztartmaya gre bu nedenlerle uraan bilimlerden her-biri ayn hakla onu talep edebilir. nk dier bilimlerin kendisine hizm etkarla r olarak ita at etmelerinindoru olduu ana ve hakim bilim olmas bakmndan10 bu ad alm ay a layk olan, ere in ve yi 'nin bilim i olacaktr. (nk dier eyler ancak yi'ye erimek iinvardrlar.) te yandan felsefenin ilk nedenlerin ye eniyi bir biimde bilinebilir olanm bilimi olarak tanmlanmas bakmndan bilgelik olacak ey, formel tzn bilimi olacaktr. nk ayn bir eyi birok biimde bilebiliriz. Ama bir eyi olduu ey bakmndan bilenin, olma-15 d ey bak m nd an bilenden da ha bilge oldu un u syleriz. Bu birinci tr bilme biiminin kendisinde de dereceler ayrdederiz: Bir eyin en mkemmel bilgisi, onunznn bilgisidir, yoksa niceliinin veya niteliinin veya doa l etkin lik veya edilgen liinin bilgisi deildir.Sonra dier durumlarda da hereyin, hat ta kant lamasolan eylerin bilgisinin ancak eyin zn bildiimizde20 ortaya ktn dn rz. rnein bir dikdrtgeninedeeri olan bir kare meydana getirmek ne demektir?O, dikdrtgenin kenarlar arasndaki ortak oram kefetmek demektir. Dier durumlarda da byledir. Nihayet te ya nd an varlk larn me ydan a gelii, eylemler veher trl deimeyle ilgili bilgiye ancak hareket ettiriciilkeyi bildiimizde, yani erekten farkl olan, hatta onatamamen kart olan eyi bildiimizde sahip olduumuza inanrz. O halde bu nedenlerin herbirinin incelenme-25 si farkl bilimlere ait gibi gr nm ektedir.(2) Peki ka nt lam an n ilkeleri nedenlerle birliktetek bir bilimin mi yoksa birok bilimin mi konusudur?120 . . ;


42/120

Bu da tartmal bir sorundur. Kantlamann ilkelerinden, herkesin kantlamada kendilerine dayand ortakkanlar, rnein her eyin zorunlu olarak ya olumlan-mas, veya deillenmesi gerekir veya bir eyin ayn30 zam and a hem olmas, hem de olmam as imknszdr ilkelerini ve btn bu tr dier nclleri anlyorum. Burada sorun, bu ilkelerin biliminin tzn bilimi ile aynolup olmadn, eer ondan farkl, yani onun ayn deilse bu iki bilimden hangisini aramakta olduumuz bilime zde klmak gerektiini bilmektir. imdi buradatek bir bilimin sz konusu olmas akla uygun deildir.nk aksiyomlar ele almak neden dier herhangi birbilimin deil de geometrinin ayrcal olacaktr? Eerher bilim ayn lde bu ayrcala sahipse, bununla bir-35 likte onla rn hepsin in bu ayrcal kulla nm as kab uledilebilir deilse, bu dorularn bilgisi dier bilimlerdenok esas itibariyle tzn bilimine ait olamaz. Sonra han-997 a gi an lam da bu ilkelerin bir bilimi m evcu t olabilir? nk bu ilkelerin herbirini biz dorudan bir deney araclyla kafi derecede bilmekteyiz. Hi olmazsa dier bilimler de iyi bilinen eyler olarak onlar kullanmaktadrlar.te yandan eer bu ilkelerin doruluuna ilikin kant-5 layici bir bilim varsa, o zam an bu ilkelere da yan ak devigren bir cinsin varln ve ilerinden bazsnn aksiyomlar olmasna karlk (nk hereyin bir kant olmas imknszdr) dierlerinin ana-nitelikler olduunukabul etmek gerekir. nk kantlamann zorunlu olarak baz ncllerden hareket etmesi, belli bir z zerineynelmesi ve baz zellikleri kantlamas gerekir. Bun-10 dan da kan tlanm as m m kn olan t m eylerin tek bircinse indirgenebilecekleri sonucu kacaktr. nk btn kantlayc bilimler aksiyomlar kullanrlar. Ancakte yandan aksiyomlarn biliminin tzn biliminden ayr olduu kabul edildii takdirde onlardan hangisi doalolarak ana ve ilk bilim olacaktr? nk aksiyomlar en

evrensel eylerdir ve hereyin ilkeleridirler. Felsefe biliminin alanna ait olmadklar takdirde onlarn doru-15 luk veya yanllklarn ortay a koym a iini han gi bilimzerine alacaktr?(3) Acaba genel olarak btn tzlerin tek bir bilimi mi, yoksa birok bilimi mi vardr? Eer onlarn birden fazla bilimi varsa, bizim bilimimizin konusu hangitzler olacaktr? te yandan btn tzlerin tek bir bilimi olmas da pek akla yakn deildir: nk bu tak-20 dirde varlkla rn b t n ana -nitelik lerinin tek bir kantlayc bilimi olacaktr. nk her kantlayc bilim, ak-121


43/120

siyomlardan hareketle belli bir konunun ana-nitelikleri-ni inceler. O halde, bir ve ayn cinse ait ana-niteliklerayn aksiyomlardan hareket eden tek bir bilimin konusuolacaklardr. Eer tm tzlerin znesi olan cins tek birbilimin ala nn a aitse, te ya nd an eer aksiyom lar dakendi paylarna tek bir bilimin konusu iseler (bu sonbilimin ilkiyle ayn bilim almasnn veya ondan farklbir bilim olmasnn bir nemi yok tur) t m ana-niteliklerde tek bir bilimin (ister bu iki bilimin, isterse bu iki bilimden meydana gelen tek bir bilimin) konusu olacaklardr.(5) Sonra bizim bilimimizin sadece tzleri mi kap-25 sadn, yoksa ayn zam and a tzlerin ilineklerini de m iiine aldn kendi kendimize sorabiliriz. Bir rnek vereyim: Eer cisim bir tzse ve yine eer izgi ve yzeylerde tzlerse, tzlerin incelenmesi ile matematik kantlamalarn konusunu oluturan her cinse ait zelliklerinincelenmesi bir ayn bilime mi ait olacaktr, yoksa buikincisi ayr bir bilime mi ait olacaktr? Eer onlar ayn30 bilime ait olurlarsa, tzn bilimi de kam tlayc bir bilimolacaktr. Oysa genellikle zn kantlamasnn olmadkabul edilir. te yandan eer ortada iki farkl bilim varsa, tzn ilineklerini ele alacak bilim hangisi olacaktr?Bu soruya verilecek cevap da en g cevaplardan biridir. (4) Sonra acaba sadece duyusal tzlerin varlnm kabul etmek gerekir, yoksa bu tzlerin yannda baka tzler de var mdr? Acaba tek bir eit tz m var-35 dr, yoksa birok eit mi? dea larla m ate m atik bilimlerin kon usunu oluturdu klarn dn dkleri arac eylerin varln savunanlar bu ikinci grtedirler. dea-larn hangi an

aristoteles - metafizik.pdf

Documents