working title: archive | lasse schmidt hansen

01. / Wstp / Introduction Magdalena Zikowska & Andrzej Leniak

02. / Midzy pamici i histori: Les lieux de Mmoire Pierre Nora

03. / Gesty gromadzenia Arlette Farge

04. / Przestrze pamici: w archiwum Carolyn Steedman

05. / Michael Newman rozmawia z Marysi Lewandowsk o jej nowym projekcie Czue muzeum

Michael Newman talks with Marysia Lewandowska

about her new project Tender Museum

06. / Odzyskana rozmowa Lune skojarzenia

A Recovered Conversation

Loose Associations

Marysia Lewandowska

07. / Niedyskrecje biurokratycznej galaktyki. Wola i formy organizacji w twrczoci Lasse Schmidta Hansena

Indiscretions of a Bureaucratic Galactico.

Will and Forms of Organisation in Lasse Schmidt Hansens Work

Lars Bang Larsen

08. / Untitled List Lasse Schmidt Hansen

09. / Laboratorium konstruktywizmu e Laboratory of Constructivism

Magdalena Zikowska

tytu roboczy / working title:

Muzeum Sztuki d editors: Magdalena Zikowska & Andrzej Leniak

Dzisiejsza kultura stale

nastawiona jest na tryb

archiwalny dokumentowanie i

zachowywanie kadego aspektu

otaczajcej rzeczywistoci. Jednoczenie

yjemy w kulturze sieci, pord mediw

uczestniczcych; dajemy pierwszestwo

dostpnoci i przezroczystoci, zapominajc

przy okazji szybko o tym, w jakim stopniu

uksztatowaa nas przeszo. Wci istniej

miejsca, gdzie przeszo nie jest wycznie

deponowana, ale jej lady s organizowane,

indeksowane i kategoryzowane wedug

cisych systemw historycznej klasykacji.

Jednym z takich miejsc jest archiwum

muzealne, ktre suy do ponownego

przemylenia relacji midzy przeszoci

a teraniejszoci, nie tylko w odniesieniu

do tego, co zawiera, ale take do brakw,

luk, pomini, tego, co usunite w cie

bd wyparte z pamici. Teoria archiwum

moe powsta tylko w szerokim kontekcie,

na skrzyowaniu bada historycznych,

socjologicznych, dotyczcych ewolucji idei

oraz praktyk gromadzenia dokumentw.

Ze wzgldu na heterogeniczno samego

tytu roboczy: archiwum | wstp working title: archive | introduction

Magdalena Zikowska / Andrzej Leniak

przedmiotu, nie istnieje adna wyrniona przestrze,

w ktrej taka teoria mogaby powsta; nie istnieje

aden raz na zawsze ustalony punkt, zagadnienie czy

pytanie, od ktrego mogaby si ona rozpocz.

W drugim tomie Tytuu roboczego: archiwum zestawiamy trzy sposoby okrelania archiww

przez odwoanie si do pewnej topograi. Pierre Nora pisze o miejscach pamici [lieux de mmoire], miejscach jednoczenie materialnych, symbolicznych

i funkcjonalnych, powstajcych dziki interakcji

midzy pamici a histori. Nale do nich na

przykad wypenione znaczeniem archiwa, tworzone

w ramach dyskursu historycznego po to, by zatrzyma

proces zapominania, aby historia zachowaa

czno z pamici zbiorow. Esej Arlette Farge traktuje archiwum jako miejsce gromadzenia i

pustoszenia. O archiwum mona myle tylko

z perspektywy wiedzy niepenej, kompletnoci zbioru

niemoliwej do osignicia. Dla Carolyn Steedman za archiwum jest realnie istniejc przestrzeni

umoliwiajc wyobraanie i pamitanie, traktowanie

historii w kategoriach procesualnych, wreszcie

dowiadczenie samej rzeczywistoci. Dyskutuje ona

z rozpowszechnionym wspczenie pogldem, e

archiwum odtwarza struktur niewiadomoci.

Wanie ze wzgldu na to, e ma ono charakter

materialny, freudowska metafora staje pod znakiem

zapytania. Archiwa nie s bezgraniczne, podobnie

jak mieszczca w sobie wszelkie wspomnienia

niewiadomo. Jednym sowem, nie mona o nich

mwi nie biorc po uwag materialnych warunkw

ich dziaania.

Pole teoretycznych docieka zakrelone przez

wspomniane trzy teksty, artystyczne dziaania

oraz wypowiedzi krytyczne prezentowane w tym

wydawnictwie towarzysz wystawie Tytu roboczy: archiwum (ms, .. ), dla ktrej po raz pierwszy w historii Muzeum Sztuki punktem wyjcia

stao si muzealne archiwum. Dziaania Marysi Lewandowskiej podaj w wtpliwo autorytet instytucji, skupiajc si na praktykach powstajcych

na marginesach jej dziaalnoci. Publiczne i prywatne

oblicza Muzeum przeplataj si w rozmowach, lmach,

nagraniach dwikowych, zdjciach pochodzcych

ze zbiorw Telewizji d, Radia d oraz samego

Muzeum. W publikacji tej prezentujemy rozmow

artystki z historykiem sztuki Michaelem Newmanem

oraz jej interwencje w archiwalne wypowiedzi Urszuli Czartoryskiej, ktrej posta staa si inspiracj projektu Czue muzeum.

W pracach Lasse Schmidta Hansena niepokoi

pedanteria, z jak artysta traktuje szczegy.

Hansen zakorzenia swoj praktyk w pdzie ku

biurokratyzacji i dokumentacji, ktre charakteryzuj

nowoczesno. Rne rodzaje tosamoci w jego

twrczoci (seryjno i automatyzm w strukturze

prac, ich anonimowy i bezporedni wygld) pozwalaj

powiedzie, e jest to sztuka, ktra odmawia bycia

Rzeczami pisze w eseju o artycie Lars Bang Larsen. Untitled List (), czyli lista lektur artysty, zostaa

opublikowana w niniejszym numerze.

Przedmiotem reeksji oraz bohaterem ostatniej

czci projektu jest wystawa Konstruktywizm w Polsce , jedna z najbardziej znanych prezentacji w historii Muzeum Sztuki, po raz pierwszy

pokazana w roku i od tego czasu zaprezentowana

w ponad szesnastu miejscach na wiecie. Pytamy

o retoryk twrcw wystawy wpisujc polski

konstruktywizm na karty zachodniej historii sztuki, a

take o recepcj prac i dziaa teoretycznych. Todays culture is constantly in archive mode

documenting and attempting to preserve every

aspect of the reality that surrounds us. At the

same time, we live in a network culture, in

the midst of participatory media, having given priority

to access and transparency whilst quickly forgetting how

the past has shaped us. ere are still places where this

past is not only deposited but its traces are organised,

indexed and categorised according to strict historical

systems of classication. One of these is the archive of

the museum, which serves as a place to reconsider the

relation between past and present not only in terms of

what the archive contains but what it obviously doesnt:

its absences, gaps, omissions, eclipses and denials. e

theory of the archive can only be created in a broader

context; at the intersection of historical and sociological

research, the study of the evolution of ideas and practices

that document accumulation. Owing to the heterogeneity

of the subject itself there is no space marked out

where such a theory could be created; there is no point,

question or xed issue from which it could begin.

In the second issue of Working Title: Archive we

juxtapose three types of archive description by alluding to

certain topographies. Pierre Nora writes about realms

of memory [lieux de mmoire]; material, symbolic and

functional places which emerge due to the interaction

between memory and history. Amongst other things

these include archives lled with meaning, created in the

framework of historical discourse in order to halt the

process of forgetting so that history remains connected

with collective memory. Arlette Farges essay treats

the archive as a place of accumulation and ravage. One

can only think about the archive from the perspective

of incomplete knowledge, of a collections completeness

being impossible to achieve. us, for Carolyn Steedman,

the archive is actually an existing space that allows

for imagining and remembering, treating history as

processes and categories, and nally for the experience

of reality itself. She argues against the popular idea that

the archive repeats the structure of the unconscious. It

is exactly due to the material character of the archive

that Freudian metaphor is in question. Archives, unlike

all-encompassing unconsciousness, are not without

boundaries. ey cannot be discussed, regardless of the

material conditions of their operation.

e eld of theoretical investigations marked by the

three aforementioned texts, and by the artists works

and critical statements presented in this publication

accompany the exhibition Working Title: Archive

(ms, February May ), for which the point

of departure is (for the rst time in the history of

the Muzeum Sztuki) the museums archive. Marysia Lewandowskas activities question the institutions authority by concentrating on practices that emerge at

its margins. Public and private aspects of the Muzeum

interweave in conversations, lms, sound recordings

and photographs from the collection of Television d,

Radio d and the Museum itself. In this publication

we present the conversation of the artist with the art

historian Michael Newman, as well as her interventions

into the archival statements of Urszula Czartoryska,

whos gure became an inspiration for the project Tender

Museum.

Meticulous attention to detail intrudes into the

works of Lasse Schmidt Hansen who also locates his

practice in modernitys drive towards bureaucratisation

and documentation. e various kinds of sameness in his

work (seriality and automatism in the works structure,

anonymity and discreetness in its appearance) makes it

safe to say that this is art that refuses to be ings

writes Lars Bang Larsen in his essay on the artists work.

Untitled List (), the artists reading list is published

in this issue of the reader.

e last part of the project deals with the subject of

reection in the form of Constructivism in Poland

, one of the best known exhibitions in the history

of the Muzeum Sztuki, shown for the rst time in ,

and since then presented in more than thirteen venues

internationally. We want to ask questions not only about

the rhetoric of the exhibitions authors, which inscribes

Polish Constructivism into the history of western art, but

also about how the works and theoretical activities were

received.

wst

pin

trodu

ctionMagdalena Zikowska / Andrzej Leniak

tytu roboczy: archiwum | pierre nora working title: archive | pierre nora

Przyspieszenie historii: sprbujmy uchwyci znaczenie tej frazy nie uciekajc si do metafory. Coraz szybsze zelizgiwanie si teraniejszoci w przeszo historyczn i oglne wraenie, e wszystko moe znikn oto wskazwki, e rwnowaga zostaa

zerwana. Resztki dowiadczenia wci przeywanego w cieple

tradycji, w ciszy obyczaju, w powtarzalnym rytmie dziedzictwa,

wszystko to ulego przemianie pod naporem fundamentalnie

historycznej wraliwoci. Samowiadomo pojawia si pod znakiem

i zachowanie zbiorowo pamitanych wartoci;

by to take koniec ideologii majcych zapewni

gadkie przejcie od przeszoci do przyszoci lub

wskazywa, co przyszo powinna zachowa z

przeszoci w imi reakcyjnych, postpowych, a nawet

rewolucyjnych celw. Rzeczywicie zauwaylimy

ogromne opnienie w samym modelu historycznego

postrzegania, ktrym dysponujemy. Z pomoc

mediw zamieni on pami zwizan z intymnoci

zbiorowego dziedzictwa w efemeryczny lm

o aktualnych wydarzeniach.

Przyspieszenie historii konfrontuje nas zatem

z brutalnym urzeczywistnieniem rnicy midzy

rzeczywist pamici spoeczn i nienaruszon,

ilustrowan przez spoeczestwa prymitywne lub

archaiczne, ktrych ma by jednoczenie sekretem

a histori, czyli tym, za pomoc czego nasze

nowoczesne, beznadziejnie zapominalskie

spoeczestwa napdzane przez zmian, porzdkuj

przeszo. Z jednej strony odnajdujemy zintegrowan,

dyktatorsk pami pozbawion samowiadomoci,

zarzdzajc, wszechpotn, spontanicznie

Pierre Nora

Midzy pamici i histori:Les lieux de Mmoire

tego, co dopiero si wydarzyo, jako spenienie czego,

co ju si rozpoczo. Mwimy tak duo o pamici,

poniewa tak niewiele jej zostao.

Nasze zainteresowanie lieux de mmoire,

w ktrych krystalizuje si i skrywa pami, pojawio

si w okrelonym momencie historycznym, w

punkcie zwrotnym, w ktrym wiadomo zerwania

z przeszoci czy si z poczuciem, e pami

zostaa rozbita rozbita jednak w taki sposb, e

stawia ona problem ucielenienia pamici w pewnych

miejscach, w ktrych wci trwa poczucie historycznej

cigoci. Istniej lieux de mmoire, miejsca pamici,

poniewa nie ma ju milieux de mmoire, rzeczywistych

rodowisk pamici.

Rozwamy na przykad niewtpliwy przeom,

jaki stanowi zanik kultury wiejskiej, kluczowej

przechowalni pamici zbiorowej, ktrej aktualna

popularno jako obiektu bada historycznych

wspgra z apogeum rozwoju kultury industrialnej.

Taki fundamentalny rozpad pamici jest tylko jednym

z przykadw globalnej tendencji zmierzajcej ku

demokratyzacji i rozwojowi kultury masowej.

W przypadku nowo powstaych narodw niepodlego

zostaa oddana historycznym spoecznociom

zbudzonym niedawno przez kolonialny gwat z

ich etnologicznej drzemki. Proces wewntrznej

dekolonizacji wpyn rwnie na mniejszoci etniczne,

rodziny oraz grupy, ktre dotychczas posiaday

due zasoby pamici, cho brakowao im kapitau

historycznego. Bylimy wiadkami koca spoeczestw,

ktre przez dugi czas dziki kocioom lub szkoom,

rodzinom lub pastwu gwarantoway transmisj

aktualizujc si pami bez przeszoci, ktra nieustannie na nowo

wymyla tradycj, czc histori swych przodkw

z niezrnicowanym czasem bohaterw, rde i mitu. Z drugiej

strony mamy nasz rodzaj pamici, czyli nic wicej, jak tylko

posegregowane i uporzdkowane lady historii. Przepa midzy

nimi pogbia si w czasach nowoytnych wraz z rosnc wiar

w prawo, zdolno, a nawet obowizek zmiany. Dzi dystans ten

zosta rozcignity do swej konwulsyjnej granicy.

Podbj i wykorzenienie pamici przez histori byy rodzajem

objawienia, tak jakby stare wizy tosamoci zostay zerwane

i skoczyo si co, co uznawalimy za oczywiste stan znak

rwnoci midzy pamici i histori. To, e we francuskim istnieje

tylko jedno sowo na oznaczenie zarwno przeywanej historii, jak

i intelektualnej operacji, ktra czyni j zrozumia (s one

rozrnione w niemieckim jako Geschichte i Historie) jest czsto

zauwaan saboci tego jzyka; jednoczenie przekazuje ona pewn

gbok prawd: porywajcy nas proces i nasze reprezentacje tego

procesu s tym samym. Gdybymy byli zdolni y wewntrz pamici,

nie musielibymy tworzy lieux de mmoire w jej imieniu. Kady

gest, nawet najbardziej zwyczajny, byby przeywany jako rytualne

powtrzenie pozaczasowej praktyki w pierwotnej identykacji

dziaania ze znaczeniem. Wraz z pojawieniem si ladu, mediacji,

dystansu, nie znajdujemy si ju w przestrzeni pamici, lecz historii.

Mona przywoa tutaj na przykad ydw z diaspory, przywizanych

do tradycyjnych rytuaw, ktrzy jako lud pamici nie potrzebowali

historykw a do momentu przymusowej konfrontacji ze wiatem

nowoczesnym.

Pami i historia nie tylko nie s ju synonimami, ale ukazuj

si dzi jako fundamentalnie sobie przeciwstawne pojcia. Pami

jest yciem wiedzionym przez ywe spoeczestwa ustanowione w jej

imi. Nieustannie ewoluuje, jest otwarta na dialektyk pamitania

i zapominania, niewiadoma swej sukcesywnej deformacji, podatna

na manipulacj i zawaszczenie, moe trwa w upieniu i co jaki

czas si budzi. Z drugiej strony historia jest zawsze problematyczn

i niepen rekonstrukcj tego, czego ju nie ma. Pami jest

fenomenem wiecznie aktualnym, wizami czcymi nas z wieczn

teraniejszoci; historia stanowi natomiast reprezentacj przeszoci.

Pami jest afektywna i magiczna; przyswaja zatem jedynie pasujce

do niej fakty; karmi wspomnienia, ktre mog by nieostre lub

odlege, globalne lub oderwane, partykularne lub symboliczne

podatne na przekaz wszelkimi kanaami lub we wszelkich ramach

fenomenalnych, na kady typ cenzury lub projekcji. Historia jest

wytworem intelektualnym i wieckim, domaga si wic analizy

i krytyki. Pami umieszcza wspomnienie w porzdku sakralnym;

historia, zawsze prozaiczna, na nowo je uwalnia. Pami jest lepa

na wszystko z wyjtkiem grupy, ktr jednoczy oznacza to, jak

powiedzia Maurice Halbwachs, e istnieje tak duo pamici, jak wiele jest grup, e pami jest z natury rnorodna, a jednak

specyczna; zbiorowa, mnoga, a jednak indywidualna. Jednoczenie

historia naley do wszystkich i do nikogo, poniewa roci sobie

prawo do uniwersalnego autorytetu. Pami karmi si tym, co

konkretne: przestrzeni, gestami, obrazami i przedmiotami; historia

natomiast jest cile zwizana z czasow cigoci, z nastpstwem

oraz relacjami czcymi rzeczy. Pami jest absolutna, podczas gdy

historia moe ujmowa jedynie to, co relatywne.

W centrum historii znajduje si krytyczny dyskurs, ktry

przeciwstawia si spontanicznej pamici. Historia jest wiecznie

podejrzliwa wobec pamici, a jej prawdziw misj jest jej tumienie

i zniszczenie. W horyzoncie spoeczestw historycznych, w granicach

cakowicie uhistorycznianego wiata, istniaaby permanentna

sekularyzacja. Celem i ambicj historii nie jest uwydatnienie, lecz

anihilacja tego, co w rzeczywistoci miao miejsce. Uoglniona

historia krytyczna bez wtpienia zachowaaby niektre muzea,

medaliony i pomniki innymi sowy materiay potrzebne jej do

pracy ale pozbawiaby je tego, co dla nas uczynioby z nich lieux

de mmoire. Ostatecznie, spoeczestwo yjce pod znakiem historii

nie mogoby, w odrnieniu od spoeczestwa tradycyjnego, tworzy

takich miejsc, w ktrych mogyby zakotwiczy wasn pami.

By moe najbardziej uchwytnym znakiem rozdziau historii

i pamici byo pojawienie si historii historii, cakiem niedawne

we Francji rozbudzenie wiadomoci historiogracznej. Historia,

szczeglnie ta dotyczca dziejw narodowych, pooya podwaliny

pod nasze najstarsze zbiorowe tradycje: nasze kluczowe lieux de

mmoire. Od redniowiecznych kronikarzy do dzisiejszych praktykw

historii totalnej caa tradycja rozwijaa si jako kontrolowane

wiczenie i automatyczne pogbianie pamici, odtwarzanie

pamici bez luk i bdw. Bez wtpienia aden wielki historyk,

poczwszy od Froissarda, nie mia wraenia, e by reprezentantem tylko pewnej partykularnej wersji pamici: Commynes pamici dynastycznej, La Popelinire jedynie pamici Francuzw, Bossuet pamici chrzecijaskiej i monarchicznej, Wolter pamici postpu ludzkoci, Michelet wycznie pamici ludu, a Lavisse jedynie pamici narodu. Wrcz przeciwnie: kady historyk by przekonany,

e jego zadanie polegao na stworzeniu pamici bardziej pozytywnej,

wszechogarniajcej i wyjaniajcej. Wytworzenie przez histori

w ostatnim wieku naukowej metodologii zintensykowao jedynie

wysiek krytycznego ustanowienia prawdziwej pamici. Kada

wielka historyczna rewizja staraa si wzmocni fundamenty pamici

zbiorowej.

W kraju takim jak Francja historia historii nie moe by

niewinn operacj; wie si bowiem z rozbiciem od rodka historii

jako pamici przez histori krytyczn. Kada historia jest z natury

krytyczna, a wszyscy historycy pragnli demaskowa hipokryzyjne

mitologie swoich poprzednikw. Co niepokojcego dzieje si jednak,

gdy historia zaczyna pisa sw wasn histori. Historiograczny

lk budzi si, gdy historia stawia przed sob zadanie wyledzenia

istniejcych w niej obcych impulsw i odkrywa, e jest oar pamici,

ktr staraa si zawadn. Tam, gdzie historia nie przypisaa sobie

tak silnej ksztatujcej i dydaktycznej roli jak we Francji, historia

historii jest w mniejszym stopniu wypeniona polemiczn treci. Na

przykad w Stanach Zjednoczonych, w kraju o zrnicowanej pamici

i rnych tradycjach, historiograa ma posta bardziej pragmatyczn.

Odmienne interpretacje Rewolucji albo wojny secesyjnej nie

zagraaj amerykaskiej tradycji, poniewa w pewnym sensie

nic takiego nie istnieje. A jeli istnieje, nie jest przede wszystkim

konstrukcj historyczn. We Francji natomiast historiograa jest

ikonoklastyczna i lekcewaca. Ujmuje najwyraniej zdeniowane

przedmioty tradycji kluczow bitw, na przykad pod Bouvines,

kanoniczny podrcznik jak Petit Lavisse aby rozmontowa ich

mechanizmy oraz analizowa warunki ich rozwoju. Dziaa przede

wszystkim poprzez podanie w wtpliwo, wbijanie noa midzy

drewno pamici i kor historii. To, e studiujemy historiogra

rewolucji francuskiej, e odtwarzamy mity i interpretacje, oznacza,

e nie identykujemy si ju bezwarunkowo z ich dziedzictwem.

Badanie tradycji, jakkolwiek byaby ona wartociowa, nie pozostawia

jej ju w stanie nienaruszonym. Co wicej, historia historii nie

ogranicza si do ujmowania najbardziej uwiconych obiektw

naszej narodowej tradycji. Poprzez kwestionowanie swojej

wasnej tradycyjnej struktury, swoich wasnych konceptualnych

i materialnych zasobw, procedur badawczych i spoecznych

rodkw dystrybucji, caa dyscyplina historii wkroczya w epok

historiograczn, wchaniajc w siebie wasne oddzielenie od pamici

ktre z kolei staje si moliwym przedmiotem historii.

Kiedy wydawao si, e tradycja pamici, poprzez pojcia

tytu roboczy: archiwum | pierre nora working title: archive | pierre nora

historii i narodu, zaowocowaa syntez w postaci Trzeciej Republiki.

W szerokiej perspektywie chronologicznej, midzy Lettres sur

lhistoire de France Augustyna ierry () i Historie sincre de la nation franaise (), relacje midzy histori, pamici i

narodem przedstawiane byy jako bardziej ni naturalne: miay

one zakada wzajemne odnoszenie si do siebie, symbioz na

kadym poziomie naukowym i pedagogicznym, teoretycznym i

praktycznym. Narodowa denicja teraniejszoci apodyktycznie

domagaa si uzasadnienia przez wyjanienie przeszoci. Jednak

to wanie teraniejszo bya osabiona rewolucyjn traum oraz

wezwaniem do oglnego przewartociowania monarchicznej

przeszoci. Zostaa osabiona jeszcze bardziej przez przegran w

roku, ktra, w ramach zapnionej rywalizacji z niemieck nauk

i pedagogik prawdziwymi zwycizcami pod Sadow ukazaa

naglc konieczno rozwoju powanej wiedzy dokumentalnej

wewntrz szkolnego systemu transmisji wiedzy. Niezrwnany jest

ton narodowej odpowiedzialnoci przypisywanej historykowi jako

pkaznodziei i ponierzowi choby w pierwszym artykule

redakcyjnym Revue historique (), w ktrym Gabriel Monod kreli

obraz mudnych, metodycznych i kolektywnych bada naukowych

prowadzonych w ukryty i bezpieczny sposb dla dobra ojczyzny

i caej ludzkoci. Czytajc ten tekst, tak samo jak setki podobnych,

mona si zastanawia, jak twierdzenie, e pozytywistyczna

historia nie bya czysto kumulatywna, mogo kiedykolwiek zyska

wiarygodno. Przeciwnie, w teleologicznej perspektywie narodu

polityczno, wojskowo, biograczno i dyplomacja byy

uznawane za lary cigoci. Przegrana pod Azincourt, zamach

Ravaillaca, journe des dupes kardynaa Richelieu czy dodatkowe klauzule w traktacie westfalskim kade z tych wydarze wymagao

skrupulatnego wyjanienia. Najbardziej przenikliwa erudycja

suya zatem dodawaniu lub odejmowaniu jakiego szczegu

z monumentalnego gmachu, ktrym by nard. Pami narodu

uwaana bya za silnie zunikowan; niecigo midzy nasz

grecko-rzymsk kolebk i koloniami Trzeciej Republiki nie bya

wiksza ni midzy uczonymi zabiegami wpisujcymi nowe terytoria

do narodowego dziedzictwa i podrcznikami szkolnymi, ktre

wyraay ten dogmat. wity nard zyskiwa w ten sposb uwicon

histori; z powodu narodu nasza pami wci zbudowana bya na

sakralnych fundamentach.

Aby dostrzec, w jaki sposb ta synteza ulega rozbiciu pod

wpywem nowej siy sekularyzacji, naley pokaza, jak w trakcie

kryzysu lat . XX wieku we Francji poczenie pastwa

i narodu zostao stopniowo zastpione przez poczenie pastwa

i spoeczestwa oraz jak w tym samym czasie i z tych samych

powodw historia jako tradycja pamici ulega spektakularnej

przemianie w samowiedz spoeczestwa. Jako taka historia bya

zdolna ukazywa wiele rodzajw pamici, a nawet zamieni si

w laboratorium badajce mentalno przeszoci; odrzucajc

narodow tosamo porzucia ona jednak rwnie zadanie

tworzenia spjnego znaczenia i w efekcie stracia swj pedagogiczny

autorytet w przekazywaniu wartoci. Denicja narodu nie bya ju

problemem, a pokj, dobrobyt i ograniczenie jego wadzy dokonay

reszty. Gdy spoeczestwo zajo miejsce narodu, legitymizacja przez

przeszo, a zatem przez histori, zmienia si w legitymizacj przez

przyszo. Mona uznawa i czci przeszo suc narodowi;

na przyszo z kolei mona si przygotowa: w ten sposb trzy

kategorie zyskuj autonomi. Nard nie by ju przyczyn, lecz

sta si przesank; historia jest teraz nauk spoeczn, a pami

fenomenem czysto prywatnym. Pami narodowa [ang. memory-

nation] bya ostatnim wcieleniem jednoci pamici i historii.

Badanie lieux de mmoire mieci si zatem na przeciciu dwch

tendencji, ktre we Francji nadaj mu dzi znaczenie: z jednej strony

czysto historiograczny ruch, reeksyjne zwrcenie si historii ku

samej sobie, z drugiej ruch dosownie historyczny wyznaczajcy kres

tradycji zwizanej z pamici. Moment lieux de mmoire pojawia si

w tym samym czasie, gdy znika rozlegy i gboki zasb pamici,

ktry moe ocale jedynie jako odtworzony obiekt spojrzenia

historii krytycznej. Okres ten okrela z jednej strony zdecydowane

pogbienie studiw historycznych, z drugiej za konsolidacja

dziedzictwa. Zasada krytyczna rozwija si zgodnie z wewntrzn

dynamik: nasze intelektualne, polityczne czy historyczne ramy

wyczerpay si, cho pozostaj na tyle silne, aby uczyni nas

obojtnymi; niezalenie od pozostaej w nich witalnoci robi one

na nas wraenie wycznie poprzez swe najbardziej spektakularne

symbole. Poczenie tych dwch tendencji oddaje nam do rk

jednoczenie podstawowe narzdzia historyczne i najbardziej

naznaczone symbolicznie obiekty pamici: archiwa i zarazem

trjkolorowy sztandar, biblioteki, sowniki, muzea i pamitki,

uroczystoci, Panteon, uk Tryumfalny; Dictionnaire Larousse oraz

cian komunardw, gdzie zginli ostatni obrocy Komuny Paryskiej

w roku.

Te lieux de mmoire s fundamentalnymi resztkami, najwyszymi

wcieleniami pamitajcej wiadomoci, ledwie ocalaej w epoce

historii, ktra przywouje pami, gdy j porzucia. Ukazuj

si dziki derytualizacji naszego wiata tworzc, manifestujc,

ustanawiajc, konstruujc, dekretujc i podtrzymujc si

podstpu lub woli spoeczestwo gboko pochonite sw wasn

transformacj i odnow, spoeczestwo, ktre woli to, co obecne od

tego, co dawne, modo od staroci, przyszo od przeszoci. Muzea,

archiwa, cmentarze, festiwale, rocznice, traktaty, depozyty, pomniki,

sanktuaria, bractwa oto kamienie graniczne innego wieku, iluzje

wiecznoci. Jest to nostalgiczny wymiar tych nabonych instytucji,

ktry sprawia, e wydaj si tak przykre i chodne naznaczaj

one rytuay spoeczestwa pozbawionego rytuaw; nieusuwalne

partykularyzmy w spoeczestwie, ktre niweluje partykularyzmy,

znaki dystynkcji i przynalenoci grupowej w spoeczestwie, ktre

stara si ceni jednostki wycznie jako identyczne i rwne.

Lieux de mmoire rodz si z poczucia, e nie istnieje spontaniczna

pami, e musimy umylnie tworzy archiwa, utrzymywa rocznice,

organizowa obchody, wygasza mowy pochwalne i uwierzytelnia

rachunki, poniewa wszystkie te dziaania przestay sprawia

wraenie naturalnych. Dokonywana przez niektre mniejszoci

obrona uprzywilejowanej pamici, ktra wycofuje si do zazdronie

strzeonych enklaw zdecydowanie potwierdza w tym sensie prawd

lieux de mmoire bez czujnego upamitniania wkrtce porwie je

historia. Opieramy nasze tosamoci na takich bastionach, lecz gdyby

to, czego one broni, nie byo zagroone, nie byoby potrzeby ich

budowania. I odwrotnie, gdyby uruchomione przez nie wspomnienia

miay by uwolnione, byyby bezuyteczne; gdyby historia nie

zawaszczaa pamici, deformujc j i przeksztacajc, przenikajc

i paraliujc, nie istniayby lieux de mmoire. W rzeczywistoci lieux

de mmoire tworzy sam ruch przycigania i odpychania to momenty

historii oderwane od jej ruchu, a potem do niego powracajce; ju

niezupenie ywe, a jednak nie cakiem martwe, niczym muszle

pozostawione przez odpyw na brzegu morza ywej pamici.

Pami schwytana przez historiTo, co dzi nazywamy pamici jest ju zatem histori, a nie

pamici. To, co bierzemy za rozbysk pamici jest w rzeczywistoci

jej ostatecznym strawieniem przez pomienie historii. Poszukiwanie

pamici jest poszukiwaniem nalecej do kogo historii.

Oczywicie wci nie moemy oby si bez tego sowa, ale

powinnimy mie wiadomo rnicy midzy prawdziw pamici,

ktra znalaza schronienie w gestach i zwyczajach, umiejtnociach

przekazywanych przez niepisane tradycje, w zbiorze wewntrznej

samowiedzy, w naturalnych odruchach i gboko zakorzenionych

wspomnieniach, a pamici przeksztacon przez histori, ktra

jest czym niemal przeciwstawnym: wiadoma i przemylana,

przeywana jako obowizek, ju nie spontaniczna; psychologiczna,

indywidualna i subiektywna; ale nigdy nie spoeczna, zbiorowa

lub wszechobejmujca. W jaki sposb dokonalimy przejcia od

pierwszego, bezporedniego rodzaju pamici do drugiego, ktry

jest ju zaporedniczony? Mona zada pytanie o t wspczesn

metamorfoz z perspektywy jej rezultatu.

Nowoczesna pami jest przede wszystkim pamici archiwaln.

W caoci opiera si na materialnoci ladw, bezporednioci

danych, widzialnoci obrazu. To, co powstao jako rodzaj pisarstwa,

koczy jako wierne odtworzenie albo nagranie na tamie. W im

mniejszym stopniu pami jest przeywana wewntrznie, tym

bardziej jej istnienie zaley od zewntrznych mediw i widocznych

znakw std bierze si dotykajca nasz epok obsesja archiwum,

ktra pragnie jednoczenie cakowitej konserwacji teraniejszoci

i absolutnego ocalenia przeszoci. Strach przed byskawicznym

i ostatecznym znikniciem idzie w parze z lkiem o znaczenie

teraniejszoci i trosk o to, czy przyszo da o niej choby

najdrobniejsze wiadectwo, o najdrobniejszy lad czy potencjaln

godno tego, co bdzie pamitane. Czy nie do aowalimy

i opakiwalimy utrat lub zniszczenie przez naszych przodkw

potencjalnie znaczcych rde wiedzy, by unikn wystawienia si

na taki sam zarzut ze strony naszych nastpcw? Pami zostaa

cakowicie pochonita przez drobiazgowe prby jej odtworzenia.

Jej nowym powoaniem jest rejestrowanie; zrzucajc na archiwum

odpowiedzialno za pamitanie, zrzucamy tam swoje znaki tak, jak

w zrzuca sw skr.

To, co nazywamy pamici jest w rzeczywistoci gigantycznym

i zapierajcym dech w piersiach magazynem zawierajcym

materialne zasoby tego, czego nie moglibymy ju zapamita,

nieograniczonym zbiorem tego, co moe zosta przywoane.

Papierowa pami Leibniza staa si odrbn sieci instytucji, do

ktrej nale muzea, biblioteki, skady, centra dokumentacji i banki

danych. Specjalici oceniaj, e tylko w publicznych archiwach

w trakcie zaledwie kilku dekad w wyniku ilociowej rewolucji

liczba akt wzrosa tysic razy. Jak dotd adne spoeczestwo nie

tworzyo archiww tak chtnie jak nasze, nie tylko jeli chodzi o

objto, nowe rodki technicznej reprodukcji i konserwacji, ale

take przez swj peen przesdw podziw, cze dla ladw. Mimo i

tradycyjna pami zanika, czujemy si zobowizani do wytrwaego

kolekcjonowania pozostaoci, wiadectw, dokumentw, obrazw,

pogosek, jakichkolwiek widzialnych znakw tego, co byo, tak

jakby to pczniejce dossier miao by wykorzystane jako dowd

przed nieznanym jeszcze trybunaem historii. Poczucie sacrum

zostaje ulokowane w ladzie, ktry jest jednoczenie jego negacj.

Niemoliwe staje si okrelanie tego, co powinno zosta zapamitane

std niech do niszczenia czegokolwiek, ktra z kolei prowadzi do

wzmocnienia instytucji zwizanych z pamici. Nastpio dziwne

odwrcenie rl midzy zawodowym twrc archiww, niegdy

krytykowanym za obsesj na punkcie konserwacji, i amatorem.

Dzi prywatne rmy i publiczna administracja zachowuj wszystko,

podczas gdy zawodowi archiwici nauczyli si, e istot ich fachu jest

sztuka kontrolowanego niszczenia.

W trakcie zaledwie kilku lat materializacja pamici zostaa

niezwykle rozszerzona, pomnoona, zdecentralizowana

i zdemokratyzowana. W epoce klasycznej trzema gwnymi twrcami

archiww byy wielkie rodziny, koci i pastwo. Lecz kto dzi nie

czuje przymusu dokumentowania swych uczu, pisania pamitnika?

Dotyczy to nie tylko pomniejszych postaci historycznych, ale rwnie

ich wiadkw, narzeczonych czy lekarzy. Im mniej nadzwyczajne

wiadectwo, tym trafniej wydaje si ono ilustrowa przecitn

mentalno.

Imperatywem naszej epoki jest nie tylko zachowywanie

wszystkiego, ocalanie kadej oznaki pamici nawet jeli nie

jestemy pewni, jakiego rodzaju pami oznaczamy ale rwnie

tworzenie archiww. Archiwa francuskiego systemu ubezpiecze

s tego niepokojcym przykadem: to niemajca porwnania ilo

dokumentw, ktra siga dzi trzystu kilometrw. W idealnej sytuacji

komputerowe opracowanie tej masy pamiciowego materiau

prezentowaoby czytelnikowi ogln sum tego, co normalne

i tego, co patologiczne w spoeczestwie, od diet do stylw ycia,

wedle regionu i zawodu; jednak nawet konserwacja i ewentualne

wykorzystanie tego materiau domaga si dokonania drastycznych

i niemoliwych wyborw. Zachowaj tak duo, jak si da, tylko

wtedy co pozostanie oto, by da kolejny wymowny przykad,

konkluzja wynikajca z rozpowszechnienia historii mwionych.

We Francji istnieje obecnie ponad trzysta zespow zajmujcych

si gromadzeniem gosw, ktre docieraj do nas z przeszoci

(Philippe Joutard). Nie s to jednak zwyke archiwa, jeli wemiemy pod uwag, e stworzenie ich wymaga trzydziestu szeciu godzin

dla kadej godziny nagrania oraz e nigdy nie mog by uywane

w oderwaniu, poniewa nabieraj znaczenia jedynie wwczas, gdy

sucha si ich w caoci. Czyjej woli pamitania s one odbiciem?

pytajcego czy odpowiadajcego? Archiwum, nie bdc ju bardziej

lub mniej zamierzon pozostaoci ywej pamici, stao si

tytu roboczy: archiwum | pierre nora working title: archive | pierre nora

rozmylnym i wykalkulowanym sposobem kanalizacji utraconej

pamici. Dodaje czego do ycia, ktre czsto staje si funkcj swego

wasnego nagrania drug pamici, pamici-protez. Bezkrytyczne

tworzenie archiww jest dotkliwym skutkiem dziaania nowego

rodzaju wiadomoci, najbardziej klarownym wyrazem terroryzmu

pamici poddanej historyzacji.

Ta forma pamici przybywa do nas z zewntrz; poniewa nie

jest ju ona praktyk spoeczn, przyswajamy j jako indywidualny

przymus. Przejcie od pamici do historii wymagao od kadej grupy

spoecznej ponownego zdeniowania swej tosamoci poprzez

oywienie wasnej historii. Obowizek pamitania sprawia, e kady

staje si swym wasnym historykiem. Wymg historii zdecydowanie

przekroczy zatem krg zawodowych historykw. Nie tylko ci, ktrzy

byli dugo marginalizowani przez tradycyjn histori, s dotknici

potrzeb odzyskania swej pogrzebanej przeszoci. Podajc za

przykadem grup etnicznych i mniejszoci spoecznych, kada

okrelona grupa, intelektualna lub nie, wyksztacona lub nie, odczua

potrzeb poszukiwania wasnych korzeni i tosamoci. Rzeczywicie

trudno znale dzi rodzin, w ktrej jaki jej czonek nie postanowi

ostatnio moliwie dokadnie udokumentowa ycia jednego ze

swych przodkw. Rozwj bada genealogicznych sta si nowym

zjawiskiem masowym: archiwa narodowe donosz, e procent

badajcych archiwa w roku zajmowao si sporzdzeniem

historii genealogicznej, podczas gdy badacze uniwersyteccy

stanowili procent. Uderzajce jest to, e najbardziej znaczce

opracowania historyczne biologii, zyki, medycyny czy muzyki

zawdziczamy nie zawodowym historykom, lecz biologom, zykom,

lekarzom i muzykom. Nauczyciele sami zajli si histori edukacji,

od wychowania zycznego do instrukcji z edukacji lozocznej.

Wskutek atakw na ustanowione dziedziny wiedzy, kada dyscyplina

szukaa swego uprawomocnienia w badaniu wasnych rde.

Socjologia rozpocza poszukiwania swych ojcw zaoycieli;

antropologia postanowia odkry swoj wasn przeszo od

szesnastowiecznych kronik do administratorw kolonialnych. Nawet

krytyka literacka zajmuje si badaniem genezy swych kategorii

i tradycji. Jeli chodzi o histori, pozytywizm, dugo po odrzuceniu go

przez zawodowych historykw, zdoby dziki tej naglcej potrzebie

popularno, jakiej nie zazna nigdy wczeniej. Rozpad pamici-

historii pomnoy liczb prywatnych pamici domagajcych si

swych indywidualnych historii.

Zosta wydany rozkaz pamitania, ale odpowiedzialno naley

do mnie i to ja musz pamita. Jednym z kosztw historycznej

metamorfozy pamici byo masowe zainteresowanie indywidualn

psychologi pamitania. Rzeczywicie te dwa zjawiska s ze sob

tak cile zwizane, e trudno unikn ich porwnywania, wcznie

z ich dokadn odpowiednioci chronologiczn. Pod koniec XIX

wieku, gdy odczuwano ostateczny rozpad tradycyjnej rwnowagi

szczeglnie za dezintegracj wiata wiejskiego pami staa si,

wraz z Bergsonem, centralnym problemem myli lozocznej, wraz z Freudem kluczowym elementem osobowoci psychologicznej, a wraz z Proustem rwnie orodkiem literackiej autobiograi. Freudowi i Proustowi zawdziczamy dwa intymne i jednoczenie uniwersalne miejsca pamici: scen pierwotn i petite

madeleine. Transformacja pamici zakada zdecydowane przejcie

od tego, co historyczne, do tego, co psychologiczne, od tego, co

spoeczne do tego, co indywidualne, od obiektywnego znaczenia do

subiektywnej recepcji, od powtrzenia do upamitnienia. Absolutna

psychologizacja wspczesnej pamici pociga za sob cakowicie

now ekonomi tosamoci Ja, mechanizmw pamici i znaczenia

przeszoci.

Ostatecznie przymus pamici ciy uporczywie i niewidocznie

na jednostce i tylko na niej. Atomizacja oglnej pamici w pami

prywatn nadaa obowizkowi pamitania moc wewntrznej

koniecznoci. Nakazuje ona kademu pamita i chroni przywileje

tosamoci; gdy pami nie jest ju wszdzie, nie bdzie jej

nigdzie, jeli kto nie wemie odpowiedzialnoci za dochowanie jej

przy pomocy indywidualnych rodkw. Im mniej dowiadczamy

pamici zbiorowo, tym bardziej jednostki zmuszone s sta si

jednostkami pamici, tak jakby wewntrzny gos mia powiedzie

kademu Korsykaninowi Musisz by Korsykaninem a kademu

Bretoczykowi Musisz by Bretoczykiem. Aby zrozumie si

i powab tego rodzaju zobowizania, powinnimy by moe przywoa

ydowsk pami, ktra niedawno zostaa oywiona wrd wielu

niepraktykujcych ydw. W ramach tej tradycji, ktra nie posiada

innej historii poza wasn pamici, bycie ydem oznacza pamitanie,

e si nim jest; ale w momencie, gdy ta niepodwaalna pami

zostaa uwewntrzniona, domaga si w kocu penego uznania.

Co jest pamitane? W pewnym sensie jest to pami jako taka.

Psychologizacja pamici wywoaa zatem w kadej jednostce wraenie,

e jej zbawienie zaley ostatecznie od spacenia niemoliwego dugu.

Do penego obrazu owej nowoczesnej metamorfozy obok

pamici-archiwum i pamici-obowizku potrzebny jest jeszcze

trzeci aspekt: pami-dystans. Dzieje si tak dlatego, e nasz

stosunek do przeszoci, przynajmniej tak, jak ukazuj go gwne

studia historyczne, jest czym zupenie innym ni to, czego

oczekiwalibymy od pamici: nie jest retrospektywn cigoci, lecz

objawieniem niecigoci. W starym typie pamici-historii u rde

dokadnych sposobw postrzegania przeszoci tkwio zaoenie, e

przeszo mona odzyska. Przeszo zawsze mona wskrzesi

wysikiem przypomnienia; faktycznie nawet sama teraniejszo

staa si rodzajem odzyskanej, uaktualnionej przeszoci, ktr jako

teraniejszo ustanawia wanie gest zespolenia i zakorzenienia.

Rzeczywicie, aby pojawio si poczucie przeszoci musi istnie

jakie wczeniej i pniej, midzy teraniejszoci i przeszoci

musi pojawi si luka. Bya to jednak nie tyle separacja rozumiana

jako radykalna rnica, ile rozdwik rozumiany jako konieczne

do przywrcenia pokrewiestwo. Postp i upadek, dwa wielkie

tematy historycznego rozumienia, przynajmniej od pocztku

nowoczesnoci, rwnie trafnie wyraaj kult cigoci, milczce

zaoenie, e wiemy komu i czemu zawdziczamy nasze istnienie

std tak istotna wydaje si idea korzeni, owa wiecka wersja

narracji mitologicznej, ktra nadaje znaczenie i poczucie sacrum

spoeczestwu pogronemu w oglnonarodowym procesie

sekularyzacji. Im waniejsze korzenie, tym bardziej magiczna nasza

wielko. Odwoujc si do przeszoci czcilimy przede wszystkim

samych siebie.

Ta relacja zostaa zerwana. Tak jak przyszo niegdy

widzialna, przewidywalna, elastyczna, dobrze oznaczona ekstensja

teraniejszoci staa si niewidzialna, nieprzewidywalna,

niekontrolowana, tak te przeszlimy od idei widzialnej przeszoci

do przeszoci niewidzialnej; od stabilnej i pewnej przeszoci

przeszlimy do przeszoci pokawakowanej; od historii postrzeganej

jako cigo pamici do pamici ksztatowanej przez niecigo

historii. Nie mwimy ju o korzeniach, lecz o narodzinach.

Przeszo, ukazujca si nam jako radykalnie inna, staa si czym

diametralnie obcym. Jak na ironi nowoczesna pami ujawnia si

najwyraniej tam, gdzie pokazuje, jak dalece od niej odeszlimy.

Nie powinnimy jednak wierzy, e to poczucie niecigoci

znajduje wycznie nieostry i mglisty wyraz. Paradoksalnie dystans

wymaga zblienia, ktre neguje go bdc jego echem. Nigdy

w bardziej zyczny sposb nie pragnlimy przywoa ciaru

ziemi pod naszymi stopami, diabelskiej rki w roku albo

smrodu osiemnastowiecznych miast. Takie halucynacje dotyczce

przeszoci s jednak do pomylenia tylko w porzdku niecigoci.

Nasz stosunek do przeszoci jest teraz ksztatowany przez subteln

gr midzy jej nieustpliwoci i jej znikniciem; wie si on

z problemem reprezentacji w rdowym sensie tego sowa

cakowicie rnym od starego ideau wskrzeszania przeszoci.

Wskrzeszanie to, cho mogo si wydawa cakowite, w praktyce

zakadao hierarchi pamici, uporzdkowanie perspektywy

przeszoci przez spojrzenie statycznej teraniejszoci wyposaonej

w moliwoci umiejtnej manipulacji wiatem i cieniem.

Utrata pojedynczej zasady wyjaniajcej, umieszczajc nas we

fragmentarycznym wszechwiecie, wyniosa jednoczenie kady

przedmiot najdrobniejszy, najbardziej nieprawdopodobny,

najbardziej niedostpny do godnoci historycznej tajemnicy.

Poniewa nikt nie wie, z czego nastpnie bdzie skada si przeszo,

lk zmienia wszystko w lad, moliw wskazwk dla historii, ktra

narusza niewinno wszystkich rzeczy.

Reprezentacja polega na strategicznym uwypuklaniu, dobieraniu

prbek i mnoeniu przykadw. Do nas naley pami intensywnie

siatkwkowa i mocno telewizyjna. Moemy poczy ze sob

oczywisty w aktualnym pisarstwie historycznym powrt do

narracji z wszechmoc wyobrani i kina we wspczesnej kulturze

nawet jeli narracja ta znacznie rni si od narracji tradycyjnej,

z jej synkopowanymi czciami i formalnym domkniciem. Jak

moglibymy nie poczy szacunku do dokumentw archiwalnych,

ktre same s ogldanymi przez nas fragmentami, z wyjtkow

opraw jak nadajemy literaturze oralnej, cytujc informatorw,

chcc uczyni zrozumiaymi ich gosy czy nie czy si to wyranie

z poczuciem bezporednioci, do ktrego przyzwyczailimy si gdzie

indziej? Jak moemy nie dostrzega w naszej fascynacji yciem

codziennym w przeszoci prby ucieczki do jedynych dostpnych

nam sposobw na odtworzenie aury rzeczy, powolnych rytmw

dawnych czasw a w anonimowych biograach zwykych ludzi

przekonania, e masy nie zgadzaj si na traktowanie ich jak masy.

Jak moemy nie odczyta w skrawkach przeszoci dostarczanych

nam przez tak liczne mikrohistorie woli uczynienia historii, ktr

rekonstruujemy, rwn historii, ktr przeylimy? Moglibymy

mwi o lustrzanej pamici, gdyby wszystkie lustra nie odbijay tego

samego tym, czego szukamy jest rnica, a w obrazie tej rnicy

ulotnego spektaklu niemoliwej do odzyskania tosamoci. Nie

szukamy ju genezy, lecz rozszyfrowania tego, kim jestemy

w wietle tego, czym ju by nie moemy.

W osobliwy sposb ta alchemia istot czyni z praktyki historycznej

od ktrej nieustpliwy pd ku przyszoci powinien by nas wyzwoli

przechowalni dla tajemnic teraniejszoci. Magiczna operacja

zostaje dokonana raczej przez historyka ni przez histori. Dziwny

jest los historyka; jego rola i miejsce w spoeczestwie bya niegdy

prosta i jasno okrelona: mia by rzecznikiem przeszoci oraz

gosicielem przyszoci. W tej sytuacji jego osoba liczya si mniej ni

jego usugi; mia odgrywa rol transparentnego erudyty, narzdzia

transmisji, mostu rozcignitego midzy surow materialnoci

dokumentu i jego inskrypcj w pamici ostatecznie mia by

nieobecn obsesj obiektywnoci. Wraz z rozpadem pamici-historii

pojawi si nowy typ historyka, ktry w przeciwiestwie do swych

poprzednikw by gotowy do wyznania swego intymnego stosunku

wobec badanego tematu. Wicej nawet, jest on gotowy go gosi,

pogbia, czyni z niego nie przeszkod, lecz narzdzie rozumienia.

Wyobramy sobie spoeczestwo cakowicie zaprztnite

swoj wasn historycznoci. Byoby ono niezdolne do

rodzenia historykw. yjc cakowicie pod znakiem przyszoci,

zadowalaoby si automatycznym procesem samorejestracji

oraz samoinwentaryzujcymi si maszynami, w nieskoczono

odraczajc zadanie zrozumienia samego siebie. W przeciwiestwie

do tego nasze spoeczestwo oderwane od swej pamici przez

skal jej transformacji cho tym bardziej optane historycznym

postrzeganiem siebie zmuszone jest przyznawa centraln rol

operacjom zachodzcym w samym historyku. Historyk jest kim, kto

zapobiega temu, by historia staa si jedynie histori.

Tak samo, jak zawdziczamy nasz historyczn

perspektyw panoramicznemu dystansowi, a nasze sztuczne

hiperurzeczywistnienie przeszoci ostatecznemu wyobcowaniu, tak

te zmienny sposb postrzegania zwraca historyka, prawie wbrew

jego woli, ku tradycyjnym obiektom, od ktrych si odwrci, ku

obiegowej wiedzy zawartej w naszej narodowej pamici. Wracajc do

domu dziecinnego, traamy do swego starego miejsca zamieszkania,

teraz opuszczonego i w zasadzie zmienionego nie do poznania

z tymi samymi pamitkami rodowymi, ale widzianymi w innym

wietle; przed tym samym atelier, ale przeznaczonym do czego

innego; w tych samych pokojach, ale w innej roli. Gdy historiograa

wkroczya w sw epistemologiczn epok, wraz z pamici

nieuchronnie opanowan przez histori, historycy przestali by

jednostkami pamici, ale sami stali si lieu de mmoire.

Les Lieux de Mmoire: inna historiaLieux de mmoire s jednoczenie proste i dwuznaczne, naturalne

i sztuczne, bezporednio dostpne w konkretnym zmysowym

dowiadczeniu i podatne na najbardziej abstrakcyjne przeksztacenia.

Rzeczywicie s lieux [miejscami] w trzech znaczeniach tego sowa:

materialnym, symbolicznym i funkcjonalnym. Nawet pozornie czysto

materialne miejsce, jak archiwum, staje si lieux de mmoire, gdy

tytu roboczy: archiwum | pierre nora working title: archive | pierre nora

tylko wyobrania wypenia je symboliczn aur. Czysto funkcjonalne

miejsce, jak podrcznik szkolny, testament albo zjazd weteranw

naley do tej kategorii tylko o tyle, o ile jest rwnie przedmiotem

rytuau. Rytua upamitniania czego za pomoc minuty ciszy,

bdcy skrajnym przykadem cile symbolicznego dziaania, suy

jako skondensowane odniesienie do pamici, dokonane przez

dosowne zerwanie czasowej cigoci. Co wicej, trzy wspomniane

aspekty zawsze ze sob wspistniej. Wemy na przykad

historyczne pojcie pokolenia: jest ono materialne przez swoje

demograczne odniesienie, funkcjonalne skoro wspomnienia s

ksztatowane i przekazywane z pokolenia na pokolenie ale jest ono

take symboliczne, poniewa okrela, przez odniesienie do wsplnych

dla skromnej mniejszoci wydarze lub dowiadcze, tosamo

wikszych grup, ktre mogy nie mie w nich swego udziau.

Lieux de mmoire powstaj w wyniku gry midzy pamici

i histori, interakcji midzy dwoma czynnikami, ktrej rezultatem

jest ich wzajemna nadmierna determinacja. Na pocztku musi

by wola pamitania. Gdybymy mieli porzuci to kryterium,

musielibymy szybko uzna, e wirtualnie wszystko jest godne

pamitania. Przypomina si tutaj ostrona zasada staromodnej

krytyki historycznej, ktra rozrniaa bezporednie rda,

wytwarzane przez spoeczestwo wiadomie w celu ich dalszego

reprodukowania na przykad prawo albo dzieo sztuki oraz

niewybredn mas rde porednich, zawierajcych wszelkie

wiadectwa mimowolnie pozostawione historykom przez dan epok.

Bez intencji pamitania, lieux de mmoire byyby nieodrnialne od

lieux dhistoire.

Z drugiej strony jasne jest, e bez interwencji historii, czasu

i zmiany zadowalalibymy si po prostu schematycznym zarysem

przedmiotw pamici. Lieux, o ktrych mwimy, s zatem

wymieszane, hybrydyczne, zmutowane, rwnie silnie zwizane

z yciem i mierci, czasem i wiecznoci; owinite wstg Mbiusa

tego, co zbiorowe i tego, co jednostkowe, sacrum i profanum,

tego, co stae i tego, co ruchome. Jeli bowiem przyjmiemy, e

najbardziej podstawowym celem lieu de mmoire jest zatrzymanie

czasu, zablokowanie procesu zapominania, ustanowienie pewnego

stanu rzeczy, uniemiertelnienie czego martwego, materializacja

czego niematerialnego, jak gdyby zoto byo jedyn form pamici

o pienidzu, wszystko to za, aby uchwyci maksimum znaczenia

w najmniejszej liczbie znakw jest rwnie jasne,

e lieux de mmoire istniej wycznie dlatego, e

posiadaj zdolno metamorfozy, nieustannego

odradzania swego znaczenia i nieprzewidywaln ilo

rozgazie.

Wemy dwa zupenie rne przykady. Pierwszy to

kalendarz rewolucyjny, ktry by zdecydowanie lieu de

mmoire skoro, jako kalendarz, zosta przeznaczony

do stworzenia apriorycznego ukadu odniesienia

dla wszelkiej moliwej pamici, podczas gdy, jako

dokument rewolucyjny poprzez sw nomenklatur

i symbolik mia on otworzy now ksig historii,

jak uj to jego gwny autor, albo przywrci

Francuzw cakowicie im samym, wedle jego innego

ordownika. Funkcja kalendarza, jak mylano, miaa polega na

zatrzymaniu biegu historii w godzinie rewolucji wpisujc przysze

miesice, dni, stulecia i lata w rewolucyjn epik. W naszych oczach

jednake tym, co w dalszej perspektywie czyni z rewolucyjnego

kalendarza lieu de mmoire, jest jego pozornie nieunikniona

niemoliwo stania si tym, co chcieli widzie w nim jego twrcy.

Gdybymy dzi wci yli zgodnie z jego rytmem, staby si on

dla nas tak swojski jak kalendarz gregoriaski i straciby swoje

znaczenie jako lieu de mmoire. Wmieszaby si w nasz pamiciowy

krajobraz, suc jedynie do datowania innych moliwych miejsc

pamici. Jak si okazuje, jego poraka nie bya cakowita; wci

pojawiaj si zaczerpnite z niego kluczowe daty, z ktrymi zawsze

bdzie kojarzony: Vendmiaire, ermidor, Brumaire. Dokadnie tak

lieu de mmoire zamyka si w sobie staje si arabesk w krzywym

zwierciadle, ktre jest jego prawd.

Rozwamy take synny Tour de la France par deux enfants,

rwnie niewtpliwy przykad lieu de mmoire; podobnie jak Petit

Lavisse wyksztaci on pami milionw francuskich chopcw

i dziewczt. Dziki niemu minister szkolnictwa mg wyj swj

zegarek kieszonkowy o : rano i powiedzie: Wszystkie nasze

dzieci przedzieraj si teraz przez Alpy. Co wicej, Tour stanowi

rezerwuar tego, co naleao wiedzie na temat Francji, by

wiczeniem w identykacji i podr inicjacyjn. W tym miejscu

sprawy si komplikuj: blisza lektura pokazuje, e w momencie

publikacji w roku podrcznik przedstawia Francj, ktra ju nie

istniaa, oraz e gdy maja tego samego roku doszo do konsolidacji

Trzeciej Republiki, czerpa on sw uwodzicielsk si z subtelnego

oczarowania przeszoci. Jak czsto si zdarza z ksikami dla dzieci,

Tour zawdzicza swj pierwotny sukces pamici dorosych.

A pniej? Trzydzieci pi lat po publikacji w przeddzie wojny

roku, cho wci by on panujcym tekstem, ju wtedy wydawa

si instytucj nostalgiczn: pomimo poprawek starsze wydanie

sprzedawao si lepiej ni nowe. Wwczas Tour sta si rzadkoci,

pozostawa w uytku wycznie w marginalnych miejscach na

dalekiej prowincji. Wylizgnwszy si ze zbiorowej pamici wkroczy

do pamici historycznej, a nastpnie do pamici pedagogicznej.

W stulecie swego pierwszego wydania, podobnie jak Le Cheval

dorgeuil, autobiograa z prowincji autorstwa Pierrea Hliasa, sprzeda si w okoo milionie egzemplarzy, a gdy przemysowa

Francja dotknita kryzysem ekonomicznym odkrya

sw ustn pami i wiejskie korzenie, Tour zosta

wznowiony i po raz kolejny wkroczy do zbiorowej

pamici, tym razem innej, wci bdc podatnym na

zapomnienie i kolejne wskrzeszenie w przyszoci.

Jaka jest istota tego lieu de mmoire jego rdowa

intencja czy powrt do obiegu pamici? Z pewnoci

i jedno i drugie: wszystkie lieux de mmoire s

obiektami mises en abme.

Ta zasada podwjnej tosamoci pozwala nam

dostrzec, wrd nieograniczonej wieloci miejsc,

hierarchi, zbir granic, zakres moliwoci. Zasada ta

jest kluczowa: gdy ma si w pamici rne kategorie

nalece do tego gatunku wszystko co ma zwizek

01 | Chodzi o wydany po

raz pierwszy w 1877 roku

podrcznik szkolny w formie

fabularyzowanej autorstwa

Augustinea Fouille ukrytego

pod pseudonimem G.

Bruno (na cze Giordano

Bruno). Do dzi ksika

stanowi popularn lektur

rozrywkow. Z programu

szkolnego zostaa wycofana

dopiero w latach 50. XX

wieku. [przyp. tum.]

z kultem zmarych, wszystko co odnosi si do dziedzictwa, wszystko,

co zawiaduje obecnoci przeszoci w teraniejszoci jasne staje si,

e jakie pozornie nieprawdopodobne przedmioty mog by uznane

za lieux de mmoire, podczas gdy wiele z tych, ktre wydaj si

idealnie pasowa do tej kategorii, powinny by z niej w rzeczywistoci

wykluczone. Pewne prehistoryczne, geograczne, archeologiczne

umiejscowienia staj si istotne jako miejsca dokadnie dziki

temu, co powinno wyklucza je jako lieux de mmoire: absolutna

nieobecno woli pamitania i, w ramach kompensacji, miadcy

ciar narzucony im przez czas, przestrze, nauk i ludzkie

marzenia. Z drugiej strony nie kada zakrelona granica ma si

Renu czy Finistre, owego kresu ziemi na wierzchoku Bretanii

uszlachetnionego na kartach Micheleta. Kada konstytucja, kady traktat dyplomatyczny jest lieux de mmoire, chocia konstytucja

z roku ustanawia inne prawo ni ta z roku , biorc pod

uwag fundamentalny status Deklaracji Praw Czowieka; rwnie

pokj w Nimwegen ma inny status ni traktat w Verdun czy

konferencja w Jacie.

Mimo tych komplikacji pami dyktuje to, co pisze historia;

dlatego zarwno ksiki historyczne, jak i wydarzenia historyczne

zasuguj na szczegln uwag. Jako idealne instrumenty historyczne,

w wikszym stopniu ni kombinacje historii i pamici, krel

one wyran granic wok dziedziny pamici. Czy wielkie dzieo

historyczne i sam gatunek historyczny, kade wielkie wydarzenie

i samo pojcie wydarzenia nie s w pewnym sensie z denicji lieux de

mmoire? Pytanie to wymaga precyzyjnej odpowiedzi.

Wrd ksiek historycznych lieux de mmoire s tylko te,

ktre opieraj si na rewizji pamici lub su za jej pedagogiczne

brewiarze. We Francji istniao stosunkowo mao momentw

ustanawiajcych now pami historyczn. Trzynastowieczne

Grandem Chroniques de France skupiay w sobie pami dynastyczn

i ustanowiy model historiograi obowizujcy przez kilka stuleci.

W szesnastym wieku podczas wojen religijnych szkoa tak zwanej

historii doskonaej zniszczya legend o pochodzeniu monarchii

od Troi oraz odnowia galijsk staroytno: Recherches de la France

Etiennea Pasquiera () przez samo nowoczesne brzmienie swego tytuu (odwoujcego si do bada i Francji raczej ni

do kronikarstwa i wadzy dynastycznej) s emblematycznym

przykadem. Historiograa pnych czasw Restauracji wprowadzia

nowoczesn koncepcj historii: Lettres sur lhistoire de France

ierryego () day pocztkowy impuls, a ich publikacja w jednym tomie w zbiega si w czasie, na przestrzeni kilku

miesicy, z wymienit pierwsz ksik Micheleta Preis dhistoire moderne oraz z pierwszymi wykadami Guizota o historii cywilizacji europejskiej i Francji. Potem nastpi czas pozytywistycznej historii

narodowej, ktrej manifestem byo Revue historique (), a ktrej

pomnikiem wci pozostaje dwudziestosiedmiotomowa Historie

de France Lavissea. Mona tez przywoa rozkwit pamitnikw, autobiograi i dziennikw. Pamitniki zza grobu Chateaubrianda, ycie Henryka Brulard Stendhala czy Dziennik Amiela s lieux de mmoire nie dlatego, e s lepszymi i bardziej znaczcymi

przykadami, ale poniewa komplikuj proste dziaanie pamici

stawiajc pytania dotyczce niej samej. To samo mona powiedzie

o wspomnieniach mw stanu. Od Sullyego do de Gaullea, od

Testament do Mmorial de Saint-Hlne Richelieu albo Dziennika Poincar gatunek ten ma swoje stae i szczeglne cechy, niezalenie od nierwnej wartoci tekstw. Zawiera on wiadomo wspomnie

pisanych przez innych, poczenie literata i czowieka czynu,

utosamienie dyskursu jednostkowego z dyskursem zbiorowym,

wczenie racjonalnoci jednostki do Maison dtat: wszystkie te

motywy, w szerokiej perspektywie narodowej pamici, skaniaj nas

do mylenia o nich jako o lieux de mmoire.

Jeli chodzi o wielkie wydarzenia, tylko dwa ich rodzaje s

adekwatne, i wcale nie z uwagi na ich wielko. Z jednej strony

chodzi o te drobne wydarzenia ledwie dostrzeone w ich czasie,

w ktrych pniejsze epoki upatruj wielkoci swych korzeni, powagi

pocztkowych zryww. Z drugiej strony istniej nie-wydarzenia, na

ktre od razu zostaje naoony ciar symbolicznego znaczenia,

a one same ju w momencie zaistnienia sprawiaj wraenie

przygotowywanego upamitnienia samych siebie; wspczesna

historia, za porednictwem mediw, dowiadczya wielu nieudanych

prb tworzenia takich wydarze. A zatem po jednej stronie mamy

koronacj Hugo Kapeta, nieznaczny incydent, ale taki, ktremu pniejsze stulecia nadaway wag, ktra nie przynaleaa mu na

pocztku; po drugiej stronie wagon w Rethondes, ucisk doni

w Montoire albo parada wyzwolenia na Champs-Elyses. Wydarzenie

zaoycielskie lub wydarzenie spektakularne, ale w adnym razie

wydarzenie jako takie: w rzeczywistoci to wanie wykluczenie

wydarzenia jest tym, co deniuje lieux de mmoire. Pami

przywizuje si do miejsc, podczas gdy historia przywizuje si do

wydarze.

Nic nie przeszkadza nam jednak, aby w ramach tej kategorii

wyobraa sobie wszelkie moliwe podziay i konieczne klasykacje,

od naturalnych i konkretnie dowiadczanych lieux de mmoire, jak

cmentarze, muzea czy rocznice, a do najbardziej intelektualnie

przetworzonych. W tym wypadku chodzi nie tylko o pojcia, takie

jak pokolenie, rodowd czy pami lokalna, ale take o formalny

podzia dziedziczonej wasnoci, na ktrym opiera si kade

postrzeganie francuskiej przestrzeni, albo pejza jako obraz

malarski, ktry przychodzi do gowy, gdy mylimy o Corocie albo

Grze witego Wiktora Czannea. Gdy bdziemy akcentowali materialny aspekt lieux de mmoire, wwczas atwo ukae si ich

gradacja. Istniej przenone miejsca, ktrych najwaniejszym

przykadem s Kamienne Tablice stworzone przez ydw, lud

pamici; istniej miejsca topograczne, ktre wszystko zawdziczaj

specyce swojej lokalizacji oraz temu, e s zakorzenione w ziemi

na przykad poczenie miejsc turystycznych i centrum bada

historycznych, Biblioteka Narodowa po stronie hotelu Mazanin,

archiwa narodowe w hotelu Soubise. Istniej monumentalne

miejsca pamici, ktrych nie naley myli z samymi miejscami

architektonicznymi. Na przykad statuy i pomniki zmarych

posiadaj znaczenie dziki swemu samodzielnemu istnieniu; chocia

ich lokalizacja zdecydowanie nie jest arbitralna, mona uzasadni

ich przemieszczenie bez zmiany ich zasadniczego znaczenia. Nie

jest tak w przypadku zbudowanych na przestrzeni czasu caoci,

zawdziczajcych swe znaczenie zoonym relacjom pomidzy ich

tytu roboczy: archiwum | pierre nora working title: archive | reader

elementami: dotyczy to takich zwierciade okrelonego wiata lub

epoki, jak katedra w Chartres czy paac w Wersalu.

Z drugiej strony, gdybymy akcentowali element funkcjonalny,

ukazaby nam si szereg lieux de mmoire rozpity pomidzy

miejscami majcymi zachowywa niekomunikowalne dowiadczenie,

ktre zniknie wraz z tymi, ktrych jest ono udziaem jak zwizki

weteranw a miejscami, ktrych cel jest pedagogiczny, jak

podrczniki, sowniki, testamenty i protokoy sporzdzone na

pocztku epoki nowoytnej przez gowy rodzin dla zbudowania

swych potomkw.

Wreszcie gdybymy powicili najwicej uwagi elementowi

symbolicznemu, wwczas moglibymy na przykad przeciwstawi

sobie dominujce i zdominowane lieux de mmoire. Pierwsze z nich,

spektakularne i triumfalne, narzucajce si i zazwyczaj narzucone

przez wadz narodow albo przez istniejce grupy interesu, ale

zawsze odgrnie cechuj si chodem i powag charakterystyczn

dla ocjalnych ceremonii. Raczej si je podziwia ni odwiedza.

Drugim typem s miejsca schronienia, sanktuaria spontanicznej

pobonoci i milczcego pielgrzymowania, gdzie odnajdujemy bijce

serce pamici. Z jednej strony Sacre-Coeur albo narodowy pogrzeb

Paula Valry, z drugiej za popularne pielgrzymki do Lourdes albo pogrzeb Sartrea; tutaj pochwek de Gaullea, tam za cmentarz w Colombey.

Te klasykacje mona by precyzowa w nieskoczono. Mona

by przeciwstawi sobie publiczne i prywatne miejsca pamici; miejsca

czyste, wyczerpujce si w swej funkcji upamitniajcej jak mowa

pogrzebowa, pole bitwy w Douamont albo ciana komunardw

oraz miejsca zoone, w ktrych element upamitniajcy stanowi

jedno z wielu symbolicznych znacze, jak w przypadku agi

narodowej, program uroczystoci, pielgrzymki itd. Wartoci

wstpnej prby klasykacji nie jest jej rygor czy zrozumiao, ani

nawet jej intelektualna moc, lecz sam fakt, e jest moliwa. Ju

sama moliwo historii lieux de mmoire dowodzi bowiem istnienia

niewidzialnej nici czcej pozornie odlege od siebie przedmioty.

Sugeruje, e porwnanie cmentarza Pre-Lachaise i generalnej

statystyki Francji nie jest tym samym, co surrealistyczne spotkanie

parasolki z maszyn do szycia. Istnieje zrnicowana sie, obejmujca

wszystkie te odrbne byty, niewiadome uporzdkowanie zbiorowej

pamici, ktrej uwiadomienie jest nasz powinnoci. Narodowa

historia Francji przemierza dzi t sie.

Jedna cecha szczeglna lieux de mmoire odrnia je od

wszystkich rodzajw historii, do ktrych si przyzwyczailimy,

zarwno staroytnych, jak i nowoytnych. Wszystkie poprzednie

historyczne i naukowe metody badania pamici, zarwno narodowej,

jak i spoecznej, zajmoway si realiami, rzeczami samymi w sobie

i ich bezporedni rzeczywistoci. Jednak w przeciwiestwie do

przedmiotw historycznych, lieux de mmoire nie maj odniesienia

w rzeczywistoci; raczej same s swoim odniesieniem: s znakami

czystymi, odnoszcymi si wycznie do samych siebie. Nie oznacza

to jednak, e pozbawione s treci czy zycznej obecnoci albo

historii; chodzi o pokazanie, e tym, co czyni je lieux de mmoire jest

to, przez co umykaj one historii. W tym sensie lieux de mmoire maj

podwjny status: s miejscem nadmiaru, zamknitym w sobie

i skoncentrowanym na sobie, ale take czym na zawsze otwartym na

peen wachlarz moliwych znacze.

Oto, co czyni histori lieux de mmoire czym zarazem banalnym

i nadzwyczajnym. Oczywiste tematy, klasyczny materia, gotowe

do wykorzystania rda, najmniej wyranowane metody: mona

by pomyle, e powracamy tym samym do dawno nieaktualnych

metod historycznych. Ale nie o to chodzi. Cho przedmioty te

musz zosta uchwycone w empirycznym szczegle, wchodzce w

gr zagadnienia nie pasuj do kategorii tradycyjnej historiograi.

Namys nad lieux de mmoire zmienia krytyk historyczn w

krytyczn histori a nie tylko odwiea jej metody; pozwala to

historii wie drug, czysto przeniesieniow egzystencj, a nawet

moe prowadzi do jej przebudzenia. Niczym wojna, historia lieux de

mmoire jest sztuk wdraania procedur, praktykowan w przestrzeni

kruchego szczcia pochodzcego z odnoszenia si do odnowionych

przedmiotw i z zaangaowania historyka w jego temat. Jest to

historia, ktra ostatecznie opiera si na tym, co sama wytwarza.

Chodzi o nieuchwytne, ledwie wyraalne, narzucone sobie wizy;

to, co pozostaje z naszego nieusuwalnego, cielesnego przywizania

do tych wyblakych symboli; reinkarnacj historii, jak praktykowa

Michelet, nieuchronnie przypominajc wyzwolenie si z utraconej mioci, ktr tak dobrze opisywa Proust moment, w ktrym obsesyjny ucisk namitnoci w kocu sabnie. Jednak prawdziwy

smutek tej sytuacji nie polega ju na cierpieniu z powodu tego, od

czego tak dugo si cierpiao, lecz na tym, e odtd dawn namitno

mona rozumie ju tylko przez rozum przynaleny umysowi, a nie

przez nierozumne serce.

To nawizanie jest bardzo literackie. Czy powinnimy tego

aowa czy te uzna, e jest w peni uzasadnione? Jeszcze raz

odpowied zaley od naszej obecnej sytuacji historycznej. Pami

zawsze znaa tylko dwa rodzaje uzasadnienia: historyczne i literackie.

Obecnie granica midzy nimi si zaciera:

po kolejnych zgonach pamici-historii i

pamici-kcji narodzi si nowy rodzaj

historii, ktry czerpie swj presti i

legitymacj z nowego typu relacji z

przeszoci. Historia staa si nasz

zastpowaln wyobrani std

ostatni gest oporu chwiejcej si kcji,

ktry dojrze mona w odrodzeniu

powieci historycznej, popularnoci

dokumentw osobistych, literackim

oywieniu dramatu historycznego oraz

sukcesach oralnej opowieci o historii.

Nasze zainteresowanie tymi lieux de

mmoire, ktre zakorzeniaj, skupiaj

i wyraaj wyczerpany kapita naszej

zbiorowej pamici bierze si z tej nowej

wraliwoci. Historia staa si gbokim

punktem odniesienia dla epoki, ktra

zostaa wyrwana ze swych gbin,

powie realistyczna za dla epoki, w

ktrej powieci realnie nie istniej.

01 | Dotyczy to przede

wszystkim R. Mandrou

i M. de Certeau, ale take

P. Arisa, M. Foucaulta

i J. Rancirea.

Arlette Farge

Gesty gromadzenia

To, o czym pisz, moe wedug niektrych wiadczy o naiwnym i zacofanym podejciu do archiwum. Peen pasji sposb konstruowania opowieci, ustanawiania relacji z dokumentem

i ukazywanymi w nim ludmi moe wydawa si ladem

egzystencji, ktra jest dzi w zaniku, bowiem nie

wspgra z bardziej tradycyjn a nawet konserwatywn

oraz mniej przywizan do opisu codziennoci epok

intelektualn. Na czym moe polega jeszcze powab

archiwum, gdy inni powiedzieli ju wszystko lub prawie

wszystko na temat pikna gestu, rozmowy z umarymi,

przypominania anonimowych i zapomnianych elementw

historii? Te sposoby rozumienia przeszoci wywouj

w obecnej historiograi miech, a w najlepszym razie

odkrywaj zabytki, nad ktrymi uczenie debatuj

niektrzy intelektualici.

Zakadamy, e powab pozostaje. Skonnoci

do niego nie naley myli z mod, ktra za chwil

stanie si nieaktualna; skonno ta jest spleciona

z przekonaniem, e przestrze powstaa w wyniku

zachowania archiww sdowych staje si miejscem

uwizionych sw. Nie chodzi o to, by odkrywa w nim

ukryty skarb dostpny dla najbardziej przebiegych

i najbardziej zainteresowanych, lecz o to, aby dostrzec

w nim fundament pozwalajcy historykowi na

poszukiwanie innych, nieznanych form wiedzy.

Archiwum nie jest magazynem, z ktrego

czerpalibymy dla przyjemnoci, lecz jest przede

wszystkim naznaczone brakiem. w brak

odpowiadaby temu, co napisa Michel de Certeau na

temat wiedzy, ktr zdeniowa nastpujco: To, co

nie przestaje si zmienia w wyniku nieusuwalnego

braku. Cho mog istnie tysice zwojw ze skargami,

a ilo sw moe wydawa si niewyczerpana, brak

paradoksalnie przeciwstawia swoj tajemnicz

obecno nadmiarowi dokumentw. Zdania kopiowane

przez kancelist tworz iluzj wszechwiedzy; na tym

polega oszustwo; ich mnogo nie jest rwnoznaczna

z wiedz. Jest ona oczywicie czym, co powinno

przekona historyka, e zebrane tu lady s dosownie

nienazywalne oraz, e on sam nie jest zdolny do

zrozumienia racji tych, ktrzy zostali utrwaleni

w dokumentach. Nie brakuje osiemnastowiecznych

archiww; tworz one natomiast pustk i brak,

ktrego adna wiedza nie moe wypeni. Korzystanie

dzi z archiwum oznacza przekad tej pustki na

pytanie, oznacza przede wszystkim jego pustoszenie.

PustoszenieKontakt z archiwum zaczyna si od prostych

czynnoci, midzy innymi od wzicia do rki

materiau. Pustoszenie termin uroczo sugestywny

zobowizuje do wielu gestw. Wybrana na pocztku

aktywno intelektualna, niezalenie od wasnej

zoonoci, w adnym razie nie moe si bez nich

obej. S one znajome i proste, wyzwalaj myli,

wyostrzaj rozumowanie i pobudzaj ciekawo.

Wykonuje si je bez popiechu, koniecznie bez

popiechu; nigdy do podkrelania, do jakiego

stopnia praca w archiwum jest powolna i jak bardzo

ta powolno rk i umysu moe by twrcza.

Bardziej nawet ni twrcza jest ona nieunikniona:

sterty dokumentw s nieustannie czytane po kolei;

nawet jeli ich liczba jest ograniczona i dokadnie

oszacowana przez wczeniejsze badanie, wymagaj od

czytelnika ogromnej cierpliwoci.

Cierpliwo lektury; oczy bdz po rkopisie

w milczeniu napotykajc wiele przeszkd. Mona

natkn si na wiele materialnych usterek dokumentu:

zagite rogi i zniszczone przez czas krawdzie

usuwaj sowa; tekst na marginesach (inspektorzy i

porucznicy policji czsto notowali co na dokumentach

dostarczonych im przez ledczych lub komisarzy)

staje si czsto nieczytelny, brakujce sowo zawiesza

sens caoci, czsto gra lub d dokumentu ulega

zniszczeniu i znikaj cae zdania, chyba e usterki,

a zatem i braki, bior si ze sposobu wydania (wiele

dokumentw byo dostarczanych porucznikowi

generalnemu lub innym porucznikom w postaci

oklnika).

Niniejszy tekst jest

tumaczeniem eseju

opublikowanego wczeniej

jako Between History and

Memory: les lieux de memoire,

Representations 26 (wiosna

1989), s. 724. Regents of

the University of California.

Published by the University

of California Press, 1989.

PIERRE NORA historyk, czonek Akademii

Francuskiej. Zajmuje si

relacj pamici, historii

i archiww oraz francusk

tosamoci narodow.

Autor m.in. Faire de lhistoire,

Gallimard, Paris 1973, Essais

dego-histoire, Gallimard,

Paris 1987.

tytu roboczy: archiwum | reader working title: archive | reader

02 | Sprawa orina, 1758,

A.B. 12023.

03 | P. Retat, LAttentat

de Damiens. Discours sur

lvnement au XVIII sicle,

Lyon 1979.

Warunki nie uatwiaj zachowania dokumentw:

w Archiwach Bastylii niektre dokumenty leay

w wilgotnych grotach i nasikny wod deszczow

zanim zostay pieczoowicie odrestaurowane

i sklasykowane. To wszystko czyni lektur trudn,

a sowa rozmytymi, zatartymi cakowicie albo tylko

w poowie: czas odcisn na nich swe pitno. Zdarza

si take, e zachowany dokument zosta bezporednio

oderwany od swojego pierwotnego podoa, ktre

utrzymywao go w naleytym stanie, jak pamety czy

oszczerstwa odklejone od murw miasta

w XVIII wieku przez policj, ktra dbaa o to, aby

nic wywrotowego nie byo widoczne na zewntrz.

W bibliotece Arsenau jedna z teczek zawiera kilka

strzpw takich zakazanych aszy. Mona te, jeli

chcemy, mwi o resztkach, chocia ten termin ma

zbyt pospne konotacje w kontekcie tylu radosnych

elukubracji i obscenicznych artw. Otwierajc karton

i ukadajc na stole zakazane sowa rozklejone

w popiechu na miejskich fasadach wybieramy si

w barokow podr do krainy denuncjacji, inwektyw,

maskarady i politycznych nadziei. Pokawakowane

pamety, zniszczone z woli cenzury, zuyte przez

czas, zostay zebrane po to, aby moliwe byo ciganie

caej masy ich ukrytych autorw, rozproszonych po

caym miecie. Dzi s to tylko marne dowody winy,

wszystkie w stanie rozkadu.

Niektre z nich s wydrukowane i dokadnie

skomponowane, ozdobione grakami; wikszo jest

napisana rcznie, wielkimi literami skadajcymi

si z grubych linii, aby nie mona byo rozpozna

charakteru pisma. To drobna masa anonimowych

mciwych denuncjacji, gwatownych i ostrych

kalumnii, majcych oczerni ssiada lub raczej

jego on cel jednoczenie atwiejszy i bardziej

odpowiedni. Napisane krzywym pirem na zym

papierze wci zawieraj, mimo upywu czasu,

popiech, nienawi i niezrczno, a take

niewiarygodn ortogra fonetyczn. Wszystkie

lub prawie wszystkie zachoway lad swego pobytu

na murze: palce mog wyczu czerwonawe grudki

kamienia wci przyczepione do warstwy kleju

dawniej raczej gstego i pokrytego biaym pyem. Oto

namacalne wspomnienie archiwum.

Istniej te rkopisy doskonale zachowane i

czytelne, a jednak trudne w lekturze. Oglnie rzecz

biorc, pismo osiemnastowieczne nie stawia takich

trudnoci w odczytaniu, jak pismo z koca XVI

lub z pocztku XVII wieku; mimo to pojawiaj si

nieoczekiwane przeszkody. Jedna z prostych spraw

zwanych kryminalnymi przez dugi czas przykuwaa

z tego powodu nasz uwag. Jest ona interesujca ze

wzgldu na swoj tre, umieszcza te natychmiast

czytelnika w centrum dziwnej sytuacji: dokument,

cho dobrze napisany, sam w sobie jest nieczytelny

na pierwszy rzut oka. Jest rok , rok po egzekucji

Damiensa, zabjcy krla Ludwika XV: rne fakty uczyniy mier krla moliw, a wyobrania

spoeczna jest zafascynowana t niesyszaln i

wypart czci ciaa spoecznego. orin, sucy

przecitnego domu, wzburzony mierci swojej pani,

Madame de Foncemagne, budzi si w nocy, rozbiera i syszy, jak kto nakazuje mu poci i modli si oraz

powierza mu pewn tajemnic. Innym sucym,

ktrzy nic nie widzieli ani nie syszeli wyznaje, e

zobaczy i usysza i w tym samym momencie staje

si guchy i niemy. Poczwszy od tej nocy w listopadzie

roku, gdy dokonuje si zwrot w jego yciu, orin

przesuchiwany przez sdziw, biskupw i lekarzy

zeznaje pisemnie, po zapoznaniu si z zadawanymi

mu, rwnie na pimie, pytaniami.

Sprawa jest wana, poniewa orin wyjawia

swj sekret: kazano mu zabi krla, a dowodem tego

strasznego rozkazu jest jego guchota i niemota.

Sprawa trwa dwadziecia lat, orin jest przez cay

ten czas osadzony w Bastylii a do momentu, gdy

cakowicie zawadnie nim szalestwo. To bardzo duga

historia zawierajca wiele interesujcych wtkw,

zwaszcza dla tych, ktrzy interesuj si konfrontacj

pojcia porzdku publicznego ze zbiorow wyobrani

spoeczestwa, ktre wanie zrywa ze swoimi krlami.

Historia duga, do tego trudna do rozszyfrowania:

orin w trakcie dwudziestu lat trwania dochodzenia

i uwizienia napisa setki stron. Pisze tak jak mwi;

nie pisze wic, lecz raczej kopiuje na papier dwiki,

ktre skadaj si na zdania. Nie chodzi o dwiki

tworzce sowa, to byoby zbyt proste, lecz o dwiki

skadajce si na zdania lub strzpy rozumowania.

Nie ma oczywicie interpunkcji, lecz cicia, biae

przerwy pomidzy dwiema sylabami jednego sowa

albo nieuporzdkowane poczenia, poza oznaczonym

obszarem ortograi.

Zaskoczenie jest cakowite, lektura trudna,

a nawet niemoliwa: oczy do niczego si nie przydaj;

aby cokolwiek rozszyfrowa, trzeba wymawia

pgosem, szepta te zapisane strzpy. Wszystko to

w zapenionej czytelni, przy panujcym tam zazwyczaj

milczeniu. Dowiadczenie jest ekstrawaganckie, wcale

jednak nie przez zakcenie ciszy, ktre zwraca uwag

ssiadw, lecz przez wyanianie si sensu, dwik po

dwiku, jakby chodzio o partytur muzyczn, jakby

dwik nadawa sowom ich znaczenie. Rytm jest

synkopowany, cicia nie pojawiaj si

w odpowiednich miejscach, poczenia zostaj

przepisane na nowo. Nic nie jest do siebie podobne,

jeli nie wypowie si tego na gos, usta wyzwalaj

pismo z jego nieprzejrzystoci: trze byka za wszy

tki by opro wali mysz e zadusz czyst owe, dod nie

zna e masze goddania, prosio pozo stawainie mniew

srodob miznany [trzeba kaza wszystkim, by

odprawili msz za dusze czycowe, do dzi nie znaem

waszego oddania, prosz o pozostawienie mnie wrd

osb mi znanych]. Dalej nastpuje dugie wyznanie

orina, ktre wymaga tego samego zabiegu: Nikdy

nie powie dzia bye zrobiem to by zrobi przykro

memupa nu lub moi towarzy szomodpo czotku powie

dzia biskupu Soissons e ni mylae e to by ktoz domu e to by ludzi od wani e nig dynic ze goni

powie dzia (...) Nigdy nie myla em ozbro dni tak

wielki e nie chcia bypo wiedzie e mo ja duszaby

w niebie spieczestwie spowo dumieszkania z tokobieto

syp janie z kobieto nieje tak ze alebied ny suoncy

zajenty kobie tamiwy stawia sie na wielerze czy

[Nigdy nie powiedziabym, e zrobiem to, by zrobi

przykro memu panu lub moim towarzyszom, od

pocztku powiedziaem biskupowi Soissons, e nie mylaem, e to by kto z domu, e to byli ludzie

odwani i e nigdy nic zego nie powiedziaem

(...) Nigdy nie mylaem o zbrodni tak wielkiej, e

nie chciabym powiedzie, e moja dusza bya w

niebezpieczestwie z powodu mieszkania z t kobiet,

sypianie z kobiet nie jest tak ze, ale biedny sucy

zajty kobietami wystawia si na wiele rzeczy]. W

swym obdzie orin martwi si, e zostanie ukarany

przez Boga za mio do zamnej kobiety.

Dwikowe wspomnienie archiwum; ewidentne

przywoanie roli intonacji gosowej, tak wanej na

przykad w literaturze oralnej. Strony zapisane przez

orina zachowuj gos, intonacj, rytm: odkrywaj

kultur dwikow, ktrej archiwa z reguy nie

potra wyzwoli. orin jest by moe analfabet,

jednak jego mierny charakter pisma przekazuje co,

czego aden tekst nie mgby pokaza, czyli sposb,

w jaki zosta on wypowiedziany, wygoszony.

Przede wszystkim trzeba zatem rozszyfrowywa za

pomoc powolnych gestw wymagajcych wysiku od

oczu i rk. Nawet jeli nie jest to szczeglnie trudne,

nigdy nie jest te swobodne, poniewa poszczeglne

czci procedury s dugie, a przesuchania zaczynaj

si od niekoczcych si formu sdowych. Jeli chodzi

o notatki policyjne, s one zazwyczaj niejasne albo

wikaj si w skomplikowane dygresje. To, co istotne

nigdy nie wychodzi na jaw od razu, a czsto dzieje si

tak dziki wyjtkowym odkryciom; trzeba wic czyta,

czyta od nowa i zanurza si w bagnie, ktrego nie

rozproszy aden podmuch, chyba e podniesie si

wiatr. Zdarza si to czasem, gdy najmniej si tego

spodziewamy.

Prac organizuje si w oparciu o t upart lektur.

Nie trzeba pisa tutaj jak naley to robi, lecz po

prostu jak to si dzieje, e si to robi. Nie istnieje

wzorcowy sposb pracy, czy te praca-ktr-trzeba-

wykonywa-tak-a-nie-inaczej; istniej natomiast

pewne czynnoci, ktre mona dokadnie opisa,

dystansujc si od prawie codziennej manii chodzenia

do archiwum.

Zaczyna si od prawie banalnych zabiegw,

nad ktrymi rzadko si zastanawiamy. Jednak

gdy ich dokonamy, powstaje nowy przedmiot,

nowa forma wiedzy, powstaje nowe archiwum.

Pracujc, uywamy ponownie istniejcych form,

stosowanych inaczej, by moga powsta inna narracja

o rzeczywistoci. Nie chodzi o nowy pocztek, lecz o

rozpoczynanie jeszcze raz, o rozdanie na nowo kart.

Dzieje si to niewiadomie, przez zestawienie caej serii

gestw i przez wczenie materiau do jednoczesnej

gry sprzeciwu i tworzenia. Kadej grze odpowiada

wybr, przewidziany lub nagy, jakby narzucony przez

zawarto archiwum.

Gra bliskoci i przeciwiestwaRaz przeczytane archiwum odchodzi na bok, przez

sam gest kopiowania lub kserowania. Odkada co na

bok mona zbierajc rzeczy podobne, kolekcjonujc

lub odwrotnie oddzielajc, wszystko zaley od

badanego tematu. Jeli chodzi o badanie pewnego

rodzaju zbrodni lub wykroczenia, podstawowy

gest polega na oddzieleniu go od przypadku oraz

umieszczeniu w jakim z gry okrelonym okresie.

Jeli wybieramy raczej szeroki temat (kobieta,

praca, Sekwana...), konieczne jest najpierw

wydzielenie z kadego dokumentu tego, co dotyczy

tematu. Wwczas mona przemierza dugie serie

dokumentw (notatki policyjne, skargi albo spory

midzy przedsibiorstwami) i oddziela to, czego

nam potrzeba. Jest to operacja rnica si nieco od

pierwszej z opisanych; w kadym razie forma rodzi

si z nagromadzenia; wyczytuje si j ze szczegw,

cho nie naley zapomina o ukazaniu rnicy wobec

innych tematw.

Praca jest prosta; polega na pustoszeniu,

a nastpnie zbieraniu pewnego rodzaju dokumentw:

uporzdkowana w ten sposb seria suy za przedmiot

bada. Cho gesty te mog wydawa si dziecinne,

odwracaj one po raz pierwszy rzeczywisto, choby

przez konieczn klasykacj, a jawne skupienie si

na okrelonym temacie (pijastwo, kradzie lub

kazirodztwo) wytwarza specyczny rodzaj spojrzenia,

skoro przestrze organizuje si wok badanego

przedmiotu.

Analiza czsto odsya do czego poza ni sam:

moemy na przykad wybra badanie przestpstwa

gry zakadajc, e ta aktywno w XVIII wieku

pozwoli zrozumie relacje midzy policj, wiatem

libertynw, arystokracj i nansjer; albo moemy

bada okrelony typ kradziey, poniewa uwaamy,

e jest on reprezentatywny dla trosk tego wieku

i e moemy przez jego analiz pogbi nasz

wiedz na temat biedy i ndzy. Moemy skupi si

na rozruchach ulicznych i knajpianych bjkach

werykujc tez, zgodnie z ktr przemoc jest jednym

z kluczy do spoeczestwa miejskiego, albo wzi

na warsztat zbrodni kazirodztwa, aby pogbi

studia nad relacjami midzy mskoci i kobiecoci.

Niezalenie od celu badanie rozpoczynamy w tym

wypadku od tego, co tosame, co pozornie identyczne,

a zebrany korpus tekstw bdzie suy nastpnie do

rozbicia owej gry podobiestw, aby moliwe stao

si odnalezienie niepodobiestwa, czyli tego, co

jednostkowe.

Esej Arlette Farge jest

przekadem fragmentu jej

ksiki Le got de larchive,

Seuil, Paris 1997, s. 6981.

Editions du Seuil, 1989,

Collection La Librairie du

XXe et du XXIe sicle, red.

Maurice Olender.

ARLETTE FARGE historyczka, pracuje

w Centre National de la

Recherche Scientique i w

cole des Hautes tudes en

Sciences Sociales w Paryu.

Autorka m.in. Le Silence, le

soue, La Pionnire, Paris,

2008, Eusion et tourment,

le rcit des corps. Histoire du

peuple au XVIIIe sicle, Odile

Jacob, Paris, 2007.

04 | M. de Certeau,

LEcriture de lhistoire, Paris

1975.

tytu roboczy: archiwum | reader working title: archive | reader

Mnemozyne bya matk muz, w tym Klio, muzy historii przynajmniej wedle niektrych autorytetw wiata staroytnego. Nowoczeni historiografowie zwykle podali za staroytnymi, gdy

opisywali moment, w ktrym Historia (jako sposb

mylenia: dyscyplina akademicka) przysza na wiat,

oraz jej relacj wobec Pamici w trakcie ostatnich

trzystu lat. Jacques Le Go posuy si mitem o Mnemozyne, by opisa, jak Historia staraa si

przej funkcje Pamici; ta uzurpacja ma dug

histori, ktra przyspiesza w dziewitnastym wieku

wraz z rozwojem historii jako przedmiotu bada

akademickich, a pniej jako wiedzy przekazywanej

caym populacjom w ramach europejskich systemw

masowej edukacji. Opis Le Goa z Historii i pamici sugeruje cho nie pokazuje tego wprost e Histori

w jej nowoczesnej postaci mona rozumie po prostu

jako kolejn technologi pamici, jedn z technik

rozwinitych po to, by spoeczestwa mogy pamita.

W roku Michel Foucault pokaza, w jaki sposb Historia jednoczenie ksztatuje i spenia funkcj

Pamici:

Historia [...] jest najbardziej erudycyjnym,

najbardziej eksplorowanym, najbardziej

wiadomym siebie, a moe i najbardziej

przeadowanym miejscem w naszej pamici;

ale poza tym jest ona rwnie gruntem, skd

wszystkie byty czerpi istnienie i doczesny blask.

Historia, jako sposb bycia wszystkiego, co dane

nam w dowiadczeniu, staje si tym, co w naszej

myli bezgraniczne.

Urok i elegancja by moe te przenikliwo

tej obserwacji ley w czciowym odwrceniu

uznawanej przez nas za oczywist chronologii, w

ktrej nowoczesne rozumienie historyczne zastpuje

starsze, nieformalne sposoby pojmowania przeszoci

(czyli Historia zastpuje Pami). Foucault sugeruje natomiast, e Historia zamieca i wypenia nasz

pami. Jednoczenie Historia (formalna historia

Carolyn Steedman

pisana albo historia-pisanie) umoliwia mylenie na

temat czego, co z