1

ARDANUÇ AĞZI

Kapaktaki fotoğrafın konusu: Çam sakızı

Dizgi, kapak tasarım: Sevgi ŞENOL

Bursa, Mart - 2015

Alıntıya yer verilen sayfada kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir.

İletişim:

Sevgi ŞENOL

0544 514 53 74

sevgi@boncukoyasi.com

Not: Kitabı yazarından edinilebilirsiniz.

ISBN; 978 - 975 - 94007 - 3 - 6

2

Ömer Asım Aksoy’un anısına saygıyla.

3

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ ................................................................................................... 9

ÇEVİRİ YAZI İŞARETLERİ ................................................................ 11

KISALTMALAR .................................................................................... 13

KAYNAKÇA - ALINTI YAPILAN KAYNAKLAR ......................... 15

KİTAP KISALTMALARI ..................................................................... 26

ESERLERİNDEN ALINTI YAPILAN ŞAİRLER, YAZARLAR ...... 30

ARDANUÇ HARİTASI .......................................................................... 32

ARDANUÇ'UN KÖYLERİ ................................................................... 33

ARDANUÇ TARİHİ .............................................................................. 35

YER ADLARI ....................................................................................... 41

COĞRAFİ DURUM ............................................................................... 44

SOSYO-KÜLTÜREL EKONOMİK DURUM ...................................... 45

I. BÖLÜM İNCELEME GİRİŞ ...................................................................................................... . 49

SES BİLGİSİ ÜNLÜLER ................................................................................................ 52

a) Ardanuç ağzındaki ara ünlüler .............................................. 52

b) Uzun ünlüler ......................................................................... 53

c) Kısa ünlüler ......................................................................... 54

ç) İkiz ünlüler ......................................................................... 54

ÜNLÜ UYUMLARI ....................................................................... 54

a) Kalınlık - incelik uyumu ( Büyük ünlü uyumu ) .................. 54

b) Düzlük - yuvarlaklık uyumu ( Küçük ünlü uyumu ) .......... 56

ÜNLÜ DEĞİŞMESİ ......................................................................... 57

1 - Kalın ünlülerin incelmesi .................................................. .. 57

2 - İnce ünlülerin kalınlaşması ................................................ 58

3 - Geniş ünlülerin daralması ................................................... 58

4 - Dar ünlülerin genişlemesi ................................................. 59

5 - Düz ünlülerin yuvarlaklaşması ............................................ 59

6 - Yuvarlak ünlülerin düzleşmesi ........................................... 60

ÜNLÜ DÜŞMESİ ........................................................................... 60

1 - Ön seste ünlü düşmesi ......................................................... 60

2 - İç seste ünlü düşmesi ............................................................ 61

3 - Son seste ünlü düşmesi ......................................................... 61

ÜNLÜ TÜREMESİ .......................................................................... 61

1 - Ön seste ünlü türemesi ......................................................... 61

2 - İç seste ünlü türemesi ........................................................... 62

4

3 - Son seste ünlü türemesi .................................................... 62

ÜNSÜZLER ................................................................................... 62

Yazı dilinde bulunmayan ünsüzler .............................. 62

ÜNSÜZ DEĞİŞMESİ ........................................................... 63

1 - Önseste ünsüz değişmesi .......................................... 63

2 - İç seste ünsüz değişmesi ............................................ 65

3 - Son seste ünsüz değişmesi ......................................... 68

ÜNSÜZ BENZEŞMESİ ....................................................... 69

ÜNSÜZ İKİZLEŞMESİ ....................................................... 69

İKİZ ÜNSÜZLERİN TEKLEŞMESİ ................................. 69

ÜNSÜZ DÜŞMESİ ............................................................... 70

1 - Önseste ünsüz düşmesi .............................................. 70

2 - İç seste ünsüz düşmesi ............................................... 70

3 - Son seste ünsüz düşmesi ............................................ 71

ÜNSÜZ TÜREMESİ ............................................................. 71

1 - Ön seste ünsüz türemesi ............................................. 71

2 - İç seste ünsüz türemesi ............................................. 71

3 - Son seste ünsüz türemesi ........................................... 72

ÜNSÜZLERDE YER DEĞİŞTİRME ..................................... 73

1 - Yakın Yer Değiştirme ................................................. 73

2 - Uzak Yer Değiştirme .................................................. 74

HECE DÜŞMESİ .................................................................. 74

HECE FAZLALIĞI ................................................................ 74

ŞEKİL BİLGİSİ

ARDANUÇ AĞZINDA EKLER .................................... 75

A. YAPIM EKLERİ ........................................................................... 75

1 - İsimden İsim Yapım Ekleri ..................................................... 75

2 - İsimden Fiil Yapım Ekleri ....................................................... 77

3 - Fiilden İsim Yapım Ekleri ........................................................ 78

4 - Fiilden Fiil Yapım Ekleri ........................................................... 80

SIFAT - FİİLLER ................................................................... 81

BAĞ - FİİLLER .................................................................... 82

B - ÇEKİM EKLERİ

İSİM ÇEKİM EKLERİ

1 - İyelik Ekleri ............................................................... 85

2 - Ad Durum Ekleri ........................................................ 88

a) Yükleme Durumu ................................................ 88

5

b) Yönelme Durumu ............................................... 88

c) Bulunma Durumu ............................................... 89

ç) Ayrılma Durumu ................................................ 90

d) Eşitlik Durumu .................................................... 90

e) İlgi Durumu ........................................................ 90

f) Vasıta Durumu .................................................... 91

3 - Aitlik eki .................................................................... 91

İSİMLERDE ÇOKLUK ................................................................. 92

KİŞİ EKLERİ

1 - Birinci tip kişi ekleri .......................................................... 92

2 - İkinci tip kişi ekleri ............................................................. 92

FİİLLERDE KİP VE KİŞİ EKLERİ

A - Basit Zamanlar .................................................................. 93

1 - Görülen Geçmiş Zaman ............................................... 93

2 - Öğrenilen Geçmiş Zaman .......................................... 94

3 - Geniş Zaman .............................................................. 95

4 - Şimdiki Zaman ........................................................... 97

5 - Gelecek Zaman .......................................................... 99

6 - İstek Kipi .................................................................... 102

7 - Dilek-Şart Kipi ........................................................... 103

8 - Gereklik Kipi ............................................................... 104

9 - Emir Kipi .................................................................... 105

B - Fiillerin Birleşik Kipli Çekimleri

1 - Hikâye ................................................................................ 107

2 - Rivayet .............................................................................. 112

3 - Şart ..................................................................................... 116

EK - FİİL ................................................................................................ 119

SORU EKİ Mİ ....................................................................................... 122

OLUMSUZLUK EKİ ............................................................................ 122

BİLDİRME EKİ .................................................................................... 122

EKLERDE İŞLEKLİK ......................................................................... 123

YAZI DİLİNDE OLMAYAN EKLER ............................................... 125

FARKLI GÖREVDE DE KULLANILAN EKLER .......................... 127

KELİMELER ZAMİRLER ................................................................................... 130

SIFATLAR ..................................................................................... 133

6

ZARFLAR ................................................................................. 134

EDATLAR ................................................................................. 136

SONUÇ .............................................................................................. 137

II. BÖLÜM DERLEMELER

ATASÖZLERİ

1 - Atasözleri Sözlüğü’nde Olmayan Atasözleri ................... 141

2 - Benzer Söylenişte Olan Atasözleri ................................... 174

DEYİMLER

1 - Deyimler Sözlüğü'nde Olmayan Deyimler .......................... 182

2 - Benzer Söylenişte Olan Deyimler ..................................... 236

ÜNLEMLER ...................................................................................... 245

DUALAR ........................................................................................ 254

BEDDUALAR ................................................................................ 256

MÂNİLER ...................................................................................... 261

BİLMECELER........................................................................... ...... 286

ÇOCUK OYUNLARI ................................................................. 300

YANILTMAÇLAR ..................................................................... 314

FIKRALAR ....................................................................................... 315

DÜĞÜN GELENEĞİ ............................................................................... 327

KAÇAN KIZIN DESTANI .................................................................... 357

YILBAŞI EĞLENCELERİ ...................................................................... 359

İNANIŞLAR, ÂDETLER ........................................................................ 364

III. BÖLÜM SÖZLÜK

SÖZLÜĞÜN DÜZENİ ........................................................................... 377

ÇOCUK DİLİ ........................................................................................ 553

DİVANÜ LÛGAT-İT-TÜRK'TE, DEDE KORKUT'TA VE

ÖTEKİ TÜRK LEHÇELERİNDE, AĞIZLARINDA DA

BULUNAN SÖZCÜKLER ........................................ 555

YEMEKLER - YİYECEKLER .......................................................... 561

MEYVE ADLARI ............................................................................. 562

YÖREYE ÖZGÜ KİŞİ ADLARI .................................................... 564

SEVGİ ŞENOL ......................................................................... 568

7

ÖNSÖZ

Kültürümüzün temelini oluşturan halk edebiyatının sözlü ürünleri

zamanla unutulmakta, ağız özellikleri hızla değişmektedir.

Memleketim olan Ardanuç’un halk kültürü ürünlerinin derlenmesi,

ağız özelliklerinin bir an önce yazıya geçirilmesi gerektiği inancıyla

bitirme tezim için 1971’de başladığım derleme çalışmalarımı genişlettim.

Ardanuç’ta ağız araştırmasının yapılmamış olması da bu konu üzerinde

çalışmam için önemli bir nedendi.

Ardanuç’un dağlık bir yörede oluşu ağız özelliklerinin korunmasını

sağlamışsa da okuryazarlık oranının fazlalığı, hızla artan köyden şehire

göç, iletişim araçlarının yaygınlaşması, öğretmenlerin memurların etkisi,

ağız özelliklerini de değiştirmektedir.

Dilin inceliği zenginliği, kadın konuşmalarında daha ayrıntılarıyla

ortaya çıkar. Derlemecilerin özellikle kadınları konuşturma isteğinin

nedeni budur. Kadın olmam, orada doğup büyümüş, yaşamış olmam

derlemelerimde büyük kolaylık sağlamıştır. Derleme ürünlerinin çoğu

doğal ortamlardaki günlük konuşmalar sırasında kayda alındı ve yazıya

geçirildi. Bu da, yöre insanı olmayan derlemecilerin yaptığı ses

kayıtlarında rastlanan sessiz konuşma, düzgün konuşmaya çalışma gibi

sakıncaları ortadan kaldırmıştır.

Bu çalışmada, kırk yıldan uzun bir sürede derleyip yazıya geçirdiğim

sözlü dil ürünleri, atasözleri, deyimler, ünlemler, dualar, beddualar,

mâniler, bilmeceler, türküler, yöresel sözler ve bu ürünlerin incelenmesi

sonucu yapılan ağız araştırması yer almaktadır.

Ayrıca halkbilimi açısından önemli gördüğümüz ve gün geçtikçe

unutulan çocuk oyunları, düğün gelenekleri, yılbaşı eğlenceleri, fıkralar,

inanışlar, âdetler de derlemeye alınmıştır.

Sözlük bölümü ayrı bir derleme konusu olarak incelenmiştir. Ardanuç

ağzında kullanılan pek çok Türkçe sözcüğün yabancı olduğu

düşünülmekte, bunların çoğunun Gürcüce’den alınma olduğu

sanılmaktadır. Tarih boyunca komşuluk ilişkileri olan, savaşlar göçler

nedeniyle iç içe yaşamak zorunda kalan ulusların dillerinden, Rusça’dan

(istiḵan, ḳartopi, ḵırvanḵa, ṗiçḵa, put, vedro), Ermenice’den (merek, ṭıġa),

Gürcüce’den (bardi, ḉadi, ḉinḉar, ḫarşo, ṗarḵi, ṭaḵo) alınma sözcükler,

Artvin, Şavşat, Yusufeli, Posof, Ahıska ağızlarında olduğu gibi Ardanuç

ağzında da vardır.

8

Türkçe'den de Gürcüce'ye birçok sözcük ( buğa, burği, çakmak, çanta,

çekiç, çopur, çömçe, dalga, halı, han, haşlama, kaçak, kar, kavur-ma,

keçe, kete, kırmızı, koç, koçak, kolga, koru-, köpek, körpe, sırma, sıska,

ocak, oyun, sapa, sarma, ütü, üzengi) geçmiştir.1 Bu durum yaşayan canlı

bir varlık olan dilin doğal sonucudur.

Ne var ki, Eski Türkçe’den, Divanü Lûgat-it-Türk’ten, Dede Korkut-

tan günümüze gelen, eski kaynaklarda her bulduğumda heyecanlandığım

"ḫorom, ḵaşḵa, kom, komzek, ḵop, momo, opo, tat, ṭada, tepur" gibi pek

çok Türkçe sözcüğün de yabancı sanılması üzücüdür. Bu yanılgıyı

düzeltmek amacıyla Türkçe sözcükler için kaynaklarıyla tanıklar

gösterilmiştir. Ardanuç ağzındaki işlevselliğini göstermek için de atasözü,

deyim, mani, bilmece gibi sözlü dil ürünlerinden örnekler verilmiş,

Ardanuçlu şairlerin, yazarların eserlerinden alıntılar yapılarak kullanım

örnekleri verilmiştir.

Yazımda karışıklığa yol açmamak için derlemeler ve kullanım

örnekleri, Ardanuç'ta çoğunluğun kullandığı birinci ağız grubu ağzıyla

yazılmıştır. Çeviri yazıdaki karışıklığı gidermek için de Türkçe Sözlük'te

yer alan ve ağız araştırmalarında kullanılan genel işaretler kullanılmıştır.

Teşekkür: Derleme örneklerimi inceleyip, "Uygulamakta olduğunuz

yöntemini de beğendim." diyerek beni yüreklendiren Ömer Asım Aksoy’u

saygıyla anıyorum.

Yazdıkları mektuplarla, yayınladıkları yazılarla önceki çalışmamı

değerlendirip beni onurlandıran, yol gösteren Ali Osman Atak'ı, Avni

Memioğlu'nu, Hayrettin Tokdemir'i, İbrahim Adiloğlu'nu, Osman Ünsal’ı,

Zeki Memioğlu'nu saygıyla anıyor; Âdil Vahaboğlu'na, Dursun Ali

Pehlevan'a, Kâzım Ertürk'e, Mazhar Kükey'e, Müfit Levent'e, Nusret

Ertürk'e, Rasim Bakırcıoğlu'na, Süleyman Yılmaz'a, Şakir Pehlivan'a,

Yüksel Ersoy'a teşekkürlerimi sunuyorum.

Ayrıca Avni Ünsal'a, "Kelime hazinem dar olduğu için ilk şiirlerimi

hep Ardanuç ağzıyla yazdım." diyen Osman Kaya'ya, şiirlerinden

yararlanmam için özel defterlerini, kitaplarını veren şairlere yazarlara,

derlemelere katkıları olan Ardanuç Lisesi 1980-1981 öğretim yılı son sınıf

öğrencilerime ve kitabın basımına katkıda bulunan Ardanuç belediye

başkanı Yıldırım Demir'e de teşekkür borçluyum.

Sevgi ŞENOL, Mart, 2015

1 İ. ARISOY, Gürcüce Türkçe Sözlük, TDK Yay. Ankara, 2010

9

ÇEVİRİ YAZI İŞARETLERİ

a

á a - e arasında ince a ( -ikán, kán, kándara, tikán, dirgán )

b

c

ç

ḉ ç - c arası bir sestir. Daha çok ön seste görülür.

( ḉadi, ḉaḫḉaḫ, ḉankla-, ḉırıl-)

d

e

é e - a arası bir e ünlüsüdür. ( gelécaḫ mi, verécaymiş )

f

g

ğ

ġ Art damak ğ'si. ğ sesinden daha koyu, baskılı ve belirli bir ġ'dir.

( aġaç, aġır, aġla-, baġır-, haġıl, ṭaġıt-, yoġurt )

h

ḫ Hırıltılı, sızıcı, art damak h'si. (arḫa, artuḫ, biçaḫ, ḫali, ḫarbul)

ı

í i’ye yakın bir ı’dır. ( çıḫíyer, dedím, geldíz mi, verdím )

i

j

k

ḳ Yazı dilindeki art damak k’sından daha kalın ve koyu hissedilen bir

k'dir. ( ḳalın, ḳara, ḳoç, ḳolay, ḳoyun, ḳuri, ḳuzi )

ḵ k-g arası bir ünsüzdür. ḳ’ya göre daha önde teşekkül eder.

( ḵaḫ, ḵedel, ḵeş, ḵo ḫ, ḵop )

l

m

n

ñ orta ve art damak n’si

o

10

ó o - ö arasında bir ünlüdür. (bóyuk, dón-, kóti, kóy, óli )

ö

p

ṗ p - b arası bir sestir. Daha çok önseste görülür.

(ṗal, ṗaluḫ, ṗarmaḫ, ṗitik )

r

s

ś s - ç arası bir sestir. Peltek s de diyebileceğimiz bir s'dir.

( śaśa, śirip, śumṗo )

ş

t

ṭ t - d arası duyulan bir sestir. ( ṭal, ṭamar, ṭamla, ṭana, ṭul, ṭuṭaḫ )

u

ú ü’ye yakın duyulan incelmiş bir u ünlüsüdür.

( bólúk, dúgun, kúsúli )

ü

v

ṽ çift dudak v’si. ( köṽ, oṽṽeh)

y

z

ˊ Ünlüler üzerinde incelik işareti.

˘ Ünlüler üzerinde kısalık işareti.

˗ Ünlüler üzerinde uzunluk işareti.

- Eylemlerde mastar eki yerine kullanılır.

─ Konuşma çizgisi olarak kullanılır.

/ Bir sözcüğün değişik söyleyişlerini ayırmakta kullanılmıştır.

( yeḫanti / yıḫanti )

< Sözcük ile sözcüğün ilk kaynağı olan dilin kısaltması arasına konur.

( ḳıltıḫ < ET kıltık: baş, uç, taraf )

Sözcüğün değişim aşamalarını gösterirken kullanılır.

> Seslerin, eklerin, sözcüklerin sonraki kullanım biçimini gösterir.

11

KAYNAKÇA

ALINTI YAPILAN KAYNAKLAR

ABAŞİZE, İr., R. METREVELİ, Arn. ÇİKOBAVA, Ş. DZİTZİGURİ,

M. CABAŞVİLİ, Kartuli Enis Leksikoni (Gürcü Dilinin

Sözlüğü), Gürcistan Bilimler Akademisi Yay. Tiflis (Tbilisi) 1985

AHUNDOV, Ehliman, Azerbaycan Halk Yazını Örnekleri, Türk

çeviri yazısına aktaran, "Giriş" ve "Sözlük" bölümlerini yazan

Semih TEZCAN, TDK Yay. Ankara, 1978

AKALIN, Mehmet, Tarihi Türk Şiveleri, TKAE Yay.161, Ankara,1998

AKKAYA, Hikmet, Karadağ Yolları, Ankara, 1960

AKSAKAL, Nuri, Kürdevan'dan Mektup Var, Ürün Yay. Ankara,

2011

AKSOY, Ömer Asım, Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü 1, 2, TDK Yay.

Dördüncü Baskı, Ankara, 1984

............... Gaziantep Ağzı III, TDK Yay. D. 23, İstanbul, 1946

ARAT, Reşit Rahmeti, Kutadgu Bilig III, İndeks, TKAE Yay. 47,

İstanbul, 1979

.............. Eski Türk Şiiri, TTK Yay. 2, Ankara, 1986

.............. Kıpçaklar, İslam Ansiklopedisi

ARATAN, Ekrem Ural, Kaşgar Ağzından Derlemeler, TKAE Yay.

12, Ankara, 1965

ARIKOĞLU, Ekrem, Klara Kuular, Tuva Türkçesi Sözlüğü, TDK Yay.

Ankara, 2003

ARISOY, İbrahim, Gürcüce-Türkçe Sözlük, TDK Yay. Ankara, 2010

Artvin İl Yıllığı, 1973

12

ATA, Aysu, Karahanlı Türkçesi, Türkçe İlk Kur'an Tercümesi

(Ryland Nüshası), TDK Yay. Ankara, 2004

ATALAY, Besim, Türk Dilinde Ekler Ve Kökler Üzerine Bir

Deneme, TDK Yay. İstanbul, 1941

............... Abuşka Lûgati veya Çağatay Sözlüğü, Ankara, 1970

AYDİN, Yener, Gevhernik, Bursa, 2012

BANG, W., G.R. RAHMETİ, Oğuz Kağan Destanı, M.E.B. Devlet

Kitapları, 1000 Temel Eser, İstanbul-1970

BANGUOĞLU, Tahsin, Türkçenin Grameri, Atatürk Kültür Dil Ve

Tarih Yüksek Kurumu Yay. 2. Basılış, 528, Ankara, 1986

BASKAKOV, N. A., T. M. TOŞÇAKOVA, Altayca-Türkçe Sözlük,

Hazırlayanlar: Emine Gürsoy - NASKALİ, Muvaffak DURANLI,

TDK Yay. Ankara, 1999

BATTAL, Abdullah, İbn-i Mühennâ Lûgati, TDK Yay. 3. Baskı

Ankara, 1997

BAYRAKTAR, Necat, Gönül Duvarım, Kara Mavi Yay. İstanbul, 2008

................. Fişlendik, Adapazarı, 2011

BEHBUTOV, Sefi, Azǝrbaycan Dialektoloji Lüğǝti II, TDK Yay.

Ankara, 2003

BURAN, Ahmet, Keban Baskil ve Ağın Yöresi Ağızları, TDK Yay.

Ankara, 1997

BURHANİ, Yakup ve Efkâri Karşılaşmaları, Artvin, 1966

Bütün Yönleriyle Ardanuçlu Efkâri, Hotey-Der Yay. Ankara, 1976

CAFEROĞLU, Ahmet, Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, TDK Yay.

İstanbul, 1968

.................. Türk Dili Tarihi II, 1972

.................. Türk Dili Tarihi I-II, Enderun Yay. 17, İstanbul, 1984

13

.................. Doğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar,

Kars, Erzurum, Çoruh İlbaylıkları Ağızları, TDK Yay.

Ankara, 1995

CANGİDZE, V, Cikia, S, Gürcüce- Türkçe Ve Türkçe - Gürcüce Kısa

Sözlük 1973

COŞARİ, Ergül Keskin, Geç Kaldın, Kara Mavi Yay. İstanbul, 2010

ÇAĞATAY, Saadet, Türk Lehçeleri Örnekleri, VIII. Yüzyıldan

XVIII yy.a Kadar Yazı Dili, 2. baskı, AÜDTCF Yay.

No 62 Ankara, 1963

.................. Türk Lehçeleri Örnekleri II, Yaşayan Ağız Ve

Lehçeler, AÜDTCF Yay. 214, Ankara, 1972

ÇELİK, Enver, Daldan Dala, Kocaeli, 1997

ÇENELİ, İlhan, Türkmen Türkçesi Sözlüğü, TDAY, Belleten 1982-

1983 TDK Yay. 527, Ankara, 1986, s. 29-84

ÇETİN, Aydın, Rusça Konuşuyor Musunuz? Konuşma Klavuzu I,

Üçüncü Baskı, ty. Trabzon

ÇIRALAR, Taştan, Sev de Can Kat, Kum Yay. İstanbul, 2004

ÇORUH, 1965, Sayı 2

DEMİR, Necati, Ordu İli ve Yöresi Ağızları, TDK Yay. Ankara, 2001

DEMİRCAN, Ömer, Türkiye Türkçesinin Ses Düzeni ve Türkiye

Türkçesinde Sesler, TDK Yay. Ankara, 1979

DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lûgat,

Ankara 1970

DOĞUŞ, Kars Halkevi Aylık Dergisi, Kars, 1939

DURMUŞ, Fevzi, Artvin Fıkraları, Ankara 2011

14

EBÛ-HAYYÂN, Kitâbu'l-İdrâk li Lisâni'l-Etrâk, Çev. A. Melek

ÖZYETGİN, Köksav, Ankara, 2001

EBULGAZİ, Bahadır Han, Şecere-i Terâkime (Türkmenlerin

Soykütüğü), Haz. Zuhal Kargı Ölmez, Türk Dilleri

Araştırmaları Dizisi: 3, Ankara,1996

EDİP AHMET B. Mahmud Yükneki, Atebetü'l Hakayık, Haz. Reşit

Rahmeti ARAT, TDK Yay. C II, İstanbul, 1951

EDİP, Kemal, Urfa Ağzı, TDK Yay. Ankara, 1991

EMET, Erkin, Doğu Türkistan Uygur Ağızları, TDK Yay. Ankara,

2008

EMİROĞLU, Kudret, Trabzon-Maçka Etimoloji Sözlüğü, Ankara,

1989

ERASLAN, K., O. F. SERTKAYA, Nuri YÜCE, Kutadgu Bilig III-

Dizin, TKAE Yay. Ankara, 1969

ERCİLASUN, A. Bican, Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I,

Kültür Bakanlığı Yay. 1371, Ankara, 1991

................. Kars İli Ağızları, TDK Yay. Ankara, 2002

EREN, Hasan, Anadolu Ağızlarında Rumca, İslavca Ve Arapça

Kelimeler, TDAY Belleten 1960, Ankara, 1960, s. 295-371

ERGİN, Muharrem, Dede Korkut Kitabı I, TDK Yay. Ankara, 1958

.................. Dede Korkut Kitabı II, TDK Yay. Ankara, 1963

.................. Orhun Abideleri, Devlet Kitapları 1000 Temel Eser 32,

İstanbul, 1970

.................. Azeri Türkçesi, İÜEF Yay. No: 1633 İstanbul, 1971

.................. Türk Dili Lise 1, Milli Eğitim Bakanlığı Devlet Kitapları,

İstanbul, 1976

.................. Türk Dilbilgisi, İÜEF'nin 785 Numaralı yayımından aynı

basım, Boğaziçi Yay. 16. Baskı, İstanbul, 1985

ERTEN, Münir, Diyarbakır Ağzı, TDK Yay. Ankara 1994

15

ERTÜRK, Hüsnü, Aklın Kavgası, Ankara, 1974

ERTÜRK, Kâzım, Gazap Çiçekleri, İzmir, 2003

................. Zaman Dönemeci, İzmir, 2009

ERZURUMLU DARÎR, Kıssa-i Yûsuf, (Yusuf u Züleyhâ) İnceleme-

Metin-Dizin, Haz. Leyla KARAHAN, TDK Yay. Ankara, 1994

EYÜBOĞLU, İsmet Zeki, Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü,

Genişletilmiş ve gözden geçirilmiş ikinci Basım, Sosyal Yayınlar,

İstanbul, 1991

GABAİN, A Von, Eski Türkçenin Grameri, Çev. Mehmet AKALIN,

TDK Yay. Ankara, 1988

GAYDARCİ, G. A., E. K. KOLTSA, L. A. POKROVSKAYA, B. P.

TUKAN, Gagauz Türkçesinin Sözlüğü, Aktaranlar: A. Mecit

DOĞRU, İsmail KAYNAK, Kültür Bak. Yay. Ankara, 1991

GEMALMAZ, Efrasiyap, Erzurum İli Ağızları I-II-III, Atatürk

Üniversitesi Yay. 487 Erzurum, 1978

GÖKALP, Mehmet, Artvin Saz Şairleri, Asır Ajan Yay., İstanbul, ty.

GÖKYAY, Orhan Şaik, Dedem Korkutun Kitabı, Başbakanlık Kültür

Müşteşarlığı, Kültür Yay. İstanbul, 1973

GRÖNBECH, K., Kuman Lehçesi Sözlüğü, Codex Cumânicus'un

Türkçe Sözlük Dizini, Çev. Kemal AYTAÇ, Kült. Bak. Yay.

1396, Ankara, 1992

GÜLENSOY, Tuncer, Kürmanci ve Zaza Türkçeleri Üzerine Bir

Araştırma, TKAE, Ankara, 1983

................. Doğu Anadolu Osmanlıcası, TKAE, Ankara, 1986

................. Kütahya ve Yöresi Ağızları, TDK Yay. Ankara 1988

................... Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken

Bilgisi Sözlüğü, I, II TDK Yay. Ankara, 2011

16

GÜLVAHABOĞLU, Âdil, Islığını Derin Çal Yüzyılları Getirsin,

Payda Yay. Ankara, 2012

GÜNDÜZ, Ali, Çoruh Havzası ve Artvin, Ankara, 2001

GÜRER, Gülsevin, Eski Anadolu Türkçesinde Ekler, TDK Yay.

Ankara 2007

HACIEMİNOĞLU, Necmettin, Karahanlı Türkçesi Grameri, TDK

Yay. Ankara, 2008

HACILI, Asif, Aydın Poladoğlu, Ahıska Türk Folkloru, Atatürk Kültür

Merkezi Başkanlığı Yay. Ankara, 2001

HATİBOĞLU, Vecihe, Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü, TDK Yay.

Ankara 1969

.................. Türkçenin Ekleri, TDK Yay. 2. Baskı, Ankara, 1981

HAVADAR, Süleyman, Anadolu Destanı, Günce Yay. Ankara, 1999

.................. Anadolu Destanı Acıelma, Ankara, 2002

.................. Köy Öğretmeninin Mandolini, Alter Yay. Ankara, 2012

HENGİRMEN, Mehmet, Türkçe-Özbekçe Konuşma Klavuzu, Türkça-

Özbekça Sözlaşgiç, Çev. Yusuf BERDİYAR, Engin Yay. Ankara,

1992

İNAN, Abdülkadir, XIII.-XV. Yüzyıllarda Mısır'da Oğuz-Türkmen

ve Kıpçak Lehçeleri ve Halis Türkçe, TDAY 1953 2. baskı, 1988

İZBUDAK, Velet, El-İdrâk Haşiyesi, TDK Yay. 2. Baskı, Ankara, 1989

KARAAĞAÇ, Günay, Çağatayca El Kitabı, İÜEF Yay. No: 3412

İstanbul, 1988

KARADENİZ, Bekir, Artvinli Halk Şairleri, Artvin Kültür ve

Yardımlaşma Derneği Yay. 1 Ankara, 2002

17

KARADOĞAN, Ahmet, Eski Anadolu Türkçesinde Yuvarlaklaşan

Ekler, TDAY-Belleten 2001/I-II'den ayrı basım s.169-179, Ankara,

2003

KARAHAN, Leyla, Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması, TDK Yay.

Ankara, 2011

KARAHAN, Yüksel, Çiçek Sepeti, Adapazarı, 2011

KARAMANLIOĞLU, Ali Fehmi, Kıpçaklar ve Kıpçak Türkçesi,

İÜEF-TDED C XII'den ayrıbasım, s. 175-184, İstanbul, 1963

KARASÜLEYMANOĞLU, Şahver, Şiirimizde Artvin, Sahara Yay.

Ankara, 2004

KAŞGARLI Mahmud, Divanü Lûgat-İt-Türk Tercümesi, Dizini I-II-

III-IV, Çev. Besim ATALAY, TDK Yay. Ankara, 1985-1986

KAUP, Wıllı Bang, Berlindeki Macar Enstitüsünden Türkoloji

Mektupları, Çev. Şinasi TEKİN, Atatürk Üniversitesi Yay. No: 408,

Erzurum, 1980

KAYA, Osman, Bir Ömrün Şiirleri, Kum Yay. İstanbul, 2002

................... Evreni Bütün Edelim, Kum Yay. İstanbul, 2003

................. Elli Senemi Verdim, Kara-MaviYay. İstanbul, 2010

KIRZIOĞLU, Fahrettin, "Artvin Tarihi" Artvin İl Yıllığı, 1973

............... Yukarı-Kür Ve Çoruk Boyları'nda Kıpçaklar, TTK Yay.

Ankara, 1992

............... Dede-Korkut Oğuznameleri II. Kitap, Atatürk Kültür

Merkezi Başkanlığı Yay. Ankara, 2000

KORUCU, Sevinç, Artvin Folklorundan Örnekler, Atatürk

Üniversitesi Kâzım Karabekir Eğitim Fakültesi, Türk Dili ve

Edebiyatı Öğretmenliği Bölümü, Yayınlanmamış Bitirme Tezi, 1989

KOŞAY, Hamit Zübeyir, Susmuş Saz, İstanbul, 1949

KÖROĞLU, Kemalettin, Tarihte Ardanuç, Livane Dergisi, Mayıs 1997

18

KURGAN, Şükrü, İzahlı Eski Metinler Antolojisi, Maarif Vekilliği

Yay. Ankara, 1943

KÜKEY, Mazhar, Uygulamalı Örneklerle Türkçede Fiiller, Ankara,

1972

................. Türkçenin Sözdizimi, Ankara, 1975

LE COG, A. Von, Türkçe Mani Elyazıları, Çev. Fuat KÖSEARİF,

TDK Yay. İstanbul, 1936

Meydan Larousse C. 2, s. 509, Meydan Yay. 1969

NECİP, Emir Necipoviç, Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü, Rusçadan Çev.

İklil KURBAN, TDK Yay. Ankara, 1995

NEMETH Gyula, Kumuk ve Balkar Söz Notları,

Çev. Hüseyin Namık ORKUN, ty.

.............. ... Kumuk ve Balkar Lehçeleri Sözlüğü, Çev. Kemal,

AYTAÇ, Kültür Bak. Yay. Ankara, 1990

OCAK, Mikail, Donmuş Umutlar, Bursa, 1999

OLCAY, Selahattin, A. Bican ERCİLASUN, Ensar ASLAN, Arpaçay

Köylerinden Derlemeler, TDK Yay. Ankara, 1976

ORALTAY, Hasan, Nuri YÜCE, Saader PINAR, Kazak Türkçesi

Sözlüğü, Türk Dünyası Araştırmaları Yay. 8, İstanbul, 1984

ORKUN, Hüseyin Namık, Eski Türk Yazıtları, TDK Yay. İstanbul,

1936

ÖNAL, Ülkü, Artvin Yöresi Çocuk Oyunları, Ankara, 2012

................. Artvin Yöresi Yemekleri, Ankara, 2013

ÖNER, Mustafa, Bugünkü Kıpçak Türkçesi, TDK Yay. Ankara, 1998

ÖZÇELİK, Hamza, Âşık Devâmi ve Ataları, Ankara, 1979

19

ÖZDEMİR, Halit, Artvin Tarihi, 2. Baskı, Ankara, 2002

ÖZDER, Adil, Artvin Folkloru, Ankara 1970

................. Artvin İli Bilgileri I - II, Ankara, 1971

ÖZKAN, Nevzat, Gagavuz Türkçesi Grameri, TDK Yay. Ankara, 1996

ÖZTÜRK, Rıdvan, Uygur ve Özbek Türkçelerinde Fiil, TDK Yay.

Ankara, 1997

PAASONEN, H., Çuvaş Sözlüğü, TDK Yay. C. III. 7, İstanbul, 1950

PEKACAR, Çetin, Kumuk Türkçesi Sözlüğü, TDK Yay. Ankara, 2011

PRÖHLE, Wilhelm, Karaçay Lehçesi Sözlüğü, Çev. Kemal AYTAÇ,

Kültür Bak. Yay. /1304, Ankara, 1991

RASONYİ, L., Kuman Özel Adları, TKAY III-IV-V-VI, 1966-1969,

Ankara

SAFRAN, Mustafa, Yaşadıkları Sahalarda Yazılan Lûgâtlara Göre

Kuman/Kıpçaklar'da Siyasi, İktisadi, Sosyal ve Kültürel Yaşayış,

TKAE Yay. 137, Ankara, 1993

SAĞIR, Mukim, Erzincan ve Yöresi Ağızları, TDK Yay. Ankara, 1995

SIRKAŞEVA, L. T. Ryumina, N. A. Kuçigaşeva, Teleüt Ağzı Sözlüğü,

Çevirenler, Şükrü Halûk AKALIN, Caştegin TURGUNBAYEV,

TDK Yay. Ankara, 2000

SOLMAZ, Halis, ANAGERT, ty.

STURTEVANT, Edgar H., Eti Dili Sözlüğü, Çev. Münire B. ÇELEBİ,

TDK Yay. İstanbul, 1946

SULTAN, Ate, EFKÂRİ, Çoruh Yaylaları, Artvin, 1966

ŞAVK, Ülkü Çelik, Kırgız Atasözleri, TDK Yay. Ankara, 2002

20

ŞENOL, Sevgi, Artvin-Ardanuç Ağzından Derlemeler

İnceleme-Derlemeler- Sözlük, Bursa, 1993

................ Ardanuç'tan Bir Güldeste Gönül Kocamaz, Bursa, 2000

SHAW, Robert Barkley, Kaşgar ve Yarkend Ağzı Sözlüğü, Rusçadan

çeviren ve eklemelerle yayına hazırlayan Fikret Yıldırım, TDK

Yay. Ankara, 2014

ŞİRELİYEV, M. Ş., M. İ. İSLAMOV, Azǝrbaycan Dialektoloji Lüğǝti

I, TDK Yay. Ankara, 2010

Tarama Sözlüğü I-VIII, TDK Yay. TTK Basımevi, Ankara-1963-1977

TAVKUL, Ufuk, Başhüyük'ten Derlenen Karaçayca Sözler, TDAY-

Belleten 1989, s. 193-254

.................. Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü, TDK Yay.

Ankara, 2000

TAYMAS, Abdullah Battal, Kazan Türkçesinde Atasözleri Ve

Deyimler, TDK Yay. Ankara, 1968

TEKİN, Talat, Orhun Yazıtları, TDK Yay. Ankara, 2010

THURY, Jozsef, "Behçet-ül-Lûgat" adlı Çağatay Lûgati, Çev.

Hüseyin Namık ORKUN, ty.

TİMURTAŞ, Faruk K., Eski Türkiye Türkçesi XV. yy. Gramer-

Metin-Sözlük, İÜEF Yay. No: 2157, İstanbul, 1977

TOKDEMİR, Hayrettin, Artvin Destanı, Ankara, 1978

TOPARLI, Recep, Sadi ÇÖGENLİ, Nevzat H. YANIK,

Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî , TDK

Yay. Ankara, 2000

................ Hanifi VURAL, Recep KARAATLI, Kıpçak Türkçesi

Sözlüğü, TDK Yay. 2. Baskı Ankara, 2007

TURAN, Zikri, Artvin İli Yusufeli İlçesi Uşhum Köyü Ağzı, TDK

Yay. Ankara, 2006

21

Türkçe Sözlük , TDK Yay. 11. Baskı Ankara, 2011

USTA, Erbay, İçimdeki Volkan, Elele Yay. Ankara, 2012

USTA, Nusret, Gönül Pınarında Artvin, Rize, 1998

ÜLKÜSAL, Müstecip, Dobruca'daki Kırım Türklerinde Atasözleri

Ve Deyimler, TDK Yay. Ankara, 1970

ÜNSAL, Avni, Gönül Bahçemden, Ersoy Hukuk Bürosu Yay. Ankara,

2000

YAMAN, Ertuğrul, Nizamiddin MAHMUD, Özbek Türkçesi - Türkiye

Türkçesi Ve Türkiye Türkçesi - Özbek Türkçesi Karşılıklar

Kılavuzu, TDK Yay. Ankara, 1998

YAVUZ, Muammer, Efsaneleri Doğrulayan Harabe ve Yapıtlar,

Kültür-Artvin, 1968, sayı 8

YAZICI, Hasan Hüseyin, Gönül Bağları, Bursa, 2005

YAZICI, Yüksel, Ölüm Var Ayrılık Yok, İstanbul, 1989

Yazım Kılavuzu, TDK Yay. 27. Baskı Ankara, 2012

YILMAZ, Süleyman, Bahçe, I. Kitap, ty.

.................. Bahçe, II. Kitap, ty.

.................. Bahçe, 3. Kitap Bursa, 2003

.................. Bahçe, 4. Kitap Bursa, 2006

YUDAHİN, K. K., Kırgız Sözlüğü Cilt 1, 2, Çev. Abdullah TAYMAS,

TDK Yay. Ankara, 1988

ZEMAHŞERİ, Mukaddimetü'l - Edep, Çev. Nuri YÜCE, TDK Yay.

Ankara, 1988

22

KİTAP KISALTMALARI

A Anagert, bkz. H. Solmaz

AAS Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması, bkz. L. Karahan

AD Artvin Destanı, bkz. H. Tokdemir.

ADL (I) Azǝrbaycan Dialektoloji Lüğǝti-I bkz. M. Ş. Şireliyev

ADL (II) Azǝrbaycan Dialektoloji Lüğǝti II, bkz. S. Behbutov

ADS Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü 1, 2, bkz. Ö.A. Aksoy

AH Atebetü'l Hakayık, bkz. Edip Ahmet

AHYÖ Azerbaycan Halk Yazını Örnekleri, bkz. E. Ahundov

AKD Arpaçay Köylerinden Derlemeler, bkz. S. Olcay

AL Abuşka Lûgati veya Çağatay Sözlüğü, bkz. B. Atalay

AT Azeri Türkçesi, bkz. M. Ergin

ATF Ahıska Türk Folkloru, bkz. A. Hacılı

ATS Altayca-Türkçe Sözlük, bkz. N. A. Baskakov

BDK Başhüyük'ten Derlenen Karaçayca Sözler,

bkz. U. Tavkul

BKT Bugünkü Kıpçak Türkçesi, bkz. M. Öner

BL "Behçet-ül-Lûgat" adlı Çağatay Lûgati, bkz. J. Thury

BTM Berlindeki Macar Enstitüsünden Türkoloji Mektupları,

bkz. W. B. Kaup

CC Codex Cumânicus, bkz. K. Grönbech

ÇBK Yukarı-Kür Ve Çoruk Boyları'nda Kıpçaklar,

bkz. F. Kırzıoğlu

ÇEK Çağatayca El Kitabı, bkz. G. Karaağaç

ÇS Çuvaş Sözlüğü bkz. H. Paasonen

DA Diyarbakır Ağzı, bkz. M. Erten

DAO Doğu Anadolu Osmanlıcası, bkz. T. Gülensoy

Ded.KK Dedem Korkutun Kitabı, bkz. O.Ş. Gökyay

DKK Dede Korkut Kitabı, I, II bkz. M. Ergin

DKO Dede Korkut Oğuznameleri, bkz. F. Kırzıoğlu

DTAD Dobruca'daki Kırım Türklerinde Atasözleri Ve

Deyimler, bkz. M. Ülküsal

DLT Divanü Lügat-İt Türk Tercümesi,

bkz. Kaşgarlı Mahmut

DTCFD Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi

DTUA Doğu Türkistan Uygur Ağızları, bkz. E. Emet

EATE Eski Anadolu Türkçesinde Ekler, bkz. G. Gürer

23

EATYE Eski Anadolu Türkçesinde Yuvarlaklaşan Ekler,

bkz. A. Karadoğan

EDS Eti Dili Sözlüğü, bkz. E. H. Sturtevant

EİA Erzurum İli Ağızları I-II-III, bkz. E. Gemalmaz

EMA İzahlı Eski Metinler Antolojisi, bkz. Ş. Kurgan

ETG Eski Türkçenin Grameri, bkz. A.V. Gabain

ETŞ Eski Türk Şiiri, bkz. R. R. Arat

ETT Eski Türkiye Türkçesi XV. yy., bkz. F. K. Timurtaş

ETY Eski Türk Yazıtları, bkz. H. N. Orkun

EUTS Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, bkz. A. Caferoğlu

EYA Erzincan ve Yöresi Ağızları, bkz. M. Sağır

G Gevhernik, bkz. Y. Aydin

GA Gaziantep Ağzı, bkz. Ö. A. Aksoy

GTG Gagavuz Türkçesi Grameri, bkz. N. Özkan

GTS Gagauz Türkçesinin Sözlüğü, bkz. G. A. Gaydarci

Gür.TS Gürcüce-Türkçe Sözlük, bkz. İ. Arısoy

İH El-İdrâk Haşiyesi, bkz. V. İzbudak

İML İbn-i Mühennâ Lûgati, bkz. A. Battal

K Kıpçaklar, bkz. R. R. Arat

KA Kırgız Atasözleri, bkz. Ü. Ç. Şavk

KAD Kaşgar Ağzından Derlemeler, bkz. E. U. Aratan

KB Kutadgu Bilig III, İndeks, bkz. R. R. Arat

KBLS Kumuk ve Balkar Lehçeleri Sözlüğü, bkz. G. Nemeth

KBS Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken

Bilgisi Sözlüğü, bkz. T. Gülensoy

KBSN Kumuk ve Balkar Söz Notları, bkz. G. Nemeth

KBYA Keban Baskil ve Ağın Yöresi Ağızları, bkz. A. Buran

KEL Kartuli Enis Leksikoni (Gürcü Dilinin Sözlüğü),

bkz. İr. Abaşize

Kİ Kitâbu'l-İdrâk li Lisâni'l-Etrâk, bkz. Ebȗ-Hayyan

KİA Kars İli Ağızları, bkz. A. B. Ercilasun

KKT Kıpçaklar ve Kıpçak Türkçesi, bkz. A. F.

Karamanlıoğlu,

KKY Yaşadıkları Sahalarda Yazılan Lûgâtlara Göre Kuman/

Kıpçaklar'da Siyasi, İktisadi, Sosyal ve Kültürel

Yaşayış, bkz. M. Safran

KLS Karaçay Lehçesi Sözlüğü, bkz. W. Pröhle

KM Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve

Mugalî, bkz. R. Toparlı

24

Kmk.TS Kumuk Türkçesi Sözlüğü, bkz. Ç. Pekaçar

KMTS Karaçay Malkar Türkçesi Sözlüğü, bkz. U. Tavkul

KMV Kürdevan'dan Mektup Var, bkz. N. Aksakal

KÖA Kuman Özel Adları, bkz. L. Rasonyi

KS Kırgız Sözlüğü, bkz. K. K. Yudahin

KT Karahanlı Türkçesi, bkz. A. Ata

KTAD Kazan Türkçesinde Atasözleri ve Deyimler,

bkz. A. Taymas

KTG Karahanlı Türkçesi Grameri, bkz. N. Hacıeminoğlu

KTLS Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü, bkz. A. B.

Ercilasun

KTS Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, bkz. R. Toparlı

KY Kıssa-i Yûsuf, (Yusuf u Züleyhâ) İnceleme-Metin-

Dizin bkz. D. Erzurumlu

KYA Kütahya ve Yöresi Ağızları, bkz. T. Gülensoy

KYAS Kaşgar ve Yarkend Ağzı Sözlüğü, bkz. R. B. Shaw

Kzk.TS Kazak Türkçesi Sözlüğü, bkz. H. Oraltay

KZTÜ Kürmanci ve Zaza Türkçeleri Üzerine Bir Araştırma,

bkz. T. Gülensoy

ME Mukaddimetü'l - Edep, bkz. Zemahşeri

ML Meydan Larousse

OA Orhun Abideleri, bkz. M. Ergin

OİYA Ordu İli ve Yöresi Ağızları, bkz. N. Demir

OKD Oğuz Kağan Destanı, bkz. W. Bang

OTAL Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lûgat,

bkz. F. Devellioğlu

OY Orhun Yazıtları, bkz. T. Tekin

ÖTK Özbek Türkçesi-Türkiye Türkçesi ve Türkiye Türkçesi-

Özbek Türkçesi Karşılıklar Kılavuzu, bkz. E. Yaman

ŞT Şecere-i Terâkime (Türkmenlerin Soykütüğü),

bkz. B. H. Ebulgazi

Tar.S Tarama Sözlüğü

TAS Teleüt Ağzı Sözlüğü, bkz. L. T. Sırkaşeva

TD Türk Dilbilgisi, bkz. M. Ergin

TDAY Türk Dili Araştırmaları Yıllığı

TDEA Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları

TDED Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi

TDEK Türk Dilinde Ekler Ve Kökler Üzerine Bir Deneme,

bkz. B. Atalay

25

TDES Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü, bkz. İ. Z. Eyüboğlu

TDT Türk Dili Tarihi I-II, bkz. A. Caferoğlu

TG Türkçenin Grameri, bkz. T. Banguoğlu

TGS Gürcüce- Türkçe Ve Türkçe - Gürcüce Kısa Sözlük,

bkz. V. Cangidze

TLÖ Türk Lehçeleri Örnekleri II, Yaşayan Ağız Ve

Lehçeler, bkz. S. Çağatay

TME Türkçe Mani Elyazıları, bkz. A. V. Le Cog

TMES Trabzon-Maçka Etimoloji Sözlüğü, bkz. K. Emiroğlu

TÖKK Türkçe-Özbekçe Konuşma Kılavuzu, bkz. M.

Hengirmen

TS Türkçe Sözlük

TTS Türkmen Türkçesi Sözlüğü, bkz. İ. Çeneli

TTSD Türkiye Türkçesinin Ses Düzeni ve Türkiye

Türkçesinde Sesler, bkz. Ö. Demircan

TTŞ Tarihi Türk Şiveleri, bkz. M. Akalın

Tuv.TS Tuva Türkçesi sözlüğü, bkz. E. Arıkoğlu

UA Urfa Ağzı, bkz. K. Edip

UKA Artvin İli Yusufeli İlçesi Uşhum Köyü Ağzı,

bkz. Z. Turan

UÖTF Uygur ve Özbek Türkçelerinde Fiil, bkz. R. Öztürk

YUTS Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü, bkz. E. N. Necip

26

ESERLERİNDEN ALINTI YAPILAN ŞAİRLER, YAZARLAR

Adı Soyadı Köyü

Âdil İlhan Özgüroğlu Tütünlü

Âdil Gülvahaboğlu Ardanuç Merkez

Ahmet Aktaş Hamurlu

Ahmet Yıldız - Karanuḫ Çıralar

Ali Osman Atak Naldöken

Âşık Cesimi Soğanlı

Âşık Emrah Yolüstü

Âşık İzani Yolüstü

Âşık Nebi Soğanlı

Âşık Niyazi Gökçe

Âşık Sıtki Soğanlı

Âşık Şöhreti Soğanlı

Âşık Yanari Yolüstü

Ate Sultan Kapıköy

Avni Ünsal Hamurlu

Bulani, Mustafa Gül Tütünlü

Cemal Durmuş Kızılcık

Coşari, Ergül Keskin Yolüstü

Coşkuni, Niyazi Bedir Kızılcık

Dervişan, Hasan Yazıcı Avcılar

Devami, Hamza Özçelik Soğanlı

Dilaver Dede Bereket

Dumani, Osman Demirci Bağlıca

Efkâri, Adem Şentürk Yolüstü

Ender Kılıç Kutlu

Engin Uzuntaş Kutlu

Engüni, Yaşar Köksal Aydın

Enver Çelik Sakarya

Erbay Usta Kapıköy

Eşref Ergin Aşağı Irmaklar

Feryadi, Fuat Gündüz Ferhatlı

Genç Yazıcı Hamurlu

Gururi, İsmail Şimşek Aydın

Gülnuri Yedek Anaçlı

Halis Solmaz Cevizli

Halis Yazıcı Tepedüzü

Halit Karakuş Sakarya

Harun Kızılkaya Kapıköy

27

Hayrettin Bilgin Kutlu

Hikmet Akkaya Naldöken

Hüsnü Ertürk Aşağı Irmaklar

İrfan Gökdemir Tütünlü

İsmail Dede Tütünlü

Kalemi, Süleyman Yılmaz Boyalı

Kâzım Ertürk Aşağı Irmaklar

Kenan Balcı Kutlu

Kervani, Rasim Yılmaz Tosunlu

Kerem Yedek Yolüstü

Korucu Sevinç İncili

Mahmut Çiftçi Örtülü

Mevlüt Köse - Babi Ballı

Mikail Ocak Ustalar

Necat Bayraktar Kapıköy

Nevzat Genç Tepedüzü

Nezir Ağaoğlu Yolüstü

Nuri Aksakal Aşağı Irmaklar

Nusret Usta Kutlu

Osman Gürel Peynirli

Osman Kaya Kutlu

Özgüri, Hasan Önal Sakarya

Reşat Genç Ekşinar

Sabit Kamacı Ovacık

Sadık Turan Konaklı

Sancaktar Demirci Kutlu

Sübiye Nene Cevizli

Süheyla Bilgin Ardanuç Merkez

Süleyman Havadar Cevizli

Süleyman Özdemir Aşağı Irmaklar

Şükrü Demirci Bağlıca

Tahsin Karahan Sakarya

Taştan Çıralar Sakarya

Talat Okumuş Kaşıkçı

Talip Karakuş Sakarya

Tekin Kılıç Kutlu

Tevfik Demirci Soğanlı

Yener Aydin Ovacık

Yücel Usta Müezzinler

Yüksel Karahan Kutlu

Ziya Uzuntaş Kutlu

28

29

ARDANUÇ'UN KÖYLERİ

Yeni adı Eski adı

Akarsu Aḫarşiya

Anaçlı Ançḵora

Aşağı Irmaklar Samsḫar

Âşıklar Şavgülar

Avcılar Arkim

Aydın Ṭanzot

Bağlıca Çidil

Ballı Gülica

Beratlı Varṭelya

Bereket Ḵılacet

Boyalı Ḫaft

Bulanık Longotḫev

Cevizli Anagert

Çakıllar Norgiyal

Çıralar Ḉara

Ekşinar Eşkinar

Ferhatlı Aḫıza

Geçitli Ḫeva

Gökçe Oṗiḉala

Güleş Gölaşen

Gümüşhane Gumuşḫana

Hamurlu Ḫamagöret

Harmanlı Ḫaravul

Hisarlı Ṗeṭoban

30

İncili Anç

Kapıköy Ḵarsniya

Karlı Diyagarmuş

Kaşıkçı Ḳaşuḫci

Kızılcık Unusḫev

Konaklı Ḫertus

Kutlu Göraşet

Meşeköy Vartḫel

Müezzinler Meḉegil

Naldöken Maśalaḫet

Ovacık Saḫre

Örtülü Ortis

Peynirli Ḵaṗtaḫor

Sakarya Sagara

Soğanlı Cuġo, Śonara

Tepedüzü Müker

Torbalı Aravet

Tosunlu Usot

Tütünlü Bice

Ustalar Ustamel

Yaylacık Solyana

Yolağzı Ḵonṭurom

Yolüstü Basa

Yukarı Irmaklar Samsḫar

Zekeriya Zegerya

31

ARDANUÇ TARİHİ

Ardanuç ağzının geçmişten günümüze dek geçirdiği aşamalar, bölge

tarihiyle yakından ilgilidir. Ardanuç’un tarihi ancak bölgenin genel tarihi

içinde incelenebilir.

Artvin-Ardanuç tarihiyle ilgili en eski bilgiler M.Ö. 4000 yıllarına

uzanır. Hurriler, M.Ö. 4000 yıllarında Türkistan’dan Ön Asya’ya geçerek

Doğu Anadolu, Azerbaycan ve Çoruh boylarına yerleştiler. M.Ö. 1346-

1320 yıllarında bölgeye Hititler hâkim oldu. M.Ö. IX. yy’da Aşağı Çoruh

havzasında yerli halk olarak Kolk ahalisi görülmektedir.2

Artvin bölgesinin tarihte ilk tanınması M.Ö. VIII. yy.’da Urartular

zamanında olmuştur. M.Ö. 800’lü yıllarda Urartular, 700’lü yıllarda

kuzeyden gelen Kimerler bölgeye yerleştiler. M.Ö. 720-714 yıllarında,

kuzeyden gelen Sakalardan kaçan Kimerler Çoruh boylarına inerek

Kolkluları bölgeden uzaklaştırdılar. Sakalar M.Ö. 680’li yıllarda ilk göçle

bölgeye geldiler. M.Ö. 655’li yıllarda ikinci büyük göçle gelen Sakalar

bölgeye yerleşti.3

Sakaların Kalarç (Gelarç) boyu Ardanuç kalesi ve çevresinde,

Tavlar (Taolar) Artvin-Ardanuç-Tavusker çevresinde, Saspir-İspirler,

İspir-Yusufeli kesimlerinde, Akaraklar (Ekerek/Egerek) Acara

kesimlerinde bulunuyordu. Ardanuç ve Çoruh boylarında görülen ilk kale

ve yerleşim yerlerinin bu Saka Türk boylarından kaldığı anlaşılıyor.

M.Ö. V. yy sonlarında Gürcistan idaresine geçen Tavok ülkesi yedi

sancağa ayrılmıştır. Bu sancaklardan biri de Kalarçlardır (Ardanuç

kesiminde Oğuzların "Kalaç/Khalaç"oymağı ). M.Ö. 127-149 yıllarında

bölge, tarihte eski Oğuzlar diye anılan Arsaklı devleti yönetimine geçti.

M.S. 75 yıllarında Hun, Peçenek ve Hazar akıncıları Kafkasları aşıp

bölgeye geldiler. 4

Bir ara tekrar Arsakların yönetimine geçen Kalarçet bölgesine, 182-

186 yılları arasında Kafkasların kuzeyinden gelen akıncı Hazarlar yerleşti.

Bölgede güçlenen Kartliler 408-410 yılları arasında bölgeyi işgal ederek

Tayk Eyaletini hakimiyetleri altına aldılar. V. yy’da Çoruh boyu Bizans

hakimiyetindeydi. Bölge, VI. yy başlarında İran ve Bizans

akınlarına sahne olur. Kür-Çoruh boyları, 629’da Bizans hakimiyetini

kabul eden Oğuz beyleri yönetimine geçti.5

2 H. ÖZDEMİR, Artvin Tarihi s. 13, 14 3 F. KIRZIOĞLU, Artvin İl Yıllığı, s. 99 4 M. A. ÖZDER, Artvin İli Bilgileri II, s. 70 5 H. ÖZDEMİR, age. s. 24

32

646 yılında Arap-İslam akınları bölgeye ulaştı. Kalarçhet bölgesi de

Arapların hakimiyetine geçti. Arap-İslam orduları Ahılkelek, Ahıska,

Ardahan, Şavşat, Ardanuç, Artvin Borçka ve Yusufeli çevresini fethederek

vergiye bağladılar. VII ve VIII yy.’larda bölge, sırasıyla Arapların,

Bizanslıların, Hazarların, Bagratlıların (Gürcülerin) yönetimine geçer.

826-876 yılları arasında Bağdat İslam Halifesi tarafından I. Bagarat’a

krallık verilince Bagratlılar Ardanuç-Ardahan bölgesinde Bağdat’a bağlı

bir krallık kurdular. 875-882 yıllarında I. Bagaratın kardeşi Guram Beg

Ardanuç kalesinde oturarak Kılarcet, Şavşat, Ardahan, Ahıska-Ahılkelek

bölgelerini yönetti. 899-914 yılları arasında Bagratlı Aşut Ardanuç beyi

oldu.6

934’te bölgeyi fetheden Bizanslılar, yönetimi yine Bagratlılar’a

bıraktı. 947’de Arap Emirliğinin yıkılmasından sonra İspir’den aşağı

bütün çoruh boyları Tay’k (Oltu-Tortum-Yusufeli) ve Kalarçet (Ardanuç-

Şavşat-Artvin-Borçka kesimleri) ile Tiflis’in batısına değin Yukarı-Kür ve

bütün Faş/Riyon ırmağı boyları, Ortodoks Tayk-Kartel-Apkaz Kralları

olan ve Ardanuç hakimlerinden gelen Bagratlılar idaresindeydi. Kalarçet

bölgesi uzun süre Bagratlıların yönetiminde kaldı. Bagratlılar, Selçuklu

akınlarına karşı 1032’de Bizanslılarla anlaştı.7

Selçuklular, 1045-1046 yıllarında Güney Kafkasya, Azerbaycan,

Ermenistan ve Gürcistan üzerine akınlar düzenleyerek bölgeyi ele

geçirdiler. Ardanuç ilk olarak 1044’te Selçukluların eline geçti. 1049’da

Selçuklu ordusu, Bizanslılarla ve müttefiki İber ordusuyla Kaputru’da

karşılaştı. Bizanslılarla Selçukluların ilk savaşı olan Kaputru savaşını

Selçuklular kazandı. 1054 yılında Tuğrul Bey komutasındaki Selçuklu

ordusu Çoruh vadisini fethetti.

Kartel (Gürcü) tarihi, 1064’te bizzat Alp Arslan’ın fetihlerini,

Yukarı-Kür ve Çoruk boylarındaki dolaşmasını da anarak şöyle anlatır.

(Bunlar İslam ve Ermeni kaynaklarında geçmez): " İran Hükümdarı Sultan

Alp-Arslan, ordusu ile gelip kolayca Kangar’ni Sancağından geçerek

Tıryalet bölgesini vurup bozdu. (Apkaz-Kartel-Tayk Kralı IV.

Bagrat/Bagratis’in, Çoruk boyunda Şavşat’a kaçtığını öğrenmiş olmalı ki)

Sonra (Tıryalet’ten) bir günde (Yukarı-Posof merkezi ve Ardahan-Şavşat

yolu üzerindeki) Kweliskur’a vardı. Bundan sonra (güneybatıda ve

Çoruk’un sağ kolları üzerindeki) Şavşet ile K(a)larcet bölgelerine girdi."8

6 M. A. ÖZDER, age. s. 72, 73 7 H. ÖZDEMİR, age. s. 58, 59 8 F. KIRZIOĞLU, age. s. 66

33

1076’da, Bagrat kralı II. Giorgi, Bizanslıların ve kuzeyden gelen

Şaman kısmen Hristiyan Türklerin (Kıpçakların) de desteğiyle Cavakhet,

Ardahan, Şavşat, Kalarcet bölgelerini yeniden ele geçirdi.

Melikşah’ın kumandanlarından Emir Ahmet, Bagratlı kralı II.

Giorgi’nin ordusunu 1080’de Posof bölgesindeki savaşta yenince

Türkistan’dan gelen birçok Oğuz boyları Artvin, Ardanuç, Şavşat,

Yusufeli çevrelerine yerleştiler.9 1082'de II. Görgi Sultan Melikşah’la

anlaşarak vergi vermeyi, gerektiğinde asker göndermeyi kabul edip

Selçuklulara tabi oldu.

Kuzeyde Ruslarla savaşıp zayıflayan Kuman-Kıpçaklar güneye

doğru inmek zorunda kaldılar. 1109’da ŞaruKhan ölünce Kumanların

başına oğlu Atrak geçti. Atrak, kızını Gürcü kralı David ile evlendirince

Gürcülerle Kumanlar arasında yakın ilişkiler kurulmuş oldu. 1116’da kral

David’in kuvvetleri K(a)larcet’e (Şavşat, Ardanuç, Artvin, Borçka

kesimine) girerek Türklere baskın yaptı. Ancak ele geçirdiği yerleri idare

edecek, savunacak güçte askeri olmadığını anlayınca Kıpçaklarla

anlaşmayı seçti. Güvenilir adamlarını kaynatası Atrak’a gönderdi.

Rusların baskısına dayanamayan David’in isteği üzerine Atrak

1118’de aileleriyle birlikte üç yüz bini aşan bir kuvvetle Gürcistan’a gitti.

Gürcistan’a giden Kumanların büyük bir kısmı dönmemiş, Yukarı-Kür ile

Çoruh boylarına yerleştirilmişlerdir.10

Bagratlı kralı IV. David Kıpçaklardan 40 bin kişilik atlı ordu kurdu.

Savaşçı Kıpçaklarla güçlenen David, İran’a akınlar yapmaya başladı.

1068’den beri Selçukluların elinde olan Tiflis’i 1122’de ele geçirdi. Kral

David 1125’te ölünce yerine geçen oğlu Dimitri zamanında Kıpçaklar,

kendi fetih hakları olarak Yukarı Kür ve Çoruh boylarına yerleştiler 11

1177’de III. Görgi tahtan indirileceğini anlayınca Kıpçak kumandanı

Kubasar’a sığındı. Kubasar’ın yardımıyla kurtulan III. Görgi, Kubasar’ı

bütün ülkenin başkumandanı tayin etti. Kraliçe Tamara zamanında Gürcü-

Kıpçak ordularının başkumandanı Kıpçaklı beyi

Kutluk-Arslandı.12

Bir yandan da ülkeye yeni gelen çok sayıdaki güçlü

Kıpçaklardan faydalanmaya önem verildi.

1194’te İran-Selçuklu Sultanlığının sona ermesi, Azerbaycan

Atabeklerinin iç savaşlarda zayıflaması sonucu Gürcistan güçlenmişti.

Yeni gelen Kıpçaklarla da iyice güç kazanan Tamara’nın ordusu, 1202’de

9 M. A. ÖZDER, age. s. 57 10 F. KIRZIOĞLU, age. s. 112 11 F. KIRZIOĞLU, age. s. 123 12 F. KIRZIOĞLU, age. s. 130, 132

34

Selçuklu Sultanı Süleyman Şah’ın ordusu ile karşılaştı. Süleyman Şah

yenildi. 1207’de zorlu kuşatmalar sonunda Tamara’nın ordusu Kars’ı ele

geçirdi. 13

Cengiz Han’ın orduları 1222’de Dağıstan’da Kıpçakları yendi.

Kıpçaklar, ülke korunmasına hizmet edeceklerini bildirerek Gence’deki

Müslümanlardan, yurt edinecekleri bir yer istediler. Gürcülerin

baskılarından bunalan Genceliler, Kıpçakları Gürcülere karşı koymak

üzere Kazak çayı ve Kür boylarına yerleştirdiler. 1228’de İsfahan

savaşında Cengiz'in ordusuna yenilen Kharezmşah, Şirvan-Derbend’deki

Kıpçaklardan yardım istedi. Kıpçaklar, Sultan adına Derbed’i itaat

ettirdi.14

1239’da üç koldan ilerleyen Cengiz Han’ın orduları Kür, Aras ve

Çoruh boylarını işgal ettiler. Gürcistan ordusunun Sargis adlı Kıpçak

başkumandanı bu savaşta Abaka Han’dan yana olunca kendisine 1267’de

Ahıska valiliği verildi. Sargis Atabek olunca oğlu ile birlikte kendisine

Taşkapı’dan Erzurum’a değin Acara, Şavşat, Kalarcet, Ardanuç ve

Ardahan’ın büyük bir bölümü mülk olarak verildi.

Böylece Eski Kıpçaklar kendi beyleri idaresinde Bagratlılardan ayrı,

İlhanlılara bağlı bir hükümet kurmuş oldular. Fakat Azgur’daki Ortodoks-

Katolikosluğu kendi ülkelerinde bulunduğundan, din adamları ve

aydınların yazı dili, Kartel-Kilise dili olarak devam etti.15

Artvin ve çevresi 1268’de Çıldır Atabekleri yönetimine girdi.

Çoruh’un solundaki Barkal Dağlarında yaşayan Türkmenler, Azat-Musa

komutasında güneye inerek 1301 yılında Çaklı Beka komutasındaki

Kıpçaklarla savaştılar. II. Beka zamanında Karakoyunlular’a bağlı olan

bölge 1386 sonlarında Temur’e tabi olur.16

Temür’un 1404’te ölümünden

sonra Karakoyunlu hükümdarı Kara Yusuf 1412’de bölgeye hakim olur.

1444’te Karakoyunlu Padişahı Cihanşah, haraç vermeyen Kartel

kralı Bagratlı Vaktang ile ona uyan Atabek İvane üzerine sefer yaparak

Tiflis’i ve Ahıska’yı aldı. Her iki ülkeyi Nahçıvan’daki Umumi valiliğe

bağladı.

1461’de Trabzon’un fethi ile Doğu Karadeniz kıyıları, Çoruh ağzı da

Osmanlı idaresine geçer. Atabek II. Korkore, kendisinden haraç isteyen

Kartel-Gürcü kralı VIII. Gorgi’ye karşı 1463’te Uzun Hasan’dan yardım

istedi. II. Korkore’nin ve Uzun Hasanın orduları VIII. Gorgiyi yenince

13 F. KIRZIOĞLU, age. s. 140 14 F. KIRZIOĞLU, age. s. 144, 146 15 F. KIRZIOĞLU, age. s. 150 16 F. KIRZIOĞLU, age. s. 152

35

1347 yılından beri Bagratlı krallığına manen bağlı ve yardımcı olan

Atabekli-Kıpçak Hükümeti, Akkoyunluların yardımıyla bu bağdan

kurtulmuş oldu.17

"1477’den itibaren Yukarı-Kür ve Çoruk boylarındaki Atabek-

Yurdu/Sa-Atabago, şu beş Beğliğe bölünmüştü. 1. Merkezi Ahıska olan

ana kol Samçikhe, 2. Merkezi Çıldır Akça-Kala kasabası olan Çavakhet,

3. Merkezi hangi hisar olduğu iyice kestirilemeyen Şavşet-Maçakhalet, 4.

Merkezi Ardanuç olan Kalarçet, 5. Merkezi Oltu ve sonra Tortum-

Akçakalası olan Tao (Tav-Eli).

İşte bunlardan Çoruk-Ağzından Posof ve Ardahan’dan su ayrımın-

daki Arsiyan Yalağuzçam Dağları ile ayrılan "Maçakhalet-Şavşet" Sancağı

Atabeki, Akkoyunlu metbuları Uzun-Hasan’ın ölümünden sonra 1479’da,

Osmanlılar’ın "Turabozan Sancakbeği ve Amasya’dan Şehzade

Bayazıd’ın gönderdiği ordunun Torul-Beğliği’ni fethi sırasında,

Osmanlılar ülkesine katılmıştır.

Bunu Osmanlı Başveziri’nin şu kaydinden öğreniyoruz. "Sultan (Fatih

II. Mehmet) Hazretleri h.884 (1479) yılında, Ordusundan küçük bir

fırkayı, Gürcistan bölgesine gönderdi. (Amasya ve Trabzon’dan gelen bu

kuvvetler) orada Torul denilen Kal’a (Kharşut/Khaşrud çayı yukarıları)

ile, (Çoruk-Ağzı’ndan Şavşat’a kadarki) Madzahalet ülkesini baştan başa

fethettiler."18

Atabek Mirza-Çabuk (1500-1516), Akkoyunluların yıkılışı ve

Safevilerin iç karışıklıklarından faydalanarak Tav-Eli, Kalarçet ve Cavaket

sancaklarını da hakimiyeti altına aldı. 1502’de Şah İsmail Akkoyunlular’ı

yenince Çıldır Atabekleri yönetimindeki Artvin ve çevresi İran Safevi

devletine bağlandı.

1510’da Yavuz Sultan Selim’in bölgeye yaptığı seferle Artvin,

Ardanuç, Borçka çevreleri Osmanlı topraklarına katılmış oldu. Bagratlı

kralı II. Bagrat, Atabek IV. Korkore’yi 1535’te Ahılkelek savaşında

yenince Kalarçet, Samiçikhe ve Çavakhet, Kutayıs/İmeret krallığına

bağlandı.19

Kanuni, Erzurum beylerbeyi İskender Paşa’dan Ardanuç kalesini al-

masını isteyince, İskender Paşa 13 Mayıs 1551’de Ardanuç kalesini

alarak Erzurum’a bağladı. 1578 yılında Lala Mustafa Paşa Ahıska’yı

17 F. KIRZIOĞLU, age. s. 155 18 F. KIRZIOĞLU, age. s. 157 19 F. KIRZIOĞLU, age. s. 162

36

fethedince Çıldır Eyaleti kuruldu ve Artvin, Ardanuç, Şavşat, Yusufeli

çevreleri Çıldır Eyaletine bağlandı.20

1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşında Osmanlı Devleti yenilince Kars,

Ardahan ve Batum sancakları Ruslara verildi. Böylece Artvin, Ardanuç,

Borçka ve Şavşat da Ruslara bırakılmış oldu.

Osmanlı Devleti 1. Dünya savaşına katılınca Rus orduları 1 Kasım

1914’te sınırlarımızı geçti. Ardanuç halkı "Ḳaçaḳaçluḫ" ( kaç ha kaç ) adı

verilen göçle vatanlarını terk edip Anadolu içlerine doğru göç etmek

zorunda kaldılar.

Bolşevik ihtilalinden sonra kurulan Sovyet hükümeti ile 3 Mart

1918’de imzalanan Brest-Litovsk Anlaşması sonrasında bölgede halk

oylaması yapıldı. Halkın büyük çoğunluğunun isteği üzerine Ardanuç’un

da içinde olduğu üç sancak yeniden Osmanlı Devletine bağlandı.

Ancak sekiz ay sonra 30 Ekim 1918’de Mondros mütarekesi

imzalanınca 1877-1878 savaşı sonrasındaki sınır yeniden geçerli oldu.

İngilizlerin Mondros mütarekesine dayanarak iki yıl süren işgalinin

ardından bölgeye Gürcü askerleri gelip yerleşti. 21

23 Şubat 1921’de Gürcistan Hükümetine verilen kesin ültimatom

sonucunda Gürcüler mevcut anlaşmalara aykırı olarak gerçekleştirdikleri

işgale son verdiler. Kars’tan hareket eden Türk ordusunun ilerlemesiyle 7

Mart 1921’de Ardanuç anavatana kavuşmuştur.

Ardanuç 1945 yılına kadar nahiye olarak Artvin’e bağlı kaldı.

1 Ağustos 1945’te merkezi Tütünlü (Bice) olmak üzere ilçe oldu. 1948’de

ilçe merkezi Adakale’ye, 1952’den sonra da şimdiki ilçe merkezi olan

Meydanlar mahallesine taşındı.

20 M. A. ÖZDER, Artvin İli Bilgileri, II s. 76 21 M. A. ÖZDER, age. s. 67, 68

37

YER ADLARI

Yer adları, ayrı bir araştırma, inceleme konusudur. Bölgemizde etkili

olmuş dillerin söz varlığıyla birlikte, o dillerin etimolojisini, ad verilen

yerlerin ve bölgenin tarihini, coğrafyasını da ayrıntılı bilmek gereklidir.

Bilimsel temele, tarihi gerçeklere dayanmadan, salt söylencelerden,

benzetmelerden, kulaktan duymalardan yola çıkılarak yapılan açık-

lamalar, gelecek kuşaklara yanlış bilgi aktarmak gibi sakıncalı bir sonuca

yol açar. Bu nedenle biz, Ardanuç'taki yer adlarıyla ilgili ayrıntılı

araştırmayı bu konuda bilimsel çalışma yapabilecek gençlere bırakmayı

uygun gördük.

"Ardanuç" adının nereden geldiği kesin olarak bilinmemektedir. Bu

konuda tarihçiler farklı görüşler ortaya koymaktadır.

" Eski Kulki/Kolk adlı Sakalı - Tavoklardan önceki Çoruk boyu

yerlileri Asyanikler, soydaş ve dindaşları Kıhaldili/Urartulu göçmenlerle

de karışık, buradaki tapınaklarına göre kalelere ad vermişlerdir.

...Ardanuç, Artvin/Artivin ve Ardaşen adları, Kıhaldi adlı en baş tanrıdan

sonra, Urartuluların üçüncü büyük tanrısı, güneş ilahi'nin adı olan Ardini

adına yapılan tapınaklardan kalmaktadır."

Fahrettin Kırzıoğlu, Artvin İl Yıllığı 1973 s. 105

"Ardanuç adı, Grekçe kaynaklarda Ardanoutzi; Latince Adranutzium;

Gürcüce Artanuji ve Ermenice Artanuş olarak geçmektedir. Ancak ismin

kökeni ve anlamı kesin olarak bilinmemektedir. Araştırmacılar, bu adın,

vaktiyle burasını yönetmiş Artanoich veya Vardanouchi adlı kraldan

dolayı verilmiş olabileceğini önermişlerse de böyle bir kralın varlığı

konusunda açık bilgiden yoksunuz." Kemalettin Köroğlu, Livane

Dergisi, Mayıs 1997

Ardanuç adı üzerine halk arasında anlatılan iki söylence vardır:

Birinci söylence:

" Gevhernik kalesinde oturan Hristiyan beyinin oğlu, Kalarçet

(Ḵılacet) Kalesi'nde oturan Müslüman Türk beyinin, güzelliği dillere

destan kızını ister. Kız, başkasını sevdiği için Hristiyan beyin oğluyla

evlenmek istemez. Babasına da karşı gelemez. Söz kesilir, düğün

hazırlıkları yapılır.

Kale beyi gelini getirmek üzere atlılar gönderir. Kızın babası kırk

delikanlı eşliğinde kızını yolcu eder. Uzun süren yolculuk sonucu kız

hastalanır. Söylentiye göre de beye varmamak için zehir içer. Kalenin

38

yakınlarına gelindiğinde iyice ateşlenen kız, "Bir ekşi nar olsa da yesem."

der. Hemen bir nar bulunup getirilir. Narı yiyen kız, "Ne kadar güzel ekşi

nar, bunu getirdiğiniz yerin adı Ekşinar olsun." der. Ekşinar köyünün adı

böylece konmuş olur.

Düğün alayı kalenin altındaki, bugün şehitlik denen yere geldiğinde

kız yanındakilere: "Ben bir dua edeceğim siz de amin deyin." der. İçinden,

"Allahım sen benim burada canımı al." diye dua eder. Herkes amin der.

Kız oracıkta ölür ve öldüğü yere gömülür. Kaleden gelin alayını izlemekte

olan bey, merakla neden bu kadar oyalandıklarını sorar. Beye, "Sen sağol

beyim, gelin öldü." diye haber verilir. Çok üzülen kale beyi kendini

kalenin arkasından Cehennem Deresi'ne atar. Kalenin adı da, gelinin

"ardından uçtu" sözüyle ilgili olarak Ardanuç Kalesi olur."

İkinci Söylence:

"İslam kumandanlarından biri ne yaptıysa Gevhernik Kalesi'ni ele

geçiremez. Sonunda seksen deveye yüz altmış sandık yükleyerek içlerine

kılıçlı bahadırlar yerleştirir. Tüccar kılığına girip kervanın başına geçerek

kale yakınlarına kadar gelir. Eşyasını satmak için kale beyinden izin alır.

Kalenin dış kapıları açılır. Tüccar kumandan kervanıyla içeri girer.

Yüklerini açıp silahlı askerlerini meydana salarak kaleyi içten fetheder.

Kale beyi bunca savaşlarda koruduğu kalesinin böyle bir hile ile

alınmasına çok üzülür, ar eder. Utancından, kendini kaleden aşağıya

Cehennem Deresi'ne atar. Bunun üzerine kalenin adı, "ar"ından uçtu

sözüyle ilgili olarak Ardanuç Kalesi olur."

Muammer Yavuz, Efsaneleri Doğrulayan Harabe ve Yapıtlar,

Kültür-Artvin, 1968, sayı 8

Kaynaklardaki bilgiler, yer adlarının tamamının Türkçe olmadığı

görüşünün bilimsel temelden yoksun olduğunu göstermektedir.

Anç: " ançı: 'avcı' (an "av hayvanı") ." ETG s. 42

Arek: " İç kale, sığırların toplandığı yer." AD s. 87

Artvin: "art: Dağbeli." DLT I s. 42

Basa: " Çöçi han'ın soyu pek çabuk Kuman-Kıpçaklaştı ve Toktemir

oğlu Basaraba'nın o zaman tam Çöçi halefleri arasında moda olan Basa,

İlbasan, Basmış, İlbasar, Basaoğul gibi kişi adları arasına sıralayabiliriz."

KÖA s. 88

Ḫaravul: " karavul: karakol, gözcü." DDK s. 169

Hazarket, Dumasket: "Xozar: Türk dünyasından bir yerin adı."

DLT I s. 411

39

"Bu şehirlerin hepsinin adı, Türkçe olan "kend" ile yapılmıştır."

DLT III, s. 150

Ḳovuç: " kovuş: oyuk, boş." ŞT s. 407

Ṗaraḫ: "Barak: 1327'den önce Barak Kıpçak'ta bir kuman kabilesinin

adıydı. Kişi adı olarak hem Kıpçak'ta hem de diğer Türk kavimlerinin

onomastiğinde epeyce sık sık kullanılmıştı." KÖA s. 87

Saḳılde: " sagəlda: Sular taşıp çekildikten sonra sahilde peyda olan

çıkıntı, uçurum, (merdivende basamak.) " ÇS s. 117

Ardanuç'un farklı köylerinden alınan aşağıdaki yüz yetmiş tane yer

adının da Türklerden kalmadığı söylenemez.

Acielma, Acikirez, Aġsu, Aḫorogi, Alaçamluḫ, Ambarliḳaya,

Arayişbayir, Areklar, Arpalar, Aviboġan, Aviluḫ, Aviṭaşi, Bayirbaşi,

Beşortaḫ, Beylugunduz, Biberli, Boġatepesi, Boğaz, Bóyúkmeşe, Bozṭaş,

Boztopraḫ, Buzḫana, Camuşṭaşi, Cehennemderesi, Cinnipuñġar, Çadırṭaġi,

Çanta, Çaşurli, Çevurma, Ḉilogi, Çivtmezerlar, Çuḫurçayir, Çuḫurlar,

Degirmandere, Degirmanogi, Dereaġzi, Derinçayir, Derinmeşe, Dikçala,

Dipsuzgól, Doḳuzgozeli, Dolyerınogi, Doşali, Duzlar, Düzmeşe, Duzṭaġ,

Egritukan, Eskiyataḫ, Eskiyayla, Eşkinar, Geçut, Góllar, Gólyeri,

Gozadacaḫṭaş, Gumuşḫana, Güneliḳala, Güney, Ḫanınogi, Ḫaravul,

Harḫbaşi, Ḫarmansirti, Ḫarmanyoli, Ḫazarket, Ḫorozli, Ḫozannar, İncagól,

İtḳayasi, Ḳalaardi, Ḳaraçegil, Ḳaragozoġli, Ḳarali, Ḳarameşe,

Ḳaranuḫmeşe, Ḳaraṭaş, Ḳaratavuḫlar, Karşilar, Ḳartınṭaşi, Ḳaşuḫçi

Ḳavurmaduzi, Ḳayadibi, Ḳayinnuḫ, Ḳayınyama, Keçkeçalar, Kesugunsirt,

Kesuk, Kesuktaş, Ḳılluḫ, Ḳınali, Ḳıraç, Kilisaogi, Kilisanınsirti,

Kireçkuyi, Kişoplisirt, Kokliyol, Komlar, Komurkuyi, Komursirti, Ḵorḫ,

Korpuñġar, Ḳorucisirti, Kosalar, Ḳoyungóli, Kóyyuzi, Kuçukduz,

Ḳurbaġalar, Ḳurigól, Ḳurtlipunğar, Ḳuşaḫlar, Kutukluḫ, Ḵuṭul,

Ḳuyṭolduran, Meşedibi, Maġaraogi, Misirot, Naltokan, Narınbaşi,

Nesliḫatun, Ogeça, Okuzyataġi, Oluḫlar, Oṭliboġoz, Oyuz, Pancarli,

Parsıklar, Paşaluḫ, Piçḳamişluḫ, Piçyol, Puñġarogi, Saḳılde, Sanḳuran,

Sarolluḫ, Sartavul, Savaḫ, Savuḫsu, Savuḫpuñġar, Sırtlar, Sinekli,

Sirtinogi, Sogutduzi, Soraġınduzi, Sulġan, Surgun, Sutokulacaḫ,

Suyunbaşi, Şahinḳaya, Şeytankoprisi, Ṭamlaṭaş, Ṭanaṭaşlari, Ṭaşbaşi,

Ṭaşlitarla, Tekmezer, Tepurḳaya, Tikanni, Tikma, Topyoli, Tufan, Tutluḫ,

Uççamlar, Uçırmahlar, Uçkurun, Uçsu, Uyuzli, Uzunçayir, Yalaġuzçam,

Yanbegilar, Yanuḫlar, Yasaḫ, Yaylayoli, Yolçiyoli, Ziyaret.

40

COĞRAFİ DURUM

Ardanuç, Doğu Karadeniz bölgesinde 41˚07' ve 42˚26' doğu

boylamları ile 40˚35' ve 41˚32' kuzey enlemleri arasında yer alan, 969 km

yüz ölçümüne sahip Artvin'e bağlı bir ilçemizdir. Doğusunda Ardahan,

batısında Artvin merkez köyleri, kuzeyinde Şavşat, güneyinde Erzurum’un

Olur ilçesi yer alır. İlçe topraklarının 468 km’si tarım alanı, 311 km’si

ormanlık alan, 149 km’si de dağlık ve kayalık alandır.

Ardanuç 49 köy ve ilçe merkezinden oluşmaktadır. 2013 verilerine

göre nüfusu, ilçe merkezinin 6033, köyleriyle birlikte 11366’dır. Ardanuç

nüfusuna kayıtlı olanların %65’i ilçe dışında yaşamaktadır.

Artvin-Kars, Artvin-Erzurum yollarının geçiş noktasındadır. Artvin’e

uzaklığı 39 km., denizden yüksekliği 475 m’dir. Ardanuç, dağlık ve

ormanlık bir bölgede yer alır. Yöremizde "meşe" denen ormanların

çokluğu bölgenin havasını, iklimini düzenlemiş, kışın çok kar yağmasına

karşın yazları ılıman bir iklimin oluşmasını sağlamıştır. Ağaçların sıklığı

ve büyüklüğü nedeniyle "Ḳaranuḫmeşe" (Karanlık meşe) denilen orman

en ünlüsüdür. Ormanlarda yetişen başlıca ağaç türleri köknar, çam, ladin,

karaağaç, sarıçam ve meşedir. Artvin bölgesinde çok aranan çam sakızının

çoğu, Ardanuç ormanlarındaki köknar ağaçlarından toplanmaktadır.

İlçe sınırları içinde yer alan göller krater gölleridir. Bu göllerin üçü

Karagöl diye anılır. Birincisi Ardanuç'un 20 km. kadar güneybatısındaki

Horasan dağının dibindedir. Bir vadiyi doldurmuştur. Yaklaşık 300 m.

uzunluğunda 150 m. genişliğindedir. Bol alabalık yetişen göl derindir ve

dipten kaynar. İkinci Karagöl, Ardanuç'un 15 km. kadar doğusunda,

Kürdevan dağının kuzeybatı yönündedir. Üçüncü Karagöl Bilbilan

yaylasının batısındadır. Yalnızçam dağlarında da Dipsizgöl ve Boğa gölü

bulunmaktadır.

Çeşitli hastalıklara iyi geldiği söylenen çermiklerin en ünlüsü

Kapıköy’deki Kokmuş çermiğidir. Ardanuç deresini, Kürdevan dağından

doğan Ḫorḫot deresinin, Yalağuzçam dağlarından doğan Bulanık deresinin

ve Ekşinar deresinin suları oluşturur. Bu dereler Ardanuç merkezinde

birleşerek Çoruh'a karışır.

Ardanuç girişinde bulunan Cehennem Deresi kanyonu, bu suyun

aşındırmasıyla oluşmuştur. Uzunluğu 500 m., derinliği yaklaşık 70 m.'dir.

Genişliği 6 m. olan vadinin tabanı, üst bölümden daha geniştir.

41

SOSYO-KÜLTÜREL EKONOMİK DURUM

Ardanuç’un sosyo-kültürel hayatını etkileyen en önemli neden,

bölgede yaşanan savaşlardır. Son savaşlar bölge insanını göçe zorlamış,

ancak kaçakaçlık sonrası topraklarına dönebilmişlerdir. Savaşlar,

ayrılıklar, yoksulluklar, dayanışmayı, sosyal bağı güçlendirmiş, uğruna

kanlar dökülen topraklar Ardanuçlular için kutsallaşmıştır.

Ardanuçlular, geleneklerine bağlı, memleketlerini çok seven, yeniliğe

açık insanlardır. 1954 yılında Ardanuç Ortaokulu’nun açılmasıyla ilkokul

sonrası eğitim hızla artmıştır. Kız çocuklarının okumasına önem veren az

sayıdaki ilçelerimizden biri de Ardanuç’tur.

Ardanuç köylerinde evlerin alt katı taştan, üst katları ahşaptan

yapılmıştır. Alt katta ocaklı büyük bir oda, yan tarafta ahır yer alır. Üst

katta, avlu denilen geniş bir giriş bölümü, bu bölüme açılan ambar ve

odalar vardır. Kışlık yiyeceklerin, tohumlukların saklandığı ambar, her

evin vazgeçilmez bölümüdür. Çok kar yağan bölgede kışın, "aşaḫki ev"

"alt ev" "yer evi" denen alt katlarda, yazın serin olan üst katlarda yaşanır.

"Kimse kapısını bacasını kilitlemez. Araç gereçleri açıktadır. Kimse

kimsenin hiçbir şeyine el sürmez, zarar vermez. Hırsızlık diye bir şey

duyulmamıştır. Herkes birbirine yardımseverlik, dayanışma, empati

duyguları ile bağlılık içindedir. Kavga ve dargınlıklara rastlanmaz.

Toplumdaki bu güven, düzen ve kültür beni hep duygulandırmış, gurur

kaynağım olmuştur."22

Evin yakınında harman, harmanın hemen yanında samanlık (merek)

bulunur. Harmanın yarısını örten ve ḵaraṗan denen toprak dam, hem

dövülmekte olan harmanı yaz yağmurlarından korumak, hem de samanlığa

sığmayan hayvan yemlerini, kışlık odunun fazlasını saklamak için

kullanılır. Yakacak odun, ormandan ruhsatlı olarak kesilen ağaçlardan

hazırlanır.

Geçim kaynağı tarım, hayvancılık ve mevsimlik orman işçiliğidir. Bir

dönem yurt dışına, Almanya, Fransa gibi ülkelere giden ve Murgul Bakır

işletmelerinde çalışan işçilerin, işçi ailelerinin de ekonomik ve kültürel

gelişmelere katkısı olmuştur. Ardanuç’un, Artvin-Ardahan-Kars yolu

üzerinde bulunması da ekonomiyi olumlu etkilemiştir.

Her aile kendine yetecek arpasını buğdayını eker, harmanını döver,

elle çevrilen harman makinelerinde savurur, büyük su değirmenlerinde

22

H. SOLMAZ, Anagert, s. 34

42

tahıllarını öğütür.

Sebze olarak ekilen domates, biber, patlıcan, salatalık yazın; fasulye,

mısır, patates, soğan, lahana, balkabağı ve pancar hem yazın hem kışın

tüketilir. Tütün ekimi de gelir kaynaklarından biridir.

Buğday ve arpa dışındaki üretim için sulu tarım yapılır. Köylere

dağlardan gelen sulama suyu için her yaz başı "harḫçi" (arkçı) tutulur.

Harḫçi, su yolunu açar, sulama döneminde başka köylülerin suyu

kesmelerini engeller. Ayrıca, ortak kullanılan dağ suyundan herkesin

hakkı olduğu ölçüde yararlanmalarına dikkat eder.

İklim olarak daha sıcak bölgelerde "sevahil" köylerde yetiştirilen bol

miktardaki elma, armut, kiraz, erik, hurma, kızılcık, üzüm, dut gibi

meyveler yazın; meyve kurusu, pekmez, dut pestili, kızılcık ekşisi,

pelverda, küme, ceviz, ayva gibi yiyecekler güzün Ardahan’a, Kars’a

götürülerek satılır; ya da buğday, arpa, peynir karşılığında değiş-tokuş

yapılarak gelir elde edilir. Gidemeyenler, köyden meyve götürenlere satar,

ya da değiş tokuş yapılmak üzere verir. Bölgede bolca yetişen dut, pekmez

yapımının ana meyvesidir.

Meyve yetişmeyen soğuk köylerde hayvancılığa önem verilmektedir.

Bu köylerde hayvan ticareti, süt ürünlerinin satılması başlıca gelir

kaynağıdır.

Her aile, kendi ihtiyacı için en az bir iki inek, bir çift öküz besler.

Varlıklı ailelerde bu sayı artar. Sütü çok yağlı olan Manda (camuş) da

varlıklı ailelerin beslediği bir hayvandır.

Yaylacılık bütün köylerin hayatında önemli yer tutar. Konar-göçer

dönemden gelen bu yaşam biçimi, yazın köydeki işlerin rahatlıkla

yapılması için de gereklidir. Yaylaya öküzler daha önce gider; köydeki

işlerin yapılması için diğer hayvanlardan önce gelir.

Yaylada öküzler için "ókuzci", "ókuz çobani", diğer büyükbaş hay-

vanlar için "naḫırci" tutulur. Öküz çobanı en az iki kişi olur.

Küçükbaş hayvancılığı da yapılmaktadır. Bir köyde en az üç-beş

ailenin davarı olur. Davar besleyen aileler zorunlu olarak yaylaya çıkar,

davarlarını kendileri otlatır.

Yaylaya genellikle evin büyüğü kadınlar, eli ayağı tutan neneler çıkar.

Yaylacı kadınlara "şaşort" denir. Yaylaya çıkamayanlar hayvanlarını,

yayla süresince bakmak, sütünü sağıp yağ peynir yapmak

üzere yaylaya giden komşularına, yakınlarına kesime verirler.

Kesime vermek sözü, önceden belirlemek anlamındaki "kesim

kesmek" deyiminden gelmektedir.

43

Mal sahiplerine, genellikle iki ay olan yayla dönemi (24 Haziran - 24

Ağustos) sonunda, kesime verdikleri her bir inek için 4 okka peynir, 4

okka yağ, bir manda için 12 okka yağ verilir. Bu ölçüler köylere göre

değişebilir.

Yayla döneminde Artvin-Ardahan yolu üzerindeki Bilbilan’da

kurulan büyük pazarda sıkı pazarlıklar sonucu hayvanlar alınır, satılır,

öküzlere eşler bulunur. Çevre ilçe ve illerden gelenlerle Bilbilan, hayvan

alım satımının yapıldığı Cuma günleri bir panayır yerine döner.

Köyde kalanların en güzel eğlencesi özlemle beklenen pancarcı

şenlikleridir. Köydeki işlerden yorulanlar davul-zurna eşliğinde güreşler

tutarak, kadınlı erkekli oyunlar oynayarak, eğlenerek yaylaya giderler.

Kadınlar yayla yolunda dağ pancarı toplarlar. Köye döndüklerinde pancarı

kurutup kışın çorbasını yaparlar. Bu nedenle bu eğlenceye, "pancarcı

gitme" denir.

Yaylada bir iki gün kalınır. Şaşortlara yardım edilir. Yayıkları yayılır.

Çevre gezilerinde oyunlar oynanır, güreşler yapılır. Kaymaklar,

kuymaklar, gevrekler yiyip dağ havası alan köylüler, büyük bir enerjiyle

köylerine dönerek işlerine devam ederler.

Geçim kaynağının tarım ve hayvancılık olması dilde de etkisini

göstermiştir. Derlenen atasözü, deyim, mâni ve bilmecelerin çoğunun

konusu dağlar, yaylalar, hayvanlar, tarım araçlarıyla ilgilidir.

Ardanuç köylerinin çoğunda kahve yoktur. Kadın erkek birlikte

çalıştıkları için kahveye gerek duyulmamıştır. Kışın da evlerde "arafana",

"yığınaḫ" denilen gecelerde bir araya gelinir, eğlenilir, çeşitli oyunlar

oynanır. "Yılbaşı gezmek" de kışın beklenen, sevilen eğlencesidir. bkz.

Yılbaşı Eğlenceleri. s. 359

Ardanuç, tarihi kalıntılar yönünden de zengindir. Yakınlardaki gümüş

madenlerinden dolayı Gevhernik adı verilen, Ardanuç-Adakale’deki

Gevhernik Kalesi’nin, Ferhatlı (Aḫıza), Bereket (Ḵılarcet), Hisarlı

(Ṗeṭoban), Aydın (Ṭanzot), Kutlu (Göraşet) köylerindeki kalelerin;

Bulanık (Longotḫev), Aydın (Ṭanzot), İncili (Anç) köylerindeki kiliselerin

kalıntıları günümüze kadar gelmiştir. Adakale’deki İskenderpaşa Camisi

1551’de yapılmış, 1864’te onarılmıştır.

Ardanuç’ta ziyaret yerleri de vardır. Bunların en bilineni Peynirli

(Ḳapṭaḫor) köyündeki Camandar Baba ile Soğanlı köyü sınırları içinde yer

alan Anza ziyaret yerleridir.

Ardanuç’un sosyo-kültürel-ekonomik yapısıyla ilgili olarak buraya

kadar anlatılanlar 1970'li yıllara kadar olan döneme aittir. Son yıllarda

44

gençlerin tamamının okuması, işçi ya da memur olarak çalışmaya

başlamasıyla artan göçler köylerdeki nüfusu hızla azaltmıştır.

Öyle ki, kışın köyde kalan hane sayısı bazı köylerde beşe kadar

düşmüştür. Göçler, Bursa, İstanbul, Adapazarı, Konya, İzmit, İzmir gibi

kentlerde yoğunlaşmıştır. Ancak yaz tatillerinde köylere gelenler köy

nüfusunu kısa bir süre için de olsa artırmaktadırlar.

Çeşitli nedelerle Ardanuç dışında yaşayanlar, kurdukları dernekler

aracılığıyla da olsa, ilçeleriyle, köyleriyle bağlarını koparmadan yaşamaya

devam etmeye çalışmaktadırlar.

"Bulunduğumuz yerlerde durumlarımız ne kadar iyi olursa olsun,

köylerimizin kimsesizliği, bakımsızlığı, bu konudaki çaresizliğimiz ve köy

özlemimiz içimizde derin bir yara olarak kanamaya devam ediyor."23

Gurbette yaşayanlar, doğup büyüdükleri toprakla, kültürle bağlarını

koparmamaya çalışsalar da, geri dönüş özendirilmez, bölgede iş gücünü

artırıcı önlemler alınmazsa, ne yazık ki Ardanuç, göç veren birçok

bölgemiz gibi ekim dikim yapılmayan, "ḫozan" tarlalardan oluşan terk

edilmiş bir yurt köşesi olmaya aday durumdadır.

23 H. SOLMAZ, Anagert, s. 55

I. BÖLÜM İNCELEME

45

GİRİŞ

Ardanuç, Artvin’in doğusunda yer alan, Artvin’e bağlı bir ilçemizdir.

Dağlık bir bölgede oluşu ulaşımı güçleştirmiş, yerli halkın çevre köy, ilçe

ve illerle iletişimini azaltmış, bu da ağız özelliğinin korunmasını, zengin

sözlü halk kültürü ürünlerinin bozulmadan günümüze dek gelmesini

sağlamıştır. Yakın komşuları olan Şavşat, Artvin, Yusufeli’nin aynı ağız

grubunda olması, farklı ağız grubundaki komşuları Ardahan’ın,

Erzurum’un uzaklığı da ağız özelliğinin korunmasında önemli bir etken

olmuştur.

Ardanuç ağzı salt bir lehçenin, ağzın özelliklerini taşımaz. Bölgenin

doğudan batıya geçiş bölgesi olmasının, savaşlar göçler nedeniyle diğer

Türk kavimlerleriyle, boylarıyla birlikte yaşayışın sonucunda, gerek

eklerde gerek söz varlığında birçok lehçeden, ağızdan izler görülür.

Ardanuç ağzını ayrıntılı incelediğimizde, belirgin olarak Kıpçak

Türkçesinin, Eski Anadolu Türkçesinin, Oğuzca'nın ve Çağataycanın

özelliklerini görürüz.

Fahrettin Kırzıoğlu’nun Gürcüce yayınlanan kaynaklara dayanarak

verdiği bilgilere göre Kıpçakların bölgeye yoğun olarak gelişi XI. yy’da

başlar.24

Tarihi kaynaklara göre XIII. yy.’da Artvin bölgesinde ağırlıklı

olarak Kıpçaklı Ortodoks Türkler yaşıyor, çevrede Türkmenler ve

Çepniler de bulunuyordu.25

Tarihte Kuman, Kumuk, Kıpçak, Türk gibi adlarla anılan Kıpçaklar

bir Türk kavmidir. Eski Türk dilinde ḳıpçak içi boş ağaç demektir.26

Ardanuç ağzında, ağaçtan oyularak yapılan saplı su içme kabının adı olan

"ḳapçi, ḳapçik" sözcüklerinin "Kıpçak" sözcüğüyle olan yakınlığı da göz

ardı edilmemelidir.

Kumuklar, bugün hakiki Kıpçak şivesini safiyetle muhafaza eden

başlıca bir boydur. İşte bu Kumuk Kıpçaklarına Milad çağında "Kuman"

denildiği gibi bazen "Türk" de denilmiştir.27

Kıpçak bir Türk kavmi ve bu kavmin rehberliği altında kurulan

kavmi bir birliğin adıdır. Kelimenin asıl şekli ḳıvçak (>ḳıbçaḳ) olup daha

sonraları seslerin değişmesi ile Kıfçak, Kıpçak, Ḫıfçak ve Ḫıfçah

şekillerini de almıştır. Kumanlar ismini renkten (solgun, sarımtırak)

24 F. KIRZIOĞLU, Kıpçaklar, s. 66 25 Yurt Ansiklopedisi, s. 943 26 R. R. ARAT, İslam Ansiklopedisi, s. 714 27 Z.V. TOGAN, Umumi Türk Tarihine Giriş, s. 160

46

almakta ve içlerinde muhtelif kavimlere mensup unsurlar bulunan bir

kavmi birlik teşkil etmekte idiler.28

Konar-göçerlik hayatının getirdiği alışkanlıkla yerleşik düzene tam

olarak geçemeyen Kıpçak Türkleri, tarih boyunca çeşitli sebeplerle

birçok Türk ve yabancı kavimlerle ilişki içinde olmuşlardır.29

Tarihi

kader birliği dolayısı ile Kıpçakların uzun müddet Türkmenlerle birlikte

yaşamaları neticesinde, Kıpçakça da Türkmence ile yakın temasta

bulunmuştur. Bu kaynaşma yüzünden Kıpçakça metinlerin dili,

sınıflandırmada kesin bir yere konulamamıştır.30

Kıpçaklar Oğuz boylarıyla da çok eski çağlardan beri komşu olmuş,

hatta karışık yaşamışlardır. Harzemşahlar devrinde Oğuz-Türkmen,

Kanglı ve Kıpçaklar birbirine karışmışlardır. Kelimeler ve şekiller

bakımından bu kardeş zümreler arasında alış veriş pek çok olmuştur.31

1338 yılında fransisken rahibi Paskal de Viktoria, Kuman dilinin

bütün Orta Asya’ya yayılan, Çin’e kadar her yerde anlaşılan ve Uygur

harfleri ile yazılan bir dil olduğunu söyleyerek, geniş bir sahada yaşayan

Türkler arasındaki dil ve kültür birliğini de ortaya koymuş oluyordu.32

Tarihi boyunca birbiriyle sıkı bağları olan ve hiçbir zaman birbirine

kapalı kalmamış olan Türk lehçelerinin bu karakteri dolayısıyla tarihi

yazı dilimizde de karışık dillilik daima olmuş, Kıpçak edebi geleneğinin

parçalanmasından sonra da Çağatayca’nın, XIX. yy sonlarında da

Türkistan edebi dilinin etkisi olmuştur. Bu nedenle bugünkü Kıpçak

lehçelerinin tarihi geleneği içinde, eski Kıpçak Türkçesi kadar Çağatay

Türkçesinin payını da düşünmek gerekir.33

Tarihte Bagratlılarla Kıpçakların komşu oluşu, Kıpçakların uzun

yıllar boyunca savaşçı askerleriyle Gürcüleri desteklemeleri, bunun da

ötesinde krallık düzeyinde kız alıp vermeleri, dilde de karşılıklı

etkileşime neden olmuştur. Bu nedenle Ardanuç ağzındaki Gürcüce

sözcüklerin, Rusca ve Ermenice’den alınma sözcüklerden fazla olması

doğaldır. Ardanuç’ta 1921 yılından sonra hiçbir köyde Gürcüler

yaşamamıştır.

Ermenice’den ve Rusça’dan sözcük alımı da yine komşuluk

ilişkileri sonucunda olmuştur. XI.yy’da devletlerini kaybettikten sonra

kuzeye doğru, Kıpçakların faal oldukları topraklara göç eden Ermeniler,

28 R. R. ARAT, age. s. 713 29 M. ÖZYETGİN, Kitab’ul-İdrak li Lisani’l-Etrak, s. 21 30 A. F. KARAMANLIOĞLU, Kıpçaklar ve Kıpçak Türkçesi, s. 177 31 A. İNAN, TDAY-1953, s. 53 32 R. R. ARAT, age. s. 715 33 M. ÖNER, Bugünkü Kıpçak Türkçesi, s. XXII

47

siyasi ve ticari nedenlerle Kıpçakçayı resmi dil olarak benimsemiş-

lerdir.34

Selçuklu akınlarına dayanamayıp büyük bir bölümü Kırım’a giden

Ermeni göçmenlerinin Kıpçaklarla devamlı teması, onları yavaş yavaş

Kıpçak dilini kilise dili ve resmi dil olarak kabul etmeye sevk etti. Dilde

bu etkileşim o kadar ileri derecede oldu ki, o dönemde Ermenilerin

kullandığı dile de "Ermeni Kıpçakçası" dendi. Çoğunluğu Avrupa

kütüphanelerinde olmak üzere toplam 28 Ermeni Kıpçakçası yazması

vardır.35

Bu tarihi, siyasi, ticari ilişkilerin, komşuluğun, iç içe yaşayışın

sonucu olarak Ardanuç ağzında eklerde çoğunlukla Eski Anadolu

Türkçesinin, Kıpçak Türkçesinin, Çağatayca'nın; söz varlığında da

Azeri, Altay, Başkurt, Çağatay, Çuvaş, Gagauz, Karaçay-Malkar, Kazak,

Kırgız, Oğuz, Özbek, Tatar, Tuva, Türkmen, Uygur Türkçelerinin izleri

vardır.

Ardanuç ağzı, Şavşat, Posof ve Ahıska ağzı ile aynı denecek kadar

benzer niteliktedir. Yusufeli, Artvin merkez ve merkez köyleri ağzıyla da

temelde benzer niteliktedir.

Leyla Karahan’ın Anadolu ağızlarının sınıflandırılmasında:

" Doğu Grubu Ağızları

Alt Gruplar

III. Grup

İkinci Derecedeki Alt Gruplar

1- Posof, Artvin merkez, Şavşat, Ardanuç, Yusufeli ağızları"

grubuna girer. 36

Ardanuç ağzında iki ağız grubu vardır.

Birinci Ağız Grubu: Ardanuç’ta çoğunluğun kullandığı, Ardanuç

ağzının genel özelliklerini taşıyan ağız grubudur.

İkinci Ağız Grubu: Aydın, Bereket, Bulanık, Geçitli, Meşeköy,

Ovacık, Sakarya, köylerine özgü olan ağız grubudur.

Ardanuç ağzının bütün özellikleri inceleme bölümünde ayrıntılı

biçimde gösterilmiştir.

34 M. ÖNER, age. s. XX 35 M. AKALIN, Tarihi Türk Şiveleri, s. 123, 124 36 L. KARAHAN, Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması, s. 96

48

II. BÖLÜM DERLEMELER

Halk kültürünün temel taşları olan atasözleri, deyimler, mâniler,

bilmeceler, ünlemler, dualar, beddualar, ağız özellikleri açısından günlük

dilden daha koruyucu oldukları için, kırk yılı aşkın araştırmamızda

titizlikle derlenmiş, çalışmamızda geniş yer almıştır. Geçmişten

günümüze gelen sözlü ürünler taşıdığı ağız özellikleri yanında, yöre

insanının hayata bakışını, inançlarını, deneyimlerinden çıkardığı

sonuçları, insan ilişkilerini günümüze taşıması bakımından da önemlidir.

Bu ürünlerin yalnızca bir türünü ele alıp incelediğimizde bile,

üretildikleri toplum hakkında çok şey öğrenebiliriz.

Ardanuç ağzı, atasözleri ve deyimler yönünden çok zengindir.

Benzer olan seksen üç atasözü dışında dört yüz on beş atasözü; benzer

olan yüz otuz altı deyim dışında yedi yüz elli beş deyim derlenmiştir.

Derlenen sözler, Ömer Asım Aksoy'un "Atasözleri ve Deyimler

Sözlüğü"37

adlı kitapları ölçü alınarak iki bölümde incelenmiştir.

Birinci bölüm, "Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü'nde Olmayanlar"

başlığı altında verilmiş, Türkçe Sözlük'te, Atasözleri ve Deyimler

Sözlüğü'nde bulunan sözlerin çoğu Ardanuç ağzında da kullanılmasına

karşın derlemeye alınmamıştır. Ancak anlamları farklı olan sözlere yer

verilmiştir. İkinci bölümde, anlamları aynı söylenişleri benzer sözler,

"Benzer Söylenişte Olanlar" başlığıyla verilmiş, açıklamalardan sonra,

"benz." kısaltmasıyla benzerleri yazılmıştır. Sözlerin farklı söylenişleri

ayraç içinde verilmiştir.

Duyguların dile getirildiği mânilerde sevgi, özlem, gurbet, doğa,

dağlar, yaylalar ve ölüm gibi konular işlenmiştir. Mânilerin çoğu, a, a, x,

a uyak düzeniyle söylenmiştir. a, x, a, x düzeninde mâniler de vardır.

"Karşıberi söyleme" denen atışmalı mâniler ve horovel örnekleri de

yöreye özgüdür. Halk zekâsının ince örneklerinin, dildeki karşıtlıkların

bolca görüldüğü bilmeceler, Ardanuç'ta yaygın sözlü dil ürünleridir.

"Açacaḫ, mesel" gibi adlar da verilen bilmecelerde şiirsel anlatım

vardır. Çoğu uyaklıdır.

Mâniler ve bilmeceler konularına göre bölümlere ayrılarak

yazılmıştır. Ayrıca halkbilimi açısından önemli olan, gün geçtikçe

unutulan çocuk oyunları, düğün gelenekleri, yılbaşı eğlenceleri, fıkralar,

inanışlar, âdetler de derlemeye alınmıştır.

Derlemelerde geçen bütün yöresel sözler eğik harflerle dizilmiş,

sözlük bölümünde açıklamaları yapılmıştır.

37 Ö. A. AKSOY, Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, 1, 2, Ankara 1984

49

MÂNİLERDEN ÖRNEKLER

1 - Atışmalı Mâniler

a ) Genel atışmalı mâniler

Ḳız desana desana Ḳız demişim demişim

Şeker şerbet yesana Şeker şerbet yemişim

Diya diya osandım Sen dedín ben da dedím

Ḳarşiluġun versana Ḳarşiluġun vermişim

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Meniya maraz dellar Atımi oṭladurum

Gozala bayaz dellar Hendektan aṭladurum

Meniyi bilmiyana Sizi kimi ḳızlari

Çopluḫda ḫoroz dellar Menidan paṭladurum

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Meniya mest edarım Altuni eridurum

Meniya ḳast edarım Sozumi yúrúdurum

Sizi kimi ḳızlari Sizi kimi ḳızlari

Altıma post edarım Peşıma surudurum.

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Bizim kóyun ḳızlari Ḳarşı kóyun ḳızlari

Altun tabaḫ yuzlari Çaruḫ çorap yuzlari

Açın saray girsinnar Açın komi girsınnar

Tokun paray saysınnar Tokun fışḫıy yesinnar

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Çitimi çit edarım Çay aşaġi aḫarım

Bitimi bit edarım Dort yanıma baḫarım

Şu ḳarşiki ḳızlari Sizi kimi ḳızlari

Ḳapuma it edarım Ṭonçaġıma taḫarım

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Gemi gelur yanaşur Meşe meşeya benzer

İçi ṭoli çamaşur Meşe koşaya benzar

Ḳarşi kóyun ḳızlari Ḳarşi kóyun ḳızlari

Ḳoca deyi melaşur Ólmiş eşega benzar

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Karşiya ḳaban dellar Ḳarşi ḳabansuz olmaz

Oçḵaya ṭaban dellar Oçka ṭabansuz olmaz

Ḳız kurulup gezarsın Na ḳurulup gezacam

Nişannın çoban dellar Suri çobansuz olmaz

50

b) Gelin - kaynana mânileri

Kaynana ḳazan ḳarasi Penceresi demur gelin

Gorumca Allah belasi Na buyurdun emur gelin

İkisi da geberasi O oġuli ben ṭoġurdum

Oġli beninan ḳalasi Sen gótumi gemur gelin

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Ḳayadan ot yolarım Sinegın oḫuna baḫ

Ṗarmaġıma ṭolarım Pisigin poḫuna baḫ

Çoḫ ḳızdurma ḳaynana Bu da bana soz diyer

Saçlaruvi yolarım Kopegın sozuna baḫ

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Sari ḳavun dilimi Çitimun uci burmaz

Ḳaynana çeksın dilini Su gelur harḫda durmaz

Çekmam gelin diyanda Kór olacaḫ gelinnar

Çekar gedar gelini Bóyuk ḳadrıni bilmaz

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Ḳaynanalar yilandur Cevuz ṭali ḳırıldi

Her sozlari yalandur Su dibunda duruldi

Ḳaynatalar saġırdur Çatla da patla ḳaynana

Her sozlari aġırdur Oġlun bana vuruldi

Boġozuvda incilar Ḳaynanayi netmali

Yilan olur yer seni Ḳaynar ḳazana atmali

Gorumuvan soz dema Yandım gelin diyanda

Ḳaynanayan der seni Altına çira atmali

51

c) Horoveller

Horovela başladım Harali harali

Aci soġan dişladım Kutana ḳoştum Maral’i

Hodaġını biturdum Ola bacın ver Ali

Çifçisına başladım Bir inek verem ṭanali

Hayde ho ho hooo ho ho Hayde ho ho hooo ho ho

- - - - - - - - - - - - - - - -

Horovelın uzuni Ókuzi vurdum meşeya

Ṭavara tokun ṭuzuni Ḳırıt ḳırıt gevşiya

Ho deyıp çubuḫ çalmiyanın Anan ḳaça poşaya

Ṭutem ḫalasının ḳızıni Baban saḳallari gevşiya

Hayde ho ho hooo ho ho Hayde ho ho hooo ho

- - - - - - - - - - - - - - - - -

Horovelın aḫışi O geçada cambara

Çemberının naḫışi Beri geçada cambara

Ola bacın sırtlanur Ola Nuri bacuvi

Ḫızli çıḫarım yoḫuşi Ḳapadem ambara

Hayde ho ho hooo ho ho Hayde ho ho hooo ho

- - - - - - - - - - - - - - - - -

Horovelın uzuni O geçenın herluguna

Ṭavara tokun ṭuzuni Beri geçenın herluguna

Ola na çoḫ bağırdın Bizim çiftçi sizın

Alurum emun kızıni Çiftçinin terluguna....

Hayde ho ho hooo ho ho Hayde ho ho hooo ho ho

O geçeda meşa

Beri geçeda meşa

Bizim çifçi sizın

Çifçiya aşa

Hayde ho ho hooo ho

52

BİLMECELERDEN ÖRNEKLER

Aġzından yer

Belından siçar

Alaca bulaca boyaṭṭım

Ḳaynanan oguna ṭayaṭṭım

Aṭṭan yuskek

İṭṭan alçaḫ

Benım bir dedem var

Arḫasi ḳop ḳop (çiban çiban)

Benım bir ókuzum var

Baga baga ṭıraslar (ṭırıḫlar)

Çamun yarisi

Atın gerisi

Anan ogunda (elında)

Sallanan nadur

Dereda avi (buġa) bogurur

Poḫi baban canına

Ḫarmanda çoḫ işi var

Onun tam beş dişi var

Sekiz ayaḫ iki baş

Usti taḫṭa alti ṭaş

Alçaḫ ṭaġdan ḳar yaġar

Uzaḫtan baḫtım çali çeper

Yaḫına vardım beni çekar

Elıma aldım avi poḫi (şal boyasi)

Aġzıma atṭım ḳanni (balli) şeker

53

ÇOCUK OYUNLARI

a) Takım Kurma:

Takım oyunlarında gruplaşmayı, oyunu iyi bilen, iyi oynayan iki kişi

yapar. Bunlar, bir iki metre uzaklıkta karşılıklı dururlar. Sırayla birer

ayak atarak birbirlerine doğru yaklaşırlar. Her ayak atışta "aldım, verdím,

ben, seni, yenkdım" tekerlemesinin bir bölümünü söylerler. En son ayak

atıp arayı kapatan, ilk önce oyuncu seçme hakkını kazanarak ikinci

tekerlemeyi başlatır; karşılıklı söylerler;

─İbeni (Ben beni)

─İbdim seni (Ben da beni)

─Eş istarım

─Al beganduġun

─Ayşe’yi Ali’yi vb. diyerek istediği arkadaşını takımına alır. Sonra

arkadaşı oyuncu seçer. Sırayla bütün oyuncular seçilince takımlar

kurulur, oyuna başlanır. Az sayıdaki oyuncular, kendi aralarında

anlaşarak da takımlarını kurabilirler.

Oyuna hangi takımın önce başlayacağını belirlemek için, "yaş mı,

kuru mu atma" işlemi yapılır. Oyunculardan biri, düzgünce küçük bir taş

alıp üstüne tükürür. Grup başkanlarına, "Yaş mı, kuru mu?" diye sorar.

Onlar tahminlerini söyleyince, taşı yukarı atar. Taş yere düştüğünde

üstteki tarafını tahmin eden takım, oyuna önce başlar.

Gruplaşmayı gerektirmeyen oyunlarda ebe, genellikle saymaca

sayılarak bulunur. Ancak, oyuna sonradan katılan kişinin ebe olması

genel kuraldır. Oyuncuların vereceği karara göre, saymaca sonucu önce

çıkan da, sona kalan da ebe olabilir.

b) Saymacalar (Tekerlemeler) :

Ḵımḵırımḵoz ḵımḵırımḵoz

Bacadan baḫar fitna goz

Biri bayaz, biri boz

Bindım bozun boynuna

Endım Ḫarḫan yoluna

Ḫarḫan yoli ṭaşlidur

Baban gozi yaşlidur

Aç ḳapiyi aç ḳapiyi

Anam ḳaymaḫ geturdi

Pisik başıni baturdi

Eliyasın meliyasın

Pisigın ṭaşşaġıni çeyniyasın

54

OYUNLAR

Açık alanda oynanan oyunlara bir örnek:

ḴOCİ (ḴOCO, ḴOJO)

En yaygın çocuk oyunudur. Genellikle erkekler tarafından ikiden

çok kişiyle oynanır. Oyuncu az olduğu zaman, iki kişiyle de oynanabilir.

"Ḵoci (ḵoco, ḵojo)" denilen 8-10 cm. uzunluğunda, 2-4 cm. çapında

silindir şeklinde bir ağaç parçasıyla ve değneklerle oynanır. Oyun

alanının ortasına ḵocinin sığacağı büyüklükte bir çukur, "ḳuy" açılır.

Ḳuydan üç dört adım uzaklığa ḵoci koyulur.

Kim daha önce "ḵoci baci ben başi, Ḳadigilın onbaşi", ya da "el baş

ben baş" derse oyuna o başlar. Bir ayağını ḳuy’a koyup değeneğini

yerden atarak ḵociye vurmaya çalışır. Vuramazsa ebe olur. Vurursa,

sıradaki oyuncu ḵociyi gittiği yerden uzaklaştırmaya çalışır. Sırasıyla

bütün oyuncular aynı şekilde atış yaparlar. Vuramayan oyuncu ebe olur.

Ebeye "ṭanaci" denir. Ṭanaci, ḵocinin bulunduğu yere gider, ḵociyi

eline alır, havadan atarak oyuncuların değneklerine değdirmeden ḳuyun

içine, ya da bir değnek boyunu geçmeyecek kadar ḳuyun yakınına

düşürmeye çalışır. (Bütün değnekler aynı boyda olmayacağı için,

önceden belirlenen bir değnekle bu uzaklık ölçülür.)

Diğer oyuncular, havaya atılan ḵociye değnekleriyle vurarak ḳuydan

uzaklaştırırlar. Ḵoci, oyunculardan birinin değneğine değdikten sonra

ḳuyun içine de düşse, oyuncular onu uzaklaştırırlar.

Bu sırada ṭanaci, ḵoci havadayken ya da yerde hareket ettiği sürece,

oyunculardan birinin belden aşağı kısmına değneğiyle dokunabilirse, onu

ebelemiş, "kesmiş" olur. Kesilen oyuncu, ḵociyi bulunduğu yerden alıp

ḳuya atmak zorundadır. Oyun, ṭanacinın ḵociyi ḳuya düşürmeye

çalışması, diğer oyuncuların da uzaklaştırmalarıyla sürer. Ebenin bu

koşuşturmasına "ṭolanmaḫ" denir. Oyundan önce oyuncular birbirlerine :

"Gel seni bir ṭolandurem da gor!" derler.

Ṭanaci, ḵociyi, oyuncuların değneklerine değmeden ḳuyun içine, ya

da belirlenen değnekten kısa yakınlığa düşürebilirse ḵoci "bişer", ṭanaci

de ebelikten kurtulur. Oyun yeniden başlar.

Bu arada oyuncular : "Ḵoci bişdi, ḵoci bişdi, ṭanacinın góti şişdi"

diyerek ebeyi kızdırdılar.

55

YANILTMAÇLAR

Genellikle evlerdeki toplantılarda, yığınaklarda, arafanalarda,

imecelerde bir araya gelen gençler, büyükler, oyun oynamanın yanında,

yanıltmaç da söyleyerek eğlenirler. Söyleyemeyenlerin, şaşıranların

söylediği yanlış sözler herkesi güldürür eğlendirir.

Ardanuç ağzında yaygın olarak bilinen yanıltmaçlar şunlardır.

*

Bir bacada yunk serili, bir bacada ḵaḫ serili, bir bacada poḫ serili;

yungi diddim, ḵaḫi yuṭṭum, poḫi aṭṭım.

*

Aġ ineg arnıni yaliyer, anam oturmiş aġını yamaliyer.

*

Bacanaḫlar bal yerlar barişmaḫlaşmayiçun, hap yerlar hop siçrallar,

sevişmaḫlaşmayiçun.

*

Ḵarşida yedi sekiz çebiç teke oṭliyer. Bizim yedi sekiz çebiç teke

nera getmiş da halġın yedi sekiz çebiç tekesi gelmiş, bizim yedi sekiz

çebiç tekenın yerıni oṭliyer.

*

Ḳarşida ḳızıl ḳızıl ḳayalar, ḳızıl aṭli ḳızıl iṭli ḳızıl ṭavşani ḳovalar.

Dedi ki: Ḳızıl aṭli ḳızıl iṭli ḳızıl ṭavşani naya ḳovalar? Dedím ki: Bizım

orda ḳızıl aṭli ḳızıl iṭli ḳızıl ṭavşani ḳovalar gedar ḳovalar gelur.

56

FIKRALARDAN ÖRNEKLER

Derlediğimiz fıkralar Ardanuç’a özgüdür. Çoğu Aydın (Ṭanzot)

köyüne mal edilerek anlatılır. Bazıları, Anadolu’nun diğer yörelerinde de

anlatıl-maktadır. Ancak, mizaha çok yatkın duyguları olan Ardanuç

halkı, onları kendi yaşantısına, diline ustaca uyarlamıştır.

BU KADAR MI ÖLDÜN?

Ṭanzot'ta yağmurlu, çamurlu, çok bozuk bir havada birisi ölür.

Cenazeyi kızakla mezarlığa götürürlerken, öküzler ve kızak çamura

saplanır. Kimse çamura girip öküzleri çıkaramaz. Uzaktan bağırmaları da

işe yaramayınca içlerinden biri cenazeye seslenir:

"Ola baba, óldun óldun da ókuzlara bir "ho" diyamiyacaḫ ḳadar mi

óldun! ókuzlara sesla da çamuri geçaḫ".

PORSUK MUSKASI

Anç'ta Zebur Emi'nin mısır tarlasına porsuk dadanır. Ne yaptıysa

engel olamaz. Sonunda düşünür der ki: "Bare Anḉḵora'ya (Anaçlı

köyüne) gedem da Kerem Ḫoca'ya bunun aġzıni baġladem."

Gidip hocaya durumu anlatır. Porsuğun ağzını bağlayacak muska

yazmasını ister. Kerem Hoca itiraz eder. "Posruġun aġzi baġlanmaz.

Sade ḳurdun aġzi bağlanur"38

der. Zebur Emi çok ısrar edince

dayanamaz, iki muska yazarak Zebur Emi'ye verir.

Kerem Hoca : "Bunlardan birini tarlanın bir başına, otekini obir

başına sanç, bir hafta tarlaya heç oġrama." der.

Zebur Emi hocanın dediği gibi yapar. Bir hafta sonra tarlaya

gittiğinde ne görsün. Tarlada dikili mısır kalmamış; hepsi yenmiş, yerle

bir olmuş.

Çok sinirlenen Zebur Emi hocaya hokkalı bir küfür savurduktan

sonra, "Baḫem bu ḫoca na yazdi ki talla bu hala gelmiş." diyerek öfkeyle

muskaları açıp okur. Birinci muskada:

"Bayira getma ayaġın ḳayar,

Duzuna posruḫ duzuna." ikinci muskada da:

"Yerişmişini yema dişların ḳırılur,

Çigina posruḫ çigina." yazılı olduğunu görür.

38 bkz. Deyimler, Ḳurd aġzi baġlamaḫ. s. 215

57

SEVGİ ŞENOL

1950 yılında Artvin’in Ardanuç ilçesinin İncili köyünde doğdu. İlk

ve orta öğrenimini Ardanuç’ta tamamladı. Kars Kız İlköğretmen

Okulu’nu bitirdikten sonra Rize-Pazar-Sivrikale İlkokulu’nda iki yıl

öğretmenlik yaptı.

Samsun Kız Eğitim Enstitüsü’nün Türkçe bölümünü bitirdi.

Sırasıyla, Bilecik Öğretmen Okulu’nda, Afyon Lisesi’nde, Ardanuç

Lisesi’nde, Konya Karasınır Lisesi’nde, Bilecik-Bozüyük 100.Yıl

Ortaokulu’nda, Bursa-Kestel Musa Fırat Coşkun İlköğretim Okulu’nda

öğretmenlik yaptı. 1992 yılında emekli oldu. Bursa'da yaşamaktadır.

Halk kültürünü derleme çalışmalarına 1971'de başladı. Ardanuç

Lisesi'nde çalıştığı yıllarda (1979-1981) araştırmalarına ağırlık verdi.

Eğitim Enstitüsü bitirme tezi olan "Ardanuç Folkloru"nu

genişleterek "Artvin-Ardanuç Ağzından Derlemeler" adıyla 1993 yılında

yayımladı.

Karasınır Lisesi'nde çalıştığı yıllarda, Karasınır halkbilimiyle ilgili

derle- melerini Çağrı dergisinde yayınladı.

Güneysınır boncuk oyalarını araştırıp derleyerek 1997'de "Konya-

Güneysınır Boncuk Oyaları" adıyla yayımladı. Yaparak oluşturduğu

boncuk oyaları koleksiyonunu tanıtım amaçlı olarak çeşitli yerlerde

sergiledi.

“2003 Türk Yılı” kapsamında Japonya’da açılan "Türk Oyaları ve

İşlemeleri" sergisine boncuk oyalarıyla katıldı.

Elinizdeki kitap, Ardanuç halk bilimi konusunda kırk yıldan uzun

süren derlemelerden ve ağız incelemesinden oluşmaktadır.

Yayımlanmış kitapları:

Artvin-Ardanuç Ağzından Derlemeler, 1993

Konya-Güneysınır Boncuk Oyaları, 1997

Ardanuç’tan Bir Güldeste - Gönül Kocamaz, 2000

Balıkesir Boncuk Oyaları, 2003

Geçmişten Günümüze Boncuk Oyalarımız -

Anatolian Bead Oyas From Past to Present, 2009

Kişisel Sergiler:

58

1996 Büyükşehir Belediyesi Çetin Emeç Sanat Galerisi, İzmir

1997 Devlet Güzel Sanatlar Galerisi, Çorum

1997 Tayyare Kültür Merkezi, Bursa

1997 Belediye Sergi Salonu, Gemlik

2005 Kadıköy Halk Eğitimi Merkezi Sergi Salonu, İstanbul

2008 Tayyare Kültür Merkezi, Bursa

2011 Milli Kütüphane Sergi Salonu, Ankara

Karma Sergiler:

1994 Devlet Güzel Sanatlar Galerisi, Ankara

1995 Balıkesir Belediyesi Çok Amaçlı Toplantı Salonu, Balıkesir

2002 75. Yıl Kültür Merkezi, Ankara

2003 Craft Hall and Quaint Salon of Bunka Women's University, Tokyo

2004 Belediye Sergi Salonu, Balıkesir

2007 Mesa Plaza Sanat Sokağı, Ankara

59